ГРЕК – РИМ СТИЛІНДЕ БАЛҒЫН БАЛУАНДАРДА КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Дене шынықтыру, спорт және туризм факультеті
Дене шынықтыру, спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы
Жаксылыков Данияр Жетписович
ГРЕК – РИМ СТИЛІНДЕ БАЛҒЫН БАЛУАНДАРДА КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт
Қостанай, 2016ж.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Дене шынықтыру, спорт және туризм факультеті
Дене шынықтыру,спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы
Қорғауға қатыстырылған ___________2016 ж.
Кафедра меңгерушісі __________Огиенко Н.А., п.ғ.к.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ГРЕК – РИМ СТИЛІНДЕ БАЛҒЫН БАЛУАНДАРДА КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт
Орындаған
Жаксылыков Д.Ж
Ғылыми жетекшісі Какашев К.Т
аға оқытушы
Қостанай, 2016ж.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 4
1 Грек – рим күресінде балғын балуандарда күш қасиеттерін 6
дамыту ... ..
1.1 Грек – рим күресінде арнайы жылдамдық – күш 6
дайындығы ... ... ...
1.2 Күшін 16
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
1.3 Балғын балуандарда жылдамдық – күш дайындық 19
әдістемесі ... ... ..
2 Балғын балуандар ағзаларының анатомиялық – физиологиялық 25
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.1 Балғын балуандар ағзаларының анатомиялық 25
ерекшеліктері ... ... ...
2.2 Балғын балуандар ағзаларының физиологиялық ерекшеліктері ... ...32
3 Балғын балуандарда күш қасиеттер дамытудың әдістері мен амалдары 43
3.1 Зерттеу 43
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.2Зерттеу 53
ұйымдастыруы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
3.3 Зерттеу 56
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мазмұны
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Балуанның күш дайындығы ең
алдымен қысқаша уақыт ішінде және бір қатар орындалатын қозғалыстың
үйлесімді құрылымын сақтауымен бұлшық етінің максималды күш салуымен осы
немесе басқа тәсілін жасауына бағытталған. Балуандарының бұлшық ет күші
дамуының жеткіліксіз деңгейі бірнеше техникалық және тактикалық қателерде
мәселе болып табылады, әрекеттердің тиімді құрылымын бұзады, сондықтан
күрес техниканың көрсеткіштеріне жағымсыз әсер етеді.
Спорттық секцияларда және БЖОМ грек – рим күресі бойынша сабақтары 10-
11 жастан бастап басталады, бірақ спорттық сабақтарына осы жаста
қатыстырылмаған балаларда, бір жағынан күш шеберліктерінің даму кезеңі
жоғалтқан болып көрінеді – кіші мектеп жасы, оны болашақ спорттық
жетістіктеріне үшін база жасауына пайдалану қажетті.
Бүгінгі күнде спорттық күресінің маңызды мәселе белсенді және көп
жылдық дайындық пен үмітті спорттық резервін тәрбиелеу әзірленуі мен
дәлелдеуі болып табылады [1, 7 бет].
Жауапты жарыстарына дайындық қажеттілігі бапкерлерден балғын
балуандарды дайындауда жаңа ыңғайларын табуға талап етеді. Осы сәтте ең
өзекті болып спортшылардың күш дайындығының мәселесі пайда болады, оның
ерекшеліктері спорттық жаттығудың жылдық циклының әр кезеңінде. Бұл мәселе
оқытушылар мен бапкерлердің аса қызығушылығын оятады.
Дипломдық жұмысының мақсаты грек – рим күресінде балғын балуандарда
күш қасиеттерін дамуындағы әдістемелік ерекшеліктері болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелер анықталған:
- грек – рим күресінде балғын балуандарда күш шеберліктерінің дамуын
қарастыру;
- балғын балуандарда анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін оқып
білу;
- балғын балуандарында күш қасиеттерін дамуы бойынша тәжірибелік-
эксперименттік зерттеуін жүргізу.
Зерттеу объектісі – 14-15 жастағы жас балуандар.
Зерттеу мәні – бастауыш дайындық кезеңінде балғын балуандарында күш
қасиеттерінің дамуы әрі қарай спорттық мектептерінің оқу-жаттығулық
топтарына іріктеуімен.
Зерттеу гипотезасы: күш қасиеттерін мақсатты дамуына тұрақтанатын 14 –
15 жастағы балғын балуандарына үшін бастауыш дайындық кезеңінде жаттығу
әдістемесінің әзірленуіне болжам жасалғаны спорттық мектебінде үздік оқуына
үшін негіздерін жасауына себептесу болуы мүмкін.
Зерттеудің әдістемелік негізі мен теориялық базасы ретінде облыста
мамандар жұмыстары қызмет етті:
– спорттық жаттығудың теориялары мен әдістемелері;
– спорттық ойындарының теориялары мен әдістемелері;
– балалар-жас спортының теориялары мен әдістемелері.
Қойылған себептеріне шешім шығаруына зерттеудің келесі әдістері
пайдаланған: ғылыми-әдістемелік әдебиет талдауы; педагогикалық эксперимент.
Ғылыми жаңалық: зерттеу нәтижелері күреспен айналысатын 14 – 15 жастағы
балалардың спорттық және дене шынықтыру дайындығы аумағында білімдерін
кеңейтеді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы күш шеберліктерін жетілдіруінде
бастапқы спорттық мамандандыру кезеңінде оқу-жаттығулық үрдісінде
балуандарының арнайы техникалық дайындылығына бағыттылығын анықтауда
тұрады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы грек – рим күресі сабақтарына 14 –
15 жастағы ер балаларды бастапқы дайындықтың әзірленген әдістеме
тәжірибесіне тәжірибелік енгізуінде, күш шеберліктерін және спорттық
техниканы дамытуға арналған амалдарын оңтайлы түрімен таңдауға рұқсат
ететін қимылды ойындарын, арнайы жаттығулар кешенін әзірленуде тұрады. Оны
ынтымақтастық педагогика санасына, оқыту мен тәрбиелеудің ажырамас бірлігі
санасына, жеке, сараланған тәсілдеме санасына тірелмей жасауға мүмкін емес
[2, 9 бет].
Зерттеудің теориялық – әдістемелік негізін, БЖОМ балғын балуандарының
күш дайындығының әдістемелік ерекшеліктері, спорттық жаттығудың
физиологиялық негіздерін ұсынылған ғылыми – зерттеу жұмыстары құрайды.
Дипломдық жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған бұлақтар тізімінен тұрады.
1 Грек – рим күресінде балғын балуандарда күш қасиеттерін дамыту
1.1 Грек – рим күресінде арнайы жылдамдық – күш дайындығы
Спорт тек денені дамыту және спорттық жетілу үшін үлкен мүмкіндік
туғызып қоймайды, сонымен бірге спорттың өзіне тарту күші дене және
психикалық күштердің көрінуіне жоғары талап, адамның саналылығы мен рухани
бейнесін жекелей бағытты тәрбиелеу үшін кең көлемдегі мүмкіндіктер
туғызады. Тәрбиелік мақсатқа жетудің соңғы нәтижесі тек спорттың өзіне ғана
емес, барлық тәрбие және даму жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына да
байланысты. Осындай бейнеде, спорттың тәрбиелік мүмкіндіктері өзінен - өзі
шешілмейді, спорт аясында жинақталған, тәрбиелік бағытталған қатынастар
жүйесі арқылы іске асырылады. Спорт әлеуметтік – педагогикалық жүйеге
кіргендіктен дене тәрбиесінің ықпалды құралы болып табылады, ал спорттың
күрес түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және әскери қызметтің маңызды
компонентіне айналады. Сол сияқты, қазақ күресінің ел спортын дамытудағы
маңыздылығы орасан зор. Күресті бабаларымыз қастерлеген, ақсүйектер
спортына балаған. Кешегі ХIII ғасырда Шыңғысханның жарысына енген ережеде
күрестен елдің жеңімпаз балуанына сол кездегі ең жоғары, талантты әскери
қолбасшыға берілетін “Тархан” атағымен бара-бар құқықтар берілген. Оған
орасан зор сыйлықтардан бөлек бас балуанның тоғыз ауыр күнәлары кешірілетін
“пайза”, яғни рұқсатнама берілген. Мұндай зор атаққа б.д.д. 539 жылы даңқты
Кир патшаның Вавилонды алу жеңісіне арналған әлемдік спорт ойындарында сақ
патшайымы Тұмар (Томирис) ханымның жұбайы, қасиетті сыр бойын жайлаған
елдің ұланы, Рүстем күрестен грек, парсы балуандарының жауырындарын жер
иіскетіп, әлемдік бас балуандықты жеңіп алған. Нақтылы дерек көздерінен
алынған бұл мәлімет біздің халқымыздың әлемдік Халықаралық жарыстағы жеңісі
болуы мүмкін. Қазіргі заманғы танымал спортшыларымыз олимпиада ойындарының
әлем біріншіліктерінің жеңімпаздары Жақсылық Үшкемпіров, Шәміл Серіков,
Дәулет Тұрлыханов, өздерінің даңқты жолдарын қазақ күресінен бастаған.
Қазақ күресінің үздік әдіс-тәсілдері орыстың “самбо” күресінің негізгі
үлгісіне енген.
Күреспен шұғылданған жас жеткіншектер, дзю-до, еркін күрес, грек-рим
күресі сияқты олимпиада ойындарына енген спорт түрлерін тез меңгеруге алғы
шарт жасайды. Күресті әлемнің 60 елі мойындап отыр. Күресу қазақтың қанымен
келген, жүрегіне жақын спорттың асылы. Мұнда ұлттық рух, туған топырағына,
еліне деген сүйіспеншілік, ел намысы үшін өз ар намысын құрбан ету сияқты
патриотизм бар [3, 12 бет].
Қазіргі таңда елімізде қазақ күресін әлемдік бәсекеге лайықты спорт
түрі деңгейінде дамыту басты мақсатқа айналып отыр. Күш пен әдіс-тәсілдерді
бір сөзбен айтқан да, күш болмаса әдіс-тәсілдің, әдіс-тәсіл болмаса күшті
қолданудың бәрі бекер болғаны және жеңіске жетудің жүзеге асырылуы да
мүмкін емес. Сондықтанда қазақ күресімен шұғылданбас бұрын маман
жаттықтырушы шұғылдануға талап білдірушілердің денсаулық жағдайын
медициналық тексеруден өткізуі тиіс. Жақсы балуан дайындап шығару үшін
жанкештілікпен тер төгіп, тиянақты жаттығумен үздіксіз жаттығу жасау қажет.
Білікті бапкер оқыту-жатығу жүйесін күнделікті жүйелі түрде жетілдіре
отырып, әр шұғылданушыны үлкен жүктемелерді меңгеруге дайындауы тиіс.
Яғни, бұл кілем үстіндегі белдесулер жоғары қарқындылықта өтетін
болғандықтан ұзақ уақыттар жүйелі түрде жаттығу қажет. Осы заманғы
белдесулерде жаттықтырушылар мен мамандар назарының шапшаңдық, күш және
қарқынды төзімділікті дамытуға аударылуы өмір тәжірибелерінен туындаған
қажеттілік. Жылдамдық-күш қызметі жұмыстарын орындаумен байланысты
балуандардың бұлшық еттері жақсы дамыған болуы тиіс.
Жаттықтырушылар оқу жаттығу сабақтарында жалпы және арнайы дамыту
жаттығуларын іріктеп, таңдап алуы қажет. Әсіресе мойын білігі, иық иіні,
шынтақ, тізе мен аяқ басы буындарының бұлшық еттерін дамытып, бекітуге
ерекше назар аударуы тиіс. Сондықтан да қазақ күресімен шұғылданушы
жасөспірім балуанға әдіс-тәсілдерді жетілдіруге бағытталған жұмыс жасауы
үшін, алдымен қозғалыстың үйлесімді әрекеттерін үйреніп, оны одан әрі
жетілдіру, қозғалыс шапшаңдығын дамыту және оны дағдыға айналғанша
жетілдіруді қамтамасыз ету, және оның негізінде жекелеген әдіс-тәсілді және
қозғалыс әрекеттерін көп рет қайталау кезеңі жатыр. Әрбір жаттығуды
қайталау сыртқы үйлесімді орындалу бейнесімен өтілген алдыңғыларына ұқсас
болғанымен, барлық уақытта өзінде жаңа үйренген, жаңа бөліктің мазмұнын
береді. Атап айтқанда, мұнда жаңа қозғалыс әрекетінің біртіндеп
қалыптасуының кепілі, кілті жатыр. Тұтас қайталау кезеңін мақсатқа сәйкес
шартты түрде екіге бөлеміз:
1) Қозғалыс (икемділігін) біліктілігін қамтамасыз ету.
2) Қозғалыс (икемділігін) біліктілігін жетілдіру.
