Коммерциялық банктің депозиттік саясаты депозиттік саясаттың субъекттері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Депозит түсінігі және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Банктік депозиттердің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. АТФ Банк АҚ мысалында депозиттік операцияларды талдау
2.1 АТФ банк АҚ қаржылық қызметінің экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Банк қызметіндегі қаржылық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 26
2.3 АТФБанк АҚ-ның депозиттік саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...37
3. Екінші деңгейлі банктерде депозиттік саясатты жетілдіру жолдары.
3.1 Депозиттік саясатты жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Шетел тәжірибесінде депозиттерді кепілдендіру және еліміздегі
кепілдендірудің жаңа
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...47
3.3 АҚ Қазақстан АТФ Банкінің депозит операцияларын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кез – келген мемлекеттің экономикасының
дамуы депозиттерді инвестициялауға тиімді ауысуымен тығыз байланысты.
Дамыған және жеткілікті тұрақты экономикаларда көптеген әдістердің
көлемінде әрбір азамат өзінің депозитін орналастыра алады.
Азаматтардың талғамына байланысты бұл қаражаттың тәуекелді депозиті
болуы мүмкін, бірақта жоғарғы табысты немесе керісінше төмен кірістермен
орналастырылады. Инвестицияланатын қаражаттардың негізгі түрлері: банктік
жүйеде немесе басқа да қаржылық мекемелерде мүмкіндігінше депозиттердің
орналасуы; мемлекеттік жоғарғы пайдалылықпен бағалы қағаздарды сатып алу;
кәсіпорынның барлық акцияларын мүмкіндігінше алу болып табылады.
Бұл қызметтің әрбір түрі қаржылық нарықтың жеке жеткілікті
сегменттерінде жүргізіледі (мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, қор нарығы,
депозиттер нарығы, валюталық нарық және т.б). Жиынтықтағы барлық қаржылық
нарықтың бұл сегменттері ірі ақша ағымдарына экономикадан шығып кетуге
мүмкіндік бермей отырып, ішкі салымдарды қолдануға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік тәжірибемен салыстырғанда Қазақстанның коммерциялық
банктерінен тартылған қаражаттың жалпы көлемінде тұрғындардың депозиттік
үлесі Жапония мен АҚШ – та, Батыс Еуропа мемлекеттеріне қарағанда өте төмен
болды, яғни 20 % жуығын ғана құрады. Республиканың тұрғындары отандық
банктік жүйесінің тиімділігін және сенімділігін жоғалтты. Сонымен қатар,
екінші деңгейлі банктердің бөлшектенген клиенттерінің депозиттік портфеліне
кері әсер етуі кәсіпорындардың және мекемелер тұрғындарының еңбекақы
төлеумен шығындар, сонымен бірге өндірістің төмендеуімен байланысты
мемлекетте ауысу кезеңінің қиынтығымен, Орта Азиямен Ресейдің қаржылық
тапшылықтың нәтижесін көрсетеді. Бұл факторлар әрине тартылған
депозиттердің көлеміне әсерін тигізуі мүмкін.
АТФ Банк АҚ банктің Үкіметінің бекіткен өкімі бойынша депозиттік
операциялардың басқарылуымен жүргізу тәртібін өңдейді. Депозиттік операция
алдын ала қызметтің қорытындысы бойынша ең жоғарғы сыйақы алуды және
банктің қаржылық активтерінің пайдалылығын қолдау мақсатында ақтивтік
операциялармен үйлестіріліп, баланстандырылған - банктің пасивттік
операцияларын басқару және пасивтерін тартуына бағытталған. АТФ Банк өзінің
депозиттік қызметінде төменде көрсетілген депозиттердің топтарын басқарады.
Жеделдігі бойынша қаражаттар 1 жылға дейін қайтару уақытымен қысқа мерзімде
топтастырылады; орташа мерзімде 1 жылдан 5 жылға дейін топтастырылады. АТФ
Банктің салымшыларының дәрежесі бойынша депозиттерді топтастыру кезінде
жеке және заңды тұлғалардан қабылданатын депозиттер ерекшеленеді.
Әрбір жағдайда да банк барлық дәрежелі клиенттермен депозиттік салым
туралы келісім шарт жасайды, онда екі жақтың міндеттерімен құқықтары,
депозиттерді орналастырумен пайыздарды төлеудің шарттары шектеледі. Сонымен
қатар, АТФ Банк АҚ – ның салымдарды кепілдендіру Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын
кепілдендіру міндетін коммерциялық емес мекеме болып табылатын
Қазақстанның жеке тұлғаларының депозиттерін сақтандыру қоры жабық
акционерлік қоры жүзеге асырады.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Қазақстандағы ипотекалық несиелеуд
жағдайын зерттеу барысында ипотекалық несиенің қазіргі жағдайы, жеткен
жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік экономистердің
еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Екінші деңгейлі банктерде ипотекалық
несиені ұйымдастыру жұмыстарына зерттеу жүргізген Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С.,
Мақыш С.Б., Ильясов К.К., Зейнельгабдин А.Б., Мельников В.Д., Рафалович
Л.А., Долан Э.Дж., Шарипов К.А., Худяков А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина
О.И., Ефимова Л.Г. сияқты беделді экономистер зор үлес қосқан.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – депозиттік операциялардың маңызын ашу,
оның Қазақстан Республикасында нарықтық экономикадағы негізгі рөлі мен
орнын, қазіргі уақыттағы шарттарда АТФ Банк АҚ мысалында Қазақстан
Республикасының банктерімен жүргізілген операцияларды талдау және оған
мінездеме беру, қазіргі таңдағы депозиттер нарығымен таныстыру, сонымен
қатар дүниежүзілік тәжірибені кепілдендіру әдісімен депозиттік нарықтың
болашақта топтастырылудың ұсыныстарымен жарналарын қарастыру.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
• депозиттік опреацияның теориялық негіздерін зерттеу;
• екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатты ұйымдастыруға толық
түсінік беру;
• Қазақстанның және шетел елдердің екінші деңгейлі банктерінің
депозиттік саясатты ұйымдастырудың маңызы мен артықшылықтарын ашу;
• екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатты ұйымдастыру
механизмдерінде талдау жасау;
• АТФ банк АҚ-ның депозиттік саясатты ұйымдастыру қызметіне талдау;
• Қазақстан Республикасының депозиттік саясатты механизмін жетілдіру
жолдарын өндеу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - АТФ банк АҚ мысалында
депозитті ұймдастыруды талдау және жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасындағы коммерциялық
банктердің депозиттік саясатын жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық
жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде отандық және шетелдік
авторлардың оқу құралдары, монографиялары, баспасөз қаржылық ақпараттары,
ҚР Депозиттеу туралы заңы, АТФ банк АҚ бухгалтерлік балансы, интернет
сайт мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жүргізу барысындағы
алынған жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктері, сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет аткаратын қаржылық
институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта
даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу
үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері. Қазақстандағы екінші деңгейлі
банктердің депозиттің саясатын ұйымдастырудың басты әдістері, оның одан әрі
даму жолдарын табу және зерттеу, және оны АТФ банкАҚ-да тәжірибелік
қолдану.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы:
Қазақстанда депозиттік операцияларының дамуы мемлекеттің ішінде тартылған
қаражаттардың маңызды ұлғаюына әрекет жасағанда тиімді басқару кезінде
қаржылық нарықтың динамикалық сегментін қолдайды. Депозиттік операциялардың
негізгі мәселесі батыс экономистерімен қаржы мамандарымен жеткілікті
тереңдетіліп зерттелді; мекеменің және депозиттік нарықтың дамуын
басқарудың негізгі әдістемелік мәселесі. Қазақстан Республикасының заңнама
актілерін, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің шарттары АТФ Банк АҚ
– ның қаржылық құжатының көрсеткіштері, интернет мәліметтері, сонымен қатар
қазақстандық және шетел авторлардың ғылымы еңбектері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құралған.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні және зерттеу әдістері қарастырылған.