Қозғалыс біліктілігінің пайда болу сатысы қозғалыс икемділігінің
негізгі түрінің бірінші бастапқы қалыптасуын қамтамасыз етеді, ал әрекетті
орындау қозғалыс икемділігінің қалыптасуының өзіне тән белгісі. Жоғары
сатыдағы қозғалыс біліктілігіне кезегімен өтетін қозғалыс дағдысын
қалыптастыруды қамтамасыз ету жатады. Міндетке сәйкес педагогикалық жүйенің
бұл кезеңі келесі екі сатыға бөлінеді:
1) Қозғалыс дағдысының пайда болуы;
2) Қозғалыс біліктілігінің жоғары тәртібінің қамтамасыз етілуі.
Жетілдіру кезеңінде барлық әдістер кешені қолданылады, алайда бүтіндей
үйрету, жарыстық және ойындық әдістері әр түрлі үйлестікте және түрлері
басты орын алады. Бір уақытта көру және есту бағдарларын пайдалану көлемі
тарылады, бірақ қозғалысты сезіну рөлі артады. Балуандардың күресу
тәсілдерін жетілдіруде оқытып үйретудің екінші және үшінші кезеңінің
негізінде қозғалыс әрекетін көп рет қайталау жүйесі жатыр. Соңғы кезең үшін
қайталау мәселесінің ерекше маңызы бар: көп рет қайталаған дұрыс, бірақ көп
қайталау шексіз емес, ол ақылға сиятындай дәрежеде шектелуі тиіс [4, 20
бет].
Күрес тәсілдерінің жалпы негізі балуанның әдіс-тәсілдік, сол сияқты жан-
жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану болып
табылады. Мұның өзінде жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының
ерекшеліктері де есепке алынады. Күрестің әдіс-тәсілдері әдіспен қоса
алғанда балуанның спорттық шеберлігінің негізі болып табылады.
Балуандар мен жаттықтырушылардың бірлескен шығармашылығы арқасында
күрес тәсілдері ұдайы жетіліп, арта түседі. Әдіс-тәсілерді ұдайы
жетілдіріп, байыта түсу әдіс-тәсілдік шеберлікті арттырудың міндетті шарты.
Егер балуан белдесу барысында ең болмағанда бір жаңа әдіс қолдана
алатын болса, онда соған сай оның әдіс-тәсілдік әрекетінің аясы да кеңи
түседі.
Балуандардың әдістік-тәсілдік дайындығының жан-жақты болу қажеттілігі
жөнінде айтқанда, біз олардың әр түрлі топтағы бағдарламаларды мінсіз
меңгере алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын әдістерге қарсы
тәсілдер қолданулары, сондай-ақ қарсыластың барлық шабуылдарынан қорғана
алулары қажеттігін есте ұстау қажет. Егер балуан қандай болмасын бір
қарсыласының негізгі әдісінен қорғана алмайтын болса, оның әлсіз жерін
біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні бұрын ақ айтуға
болады. Жоғарыда айтып кеткендей балуанның әдіс-тәсілдік мүмкіндіктері
көбінесе оның дене күші қабілетіне байланысты. Жаттығу кезінде балуандардың
ет қызметін ғана бақылауға алып қоймай, олардың қан айналым және жүйке
жүйесіне де мән берген дұрыс. Тыныштық күйде жүрек соғу жиілігі балуандарда
минутына 60-65 рет. Жүрек көлемі жоғары дәрежелі балуандарда Ю.А.Борисова
және Г.С.Туманян зерттеулерінің нәтижелері бойынша орта есеппен 953 см3-ты
құрайды. В.Л.Карпманның мәліметтері бойынша балуандарда бұл көрсеткіш 953
см3-қа тең (жеке спортшыларда 719-1248 см3). Балуандарда жүрек көлемі дене
салмағына және бой ұзындығына байланысты. Жүрек соғу жиілігі балуандарда
белдесу кезінде жұмыстың қуатына байланысты минутына 170-200 ретке жетеді.
Балуандарда жаттығу сабақтарында жүрек соғу жиілігін телеметриялық тіркеу
қарсыласын лақтыру кезінде жүрек ырғағы минутына 180-190 ретке дейін
өсетінін көрсетеді.
Балуанның тәсілдік жағынан даярлануы әдістік әрекеттерді, айқастарды
жүргізудегі, сондай-ақ жарыстарға қатысқандағы біліктілігіне, шеберлігіне
және дағдыларына байланысты.
Спортшы күресудің әдіс-тәсілдерін спорттық жаттығу ұстанымына сай ұдайы
зерттеп, жүйелі және дәйекті түрде жетілдіріп отыруы тиіс. Әдіс-тәсілдерді
меңгеріп, жетілдіру жолында жұмыс жүргізгенде жаттығушылардың сол
материалдың мәніне қаншалықты терең бойлағандығының маңызы үлкен.
Сондықтан-да күрес әдіс-тәсілдеріне үйреткенде жаттығушылардың
шығармашылық белсенділігі мен бастамасын ұдайы арттыру, өзінің әрекеттерін
сын көзбен және бүге-шігесіне дейін талдау, әдіс-тәсілдік тәжірибесін
тұжырымдау қабілетін дамыту қажет. Егер балуан тапсырманы немқұрайды
орындай салатын болса, белсенділік және бастамасы көрсетпесе, бұрын
жинақтаған тәжірибесін пайдаланбаса, ондай спортшы бәсекелерде жоғары
нәтиже көрсете алмайды, яғни күрделі әдіс-тәсілдік міндеттерді өз бетінше
шешуге оның қабілеті жетпейді. Өзі жоспарлаған әрекеттерінен қандай болса
да ауытқыса (ал мұның өзі жарыста жиі кездеседі), спортшы саса бастайды,
қиын жағдайдан амал тауып шыға алмайды, сөйтіп жеңіліп қалу қаупіне
ұшырайды. Бастамасы мол, шығармашылық оймен қимылдайтын балуан тез арада
әдіс-тәсілдік тәжірибе жинақтап, оны ұдайы байыта береді.
Егер жаттықтырушы балуанды оның өресі жетеді деген барлық жағдайда да
өз бетінше шешім қабылдай алатындай етіп үйретсе, егер оны жарыстардағы
белдесулерде және жарыстарда кездесетін қиын жағдайлардан өз бетінше жол
тауып шығуға баулыса, онда оның шығармашылық белсенділігі артып, спорттың
шеберлігі шыңдала түседі. Осы мақсатпен балуанның өздегенін шығармашылық
жұмыс істеу формасын (әдебиеттерді оқу, үйде әртүрлі тапсырмаларды орындау)
кеңінен қолданған жөн [5, 188 бет].
Сонымен қатар, күреспен шұғылданушыларды күнделікті және жарыстарға
қатысқандығы жайлы күнделігіне жазып жүруге үйретіп, дағдыландыру керек.
Егер жаттығу сабақтары кезінде видео қойылымдар (фильмдер), сондай-ақ жеке
жарыстар хроникасы, кинограмма, т.б пайдаланылатын болса, әдіс-тәсілдерді
меңгеру және жетілдіре түсу едәуір оңай болады. Сондай-ақ жарыстарға
көрермен ретінде қатысу, аса күшті шеберлердің, қарсыластарының жаттығуын
көру де едәуір пайда береді.
Осының барлығы палуанға әртүрлі әдістік және тәсілдік әрекеттерді
тереңірек талдауға, сөйтіп оны бүге-шігесіне дейін білуге, ол жөніндегі
өзінің түсінік аясын кеңейте түсуге мүмкіндік береді. Тәсілдік даярлықтың
әр түрлі әдістері мен құралдарын жаттығып жүргендердің жеке басының
ерекшеліктерін ескере отырып пайдаланғанда ғана балуандардың қажетті
сапаларын дамытуда жеңістікке жетуге болады. Қазіргі заманғы өскелең өмір
талабы жағдайында спорт түрлерінен, оның ішінде күрестен болашақ
жаттықтырушы мамандар даярлауда болашақ мамандар дене шынықтыру мен
спорттың теориясы және әдістемесі, анатомия, физиология, биохимия, дене
жаттығуларының биомеханикасы, спортменеджменті, педагогика және психология
сияқты қатарлас пәндерін оқып, білуі және олармен спорттық жаттығуды
үйлестіруі тиіс. Әрбір отанын сүйетін, елінің патриоты, кәсіпкер азаматтар
қазақ халқының ізгі дәстүрлерінің бірі, қазақ күресін дамытуға ат салысуы
тиіс. Сондықтан қазіргі таңда қазақ күресінің көсегесін көгерту, сонымен
бірге әлем мойындайтын спорт түріне дәрежесіне жеткізу үшін жан-жақты
кәсіби дайындықтан шеберлік дағдыларын меңгерген білікті мамандар дайындау
– дене мәдениеті ЖОО педагогикалық ұжымдарының басты міндеті.
Қазақ күресін дамытуда мына төмендегі міндеттерді қарастырдық:
1.Қазақ күресімен шұғылданатын балуандардың күш қабілеттерін дамытудың
ғылыми-педагогикалық негіздерін саралау;
2.Қазақ күресімен шұғылданатын балуандардың күш қабілеттерін дамыту
дайындығының әдістемелік бағдарларын көрсету;
3.Жоғары оқу орны студенттерінің болашақ қазақ күресінен
жаттықтырушылық мамандығына кәсіби бейімделуін ұйымдастырудың педагогикалық
іс-шараларының негіздерін қалыптастыру;
4.Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, болашақ қазақ күресінің
жаттықтырушысы мамандарын даярлаудың үйлесімді жүйесін жасаудың ғылыми-
практикалық әдістемесін дайындау.
Жоғары оқу орындарында, балалар мен жасөспірімдер спорт мектептері
бөлімдеріндегің және жалпы білім беретін орта мектептеріндегі спорт
секцияларындағы оқу-жаттығу сабақтары оқу-тәрбие процесінің бөлінбейтін
бөлігі болып есептеледі, Сондықтан, қазақ күресі арқылы олардың дене
мәдениетін қалыптастыру, жаттықтырушылық қызметінде жоғарғы оқу орнын
оқыған жылдарында меңгерген шеберлік дағдыларын біліктілік пен дағдыларын
іс жүзінде қолдану, дәрежелі спортшылар даярлауда педагогикалық
шеберліктерін жетілдіру өскелең өмір талабы.
Президентіміздің болашақ ұрпаққа салауатты өмір салтына сихататтауы
бізге Үлкен дем беріп, өз күшімізді аямай балаларға спорт өнерінің талай
қырын танытып, келекшекте өз Отанына деген сүйіспеншілігін арттыратын,
халқының намысын қорғайтын азамат тәрбиелеу. Осы қағидаға бар күшімізді
салуға бел байлайды [6, 20 бет].
Грек-рим күресіндегі жас спортшылардың жас ерекшеліктерінде оқу-жаттығу
процесінің негізгі көрсеткіштері.
Барлық спорт түрлеріне тән спорттық күрес түрлі даму сатыларынан өтті.
Күрестің ішінде Грек — рим күресі Қазақстанда сүйіп айналысатын спорт түрі.
Оған дәле Грек рим күресінен Олимпиаданың чемпиондары Жақсылық Үшкемпіров,
Дәулет Тұрлыханов, Бақтияр Байсеитов және Юрий Мельниченко сынды
ағаларымыз осы аталған спорт түрінен Қазақстанның атыны шығарып келген.
Сонымен жалпы күрестің даму тарихына қысқаша тоқталып өтсек.
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда Грецияда археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді. Олимп тауының бөктерінде 5 – 7 метрлік жерде олимпийлілік
құрылыстардың қалдықтары табылды. Он арнай күреске арналған алаңдардың
орындары табылды. ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және
мәдениеттің жылдам өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да
байқала бастады.
Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер мен
ұйымдар құрыла бастады, әр түрлі елдердің спортшыларының қатысуымен
жарыстар өткізіле бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру
идеясының қажеттілігі орала бастады.
1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұхаралық қызметкері
Пьер да Кубертеннің ұсынысы бойынша Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық
конгресі ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және
халықаралық комитет құру туралы өкім шықты.
Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже
құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Грек-рим күресі
қазіргі олимпиада ойындарының, екінші және үшінші басқа, бағдарламасына
енгізілді.
Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афинада ашылды. Грек-рим
күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиадаға қатысушы болған
француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарыс өтті.
Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті. Қатысушыларды
салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ [7, 15 бет]. Күрестен
алғашқы алтын медальді Карл Шуман жеңіп алды (Германия), күмісті Георг
Тсигас (Греция ), қоланы Стефанос Христопулас (Греция) алды.
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын
көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі
бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес
қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және
дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда
дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады.
Оқытушы оқу құралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне
қадағалау керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе,
ал айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге
қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада
айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене
дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жұлқып ауыстыру.
Бұл әдісті жаттағудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді
жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.
Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет.
Қайталағанда бұрын үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және
байқалған кемшілігін уақталы дұрыстау барысында жасөспірімдер жасында
бірінші дәрежелік маңызына жан жақты дене дайындығы керек [8, 56 бет].
Оған кіретін: мүсінін дұрыс құру, жан жақты дене дайындығы, қимылдық
дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін дене қасиеттерін дамыту,
жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.
Балуан күші дегеніміз — күрес үстінде бұлшық ет күшін пайдалану арқылы
қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.
Спорттық күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген
бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және
қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ересектерге қарағанда ұзақ уақыт
керек етеді. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, жаттығу барысында тәрбиелік
мінездемесінен өту қажет.
Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның әрі қарай қызметіне
байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке түсінуге үйрету
керек, олардың жолдарын және құрамын шешуге, табыстарын және кемшіліктерін
талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы міндеттерін анықтау
өте маңызды. Мысалыға, анықталған әдістің техникасын меңгеру, серігіне көп
әдістерді жасау т.б. Жақын араға міндет қойып, бір әдістің техникасын
меңгеріп, жаттықтырушы бұл не үшін керек екенін көрсетеді. Кішкене уақыт
аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің техникасын меңгерген соң, ол
қанағаттанарлық алады.
Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр
жаттығуда орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай
алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, сондай
қимылды басқа әдісте көрсету. әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты
күйзеледі. Сондықтан жаттығушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет,
алда қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек.
Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға
үйреніп кетеді.
Спорттық күреспен жастар 10-нан 18 жастың аралығында айналысуға
мүмкіндігі бар. Бұл кезеңде организмнің өсуі әрі қарай жалғасады.
Мүшелердің және организмнің жүйелерінің дамуы бір-бірінен бөлек өтілмейді,
бір-бірімен өзара қимылмен, олар біртұтас бүтіндей процесс [9, 55 бет].
Кейбір органдардың және жүйелерінің өсу процессі тек сан жағынан ғана
өзгеруі байқалады, сондай-ақ мәнді сапалы жылжиды. Тағыда, бір жаста бола
тұра мәнді жекелей айырмашылығы болуы орын алады. Физиологиялық
процесстердің ағым қарқыны бірқалыпты болмауына байланысты. Сондықтан біз
дене дамуы, қарқыны және салмағы әр түрлі адамдармен кездесеміз.
Осылардың бәрі жасөспірімдердің әр түрлі жастағылардың арасындағы
шекаралық деңгейін анықтауда жиі қиындыққа соғады. Іс-тәжірибе
көрсеткендей, күреспен айналысуға жасөспірімдерді жастық ерекшеліктерін
есептеп 4 топқа бөлген дұрыс: 13-14 жас және үлкен жасөспірімдер 15-16 жас
және 17-18 жас. 12-18 жас жыныс жүйелерінің жетілуі кезеңіне дәл келеді.
Жұмыс жүйелерінің жетілу процесіне байланысты өзгеруі, организмнің
барлығына өзінің әсерін тигізеді. 12-15 жаста дененің ұзындыққа өсуі өтеді,
сондай-ақ гипофиз және қалқан бездері қызметінің күшейтілуімен сәйкес
келеді. Жасөспірімдердің денесінің ұзаруынан бас бейнесі сүйектердің
өсуімен байланысты және жылына 9-10 см құрастырылуы мүмкін. Бірақта
омыртқасының, көкірек клеткаларының, тазының және төмен жақтарының
сүйектенуі бітпейді. Ересек адамдарға қарағанда байланыс аппараттары
жұмсақ. Осы ерекшеліктерін есептеп, күшті және иілгіштікті дамытатын
жаттығуларды абайлап қолдану қажет. Бұларды артықша қолдану сүйектердің
өсуіне қарама-қайшы әсерін тигізуі мүмкін және мүсінінің дұрыстығына әсерін
тигізеді. 16-18 жаста өсу қарқыны азайыңқырайды және жасөспірім жылына
шамамен 3 см-ге өседі.
12-15 жастағы жасөспірімдердің ет бұлшық еттері ұзындыққа тағы да
қарқынды өседі, көлденеңіне қарағанда және 15 жаста денесінің барлық
салмағы 32 пайызға құрастырылады. Жасөспірімдердің ет жүйелерінің
функционалдық мүмкіншілігі, ересектерге қарағанда төмен. Осыдан күшке және
төзімділікке арналған жаттығуларды қолдану қатаң регламенттік болу қажет
және жүктеменің ұлғаюының сатысы оған бейімделуінің өлшемінде.
Профессор В.С.Фарфельдің ізденісінде көрсетілген, 13-15 жаста қимыл
анализаторларының қалыптасуы аяқталады. Осыған байланысты, 15 жастан бастап
күшті мақсаттылықпен дамытуға мүмкіншілік туады. Еттердің тканьдары қуатты
өседі және 17-18 жастағы жасөспірімдердің денесінің салмағының 44% жетеді,
сондықтан дене қуаттылығын керек ететін техникалық қимылдарды үйренуге
мүмкіндік туады. Сонымен бірге жасөспірімдердің буындарының және әсіресе іш
еттерінің әлсіздігі байқалады. Мұндай жағдай жаттығуларды байқап қолдануына
керек етеді, қалайда жасөспірімдердің әдістемелік сабағында олардың жүрек-
сосудтық жүйелеріне (ж.с.ж) ерекшеліктерін есептеу керек. Жасөспірімдердің
қан қысымының ұлғаюы белгіленеді. Артық жүктеме алғанда олардың жүрегі
ауыруы және басы айналуы байқалады. Шаршау жағдайы жеңіл байқалады. Үзбей
жаттығудың нәтижесінде бұл қайшылық көрініс біртіндеп ғайып болады. Үлкен
шыдамдылықты керек ететін жаттығуларды қолданғанда, жүректің
гипертрофиясына әкелуі мүмкін. Жүректің артық қуаттылығын қайтару үшін
жүктемені қатаң біртіндеп ұлғайту қажет.
Қандай да болмасын қозғалысты және жаттығуды орындау кезінде барлығында
ортақ әдістеме түрлері болады.
Олар:
− Жай, қарапайым қозғалысқа жаттығу. Оны орындау әр адамға жеке-жеке
беріледі.
− Қарапайым қозғалысты орындау кезіндегі адам қабілеті алдыңғы
жаттығуды игеріп алғаннан соң, келесіге көшу тәртібі сақталады.
− Қозғалысты, жаттығуды кеңістік пен уақыт аралығында орындау.
− Қарапайым қозғалыстармен жаттығуларды күрестегі әдістерді
меңгергеннен кейін ғана орындату дұрыс болып келеді.
− Жаттығуды орындауды жетілдіруге қойылатын педагогикалық талап.
− Жаттығудың қайталануы мен оның сапалы орындалуын арттыруға арналған
бағытта жүргізіледі.
Жылдамдыққа кететін уақытты жетілдіру:
а) барлық қозғалыс түрінің орындалу уақытын азайтуға;
ә) жарыс кезінде әдіс-айланы орындау уақытын кемітуге;
б) алдын-ала сезу, көре білу қабілетін арттыруға бағытталады [10, 153
бет].
Көрсетілген өзгерістер арнайы шыдамдылықтың дамуына жағдай туғызады.
Жасөспірімдердің организмі ұзақ уақыт бойынша жұмысқа қабілеттілігінің
жоғарғы деңгейде ұстап тұру қабілетін меңгере алмайды.
Жасөспірімдер тез шаршайды, бірақ, тез өзінің күші қалпына келеді.
Күшінің тез қалпына келуі сонда өтеді, егер олар аз және оңтайлы жүктеме
алғанда. Қатысушылардың күшінің орнына келуі заттардың көтеріңкі ауысуының
есебінен болады. Сондықтан да барлық сабақ бойынша жұмыс қабілеттілігін
сүйемелдеу үшін, демалу үшін жиі үзіліс қажет. Жүктемені артық мөлшерде
алғанда қатысушылардың күшті қалпына келтіруі созылады.
Сондықтан да үлкен жүктеме, ересектердің іс-тәжірибесіндей
жасөспірімдерге жол беруге болмайды.
Жасөспірімдердің тыныс алу мүшелері, сондай-ақ өзінің ерекшеліктері
бар. Соның бір ерекшелігі көкірегінің дамуын периметрі жәй өтеді, дененің
ұзындыққа өсуіне қарағанда. Осы жағдай тыныс алу жүйелерінің дамуын
шектейді. Тыныс алу реттелуі жетілдірілмегеннен дене жаттығуларын үлкен
жүктемемен өткізу тыныс алуыдң ырғақтығы бұзылуы мүмкін. Бұл қаралып жатқан
жаста мәнді өзгеріске балалардың психикасы да кіреді. Одан әрі
психологиялық ысылуы өтіледі. Жасөспірімдер 12-15 жаста ересектерге
ұқсауға тырысады, өз бетінше ынталануға, ерлікте көзге түсуге. Олардың
мынадай жоғарғы психологиялық қабілеттілігі дамиды, шын ойлауы, өзінің
істерін және мінезін қорыта білуін және талдауын. Ересек болуға тырысып,
жасөспірімдер теріс мінездерін көрсетуі мүмкін: қызбалық, дөрекілік т.б.
Оқытушының мақсаты қатысушыларға дұрыс қабілеттілігін дамытуды ояту
болып саналады, керекті бағыт беру. Оны да ұмытпаған жөн, жасөспірімдер бір
қызметпен айналысып, қолжетерлік мөлшерлемелерде бақылауын жоғалтады. Олар
барынша үлкен салмақ көтеруге тырысады, барынша жарысқа жиі қатысуға,
арнайы дайындықсыз күрделі әдісті істеуге талпынады. Сондықтан да
жасөспірімдерге қатаң педагогтық бақылау қажет.
Жасөспірімдер жасында мінездік ерекшеліктер орталық нерв жүйелері
қызметінде әсемдік және нерв процестерінің қозғалмалығы болып табылады.
Сол, икемділікті керек өтетін жаттығуларды тез игеріп кетуіне мүмкіндік
алады [11, 140 бет].
12-15 жастағы жасөспірімдердің жүйке процесстерінің оянуымен және
тежеуі бір қалыпта емес екендігі белгіленеді. Ояну процесі тежеу процесінен
асыңқырақ болады. Сондықтан да жасөспірімдер тәртіпті жиі бұзады,
ересектерге қарағанда. Нерв процестерінің бірқалыптылығын жетіспегенінен
көңіл күйінің жылдам жылдам ауысуына және нервтің жылдам шаршауына әкеледі.
Осыны есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге,
қатысушылардың қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.
16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы
жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған
мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастық сезімі көріне
бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білімін кейін қалушыларға
береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізуін жеңілдетеді. Жоғарғы
жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен,
жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері
өздерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы
ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу
балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық
өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене
тәрбиесінің негізгі мақсаты болады.
Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу
керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы
берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста – күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде
жылдамдық – күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.
16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл
меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас
балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер
қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және
ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту
жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа
қарағанда [12, 120 бет].
Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай
есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 минут орта
қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің
дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың әрі қарай дамуына және ұстап тұруына
назар аударылады.арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады, жарыстың
ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін
болу керек.
Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа дене
қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. Ұзақ және біржақтылы
төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне
жақсы бейімделу азаяды. Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда
өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез
жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын. Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы
басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен,
өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық
тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен.
16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың
салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орынду уақытын
ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.
Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әр түрлі салмақтағы,
серіктестерінің әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және
кіші жастағы жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап – аз мөлшерде
орта қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен
үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты
демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа
қысқарады).
17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу
өткіззу қажет. (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу
керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер
көрсетеді: 13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының
көрсеткіштерінің өсуі, ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы
жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз
дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық
таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен
өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады.
Иілгіштікті және буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді,
штангалады және серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады.
Әр түрлі жаттығуларды ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге
қажеттілігін. Жастардың гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына
және оң жағына да пайдалану керек; оңға және солға бұрылып, серігінің оң
және сол жақтарынан. Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен
құралдар қолданылады, жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін.
Үлкендерге қарағанда жаттығуда үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні
қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар, эстафета және қарапайым күрес формалары
жаттығулары қолданылады [13, 10 бет].
Қазіргі заман талабына сай жасөспірімдердің спортқа, оның ішінде грек —
рим күресіне деген қызығушылығын мектеп қабырғасынан бастап, оны мектептен
тыс спорттық үйірмелерде, клубтардағы жаттығуларға қатыстыру арқылы
дәріптеу және денсаулығын мақсатты түрде дамыту қажет деп есептеймін.
1.2 Күшін тәрбиелеу
Екі адамның белгілі бір уақыт аралығында белдесіп күш сынасуын күрес
деп атайды. Күресте дайындығы мол, күшті әрі епті балуан жеңіске жетеді.
Күрес денені шынықтырады. Ол адамның қимыл – қозғалысын жетілдіреді.
Күрестің бірнеше түрі бар.
Грек – рим күресінің әдіс - тәсілдері.