Бірінші бөлімде ипотекалық несиелендіруді ұйымдастырудың теориялық
негізі, ипотекалық несиелендірудің мәні мен маңызы, екінші деңгейлі
банктердегі ипотекалық несиенің формалары және Ипотекалық несиені
ұйымдастыру барысындағы отандық және шетелдік тәжірибелер жайында
көрсетілген.
Екінші бөлімде АТФ банк АҚ-ның ипотекалық несиелендіруіне, қаржылық
көрсеткіштеріне, ипотекалық несиелендіру саясатына талдау жасалды.
Қазақстандағы ипотекалық несиенің қазіргі мәселелерімен толықтырылды.
Үшінші бөлімде жаһандық дағдарыс жағдайында депозиттік саясаттың
ұйымдастыру проблемалары мен даму болашағы қарастырылды.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Депозит түсінігі және олардың түрлері.
Банктік депозит (латынан depositum- сақталуға берілген зат) – бұл
банкке клиеттердің уақытша бос ақшаларын беру жөніндегі экономикалық
қатынас. Алайда депозит терминін түсіндіретін анықтамалар көп. Әлемдік
тәжірибеде депозит - бұл заңды және жеке тұлғалардың құралдарды салу
мерзіміне тәуелсіз қаржылық институтқа салу. Ал Казахстанда заңды
тұлғалардың салымдары депозит, ал жеке тұлғалардың– салымдар деп аталады.
Есеп-айырысу және ағымдағы шоттардағы қалдықтар депозит болып саналмайды .
Банктер өзінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті
операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды
қолданады.
Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге
асырылуы мүмкін:
- банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы
есебінен аударулар:
- Басқа да тұлғалардан алынған несиелер;
- Депозиттік операциялар.
Депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың тартылған
қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша
банктердің операциялары.
Депозиттік операцияларды жүргізу кезінде кез - келген банк өздері
дайындаған депозиттік саясатты ұсынады және олар өз кезегінде келесі
ережелерге негізделеді:
- депозиттік операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта
пайда табуға мүмкіндік жасауға негізделіп ұсынылады;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісінде депозиттік
операциялар субъектісінің әр түрлілігіне және депозитердің әр
түрлі нысандарының үйлесімділігіне ұмтылыс болады;
- депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында осы және
депозиттер мен несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары
бойынша несие ұсыну операциялары арасындағы өзара байланыс пен
өзара келісімділіктің болуын қамтамасыз ету қажет;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру үрдісінде банк балансының
өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік
депозиттерге ерекше назар аударған жөн;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыра отырып, банк депозиттік
шоттардағы бос қаржы резервтерінің (активті операцияға
тартылмаған) ең аз болуына талпынуы керек;
- депозиттерді тартуға әсер ететін банктік қызметтерді дамыту және
қызмет көрсету сапасы мен мәдениетін жоғарылату шараларын
қарастырған жөн [7; 26 б].
Көптеген ұсақ және шағын банктер үшін депозиттер ақша қаржыларының
басты көзі болып табылады. Банктер қаржы нарығында қаржылық делдал ретінде
басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша
қаражаттарының ірі сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиімді
пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және қарыз алушыларға
табысты негізде ұсынады. Көптеген жеке тұлғалар, іскер фирмалар,
акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар,
үкімет мекемелері, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті орган өз қаржыларын
коммерциялық банктерге салады.
Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттік операциялар төрт
топқа бөлінеді.
- талап етілмелі депозиттер;
- жинақ салымдары;
- мерзімдік депозиттер;
- бағалы қағаздар.
Бірінші топ – талап етілмелі депозиттер, олар сондай – ақ чектік
депозиттер деп те аталады. Талап ету депозиті түрінде қаржы тарту кезінде
банк пен салымшы арасында келісім шарт жасалады. Чектік депозит – бұл
міндетті түрде өтелуге тиісті, салымшыға чек жазуға құқық беретін шот.
Чектік депозиттердің ыңғайлылығы олардың қауіпсіздігі мен және чек жазу
арқылы төлем жүргізу қарапайымдылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, олар
бірінші талап бойынша нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Чектік
депозиттерді жүзеге асыру үшін есеп операциялары мен өткізбелерінің
айтарлықтай көлемі керек, көптеген банктер осы шарттарды қолданғаны үшін
төлем белгілейді. Бұл кезде төлем мөлшері бір ай көлемінде жазылатын чектер
саны мен депозиттер мөлшерінің өзгеруімен өзгертіледі. Егер салымшы бір ай
көлемінде шотта банктің өзінің коммерциялық мақсаттары үшін қолданылатын
жеткілікті баланстық қалдықты сақтаса, онда банктер кейбір кездерде бұл
төлемдерді алудан бас тартады.