Тәртібі
Грек-рим күресі – бұл екі спортшы жекпе-жегі. Күрес техникалық тұрғыдан
белден төмен пайдаланылатын түрлі техникалық тәсілдер көмегімен жүргізілуі
тиіс. Жекпе-жектің басты мақсаты – қарсыласын кілемге арқасымен қысу
(туше). Балуан сондай-ақ, егер кезеңдер бойынша есеп 1:1 болып 3 кезең
болғанда 2 кезеңде ұтып жеңіске жете алады, 6 ұпайдан артық жетістікте
болса балуанның біреуі 5 ұпайлық кезеңді жүргізсе кезең аяқталады
(техникалық басымдық). Балуан әбір лақтыруда, ұстауда және алыпсоқта
белгілі бір ұпай санын жинайды. Кілемдегі рефери ұпай береді, бірақ басты
төреші (немесе кілем төрағасы) ұпай есептелмес бұрын оның шешімімен келісуі
керек.
Балуанға сондай-ақ, егер оның қарсыласы айқас барысында селсоқтық
танытқан, тәртіпті бұзған жағдайда да ұпай беріледі. Айқас ұзақтығы – үш
кезең екі минуттан. Егер жеңімпаз анықталмаса, жеребе тарту бойынша
балуандардың біреуіне шабуылға шығуға мүмкіндік беріледі, ал егер шабуыл
сәтті өтсе, шабуылшыға жеңіс бұйырады, ал сәтсіз шықса, қорғанған жеңеді.
Жекпе-жекке майланған дене немесе басқа да сырғанайтын заттарды
пайдаланып шығуға тыйым салынған, тырнақ қысқа қырқылған, өзінде міндетті
түрде бет орамалы болуы тиіс. Төрешімен таласуға болмайды, ондай жағдайда
спортшы ұтылған болып саналады [14, 188 бет].
Қазақстандағы еркін және грек-рим күресінің даму тарихы,
Қазақстан жері – даңқы қазақ даласын жер жарған хас батырларды дүниеге
әкелген киелі мекен. Халық аңыздары мен ертегілерінен бала күнімізден түрлі
тартыста бел сыбанып күштерін сынаған жас палуандардың жекпе-жектері туралы
оқып келеміз. Ешқандай қарусыз палуандар бір-бірінің жауырынын жерге тигізу
үшін арпалысқан. Қазақтың бірде-бір сауық кешін палуандар күресінсіз және
мүмкін емес алып заттарды көтеретін баһадүрлердің өнерінсіз елестету мүмкін
болмаған.
Әсіресе палуандық өнерден Қазақстан тарихында Балуан Шолақтың алатын
орны ерекше. Ол талантты жастарды салауатты өмір салтын ұстануға шақырған
бірден – бір талант иесі. Кәсіби күреспен Балуан Шолақ айналысқан емес. Оны
бәрінен бұрын өзінің алпауыт күшін көрсете алатындығы қызықтырған. Дәл осы
қазақстандық алып күш иесі Балуан Шолаққа ресми емес түрде тіркелген 816
келі көтерген рекорд тиесілі [15, 150 бет].
Қазақ халқы тұңғыш кәсіби палуан ретінде Қажымұқан Мұңайтпасовты пір
тұтады. Спортшының еншісінде халықаралық дәрежедегі көптеген жүлделі
мадақтаулар бар. Әлемдік біріншіліктердің барлығында Қажымұқан өзінің
жеңістерімен дүр сілкіндіретін. Мұңайтпасов қажырлы еңбектерінің арқасында
қолы жеткен жетістіктері үшін Қазақ халқының батыры атағына ие болды.
Қажымұқан Мұңайтпасов қазақстандықтардың халықаралық дәрежеде күреспен
айналысуына жол көрсетті. Кеңес одағының құрамасында жүрген қазақ
палуандары Мұңайтпасовтың ізін басып, қырықыншы жылдары күрес (еркін және
грек-рим) Қазақстанда спорттың бір түрі ретінде кеңінен дами бастады. Көп
ұзамай 1947 жылы біздің еліміздің өкілдері грек-рим күресінен болған
бүкілодақтық чемпионатқа қатысты. Қазақ даласының жарқын палуандарының бірі
Қайрат Байдосов сол кезде бірінші болып КСРО спорт шебері атағына қол
жеткізді. Дәл сол кезде қазақстандық палуандар іріктелген әлемдік күрес
қатарына енді.
1964 жылы грек-рим күресінен Қазақстанның тұңғыш олимпиадалық чемпионы
және КСРО еңбегі сіңген спорт шебері атағын Анатолий Колесов олжалады. Дәл
Колесовтың алтын жүлдесінің арқасында Қазақстанның қоржыны алтын жүлделерге
тола бастады. Бүкіл жер шарын шарлаған қазақ палуандарының қанжығасы
олжасыз қалған емес. Біздің спортшылар жыл сайынғы барлық турнирлерде, оған
қоса еуропалық, азиадалық біріншіліктерде, сонымен қатар Олимпиадалық және
әлем чемпионаттарында мүмкін емес рекордтарға қол жеткізді. Валерий
Резанцев, Жақсылык Үшкемпіров, Шәміл Серіков, Анатолий Назаренко, Игорь
Ростоцкий, Дәулет Тұрлыханов, Юрий Мельниченко, Мәулен Мамыров секілді
палуандарымыз бірнеше дүркін әлем жүлдегерлері мен олимпиаданың
жеңімпаздары атанды.
Жиырма бірінші жүз жылдық Қазақстан үшін қазақ палуандарының Олимпиада
ойындарында, Еуропа мен Азия әлем чемпионаттарында жарқын өнерімен көзге
түсіп, Отанымыздың мәртебесін асқақтатқан нәтижелерге толы болды.
Грек-рим күресімен шұғылдану үшін: орамал, трико, плавки, жеңіл спорт
аяқ киімі, құлақшын қажет.
Орамал: күрес жарысы кезінде спортшыға міндетті түрде қажет заттың
бірі. Бұл спорт түрі көп қимыл-қозғалысты қажет ететін әрі өте қауіпті
спорт. Орамал бастапқыда спортшының тері мен қанын сүрту үшін пайдаланған.
Грек-рим күресі халықаралық ережесінде жазылған: Спортшының күреске түсер
алдында матадан тігілген бет орамалы болуы қажет [16, 110 бет].
Трико – спортшының ең көзге түсер киімі. Қазір лайкрлы трико жиі
кездеседі. Бұл триконы өтектеуге болмайды және тек қолмен ғана жуу қажет.
Спортшылар жарыстарда қызыл немесе көк түсті трико киеді. Шорти, трикода
темірден жасалған детальдар болмауы қажет.
Грек-рим күресінде жұмсақ теріден тігілген бәтеңке киеді. Аяқ киімді
таңдарда жабыстырғышты, спортшының сирағын тығыз ұстап тұратын әрі табанына
көңіл аудару қажет.
Жаттығу кезінде қарапайым жай немесе спортқа арналған шұлық киюге
болады. Шұлық теріні өз бойында сақтамайтын болуы шарт.
Құлақшынды спортшылар кейбір жарыстарда ғана қолданады. Алайда ФИЛА
мақұлдаған, қатты металды заттары жоқ құлақшындарды ғана пайдалануға
болады.
Спортшының денесі икемді, шымыр болуы, сонымен қатар тапқыр, ойлау
қабілеті жоғары болуы қажет. Жыл сайын жаттығулар көлемі күрделене түседі.
Бұл спорт түрінде әдістердің түрі өте көп. Сонымен қатар қарсыласын
құрметтеп, бір-біріне сәлемдесу, қол алысу жекпе-жектің міндетті бөлігі
болып табылады. Грек-рим күресі ақылды жекпе-жек түрі. Бұл спорт түріне бес
жастан асқан балаларды қабылдайды.
а) Әдісті қолданушы қарсыласының оң жеңінен ұстап, оң қолмен белбеуден
ұстап, жамбас әдісін қолданып құлату.
б) Жеңнен омыраудан ұстап иықтан асыра тастау.
в) Желкеден жеңнен ұстап қырқа әдісін қолданып құлату.
г) Жеңнен, жағадан ұстап шалу әдісін қолданып құлату.
д) Жаға, жеңнен ұстап іштен шалып құлату әдісін қолдану.
е) Жеңнен белбеуден ұстап жаңға тастау әдісін қолдану Кеңестік
Қазақстанда қазақ күресінен жарыстар олимпиадалық және халықаралық спорттық
күрес түрлерінен бірнеше онжылдық бұрын өткізіле
бастады [17, 111 бет].
Әдеби деректерге сілтемелердің өзінде грек – рим күрестен мына
Бүкілқазақстандық спартакиада бағдарламасымен және жеке республикалық
жарыстарды өткізу кезеңдерді атап көрсетуге болады: 1928, 1936, 1938, 1939
жж. Ал грек-рим күресі Қазақстанда тек екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
дами бастады (алғашқы Қазақстан біріншілігі 1948 жылы өтті), дзюдо
Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізгеннен кейін ғана, 1960 ж. дами
бастады.
Харлампиевтің жұмысынан басталды. Қазақстанда еркін күрестін дамуы
1955 жылы грек-рим күресінен тәжірибелі жаттықтырушы П.Ф. Матущактың еркін
күрестін бас бапкерлігіне тағайындалумен байланысты. Самбо мен еркін күрес
Қазақстанға бірінші әкелінген уақыты 1950 ж.
Қазақстан жастарының спорттың осы түріне әуестенуі қазақ күресінің даму
деңгейінің едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен жаппай шұғылдануына септігін тигізеді. Қазақ
күресімен шұғылданатын жастар арасынан, өздерінің спорттық кемелденуін
спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде жалғастырып, ең
жоғары нәтижелерге жеткен көптеген атақты балуандар шыққан.
Сонымен, зерттеу өзектілігі көне заманнан қазақ халқы жастардың дене
күшін және әскери дайындауда, мерекелер мен жарыстардың қауіпсіз түрін
ұйымдастыруда пайдаланып келген қазақ күрестің Қазақстанның кеңес
дәуіріндегі дамуында жастардың дене шынықтыру дербес құралы ретінде
қалыптасу тарихын төңкерістер мен қайта құру қарқынды дамыған заманда ұмыт
қалдырмай, балуандарды дайындау құралдары мен әдістерінің барлық қажетті де
маңызды атрибуттарын зерттеп, оларды сақтап қалу және спортшыларды дайындай
әдістемесіне енгізу, сондай-ақ өскелең ұрпақтың дене тәрбиесінде пайдалану
үшін зерттеу қажеттілігімен анықталады [18, 12 бет].
1.3 Балғын балуандарда жылдамдық – күш дайындық әдістемесі
Балуан Палуан - күрес өнерін жетік меңгерген алып күш иесі.
Көне Иранда палуан (палван, пехлеван) деп ақсүйек әскерилерді атаған,
бұл сөз көне түркі тіліндегі алып сөзімен мағыналас. Шығыс елдерінде орта
ғасырларда балуандар соғыс кезінде басы металдан кұйылған ауыр шоқпар
күрзімен қаруланып, әскери қосындардың күрзішілер бөліктерін құраған.
Күрес өнерімен айналысатын, ас-тойларда сайысқа түсетін зор күш иесін
қазақтар балуан деп атайды.
Балуандықпен айналысатын адам ұлттық күрестің айла-тәсілдерін жетік
меңгеріп, күшін жетілдіру үшін ауыр салмақты заттарды көтеріп жаттыққан.
Балуандар күрес сайыстарына өз руларының атынан шығып, руының намысы үшін
күрескен. Жеңістерге жетіп, елінің атын шығарған балуандардың есімі бүкіл
халыққа танымал болып, ел құрметіне бөленген. Балуандар базар,
жәрмеңкелерде, ойын алаңдарында жұрт алдында ауыр заттарды, кірдің тастарын
көтеріп те өнер көрсеткен.
Күш-қайратымен, күрестердегі жеңістерімен есімі бүкіл қазақ қауымына
танымал болған, Балуан Шолақ атанып кеткен әнші-композитор Нұрмағамбет
Баймырзаұлы (1864-1916), Иманжүсіп Құтпанұлы, XIX ғ.-дың аяғы мен XX ғ.-дың
басында өткізілген әлемдік додаларда кәсіби классикалық күрес жарыстарына
қатысып, әлем чемпионы атанған, есімі әлемге әйгілі болған Қажымұқан
Мұңайтпасұлы (1871-1948) бар қазақ ардақтаған нар тұлғалы азаматтар [19, 40
бет].
Балуандардың бір-бірімен күреске шығуын халық балуанға түсті десе,
қарсыласын жығып, өз қауымының атын шығарып жүрген балуандарды түйе
балуан деп атаған. Сонымен қатар күші мен әдіс-амалы айырықша асқан
жеңілуді білмейтін балуанды күресетін ортаға ноқталап әкелетін болған. Бұл
үрдіс бір жағынан қарсыласының мысын басу үшін қолданылатын психологиялық
тәсіл болса, екінші жағынан балуанның асқан жеңімпаз ретіндегі мәртебесін
айғақтайтын символдық рөл атқарған.
Балуандар күреске шыққанда шалбар ғана киеді. Шалбардың балағын қара
санға дейін түріп, беліне үш қабаттап қайыс арқан байлаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дене шынықтыру, спорт және туризм факультеті
Дене шынықтыру, спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы
Жаксылыков Данияр Жетписович
ГРЕК – РИМ СТИЛІНДЕ БАЛҒЫН БАЛУАНДАРДА КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт
Қостанай, 2016ж.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Дене шынықтыру, спорт және туризм факультеті
Дене шынықтыру,спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы
Қорғауға қатыстырылған ___________2016 ж.
Кафедра меңгерушісі __________Огиенко Н.А., п.ғ.к.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ГРЕК – РИМ СТИЛІНДЕ БАЛҒЫН БАЛУАНДАРДА КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт
Орындаған
Жаксылыков Д.Ж
Ғылыми жетекшісі Какашев К.Т
аға оқытушы
Қостанай, 2016ж.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 4
1 Грек – рим күресінде балғын балуандарда күш қасиеттерін 6
дамыту ... ..
1.1 Грек – рим күресінде арнайы жылдамдық – күш 6
дайындығы ... ... ...
1.2 Күшін 16
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
1.3 Балғын балуандарда жылдамдық – күш дайындық 19
әдістемесі ... ... ..
2 Балғын балуандар ағзаларының анатомиялық – физиологиялық 25
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.1 Балғын балуандар ағзаларының анатомиялық 25
ерекшеліктері ... ... ...
2.2 Балғын балуандар ағзаларының физиологиялық ерекшеліктері ... ...32
3 Балғын балуандарда күш қасиеттер дамытудың әдістері мен амалдары 43
3.1 Зерттеу 43
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.2Зерттеу 53
ұйымдастыруы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
3.3 Зерттеу 56
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мазмұны
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Балуанның күш дайындығы ең
алдымен қысқаша уақыт ішінде және бір қатар орындалатын қозғалыстың
үйлесімді құрылымын сақтауымен бұлшық етінің максималды күш салуымен осы
немесе басқа тәсілін жасауына бағытталған. Балуандарының бұлшық ет күші
дамуының жеткіліксіз деңгейі бірнеше техникалық және тактикалық қателерде
мәселе болып табылады, әрекеттердің тиімді құрылымын бұзады, сондықтан
күрес техниканың көрсеткіштеріне жағымсыз әсер етеді.
Спорттық секцияларда және БЖОМ грек – рим күресі бойынша сабақтары 10-
11 жастан бастап басталады, бірақ спорттық сабақтарына осы жаста
қатыстырылмаған балаларда, бір жағынан күш шеберліктерінің даму кезеңі
жоғалтқан болып көрінеді – кіші мектеп жасы, оны болашақ спорттық
жетістіктеріне үшін база жасауына пайдалану қажетті.
Бүгінгі күнде спорттық күресінің маңызды мәселе белсенді және көп
жылдық дайындық пен үмітті спорттық резервін тәрбиелеу әзірленуі мен
дәлелдеуі болып табылады [1, 7 бет].
Жауапты жарыстарына дайындық қажеттілігі бапкерлерден балғын
балуандарды дайындауда жаңа ыңғайларын табуға талап етеді. Осы сәтте ең
өзекті болып спортшылардың күш дайындығының мәселесі пайда болады, оның
ерекшеліктері спорттық жаттығудың жылдық циклының әр кезеңінде. Бұл мәселе
оқытушылар мен бапкерлердің аса қызығушылығын оятады.
Дипломдық жұмысының мақсаты грек – рим күресінде балғын балуандарда
күш қасиеттерін дамуындағы әдістемелік ерекшеліктері болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелер анықталған:
- грек – рим күресінде балғын балуандарда күш шеберліктерінің дамуын
қарастыру;
- балғын балуандарда анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін оқып
білу;
- балғын балуандарында күш қасиеттерін дамуы бойынша тәжірибелік-
эксперименттік зерттеуін жүргізу.
Зерттеу объектісі – 14-15 жастағы жас балуандар.
Зерттеу мәні – бастауыш дайындық кезеңінде балғын балуандарында күш
қасиеттерінің дамуы әрі қарай спорттық мектептерінің оқу-жаттығулық
топтарына іріктеуімен.
Зерттеу гипотезасы: күш қасиеттерін мақсатты дамуына тұрақтанатын 14 –
15 жастағы балғын балуандарына үшін бастауыш дайындық кезеңінде жаттығу
әдістемесінің әзірленуіне болжам жасалғаны спорттық мектебінде үздік оқуына
үшін негіздерін жасауына себептесу болуы мүмкін.
Зерттеудің әдістемелік негізі мен теориялық базасы ретінде облыста
мамандар жұмыстары қызмет етті:
– спорттық жаттығудың теориялары мен әдістемелері;
– спорттық ойындарының теориялары мен әдістемелері;
– балалар-жас спортының теориялары мен әдістемелері.
Қойылған себептеріне шешім шығаруына зерттеудің келесі әдістері
пайдаланған: ғылыми-әдістемелік әдебиет талдауы; педагогикалық эксперимент.
Ғылыми жаңалық: зерттеу нәтижелері күреспен айналысатын 14 – 15 жастағы
балалардың спорттық және дене шынықтыру дайындығы аумағында білімдерін
кеңейтеді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы күш шеберліктерін жетілдіруінде
бастапқы спорттық мамандандыру кезеңінде оқу-жаттығулық үрдісінде
балуандарының арнайы техникалық дайындылығына бағыттылығын анықтауда
тұрады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы грек – рим күресі сабақтарына 14 –
15 жастағы ер балаларды бастапқы дайындықтың әзірленген әдістеме
тәжірибесіне тәжірибелік енгізуінде, күш шеберліктерін және спорттық
техниканы дамытуға арналған амалдарын оңтайлы түрімен таңдауға рұқсат
ететін қимылды ойындарын, арнайы жаттығулар кешенін әзірленуде тұрады. Оны
ынтымақтастық педагогика санасына, оқыту мен тәрбиелеудің ажырамас бірлігі
санасына, жеке, сараланған тәсілдеме санасына тірелмей жасауға мүмкін емес
[2, 9 бет].
Зерттеудің теориялық – әдістемелік негізін, БЖОМ балғын балуандарының
күш дайындығының әдістемелік ерекшеліктері, спорттық жаттығудың
физиологиялық негіздерін ұсынылған ғылыми – зерттеу жұмыстары құрайды.
Дипломдық жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған бұлақтар тізімінен тұрады.
1 Грек – рим күресінде балғын балуандарда күш қасиеттерін дамыту
1.1 Грек – рим күресінде арнайы жылдамдық – күш дайындығы
Спорт тек денені дамыту және спорттық жетілу үшін үлкен мүмкіндік
туғызып қоймайды, сонымен бірге спорттың өзіне тарту күші дене және
психикалық күштердің көрінуіне жоғары талап, адамның саналылығы мен рухани
бейнесін жекелей бағытты тәрбиелеу үшін кең көлемдегі мүмкіндіктер
туғызады. Тәрбиелік мақсатқа жетудің соңғы нәтижесі тек спорттың өзіне ғана
емес, барлық тәрбие және даму жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына да
байланысты. Осындай бейнеде, спорттың тәрбиелік мүмкіндіктері өзінен - өзі
шешілмейді, спорт аясында жинақталған, тәрбиелік бағытталған қатынастар
жүйесі арқылы іске асырылады. Спорт әлеуметтік – педагогикалық жүйеге
кіргендіктен дене тәрбиесінің ықпалды құралы болып табылады, ал спорттың
күрес түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және әскери қызметтің маңызды
компонентіне айналады. Сол сияқты, қазақ күресінің ел спортын дамытудағы
маңыздылығы орасан зор. Күресті бабаларымыз қастерлеген, ақсүйектер
спортына балаған. Кешегі ХIII ғасырда Шыңғысханның жарысына енген ережеде
күрестен елдің жеңімпаз балуанына сол кездегі ең жоғары, талантты әскери
қолбасшыға берілетін “Тархан” атағымен бара-бар құқықтар берілген. Оған
орасан зор сыйлықтардан бөлек бас балуанның тоғыз ауыр күнәлары кешірілетін
“пайза”, яғни рұқсатнама берілген. Мұндай зор атаққа б.д.д. 539 жылы даңқты
Кир патшаның Вавилонды алу жеңісіне арналған әлемдік спорт ойындарында сақ
патшайымы Тұмар (Томирис) ханымның жұбайы, қасиетті сыр бойын жайлаған
елдің ұланы, Рүстем күрестен грек, парсы балуандарының жауырындарын жер
иіскетіп, әлемдік бас балуандықты жеңіп алған. Нақтылы дерек көздерінен
алынған бұл мәлімет біздің халқымыздың әлемдік Халықаралық жарыстағы жеңісі
болуы мүмкін. Қазіргі заманғы танымал спортшыларымыз олимпиада ойындарының
әлем біріншіліктерінің жеңімпаздары Жақсылық Үшкемпіров, Шәміл Серіков,
Дәулет Тұрлыханов, өздерінің даңқты жолдарын қазақ күресінен бастаған.
Қазақ күресінің үздік әдіс-тәсілдері орыстың “самбо” күресінің негізгі
үлгісіне енген.
Күреспен шұғылданған жас жеткіншектер, дзю-до, еркін күрес, грек-рим
күресі сияқты олимпиада ойындарына енген спорт түрлерін тез меңгеруге алғы
шарт жасайды. Күресті әлемнің 60 елі мойындап отыр. Күресу қазақтың қанымен
келген, жүрегіне жақын спорттың асылы. Мұнда ұлттық рух, туған топырағына,
еліне деген сүйіспеншілік, ел намысы үшін өз ар намысын құрбан ету сияқты
патриотизм бар [3, 12 бет].
Қазіргі таңда елімізде қазақ күресін әлемдік бәсекеге лайықты спорт
түрі деңгейінде дамыту басты мақсатқа айналып отыр. Күш пен әдіс-тәсілдерді
бір сөзбен айтқан да, күш болмаса әдіс-тәсілдің, әдіс-тәсіл болмаса күшті
қолданудың бәрі бекер болғаны және жеңіске жетудің жүзеге асырылуы да
мүмкін емес. Сондықтанда қазақ күресімен шұғылданбас бұрын маман
жаттықтырушы шұғылдануға талап білдірушілердің денсаулық жағдайын
медициналық тексеруден өткізуі тиіс. Жақсы балуан дайындап шығару үшін
жанкештілікпен тер төгіп, тиянақты жаттығумен үздіксіз жаттығу жасау қажет.
Білікті бапкер оқыту-жатығу жүйесін күнделікті жүйелі түрде жетілдіре
отырып, әр шұғылданушыны үлкен жүктемелерді меңгеруге дайындауы тиіс.
Яғни, бұл кілем үстіндегі белдесулер жоғары қарқындылықта өтетін
болғандықтан ұзақ уақыттар жүйелі түрде жаттығу қажет. Осы заманғы
белдесулерде жаттықтырушылар мен мамандар назарының шапшаңдық, күш және
қарқынды төзімділікті дамытуға аударылуы өмір тәжірибелерінен туындаған
қажеттілік. Жылдамдық-күш қызметі жұмыстарын орындаумен байланысты
балуандардың бұлшық еттері жақсы дамыған болуы тиіс.
Жаттықтырушылар оқу жаттығу сабақтарында жалпы және арнайы дамыту
жаттығуларын іріктеп, таңдап алуы қажет. Әсіресе мойын білігі, иық иіні,
шынтақ, тізе мен аяқ басы буындарының бұлшық еттерін дамытып, бекітуге
ерекше назар аударуы тиіс. Сондықтан да қазақ күресімен шұғылданушы
жасөспірім балуанға әдіс-тәсілдерді жетілдіруге бағытталған жұмыс жасауы
үшін, алдымен қозғалыстың үйлесімді әрекеттерін үйреніп, оны одан әрі
жетілдіру, қозғалыс шапшаңдығын дамыту және оны дағдыға айналғанша
жетілдіруді қамтамасыз ету, және оның негізінде жекелеген әдіс-тәсілді және
қозғалыс әрекеттерін көп рет қайталау кезеңі жатыр. Әрбір жаттығуды
қайталау сыртқы үйлесімді орындалу бейнесімен өтілген алдыңғыларына ұқсас
болғанымен, барлық уақытта өзінде жаңа үйренген, жаңа бөліктің мазмұнын
береді. Атап айтқанда, мұнда жаңа қозғалыс әрекетінің біртіндеп
қалыптасуының кепілі, кілті жатыр. Тұтас қайталау кезеңін мақсатқа сәйкес
шартты түрде екіге бөлеміз:
1) Қозғалыс (икемділігін) біліктілігін қамтамасыз ету.
2) Қозғалыс (икемділігін) біліктілігін жетілдіру.