Талап ету депозиттік шотының ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- ақшаны салуға немесе алуға шектеудің болмауы;
- ақша шоттан қолма – қол түрде, сондай – ақ чектер көмегімен
алынуы мүмкін;
- шот иесі банкке тұрақты айлық мөлшерде немесе әрбір жазылған чек
үшін коммисия төлеуі;
- Ұлттық банкке ең аз резервтің мерзімдік депозиттер мен
салыстырғанда үлкен үлесінің сақталуы [7; 35 б].
Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық операциялары
есептелетін контокоррент – біріңғай шот болып табылады. Контокоррентте банк
қарыздары, сондай – ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және
де шотқа салым, аударым және т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі.
Контокоррентті шот ерекше сенімділік белгісі ретінде тек сенімді
клиенттерге және бірінші сыныпты қарызшыларға ашылады. Шот иесі шығындардың
түсімдерден артуы кезінде әрбір жеке жағдайда, арнайы рәсімдеусіз – ақ
банкпен жасалған келісімге сәйкес анықталған сома шегінде несие алуға
мүмкіндігі бар.
Талап ету депозитіне сондай – ақ ағымды овердрафт шотын жатқызуға
болады, овердрафт – банк пен клиент арасындағы келісімге сәйкес, банк
анықталған мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артық соманы алуға мүмкіндік
беретін шот, бұл да несие алмасуды білдіреді. Овердрафттың контокорренттен
айырмашылығын кездейсоқ сипатты болуында. Атап өтетін жайт, овердрафт шоты
қосымша депозиттік шоттар ашу мүмкіндігін шектемейді. Овердрафт ағымды
шоты жеке және заңды тұлғалардың уақытша шығындарын жабу үшін ашылады.
Талап ету депозитінің басқа бір түрі – нау – шоттар – пайыздық
мөлшерінің жоғары шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау
– шоттар – бұл қолма – қол ақшаны қолдану шоты, оларды ашу қызметтер кешені
ұсынады.
Депозиттік шоттардың келесі түрі – автоматтық аудару шоттары. (АТS -
шоттар). Жинақ шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға
мүмкіндік беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін
депозиттің түрі. Банктер салымшының келісімін жетекшілікке ала отырып,
пайыз әкелетін шоттарды талап етуге несиенің артуын жабу немесе чектік
шоттарда ең аз балансты көтеру талабы туындаған кезде автоматты түрде
қосады. Мұндай тәжірибе салымшыға өте аз соманы салымда талап етуге дейін
сақтауға және бір мезетте шоттар бойынша автоматты түрде аударылған
пайыздарды алуға мүмкіндік береді [10; 26 б].
Бұл депозиттерден тыс көптеген банктердің баланстық есеп берулеріне
банк қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер деп аталатын
шағын баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер – банк қызметкерлері
беретін төлемі кепілденген чектер. Банктер чекті куәландыру кезінде,
куәландырылған чекте көрсетілген соманы салымшы шотынан алады және оны жеке
шотта ұстайды. Сонымен қатар, чекті банк қызметкерлерінің бірі немесе
банктің меншікті шығындарын төлеу үшін кассир жазған жағдайда, соңғысы ол
бойынша төлемдердің жүргізуін күте отырып, қызметкерлер жазған чек сомасына
теңестіріп депозит құрайды. Талап ету депозиттері бойынша эксплициттік
(анық түрде белгіленген) пайыздық кірістер төленбеуіне байланысты банктің
көптеген осы типтес депозиттердегі қаржыларының мөлшерін төмендетуге
тырысады. Шығынды азайтудағы осы тұрғыдағы әдістерінің бірі автоматты
тазалау шоттары қолданылатын мүмкіндіктерді пайдалану. Мұндай шоттар мен
ағымды операцияларды жүргізе отырып, банк клиентпен келісілген аз шектен
асатын кез – келген ақша сомасынан шотты тазартады (немесе оларды
аударады), оларды пайыздық кіріс әкелетін қаржылық құралдарға
орналастырады, мысалы, қайта сатып алу туралы мәмілеге, яғни операцияны
банк күнде іскерлік күн соңында орындайды. Мұндай жағдайларда, банкке бұл
операцияны өткізуге қажетті чектер төлемге түскенде, қаржылар қайтадан
талап ету депозитіне аударылады.
Көптеген банктер өздерінің клиенттерінен компенсациялық балансты
ұстануды талап етеді, бұл талап ету салымдары бойынша пайыздық кіріс
әкелмейтін нысанды, яғни банктерге банктік қызметтерді төлеу үшін қажет.
Компенсациялық баланс яғни ақша қорларын тартуға орташа шығындарды азайту
жолымен қорлардың орташа құнын төмендету айтарлықтай тиімділік береді.
Кейбір жағдайларда компенсациялық баланс несие ұсыну, сондай – ақ банктік
қарыз бойынша пайыздық төлемдер туралы келісімді ұстану қызметтері үшін
төлемді ұсынады [10; 38 б].
Депозиттің келесі тобы – жинақ салымдары. Жинақ депозит туралы келісім
негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты түрі жинақ
кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдай туралы жазбасы бар шоттар,
сондай – ақ ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар – бұл жедел алуға болатын, пайыз
әкелетін чектік емес депозиттер.
Олардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:
- кітапшалы жинақ салымында тұрақты мерзімінің болмауы;
- банктер салымшылардан ақша қаржысын алу туралы алдын ала
хабарлауды талап етуге құқылы болса да, бұл шоттардан ақша
қаржыларын алуда банктер ол талапты аз қояды;
- шоттың жоғары шегін белгілеу мүмкіндігі;
- салым несиенің шоттан ақша алу немесе салу үшін жүргізілген
операциялардың барысы жазылатын жинақ кітапшасын ұсыну
міндеттемесі;
- шоттағы міндетті ең аз баланстық қалдық мазмұны туралы
талаптардың болмауы.
Жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттары жинақ
кітапшаларындағы шоттарға ұқсас, алайда олар үшін шот жағдайы туралы
кезеңдік жазбалар жазбаның жүргізілу тұрғысынан жинақ кітапшаны ауыстырады.
Олар бойынша осындай пайыз төленеді және олар осындай функцияны орындайды.
Ақша нарығының депозиттік шоттар алғаш рет 1982 жылы енгізілген жинақ
салымдарының бір түрін ұсынады. Қазіргі кезде оларда жинақ кітапшасындағы
шоттармен салыстырғанда, ол бойынша пайыз мөлшері нарықтық пайыздық
мөлшерлерінің өзгеруімен реттелетіндігін және бұл шоттарды қолдану кезінде
операцияларды тіркеу үшін жинақ кітапшасының қосылмайтындығын
есептемегенде, көптеген ұқсас сипаттары бар.
Жинақ салымдарының ерекшелігі мынадай:
- бұл шоттардың анықталған мерзімдері жоқ;
- салымда ақша нарығында депозиттік шотынан қаржыларды бірдей ала
алады;
- бастапқыда бұл шоттар бойынша ең аз баланстық қалдық талап
етілген, қазір банктер оны сақтауды талап етуге құқылы;
- осы шоттар бойынша салымшы чектердің тек санаулы шектелген санын
жазуға құқылы;
- бұл шоттар қызмет жасау мақсатында емес, жинақ мақсатында
қолданылады;
- банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесінен белгіленген төлем
алынады;
- егер салымшылар – корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша
белгіленген резервті сақтауға міндетті [11; 26 б].
Кең тараған топтардың бірі – мерзімдік салымдар, оған мерзімдік
салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді.
Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге
салынады. Салымшылар басқа депозиттерге қарағанда неғұрлым үлкен пайыз
алады және салым салымшыға алдын ала көрсетілген мерзімде қайтарылады.
Банктер салымды өз қарауы бойынша келіскен мерзім ағымында толық пайдалана
алады. Депозиттің бұл типін ашу үшін мерзімдік депозит туралы келісім
жасалынады (4,5 – қосымша). Бұл салымдар қабылданатын мерзім 4 топқа
бөлінеді:
- 30 күннен 89 күнге дейін;
- 90 күннен 179 күнге дейін;
- 180 күннен 359 күнге дейін;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді салымнан қаржы алу үшін банкке күні бұрын хабарланған
салымшының арнайы өтінішінің түсуі талап етіледі, оның мерзімі келісімде
көрсетіледі. Бұл мерзімге сәйкес пайыздық мөлшер белгіленеді. Егер клиент
банкті қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістерді ескере
отырып, өзінің активті операцияларын басқа көз есебінен қайта
қаржыландырады, қаржыларды алу кейбір шығындармен байланысты, сол себепті
банк клиент кірісін азайтуға құқылы. Депозиттердің төртінші тобы – бағалы
қағаздар, депозиттер түрі ретінде былайша бөлінеді: Депозиттік
сертификаттар қаржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.
Депозиттік сертификат – эмитент банктің ақша қаржыларының салымы
туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым
бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша
күәлік [12; 62 б].
Депозиттік сертификат – кірісі бағалы қағаздың бір түрі, сол себепті
ол сатылған тауар немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айрысу немесе төлем
құжаты болып саналмайды. Сондай – ақ оларды бір заңды тұлғадан екіншісіне
жолдауда шектеулер болады. Талап ету құқын ұсыну – цессия, ол депозиттік
сертификаттың сыртқы бетінде екі жақта мәмілемен рәсімделеді: өз құқын
ұсынушы тұлға – цедент пен құқық алушы цессионарий. Сертификатты қайтару
мерзімі жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетін шот көрсетілген
салымшы өтінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы
келісімнің үздіксіз орындалуын, сондай – ақ өкілетті тұлғалар аты - жөнін,
мөрінің және қолдарының сәйкестігін тексереді.
Депозиттік сертификаттардың екі түрі болады:
- жолданбайтын – салымшыда сақталады және төлем мерзімі жеткенде
банкке ұсынылады;
- жолданатын – екінші нарықта сатылуы немесе басқа тұлғаға өтуі
мүмкін.
Жолданатын депозиттік сертификаттар капиталды кез келген мерзімге
тиімді инвистициялауға көмектеседі, ал қажет болған жағдайда
сертификаттарды тез қолма – қол ақшаға ауыстыруға болады.
Сертификаттар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
- Шығарылуы бойынша:
- бір рет;
- сериямен шығарылатын;
- рәсімдеу тәсілі бойынша:
- арнайы;
- ұсынушыға;
- Төлеу шарттары бойынша:
- анықталған есеп айыру кезеңі аяқталғанға дейін пайыздық мөлшері
үнемі төленіп тұратын сертификаттар;
- сертификатты өтеу күні пайызы төленетін сертификаттар.
Депозиттік сертификаттар жаңа шығарымдармен, салымның басқа түрлеріне
немесе талап етілмелі депозиттеріне қолма – қол емес аударымдармен және
нақты ақшалармен (жеке тұлғалар үшін) өтеле алады. Банкте шығарылатын
сертификаттар баспалық тәсілмен шығарылуы және осы сияқты бағалы қағаздарға
қойылатын талаптарға жауап беруі тиіс.
Сертификаттарда міндетті түрде келесі деректемелер болуы тиіс:
- аты;
- сертификатты ұсыну себеебі;
- ұсыну күні;
- салым сомасы;
- депозитке енгізілген соманы қайтаруға банктің сөзсіз
міндеттемесі;
- сертификат сомасын талап ету күні;
- пайыз мөлшері және есептелетін пайыз сомасы;
- эмитент банктің аты және мекен – жайы (иеленушінің арнйы
сертификаты үшін);
- банк мөрімен бекітілген, осындай міндеттемелерге қол қоюға
өкілетті екі тұлғаның қолы [23; 36 б].