Қозғалыс біліктілігінің пайда болу сатысы қозғалыс икемділігінің
негізгі түрінің бірінші бастапқы қалыптасуын қамтамасыз етеді, ал әрекетті
орындау қозғалыс икемділігінің қалыптасуының өзіне тән белгісі. Жоғары
сатыдағы қозғалыс біліктілігіне кезегімен өтетін қозғалыс дағдысын
қалыптастыруды қамтамасыз ету жатады. Міндетке сәйкес педагогикалық жүйенің
бұл кезеңі келесі екі сатыға бөлінеді:
1) Қозғалыс дағдысының пайда болуы;
2) Қозғалыс біліктілігінің жоғары тәртібінің қамтамасыз етілуі.
Жетілдіру кезеңінде барлық әдістер кешені қолданылады, алайда бүтіндей
үйрету, жарыстық және ойындық әдістері әр түрлі үйлестікте және түрлері
басты орын алады. Бір уақытта көру және есту бағдарларын пайдалану көлемі
тарылады, бірақ қозғалысты сезіну рөлі артады. Балуандардың күресу
тәсілдерін жетілдіруде оқытып үйретудің екінші және үшінші кезеңінің
негізінде қозғалыс әрекетін көп рет қайталау жүйесі жатыр. Соңғы кезең үшін
қайталау мәселесінің ерекше маңызы бар: көп рет қайталаған дұрыс, бірақ көп
қайталау шексіз емес, ол ақылға сиятындай дәрежеде шектелуі тиіс [4, 20
бет].
Күрес тәсілдерінің жалпы негізі балуанның әдіс-тәсілдік, сол сияқты жан-
жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану болып
табылады. Мұның өзінде жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының
ерекшеліктері де есепке алынады. Күрестің әдіс-тәсілдері әдіспен қоса
алғанда балуанның спорттық шеберлігінің негізі болып табылады.
Балуандар мен жаттықтырушылардың бірлескен шығармашылығы арқасында
күрес тәсілдері ұдайы жетіліп, арта түседі. Әдіс-тәсілерді ұдайы
жетілдіріп, байыта түсу әдіс-тәсілдік шеберлікті арттырудың міндетті шарты.
Егер балуан белдесу барысында ең болмағанда бір жаңа әдіс қолдана
алатын болса, онда соған сай оның әдіс-тәсілдік әрекетінің аясы да кеңи
түседі.
Балуандардың әдістік-тәсілдік дайындығының жан-жақты болу қажеттілігі
жөнінде айтқанда, біз олардың әр түрлі топтағы бағдарламаларды мінсіз
меңгере алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын әдістерге қарсы
тәсілдер қолданулары, сондай-ақ қарсыластың барлық шабуылдарынан қорғана
алулары қажеттігін есте ұстау қажет. Егер балуан қандай болмасын бір
қарсыласының негізгі әдісінен қорғана алмайтын болса, оның әлсіз жерін
біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні бұрын ақ айтуға
болады. Жоғарыда айтып кеткендей балуанның әдіс-тәсілдік мүмкіндіктері
көбінесе оның дене күші қабілетіне байланысты. Жаттығу кезінде балуандардың
ет қызметін ғана бақылауға алып қоймай, олардың қан айналым және жүйке
жүйесіне де мән берген дұрыс. Тыныштық күйде жүрек соғу жиілігі балуандарда
минутына 60-65 рет. Жүрек көлемі жоғары дәрежелі балуандарда Ю.А.Борисова
және Г.С.Туманян зерттеулерінің нәтижелері бойынша орта есеппен 953 см3-ты
құрайды. В.Л.Карпманның мәліметтері бойынша балуандарда бұл көрсеткіш 953
см3-қа тең (жеке спортшыларда 719-1248 см3). Балуандарда жүрек көлемі дене
салмағына және бой ұзындығына байланысты. Жүрек соғу жиілігі балуандарда
белдесу кезінде жұмыстың қуатына байланысты минутына 170-200 ретке жетеді.
Балуандарда жаттығу сабақтарында жүрек соғу жиілігін телеметриялық тіркеу
қарсыласын лақтыру кезінде жүрек ырғағы минутына 180-190 ретке дейін
өсетінін көрсетеді.
Балуанның тәсілдік жағынан даярлануы әдістік әрекеттерді, айқастарды
жүргізудегі, сондай-ақ жарыстарға қатысқандағы біліктілігіне, шеберлігіне
және дағдыларына байланысты.
Спортшы күресудің әдіс-тәсілдерін спорттық жаттығу ұстанымына сай ұдайы
зерттеп, жүйелі және дәйекті түрде жетілдіріп отыруы тиіс. Әдіс-тәсілдерді
меңгеріп, жетілдіру жолында жұмыс жүргізгенде жаттығушылардың сол
материалдың мәніне қаншалықты терең бойлағандығының маңызы үлкен.
Сондықтан-да күрес әдіс-тәсілдеріне үйреткенде жаттығушылардың
шығармашылық белсенділігі мен бастамасын ұдайы арттыру, өзінің әрекеттерін
сын көзбен және бүге-шігесіне дейін талдау, әдіс-тәсілдік тәжірибесін
тұжырымдау қабілетін дамыту қажет. Егер балуан тапсырманы немқұрайды
орындай салатын болса, белсенділік және бастамасы көрсетпесе, бұрын
жинақтаған тәжірибесін пайдаланбаса, ондай спортшы бәсекелерде жоғары
нәтиже көрсете алмайды, яғни күрделі әдіс-тәсілдік міндеттерді өз бетінше
шешуге оның қабілеті жетпейді. Өзі жоспарлаған әрекеттерінен қандай болса
да ауытқыса (ал мұның өзі жарыста жиі кездеседі), спортшы саса бастайды,
қиын жағдайдан амал тауып шыға алмайды, сөйтіп жеңіліп қалу қаупіне
ұшырайды. Бастамасы мол, шығармашылық оймен қимылдайтын балуан тез арада
әдіс-тәсілдік тәжірибе жинақтап, оны ұдайы байыта береді.
Егер жаттықтырушы балуанды оның өресі жетеді деген барлық жағдайда да
өз бетінше шешім қабылдай алатындай етіп үйретсе, егер оны жарыстардағы
белдесулерде және жарыстарда кездесетін қиын жағдайлардан өз бетінше жол
тауып шығуға баулыса, онда оның шығармашылық белсенділігі артып, спорттың
шеберлігі шыңдала түседі. Осы мақсатпен балуанның өздегенін шығармашылық
жұмыс істеу формасын (әдебиеттерді оқу, үйде әртүрлі тапсырмаларды орындау)
кеңінен қолданған жөн [5, 188 бет].
Сонымен қатар, күреспен шұғылданушыларды күнделікті және жарыстарға
қатысқандығы жайлы күнделігіне жазып жүруге үйретіп, дағдыландыру керек.
Егер жаттығу сабақтары кезінде видео қойылымдар (фильмдер), сондай-ақ жеке
жарыстар хроникасы, кинограмма, т.б пайдаланылатын болса, әдіс-тәсілдерді
меңгеру және жетілдіре түсу едәуір оңай болады. Сондай-ақ жарыстарға
көрермен ретінде қатысу, аса күшті шеберлердің, қарсыластарының жаттығуын
көру де едәуір пайда береді.
Осының барлығы палуанға әртүрлі әдістік және тәсілдік әрекеттерді
тереңірек талдауға, сөйтіп оны бүге-шігесіне дейін білуге, ол жөніндегі
өзінің түсінік аясын кеңейте түсуге мүмкіндік береді. Тәсілдік даярлықтың
әр түрлі әдістері мен құралдарын жаттығып жүргендердің жеке басының
ерекшеліктерін ескере отырып пайдаланғанда ғана балуандардың қажетті
сапаларын дамытуда жеңістікке жетуге болады. Қазіргі заманғы өскелең өмір
талабы жағдайында спорт түрлерінен, оның ішінде күрестен болашақ
жаттықтырушы мамандар даярлауда болашақ мамандар дене шынықтыру мен
спорттың теориясы және әдістемесі, анатомия, физиология, биохимия, дене
жаттығуларының биомеханикасы, спортменеджменті, педагогика және психология
сияқты қатарлас пәндерін оқып, білуі және олармен спорттық жаттығуды
үйлестіруі тиіс. Әрбір отанын сүйетін, елінің патриоты, кәсіпкер азаматтар
қазақ халқының ізгі дәстүрлерінің бірі, қазақ күресін дамытуға ат салысуы
тиіс. Сондықтан қазіргі таңда қазақ күресінің көсегесін көгерту, сонымен
бірге әлем мойындайтын спорт түріне дәрежесіне жеткізу үшін жан-жақты
кәсіби дайындықтан шеберлік дағдыларын меңгерген білікті мамандар дайындау
– дене мәдениеті ЖОО педагогикалық ұжымдарының басты міндеті.
Қазақ күресін дамытуда мына төмендегі міндеттерді қарастырдық:
1.Қазақ күресімен шұғылданатын балуандардың күш қабілеттерін дамытудың
ғылыми-педагогикалық негіздерін саралау;
2.Қазақ күресімен шұғылданатын балуандардың күш қабілеттерін дамыту
дайындығының әдістемелік бағдарларын көрсету;
3.Жоғары оқу орны студенттерінің болашақ қазақ күресінен
жаттықтырушылық мамандығына кәсіби бейімделуін ұйымдастырудың педагогикалық
іс-шараларының негіздерін қалыптастыру;
4.Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, болашақ қазақ күресінің
жаттықтырушысы мамандарын даярлаудың үйлесімді жүйесін жасаудың ғылыми-
практикалық әдістемесін дайындау.
Жоғары оқу орындарында, балалар мен жасөспірімдер спорт мектептері
бөлімдеріндегің және жалпы білім беретін орта мектептеріндегі спорт
секцияларындағы оқу-жаттығу сабақтары оқу-тәрбие процесінің бөлінбейтін
бөлігі болып есептеледі, Сондықтан, қазақ күресі арқылы олардың дене
мәдениетін қалыптастыру, жаттықтырушылық қызметінде жоғарғы оқу орнын
оқыған жылдарында меңгерген шеберлік дағдыларын біліктілік пен дағдыларын
іс жүзінде қолдану, дәрежелі спортшылар даярлауда педагогикалық
шеберліктерін жетілдіру өскелең өмір талабы.
Президентіміздің болашақ ұрпаққа салауатты өмір салтына сихататтауы
бізге Үлкен дем беріп, өз күшімізді аямай балаларға спорт өнерінің талай
қырын танытып, келекшекте өз Отанына деген сүйіспеншілігін арттыратын,
халқының намысын қорғайтын азамат тәрбиелеу. Осы қағидаға бар күшімізді
салуға бел байлайды [6, 20 бет].
Грек-рим күресіндегі жас спортшылардың жас ерекшеліктерінде оқу-жаттығу
процесінің негізгі көрсеткіштері.
Барлық спорт түрлеріне тән спорттық күрес түрлі даму сатыларынан өтті.
Күрестің ішінде Грек — рим күресі Қазақстанда сүйіп айналысатын спорт түрі.
Оған дәле Грек рим күресінен Олимпиаданың чемпиондары Жақсылық Үшкемпіров,
Дәулет Тұрлыханов, Бақтияр Байсеитов және Юрий Мельниченко сынды
ағаларымыз осы аталған спорт түрінен Қазақстанның атыны шығарып келген.
Сонымен жалпы күрестің даму тарихына қысқаша тоқталып өтсек.
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда Грецияда археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді. Олимп тауының бөктерінде 5 – 7 метрлік жерде олимпийлілік
құрылыстардың қалдықтары табылды. Он арнай күреске арналған алаңдардың
орындары табылды. ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және
мәдениеттің жылдам өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да
байқала бастады.
Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер мен
ұйымдар құрыла бастады, әр түрлі елдердің спортшыларының қатысуымен
жарыстар өткізіле бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру
идеясының қажеттілігі орала бастады.
1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұхаралық қызметкері
Пьер да Кубертеннің ұсынысы бойынша Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық
конгресі ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және
халықаралық комитет құру туралы өкім шықты.
Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже
құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Грек-рим күресі
қазіргі олимпиада ойындарының, екінші және үшінші басқа, бағдарламасына
енгізілді.
Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афинада ашылды. Грек-рим
күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиадаға қатысушы болған
француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарыс өтті.
Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті. Қатысушыларды
салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ [7, 15 бет]. Күрестен
алғашқы алтын медальді Карл Шуман жеңіп алды (Германия), күмісті Георг
Тсигас (Греция ), қоланы Стефанос Христопулас (Греция) алды.
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын
көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі
бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес
қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және
дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда
дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады.
Оқытушы оқу құралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне
қадағалау керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе,
ал айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге
қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада
айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене
дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жұлқып ауыстыру.
Бұл әдісті жаттағудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді
жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.
Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет.
Қайталағанда бұрын үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және
байқалған кемшілігін уақталы дұрыстау барысында жасөспірімдер жасында
бірінші дәрежелік маңызына жан жақты дене дайындығы керек [8, 56 бет].
Оған кіретін: мүсінін дұрыс құру, жан жақты дене дайындығы, қимылдық
дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін дене қасиеттерін дамыту,
жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.