Банк сертификаттар шығарады және меншікті сертификаттарды шығару мен
орналастыру шарттарын еркін дайындайды. Өз сертификаттарын тиімді
орналастыру үшін банк келесі міндеттемелерді наразға алады:
- инвесторлар үшін тартымды пайыздық мөлшерлеме деңгейі;
- салымшыға ыңғайлы сертификаттың ең аз шегін;
- пайыздық мөлшер қайта қараудың икемді механизмі;
- шығарымды стандартты шарттарын (еселік, номинал және т.б);
- номинал құны қосылған пайыздарды төлеудің сенімді кепілдігі;
- кең жарнаманы;
Жай депозиттік сертификаттармен рәсімделген мерзімдік салымдармен
салыстырғанда, сертификаттар бірнеше артықшылықтарға ие:
- сертификаттарды тарату аймалымындағы мүмкіндік қаржылық
делдалдардың үлкен санына сәйкес әлеуметті инвесторлар ауқымы
кеңейді;
- екінші нарық арқылы сертификат иесі үшінші тұлғаға, сақтаған
мерзімі үшін кіріс ала отырып, банк ресурстарының көлемін
өзгертпей – ақ жедел сатуы мүмкін.
Сертификаттар бойынша табыстарға, азаматтардың талап етілмелі шоттары
мен мерзімдік салымдардағы кірістерге сияқты табыс салығы салынбайды.
Мерзімдік салымдармен салыстырғанда сертификаттардың жетіспеушілігі оның
эмиссиясымен байланысты банктің жоғары шығындарының болуы.
1.2. Банктік депозиттердің классификациясы
Банктік депозиттер бірнеше критерийлер бойынша жіктеледі: ақшаны алу
нысыны бойынша, салымшылар категориясы бойынша (сурет 1) мақсаттық арналуы
және табыстылық дәрежесі бойынша.
Коммерциялық банктерде депозиттердің әртүрлі критерийлері бойынша
жіктелуі реті 1 суретте көрсетілген.
Талап еткенге дейінгі депозиттер - белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез клген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбйді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі
формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларын
жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік
техникаларды қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің
шығындарының маңызды факторы болып табылады. Клиенттің шоты бойынша
күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер
жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы
қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы
есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп
немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары
үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу
мақсатымен қарызға берулуі мүмкін.
1-сурет. Салымшылар категориясы бойынша депозиттер
Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан
қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін
қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген
клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл
экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен
талап еткенге дейінгі шоттар 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие
бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокоррентік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан
несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп
аталады, сондай-ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз
пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі
кемшілік (салымшы үшін) – шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды
төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға
қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті
және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
АҚШ-та талап еткенге дейінгі шоттарға пайыздарды коммерциялық
банктерге төлеуге заң бойынша тыйым салады. Коммерциялық банктер өз
салымшыларын сақтап қалу мақсатымен депозиттік шоттың жаңа түрін
салымшыларға ұсынады, ол бір жағынан жоғары өтімділік деңгейін, шоттарды
есеп айырысу үшін пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етсе, ал екінші жағынан
салымшыларға белгілі бір табыс алуды қамтамасыз етті. Бұл шот – наушот деп
аталады. Ол тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Бұл үшінші тұлғаға төлемдер
үшін пайдалануы мүмкін есеп айырысу траттасы немесе қаражаттарды алу туралы
бұйрыығы, сондай-ақ ол чектер сияқты есеп айырысу тратталарын беруге
болатын депозитті шот, ол бойынша нарықтық мөлшерлеме пайыздық төлемдер
түрінде табыс алуға болады. 1981 жылдан бастап заң арқылы АҚШ-тың бүкіл
аймағында шоттың бұл формасы рұқсат етілді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің өзінен
көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге
орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары
пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит тиімді,
өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай-да бір қарыз алушыға қарыздарды
ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді
салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын ағымдағы төлемдер үшін
пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу
туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді
салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге
дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген
күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді
пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез келген келесі күндерде кері ала
алады.
Ескертуі бар мерзімді дапозиттерде салымшының ақшаларды кері алу
туралы арнауы арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі. әдетте ескерту
мерзімдері – 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға
дейін және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес пайыздық
мөлшерлемелер белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге
(хабарламасы бар) мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеу және
салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынтыландыру үшін пайдаланады.
АТФ пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады. АҚШ-та корпорациялар, фирмалар және басқа да коммерциялық
ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға белгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. Әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық, саудалық және т.б.)
ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және
шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын-ала ескерту талап етілмейді, олар
бойынша чектер берілмейді.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері депозиттік
операцияларды Конституцияға, Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы №2444 1995ж. 31 тамыздан , Салықтар және бюджетке
басқада міндетті төлемдер туралы 1995 ж. 24 сәуірден, валюталық реттеу
туралы 1996ж. 24 желтоқсанынан заң күші бар Қазақстан Республикасының
Президент жарлықтарына, Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банк клиенттерінің
банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулыққа сәйкес
жүзеге асырады.
Депозиттік немесе жинақ сертификаты – бұл банк-эмитенттің ақша
қаражаттардың салынуы туралы жасбаша куәлігі, бұл куәлік салымшының ақша
қаражаттарын белгіленген мерзімнің өтуі және пайыздары бойынша алуға
құқығын куәландырады. Сертификаттар сатылған тауарлар мен қызметтерге есеп
айырысу немесе төлем құралы ретінде шыға алмайды. Депозиттік сертификаттар
ірі сомаларда шығарылады және заңды тұлғалар үшін. Табысталмайтын
депозиттік сертификаттар салымшыда сақталады және уақыты өтуі бойынша
банкке ұсынылады. Табысталатын депозиттік сертификаттар қайталама нарықта
сатып алу-сату жолымен үшінші тұлғаға беріле алады. Депозиттік
сертификаттар 14 күннен 18 айға дейінгі мерзімге шығарылады. Жинақ
сертификаттары жеке тұлғаларға сатуға арналған. Мерзімдік жинақ
сертификаттардың айналыс мерзімі егер олардың шығарылу шарттары Ұлттық
Банкпен келісілген болса 1 жылдан 3 жылға дейін. Егер депозит немесе
сертификат бойынша салымды алу мерзімі өткен болса, онда осындай сертификат
талап ету құжаты болып қалады. Банк онда көрсетілген соманы иемденушінің
бірінші талабы бойынша төлеуге міндетті. Жинақ сертификаттары тек қана жеке
тұлғаға ғана табыстала алады
Жоғарыда қарастырылған депозиттер банктік ресурстардың басты көзі
болып табылады. Коммерциялық банктерде салымдар құрылымы ақша нарығы
конъюктурасына және салымдар бойынша пайыздың мөлшерін мемлекеттік
реттеуге тәуелді өзгереді. Депозиттермен байланысты пассивті операцияларды
жүргізе, банк менеджерлері салымдардың әртүрлі категориясы бойынша шығындар
көлемін, мүмкін болатын тәуекелдерді ескере отырып салымдарды тарту және
олардың құрылымын оңтайлатуға күш салады.
Банктер және басқа қаржылық құрылымдар арасында заңды және жеке
тұлғалардың салымдары үшін бәсекелестің шиеленісуі депозиттердің және
оларға бағалардың және қызмет көрсету әдістерінің көптеген түрлерінің пайда
болуына әкелді. Шетел мамандарының деректері бойынша, қазіргі уақытта
дамыған елдерде 30-дан астам банктік салымдардың түрлері бар. Олардың әр
біреуі өзінің ерекшелігін иемденеді, бұл клиенттерге оның мүддесі мен
мүмкіндігі бойынша ақша қаражаттарды жинақтау және тауарлар мен қызметтерге
төлеудің аса тиімді нысанын таңдауға мүмкіндік береді.
Пассивтерді басқару тұрғысынан қарағанда активті операцияларды кеңейту
және ең жақсы тәсілмен пайда алу үшін депозиттердің негізгі түрлерін;
оларға талап еткенге дейінгі және мерзімдік депозиттердің түрлерін
көбейтіп, әртараптандыру қажет. Мерзімдік депозиттерді тарту арқылы банк
балансының өтімділігінің қамтамасыз етілуі шешіледі, ал талап етілмелі
салымдар ең арзан ресурстар болғандықтан олардың көмегімен пайда алынады,
өйткені клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарына қызмет ету
бойынша шығындар төмен.
Қаржылық ресурстардағы талап етілмелі депозиттердің үлесін ұлғайту
жолымен банк пайыздық шығындарды азайтады, бұл банктік активтерде осы
қаражаттарды пайдаланудан банкке аса жоғары пайда алуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар есеп айырысу шоттары – бұл пассивтердің молжаға
болмайтын элементі. Сондықтан қарыз капиталындағы олардың жоғары үлесі банк
өтімділігін қатты әлсіздендіреді. Осыған байланысты басқарудың басты
міндеті болып банктің депозиттік базасының оңтайлы құрылымын анықтау
табылады. Банктік жүйеде депозиттердің құрылымы мен көлеміне үкіметтің ақша-
несиелік және салықтық саясаты шешуші әсер тигізеді. Және банктік
менеджментің сапасы да айтарлықтай маңызды мәнді иеленеді [22, 369 б]
1.3 Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының
негіздері
Банк жүйесінде аса жоғары бәсекелестік шарттарында коммерциялық
банктер халықтың жинақтарын тарту бойынша белсеңді қарекетті жургізуде.
Қарекетті тиімді әрі ойдағыдай жүргізу үшін банктер бәсекелестік
шарттарындағы даму жолдарын дайындау керек.
Кез келген жағдайға бейімделу, банк құралдарын тиімді басқару және
нарықтық ағымдарды айқын көру – бұл қазіргі уақытқа сай экономиканың даму
шарттарындағы коммерциялық банктерге талаптарының кейбіреулері болып
табылады. Тұрақты банк жүйесін құру республика халқының сенімділігін
арттыруға және халықаралық қаржылық нарықтарға аса қарқынды
интеграциялануға мүмкіндік береді.
Осылайша, депозиттерді тарту бойынша коммерциялық банк қаректіндегі
анализ бар мәселелерді жақсы танып білуге және одан әрі стратегиялық даму
бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.
Депозиттік нарықтың даму мәселелерін анықтау мақсатында SWOT-талдау
жүзеге асырылды. SWOT-талдау - бұл депозиттік операцияларды жүргізуде әлсіз
және күшті жақтар, мүмкіндіктер мен қауіптерді талдау.
Коммерциялық банктерде ішкі және сыртқы орта бар, онда өзгерістер
болады. Ішкі орта (немесе микродеңгей) өзіне қаржылық менеджмент, кадр
менеджменті және банктік маркетингті қосады. Сыртқы орта (немесе
макродеңгей) тікелей әсер ету және жанама әсер етудің сыртқы орталарынан
тұрады. Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына салымшылар: жеке және заңды
тұлғалар, бәсекелестер кіреді. Жанама әсер етудің сыртқы ортасы келесі
факторлардан тұрады: экономикалық, демографиялық, әлеуметтік, географиялық.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін зерттей отырып,
келесідей сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік саясаттың субъекттері мен
объекттері, оның құрылу принциптері, сонымен қатар қалыптасу кезеңдері.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері құрамына
банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік мекемелер.
Депозиттік саясаттың объектілеріне банктің тартылған қаражаттары және
банктің қосымша қызметтері (кешендік қызмет көрсету).Банктің депозиттік
саясаттың субъектілері мен объектілерінің классификациясы 3-суретте
көрсетілген.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу негізінде
принциптердің жалпы және айрықшалықты түрлері жатыр, бұл 4-суретте
көрсетілген.
Депозиттік саясаттың жалпы принциптеріне Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банктің макроэкономикалық деңгейде жүргізетін мемлекеттік ақша-
несиелік саясаты үшін де, және әрбір нақты коммерциялық банк деңгейінде
жүргізілетін саясат үшін бірыңғай принциптер жатады. Кешендік тәсілдеме
банктің депозиттік саясатының теориялық негіздері мен басым бағыттарын
әзірлеуде, сондай-ақ банк дамуының кезеңі үшін ең тиімді және оңтайлы
тәсілдер мен оны жүзеге асырудың әдістерін анықтауда көрінеді.
2-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен
объектілерінің құрамы.
Депозиттік саясаттың айрықшалықты принциптеріне банк шығындарының
оңтайлы деңгейін, депозиттік операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін,
сенімділігін қамтамасыз етудің принциптері жатады, өйткені уақытша бос ақша
қаражаттады кейін оларды орналастыру мақсатында шоғырландыра отырып, банк
өзінің қызметін жүзеге асыратын нарық реалийін ескереді.
Анықталған принциптерді ұстану банкке депозиттік үрдісті ұйымдастыруда
стртегиялық және тактикалық бағыттарын әзірлеуге мүмкіндік береді.
3-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру принциптері.
4-сурет. Депозиттік саясаттың қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге
асырылуы тиіс:
1. Зерттеу кезеңі.
2. Жоспарлау кезеңі.
3. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі.
Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни
депозиттердің қандай түрлері аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді
депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда
операцияларды жүргізү бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде
сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың
қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге
асырылады. Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын,
филиалдық желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық жер, бәсекелестердің
болуын зерттеу және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде
ескеру қажет.
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша пайданы
бағалау және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуәкелтерді жоспарлайды,
көрсететін қызмет ассортиментін кеңейтеді т.с.с.
Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса маңызды әрі жауапты
кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде
тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк
персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі
және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл ойнайды. Бұл
кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі
атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін
активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар
мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.
Депозиттік саясатқалыптасуындағы кезеңдер негізінде коммерциялық
банктерде депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы ұсынылады.
Ұсынылатын стратегия депозиттік нарық мәселелерін зерттеунегізінде
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. Банк
А мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста
бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне бірнеше
блоктарды қосады.
А Банкі
1. Депозиттік ісметтер нарығында А банкінің рөлі.
2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.
3. А банкіндегі негізгі мәселелер.
4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдердің
талдау.
5. Банкке әлуетті және жеңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.
6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
7. Қаржылық нәтижелерді талдау.
1-кесте. Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің
мысалында)
Басты әрі маңызды мәселе болып Банк ісметтері нарығында Банк рөлін
анықтау болып табылады. Банк жуйесінде Банк қандай орынды алатынды
анықтауға байланысты оған әрі қарай қойылған тапсырмалардың орындалуы
тәуелді. Бұл кезеңде бәрінен бұрын банк қарекет концепциясын жасап, өзін
көрсету керек. Бәсекелестер, салымшылар және банктің қызметкерлері бұл
үрдістің тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни олардың көзқарастарын
және ойлаған келешектегі мақсаттарды анықтау үшін басшылыққа алу керек.
1. Депозиттерді тарту бойынша Банктің негізгі мақсаттары.
Банктің негізгі мақсаттары болып:
- халық пен кәсіпорындардандепозиттерді тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;
- дапозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім беру;
- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..
2. Банктегі негізгі мәселелер.
Банктерде депозиттік операциялар жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.
Ішкі мәселелерге:
- депозиттік операциялар бойынша тәуеклдерге;
- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;
- жарнаманың жеткіліксіз болуы.
Сыртқы мәселелерге:
- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;
- шетел валютасының курстық айырмасының өзгеруі;
- өндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;
- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.
3. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдерді
талдау.
Банкке депозиттік операциялар бойынша, сондай-ақ клиенттер тобы
бойынша тәуеклдерді бағалаудың әртүрлі әдістерін пайдалану қажет, әдістер
белгілі бір кезең ішінде рестурстардың жалпы сомасының ауытқуын аңғаруға
мүмкіндік береді.
4. Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді
талдау.
Банк жеке және заңды тұлғалар депозиттері нарығында қандай
позицияларды алатынын талдауы қажет. Азаматтардың салымдары өзінің
экономикалық табиғаты жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені
несиелік ресурстар қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес. Мысалы:
талап етілмелі салым ақша базасында және қолма-қолсыз төлемдік айналым
шоттарында дамыса, оларды жинақ салымдарынан ерекшелеу қажет, олардың бас
функциясы болып ақшалай жинақтарды ұйымдастыру болып табылады. Соңғысы өз
кезегінде екі негізгі нысанда: жинақ ақша салымы және жинақ ақша
сертификаты нысанында шығады.
5. Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
Банк үшін құралдарды тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиты
табылады, олар барлық міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан
тыс банк қаржыландыру көздерін ұлғайту бойынша адымдар немесе амалдар
жасауға борышты.
2 АТФ Банк АҚ мысалында депозиттік операцияларды талдау
2.1 АТФ банк АҚ қаржылық қызметінің экономикалық сипаттамасы
АТФ Банк акционерлік қоғамы – екінші деңгейлі банк болып табылады
және Қазақстан Республикасының банк жүйесінде акционерлік қоғам ретінде
қызмет атқарады.
АТФ Банк акционерлік қоғамының даму стратегиясы – қаржы
нарығында белсенді операциялар жүргізуде кең көлемді мүмкіндігі бар,
клиент үшін тартымды шарттар мен міндеттемелердің барлық түрлері
бойынша кепілдік бере алатын, халықаралық операциялардың ауқымы кең
әмбебап банкін қалыптастыруға бағытталған.
Аналитиктер АТФ Банк АҚ-ны Қазақстандағы қарқынды дамып келе жатқан
бактердің бірі ретінде бағалайды.
АТФ Банк АҚ депозиттік қызметін тоқталмас бұрын банктің даму
тарихына атқаратын қызметтеріне көз жүгіртіп өтейік.
АТФ Банк Акционерлік Қоғамы 1995 жылы құрылған. Сол кезде ҚР Ұлттық
Банкі "Алматинский торгово-финансовый банк" ЖАҚ (Алматы сау-да-қаржы
банкі) тіркеді.
Сол жылы АТФ Банк Қазақстанның банк заңдылықтарында қарастырылған
операцияларды теңгемен және шетел валютасымен жүргізуге берілген №59 Бас
лицензияға ие болды.
2001 жылы Алматинский торгово-финансовый банк Ашық Акционерлік
Қоғамы болды.
2002 жылы маусымда АТФ Банк Ашық Акционерлік Қоғамы болып тіркелсе,
2003 жылы қазанда АТФБанк АҚ болып қайта мемлекеттік тіркеуден өтті.
Негізгі тарихи кезеңдеріне келсек, олар төмендегідей болып келеді:
- 1996 жылы қарашада Visa, EuroCardMasterCard, Diners Club, JCB,
American Express төлем карталары бойынша қызмет көрсете бастады.