Балуан күші дегеніміз — күрес үстінде бұлшық ет күшін пайдалану арқылы
қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.
Спорттық күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген
бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және
қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ересектерге қарағанда ұзақ уақыт
керек етеді. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, жаттығу барысында тәрбиелік
мінездемесінен өту қажет.
Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның әрі қарай қызметіне
байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке түсінуге үйрету
керек, олардың жолдарын және құрамын шешуге, табыстарын және кемшіліктерін
талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы міндеттерін анықтау
өте маңызды. Мысалыға, анықталған әдістің техникасын меңгеру, серігіне көп
әдістерді жасау т.б. Жақын араға міндет қойып, бір әдістің техникасын
меңгеріп, жаттықтырушы бұл не үшін керек екенін көрсетеді. Кішкене уақыт
аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің техникасын меңгерген соң, ол
қанағаттанарлық алады.
Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр
жаттығуда орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай
алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, сондай
қимылды басқа әдісте көрсету. әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты
күйзеледі. Сондықтан жаттығушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет,
алда қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек.
Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға
үйреніп кетеді.
Спорттық күреспен жастар 10-нан 18 жастың аралығында айналысуға
мүмкіндігі бар. Бұл кезеңде организмнің өсуі әрі қарай жалғасады.
Мүшелердің және организмнің жүйелерінің дамуы бір-бірінен бөлек өтілмейді,
бір-бірімен өзара қимылмен, олар біртұтас бүтіндей процесс [9, 55 бет].
Кейбір органдардың және жүйелерінің өсу процессі тек сан жағынан ғана
өзгеруі байқалады, сондай-ақ мәнді сапалы жылжиды. Тағыда, бір жаста бола
тұра мәнді жекелей айырмашылығы болуы орын алады. Физиологиялық
процесстердің ағым қарқыны бірқалыпты болмауына байланысты. Сондықтан біз
дене дамуы, қарқыны және салмағы әр түрлі адамдармен кездесеміз.
Осылардың бәрі жасөспірімдердің әр түрлі жастағылардың арасындағы
шекаралық деңгейін анықтауда жиі қиындыққа соғады. Іс-тәжірибе
көрсеткендей, күреспен айналысуға жасөспірімдерді жастық ерекшеліктерін
есептеп 4 топқа бөлген дұрыс: 13-14 жас және үлкен жасөспірімдер 15-16 жас
және 17-18 жас. 12-18 жас жыныс жүйелерінің жетілуі кезеңіне дәл келеді.
Жұмыс жүйелерінің жетілу процесіне байланысты өзгеруі, организмнің
барлығына өзінің әсерін тигізеді. 12-15 жаста дененің ұзындыққа өсуі өтеді,
сондай-ақ гипофиз және қалқан бездері қызметінің күшейтілуімен сәйкес
келеді. Жасөспірімдердің денесінің ұзаруынан бас бейнесі сүйектердің
өсуімен байланысты және жылына 9-10 см құрастырылуы мүмкін. Бірақта
омыртқасының, көкірек клеткаларының, тазының және төмен жақтарының
сүйектенуі бітпейді. Ересек адамдарға қарағанда байланыс аппараттары
жұмсақ. Осы ерекшеліктерін есептеп, күшті және иілгіштікті дамытатын
жаттығуларды абайлап қолдану қажет. Бұларды артықша қолдану сүйектердің
өсуіне қарама-қайшы әсерін тигізуі мүмкін және мүсінінің дұрыстығына әсерін
тигізеді. 16-18 жаста өсу қарқыны азайыңқырайды және жасөспірім жылына
шамамен 3 см-ге өседі.
12-15 жастағы жасөспірімдердің ет бұлшық еттері ұзындыққа тағы да
қарқынды өседі, көлденеңіне қарағанда және 15 жаста денесінің барлық
салмағы 32 пайызға құрастырылады. Жасөспірімдердің ет жүйелерінің
функционалдық мүмкіншілігі, ересектерге қарағанда төмен. Осыдан күшке және
төзімділікке арналған жаттығуларды қолдану қатаң регламенттік болу қажет
және жүктеменің ұлғаюының сатысы оған бейімделуінің өлшемінде.
Профессор В.С.Фарфельдің ізденісінде көрсетілген, 13-15 жаста қимыл
анализаторларының қалыптасуы аяқталады. Осыған байланысты, 15 жастан бастап
күшті мақсаттылықпен дамытуға мүмкіншілік туады. Еттердің тканьдары қуатты
өседі және 17-18 жастағы жасөспірімдердің денесінің салмағының 44% жетеді,
сондықтан дене қуаттылығын керек ететін техникалық қимылдарды үйренуге
мүмкіндік туады. Сонымен бірге жасөспірімдердің буындарының және әсіресе іш
еттерінің әлсіздігі байқалады. Мұндай жағдай жаттығуларды байқап қолдануына
керек етеді, қалайда жасөспірімдердің әдістемелік сабағында олардың жүрек-
сосудтық жүйелеріне (ж.с.ж) ерекшеліктерін есептеу керек. Жасөспірімдердің
қан қысымының ұлғаюы белгіленеді. Артық жүктеме алғанда олардың жүрегі
ауыруы және басы айналуы байқалады. Шаршау жағдайы жеңіл байқалады. Үзбей
жаттығудың нәтижесінде бұл қайшылық көрініс біртіндеп ғайып болады. Үлкен
шыдамдылықты керек ететін жаттығуларды қолданғанда, жүректің
гипертрофиясына әкелуі мүмкін. Жүректің артық қуаттылығын қайтару үшін
жүктемені қатаң біртіндеп ұлғайту қажет.
Қандай да болмасын қозғалысты және жаттығуды орындау кезінде барлығында
ортақ әдістеме түрлері болады.
Олар:
− Жай, қарапайым қозғалысқа жаттығу. Оны орындау әр адамға жеке-жеке
беріледі.
− Қарапайым қозғалысты орындау кезіндегі адам қабілеті алдыңғы
жаттығуды игеріп алғаннан соң, келесіге көшу тәртібі сақталады.
− Қозғалысты, жаттығуды кеңістік пен уақыт аралығында орындау.
− Қарапайым қозғалыстармен жаттығуларды күрестегі әдістерді
меңгергеннен кейін ғана орындату дұрыс болып келеді.
− Жаттығуды орындауды жетілдіруге қойылатын педагогикалық талап.
− Жаттығудың қайталануы мен оның сапалы орындалуын арттыруға арналған
бағытта жүргізіледі.
Жылдамдыққа кететін уақытты жетілдіру:
а) барлық қозғалыс түрінің орындалу уақытын азайтуға;
ә) жарыс кезінде әдіс-айланы орындау уақытын кемітуге;
б) алдын-ала сезу, көре білу қабілетін арттыруға бағытталады [10, 153
бет].
Көрсетілген өзгерістер арнайы шыдамдылықтың дамуына жағдай туғызады.
Жасөспірімдердің организмі ұзақ уақыт бойынша жұмысқа қабілеттілігінің
жоғарғы деңгейде ұстап тұру қабілетін меңгере алмайды.
Жасөспірімдер тез шаршайды, бірақ, тез өзінің күші қалпына келеді.
Күшінің тез қалпына келуі сонда өтеді, егер олар аз және оңтайлы жүктеме
алғанда. Қатысушылардың күшінің орнына келуі заттардың көтеріңкі ауысуының
есебінен болады. Сондықтан да барлық сабақ бойынша жұмыс қабілеттілігін
сүйемелдеу үшін, демалу үшін жиі үзіліс қажет. Жүктемені артық мөлшерде
алғанда қатысушылардың күшті қалпына келтіруі созылады.
Сондықтан да үлкен жүктеме, ересектердің іс-тәжірибесіндей
жасөспірімдерге жол беруге болмайды.
Жасөспірімдердің тыныс алу мүшелері, сондай-ақ өзінің ерекшеліктері
бар. Соның бір ерекшелігі көкірегінің дамуын периметрі жәй өтеді, дененің
ұзындыққа өсуіне қарағанда. Осы жағдай тыныс алу жүйелерінің дамуын
шектейді. Тыныс алу реттелуі жетілдірілмегеннен дене жаттығуларын үлкен
жүктемемен өткізу тыныс алуыдң ырғақтығы бұзылуы мүмкін. Бұл қаралып жатқан
жаста мәнді өзгеріске балалардың психикасы да кіреді. Одан әрі
психологиялық ысылуы өтіледі. Жасөспірімдер 12-15 жаста ересектерге
ұқсауға тырысады, өз бетінше ынталануға, ерлікте көзге түсуге. Олардың
мынадай жоғарғы психологиялық қабілеттілігі дамиды, шын ойлауы, өзінің
істерін және мінезін қорыта білуін және талдауын. Ересек болуға тырысып,
жасөспірімдер теріс мінездерін көрсетуі мүмкін: қызбалық, дөрекілік т.б.
Оқытушының мақсаты қатысушыларға дұрыс қабілеттілігін дамытуды ояту
болып саналады, керекті бағыт беру. Оны да ұмытпаған жөн, жасөспірімдер бір
қызметпен айналысып, қолжетерлік мөлшерлемелерде бақылауын жоғалтады. Олар
барынша үлкен салмақ көтеруге тырысады, барынша жарысқа жиі қатысуға,
арнайы дайындықсыз күрделі әдісті істеуге талпынады. Сондықтан да
жасөспірімдерге қатаң педагогтық бақылау қажет.
Жасөспірімдер жасында мінездік ерекшеліктер орталық нерв жүйелері
қызметінде әсемдік және нерв процестерінің қозғалмалығы болып табылады.
Сол, икемділікті керек өтетін жаттығуларды тез игеріп кетуіне мүмкіндік
алады [11, 140 бет].
12-15 жастағы жасөспірімдердің жүйке процесстерінің оянуымен және
тежеуі бір қалыпта емес екендігі белгіленеді. Ояну процесі тежеу процесінен
асыңқырақ болады. Сондықтан да жасөспірімдер тәртіпті жиі бұзады,
ересектерге қарағанда. Нерв процестерінің бірқалыптылығын жетіспегенінен
көңіл күйінің жылдам жылдам ауысуына және нервтің жылдам шаршауына әкеледі.
Осыны есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге,
қатысушылардың қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.
16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы
жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған
мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастық сезімі көріне
бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білімін кейін қалушыларға
береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізуін жеңілдетеді. Жоғарғы
жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен,
жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері
өздерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы
ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу
балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық
өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене
тәрбиесінің негізгі мақсаты болады.
Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу
керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы
берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста – күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде
жылдамдық – күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.
16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл
меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас
балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер
қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және
ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту
жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа
қарағанда [12, 120 бет].
Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай
есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 минут орта
қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің
дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың әрі қарай дамуына және ұстап тұруына
назар аударылады.арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады, жарыстың
ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін
болу керек.
Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа дене
қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. Ұзақ және біржақтылы
төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне
жақсы бейімделу азаяды. Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда
өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез
жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын. Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы
басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен,
өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық
тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен.
16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың
салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орынду уақытын
ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.
Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әр түрлі салмақтағы,
серіктестерінің әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және
кіші жастағы жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап – аз мөлшерде
орта қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен
үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты
демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа
қысқарады).
17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу
өткіззу қажет. (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу
керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер
көрсетеді: 13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының
көрсеткіштерінің өсуі, ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы
жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз
дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық
таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен
өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады.
Иілгіштікті және буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді,
штангалады және серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады.
Әр түрлі жаттығуларды ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге
қажеттілігін. Жастардың гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына
және оң жағына да пайдалану керек; оңға және солға бұрылып, серігінің оң
және сол жақтарынан. Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен
құралдар қолданылады, жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін.
Үлкендерге қарағанда жаттығуда үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні
қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар, эстафета және қарапайым күрес формалары
жаттығулары қолданылады [13, 10 бет].
Қазіргі заман талабына сай жасөспірімдердің спортқа, оның ішінде грек —
рим күресіне деген қызығушылығын мектеп қабырғасынан бастап, оны мектептен
тыс спорттық үйірмелерде, клубтардағы жаттығуларға қатыстыру арқылы
дәріптеу және денсаулығын мақсатты түрде дамыту қажет деп есептеймін.
1.2 Күшін тәрбиелеу
Екі адамның белгілі бір уақыт аралығында белдесіп күш сынасуын күрес
деп атайды. Күресте дайындығы мол, күшті әрі епті балуан жеңіске жетеді.
Күрес денені шынықтырады. Ол адамның қимыл – қозғалысын жетілдіреді.
Күрестің бірнеше түрі бар.
Грек – рим күресінің әдіс - тәсілдері.