- 1997 жылы Қарағанды, Өскемен калаларында филиалдары, Атырау
облысының Күлсары қалашығында есеп айырысу-кассалық бөлімі
ашылды.
- 1997 жылы мамырда аталмыш банкті ҚР Ұлттық Банкі халықаралық
стандарт бойынша қызмет ететін банктердің бірінші тобына енгізді.
- 1998 жылы Шымкент, Қостанай, Астана, Атырау қалаларында
филиалдары, Алматы қаласында есеп айырысу-кассалық бөлімі ашылды.
- 1998 жылы мамырда Европаның Қайта құру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Депозит түсінігі және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Банктік депозиттердің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. АТФ Банк АҚ мысалында депозиттік операцияларды талдау
2.1 АТФ банк АҚ қаржылық қызметінің экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Банк қызметіндегі қаржылық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 26
2.3 АТФБанк АҚ-ның депозиттік саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...37
3. Екінші деңгейлі банктерде депозиттік саясатты жетілдіру жолдары.
3.1 Депозиттік саясатты жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Шетел тәжірибесінде депозиттерді кепілдендіру және еліміздегі
кепілдендірудің жаңа
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...47
3.3 АҚ Қазақстан АТФ Банкінің депозит операцияларын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кез – келген мемлекеттің экономикасының
дамуы депозиттерді инвестициялауға тиімді ауысуымен тығыз байланысты.
Дамыған және жеткілікті тұрақты экономикаларда көптеген әдістердің
көлемінде әрбір азамат өзінің депозитін орналастыра алады.
Азаматтардың талғамына байланысты бұл қаражаттың тәуекелді депозиті
болуы мүмкін, бірақта жоғарғы табысты немесе керісінше төмен кірістермен
орналастырылады. Инвестицияланатын қаражаттардың негізгі түрлері: банктік
жүйеде немесе басқа да қаржылық мекемелерде мүмкіндігінше депозиттердің
орналасуы; мемлекеттік жоғарғы пайдалылықпен бағалы қағаздарды сатып алу;
кәсіпорынның барлық акцияларын мүмкіндігінше алу болып табылады.
Бұл қызметтің әрбір түрі қаржылық нарықтың жеке жеткілікті
сегменттерінде жүргізіледі (мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, қор нарығы,
депозиттер нарығы, валюталық нарық және т.б). Жиынтықтағы барлық қаржылық
нарықтың бұл сегменттері ірі ақша ағымдарына экономикадан шығып кетуге
мүмкіндік бермей отырып, ішкі салымдарды қолдануға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік тәжірибемен салыстырғанда Қазақстанның коммерциялық
банктерінен тартылған қаражаттың жалпы көлемінде тұрғындардың депозиттік
үлесі Жапония мен АҚШ – та, Батыс Еуропа мемлекеттеріне қарағанда өте төмен
болды, яғни 20 % жуығын ғана құрады. Республиканың тұрғындары отандық
банктік жүйесінің тиімділігін және сенімділігін жоғалтты. Сонымен қатар,
екінші деңгейлі банктердің бөлшектенген клиенттерінің депозиттік портфеліне
кері әсер етуі кәсіпорындардың және мекемелер тұрғындарының еңбекақы
төлеумен шығындар, сонымен бірге өндірістің төмендеуімен байланысты
мемлекетте ауысу кезеңінің қиынтығымен, Орта Азиямен Ресейдің қаржылық
тапшылықтың нәтижесін көрсетеді. Бұл факторлар әрине тартылған
депозиттердің көлеміне әсерін тигізуі мүмкін.
АТФ Банк АҚ банктің Үкіметінің бекіткен өкімі бойынша депозиттік
операциялардың басқарылуымен жүргізу тәртібін өңдейді. Депозиттік операция
алдын ала қызметтің қорытындысы бойынша ең жоғарғы сыйақы алуды және
банктің қаржылық активтерінің пайдалылығын қолдау мақсатында ақтивтік
операциялармен үйлестіріліп, баланстандырылған - банктің пасивттік
операцияларын басқару және пасивтерін тартуына бағытталған. АТФ Банк өзінің
депозиттік қызметінде төменде көрсетілген депозиттердің топтарын басқарады.
Жеделдігі бойынша қаражаттар 1 жылға дейін қайтару уақытымен қысқа мерзімде
топтастырылады; орташа мерзімде 1 жылдан 5 жылға дейін топтастырылады. АТФ
Банктің салымшыларының дәрежесі бойынша депозиттерді топтастыру кезінде
жеке және заңды тұлғалардан қабылданатын депозиттер ерекшеленеді.
Әрбір жағдайда да банк барлық дәрежелі клиенттермен депозиттік салым
туралы келісім шарт жасайды, онда екі жақтың міндеттерімен құқықтары,
депозиттерді орналастырумен пайыздарды төлеудің шарттары шектеледі. Сонымен
қатар, АТФ Банк АҚ – ның салымдарды кепілдендіру Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын
кепілдендіру міндетін коммерциялық емес мекеме болып табылатын
Қазақстанның жеке тұлғаларының депозиттерін сақтандыру қоры жабық
акционерлік қоры жүзеге асырады.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Қазақстандағы ипотекалық несиелеуд
жағдайын зерттеу барысында ипотекалық несиенің қазіргі жағдайы, жеткен
жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік экономистердің
еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Екінші деңгейлі банктерде ипотекалық
несиені ұйымдастыру жұмыстарына зерттеу жүргізген Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С.,
Мақыш С.Б., Ильясов К.К., Зейнельгабдин А.Б., Мельников В.Д., Рафалович
Л.А., Долан Э.Дж., Шарипов К.А., Худяков А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина
О.И., Ефимова Л.Г. сияқты беделді экономистер зор үлес қосқан.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – депозиттік операциялардың маңызын ашу,
оның Қазақстан Республикасында нарықтық экономикадағы негізгі рөлі мен
орнын, қазіргі уақыттағы шарттарда АТФ Банк АҚ мысалында Қазақстан
Республикасының банктерімен жүргізілген операцияларды талдау және оған
мінездеме беру, қазіргі таңдағы депозиттер