Тәртібі
Грек-рим күресі – бұл екі спортшы жекпе-жегі. Күрес техникалық тұрғыдан
белден төмен пайдаланылатын түрлі техникалық тәсілдер көмегімен жүргізілуі
тиіс. Жекпе-жектің басты мақсаты – қарсыласын кілемге арқасымен қысу
(туше). Балуан сондай-ақ, егер кезеңдер бойынша есеп 1:1 болып 3 кезең
болғанда 2 кезеңде ұтып жеңіске жете алады, 6 ұпайдан артық жетістікте
болса балуанның біреуі 5 ұпайлық кезеңді жүргізсе кезең аяқталады
(техникалық басымдық). Балуан әбір лақтыруда, ұстауда және алыпсоқта
белгілі бір ұпай санын жинайды. Кілемдегі рефери ұпай береді, бірақ басты
төреші (немесе кілем төрағасы) ұпай есептелмес бұрын оның шешімімен келісуі
керек.
Балуанға сондай-ақ, егер оның қарсыласы айқас барысында селсоқтық
танытқан, тәртіпті бұзған жағдайда да ұпай беріледі. Айқас ұзақтығы – үш
кезең екі минуттан. Егер жеңімпаз анықталмаса, жеребе тарту бойынша
балуандардың біреуіне шабуылға шығуға мүмкіндік беріледі, ал егер шабуыл
сәтті өтсе, шабуылшыға жеңіс бұйырады, ал сәтсіз шықса, қорғанған жеңеді.
Жекпе-жекке майланған дене немесе басқа да сырғанайтын заттарды
пайдаланып шығуға тыйым салынған, тырнақ қысқа қырқылған, өзінде міндетті
түрде бет орамалы болуы тиіс. Төрешімен таласуға болмайды, ондай жағдайда
спортшы ұтылған болып саналады [14, 188 бет].
Қазақстандағы еркін және грек-рим күресінің даму тарихы,
Қазақстан жері – даңқы қазақ даласын жер жарған хас батырларды дүниеге
әкелген киелі мекен. Халық аңыздары мен ертегілерінен бала күнімізден түрлі
тартыста бел сыбанып күштерін сынаған жас палуандардың жекпе-жектері туралы
оқып келеміз. Ешқандай қарусыз палуандар бір-бірінің жауырынын жерге тигізу
үшін арпалысқан. Қазақтың бірде-бір сауық кешін палуандар күресінсіз және
мүмкін емес алып заттарды көтеретін баһадүрлердің өнерінсіз елестету мүмкін
болмаған.
Әсіресе палуандық өнерден Қазақстан тарихында Балуан Шолақтың алатын
орны ерекше. Ол талантты жастарды салауатты өмір салтын ұстануға шақырған
бірден – бір талант иесі. Кәсіби күреспен Балуан Шолақ айналысқан емес. Оны
бәрінен бұрын өзінің алпауыт күшін көрсете алатындығы қызықтырған. Дәл осы
қазақстандық алып күш иесі Балуан Шолаққа ресми емес түрде тіркелген 816
келі көтерген рекорд тиесілі [15, 150 бет].
Қазақ халқы тұңғыш кәсіби палуан ретінде Қажымұқан Мұңайтпасовты пір
тұтады. Спортшының еншісінде халықаралық дәрежедегі көптеген жүлделі
мадақтаулар бар. Әлемдік біріншіліктердің барлығында Қажымұқан өзінің
жеңістерімен дүр сілкіндіретін. Мұңайтпасов қажырлы еңбектерінің арқасында
қолы жеткен жетістіктері үшін Қазақ халқының батыры атағына ие болды.
Қажымұқан Мұңайтпасов қазақстандықтардың халықаралық дәрежеде күреспен
айналысуына жол көрсетті. Кеңес одағының құрамасында жүрген қазақ
палуандары Мұңайтпасовтың ізін басып, қырықыншы жылдары күрес (еркін және
грек-рим) Қазақстанда спорттың бір түрі ретінде кеңінен дами бастады. Көп
ұзамай 1947 жылы біздің еліміздің өкілдері грек-рим күресінен болған
бүкілодақтық чемпионатқа қатысты. Қазақ даласының жарқын палуандарының бірі
Қайрат Байдосов сол кезде бірінші болып КСРО спорт шебері атағына қол
жеткізді. Дәл сол кезде қазақстандық палуандар іріктелген әлемдік күрес
қатарына енді.
1964 жылы грек-рим күресінен Қазақстанның тұңғыш олимпиадалық чемпионы
және КСРО еңбегі сіңген спорт шебері атағын Анатолий Колесов олжалады. Дәл
Колесовтың алтын жүлдесінің арқасында Қазақстанның қоржыны алтын жүлделерге
тола бастады. Бүкіл жер шарын шарлаған қазақ палуандарының қанжығасы
олжасыз қалған емес. Біздің спортшылар жыл сайынғы барлық турнирлерде, оған
қоса еуропалық, азиадалық біріншіліктерде, сонымен қатар Олимпиадалық және
әлем чемпионаттарында мүмкін емес рекордтарға қол жеткізді. Валерий
Резанцев, Жақсылык Үшкемпіров, Шәміл Серіков, Анатолий Назаренко, Игорь
Ростоцкий, Дәулет Тұрлыханов, Юрий Мельниченко, Мәулен Мамыров секілді
палуандарымыз бірнеше дүркін әлем жүлдегерлері мен олимпиаданың
жеңімпаздары атанды.
Жиырма бірінші жүз жылдық Қазақстан үшін қазақ палуандарының Олимпиада
ойындарында, Еуропа мен Азия әлем чемпионаттарында жарқын өнерімен көзге
түсіп, Отанымыздың мәртебесін асқақтатқан нәтижелерге толы болды.
Грек-рим күресімен шұғылдану үшін: орамал, трико, плавки, жеңіл спорт
аяқ киімі, құлақшын қажет.
Орамал: күрес жарысы кезінде спортшыға міндетті түрде қажет заттың
бірі. Бұл спорт түрі көп қимыл-қозғалысты қажет ететін әрі өте қауіпті
спорт. Орамал бастапқыда спортшының тері мен қанын сүрту үшін пайдаланған.
Грек-рим күресі халықаралық ережесінде жазылған: Спортшының күреске түсер
алдында матадан тігілген бет орамалы болуы қажет [16, 110 бет].
Трико – спортшының ең көзге түсер киімі. Қазір лайкрлы трико жиі
кездеседі. Бұл триконы өтектеуге болмайды және тек қолмен ғана жуу қажет.
Спортшылар жарыстарда қызыл немесе көк түсті трико киеді. Шорти, трикода
темірден жасалған детальдар болмауы қажет.
Грек-рим күресінде жұмсақ теріден тігілген бәтеңке киеді. Аяқ киімді
таңдарда жабыстырғышты, спортшының сирағын тығыз ұстап тұратын әрі табанына
көңіл аудару қажет.
Жаттығу кезінде қарапайым жай немесе спортқа арналған шұлық киюге
болады. Шұлық теріні өз бойында сақтамайтын болуы шарт.
Құлақшынды спортшылар кейбір жарыстарда ғана қолданады. Алайда ФИЛА
мақұлдаған, қатты металды заттары жоқ құлақшындарды ғана пайдалануға
болады.
Спортшының денесі икемді, шымыр болуы, сонымен қатар тапқыр, ойлау
қабілеті жоғары болуы қажет. Жыл сайын жаттығулар көлемі күрделене түседі.
Бұл спорт түрінде әдістердің түрі өте көп. Сонымен қатар қарсыласын
құрметтеп, бір-біріне сәлемдесу, қол алысу жекпе-жектің міндетті бөлігі
болып табылады. Грек-рим күресі ақылды жекпе-жек түрі. Бұл спорт түріне бес
жастан асқан балаларды қабылдайды.
а) Әдісті қолданушы қарсыласының оң жеңінен ұстап, оң қолмен белбеуден
ұстап, жамбас әдісін қолданып құлату.
б) Жеңнен омыраудан ұстап иықтан асыра тастау.
в) Желкеден жеңнен ұстап қырқа әдісін қолданып құлату.
г) Жеңнен, жағадан ұстап шалу әдісін қолданып құлату.
д) Жаға, жеңнен ұстап іштен шалып құлату әдісін қолдану.
е) Жеңнен белбеуден ұстап жаңға тастау әдісін қолдану Кеңестік
Қазақстанда қазақ күресінен жарыстар олимпиадалық және халықаралық спорттық
күрес түрлерінен бірнеше онжылдық бұрын өткізіле
бастады [17, 111 бет].
Әдеби деректерге сілтемелердің өзінде грек – рим күрестен мына
Бүкілқазақстандық спартакиада бағдарламасымен және жеке республикалық
жарыстарды өткізу кезеңдерді атап көрсетуге болады: 1928, 1936, 1938, 1939
жж. Ал грек-рим күресі Қазақстанда тек екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
дами бастады (алғашқы Қазақстан біріншілігі 1948 жылы өтті), дзюдо
Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізгеннен кейін ғана, 1960 ж. дами
бастады.
Харлампиевтің жұмысынан басталды. Қазақстанда еркін күрестін дамуы
1955 жылы грек-рим күресінен тәжірибелі жаттықтырушы П.Ф. Матущактың еркін
күрестін бас бапкерлігіне тағайындалумен байланысты. Самбо мен еркін күрес
Қазақстанға бірінші әкелінген уақыты 1950 ж.
Қазақстан жастарының спорттың осы түріне әуестенуі қазақ күресінің даму
деңгейінің едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен жаппай шұғылдануына септігін тигізеді. Қазақ
күресімен шұғылданатын жастар арасынан, өздерінің спорттық кемелденуін
спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде жалғастырып, ең
жоғары нәтижелерге жеткен көптеген атақты балуандар шыққан.
Сонымен, зерттеу өзектілігі көне заманнан қазақ халқы жастардың дене
күшін және әскери дайындауда, мерекелер мен жарыстардың қауіпсіз түрін
ұйымдастыруда пайдаланып келген қазақ күрестің Қазақстанның кеңес
дәуіріндегі дамуында жастардың дене шынықтыру дербес құралы ретінде
қалыптасу тарихын төңкерістер мен қайта құру қарқынды дамыған заманда ұмыт
қалдырмай, балуандарды дайындау құралдары мен әдістерінің барлық қажетті де
маңызды атрибуттарын зерттеп, оларды сақтап қалу және спортшыларды дайындай
әдістемесіне енгізу, сондай-ақ өскелең ұрпақтың дене тәрбиесінде пайдалану
үшін зерттеу қажеттілігімен анықталады [18, 12 бет].
1.3 Балғын балуандарда жылдамдық – күш дайындық әдістемесі
Балуан Палуан - күрес өнерін жетік меңгерген алып күш иесі.
Көне Иранда палуан (палван, пехлеван) деп ақсүйек әскерилерді атаған,
бұл сөз көне түркі тіліндегі алып сөзімен мағыналас. Шығыс елдерінде орта
ғасырларда балуандар соғыс кезінде басы металдан кұйылған ауыр шоқпар
күрзімен қаруланып, әскери қосындардың күрзішілер бөліктерін құраған.
Күрес өнерімен айналысатын, ас-тойларда сайысқа түсетін зор күш иесін
қазақтар балуан деп атайды.
Балуандықпен айналысатын адам ұлттық күрестің айла-тәсілдерін жетік
меңгеріп, күшін жетілдіру үшін ауыр салмақты заттарды көтеріп жаттыққан.
Балуандар күрес сайыстарына өз руларының атынан шығып, руының намысы үшін
күрескен. Жеңістерге жетіп, елінің атын шығарған балуандардың есімі бүкіл
халыққа танымал болып, ел құрметіне бөленген. Балуандар базар,
жәрмеңкелерде, ойын алаңдарында жұрт алдында ауыр заттарды, кірдің тастарын
көтеріп те өнер көрсеткен.
Күш-қайратымен, күрестердегі жеңістерімен есімі бүкіл қазақ қауымына
танымал болған, Балуан Шолақ атанып кеткен әнші-композитор Нұрмағамбет
Баймырзаұлы (1864-1916), Иманжүсіп Құтпанұлы, XIX ғ.-дың аяғы мен XX ғ.-дың
басында өткізілген әлемдік додаларда кәсіби классикалық күрес жарыстарына
қатысып, әлем чемпионы атанған, есімі әлемге әйгілі болған Қажымұқан
Мұңайтпасұлы (1871-1948) бар қазақ ардақтаған нар тұлғалы азаматтар [19, 40
бет].
Балуандардың бір-бірімен күреске шығуын халық балуанға түсті десе,
қарсыласын жығып, өз қауымының атын шығарып жүрген балуандарды түйе
балуан деп атаған. Сонымен қатар күші мен әдіс-амалы айырықша асқан
жеңілуді білмейтін балуанды күресетін ортаға ноқталап әкелетін болған. Бұл
үрдіс бір жағынан қарсыласының мысын басу үшін қолданылатын психологиялық
тәсіл болса, екінші жағынан балуанның асқан жеңімпаз ретіндегі мәртебесін
айғақтайтын символдық рөл атқарған.
Балуандар күреске шыққанда шалбар ғана киеді. Шалбардың балағын қара
санға дейін түріп, беліне үш қабаттап қайыс арқан байлаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz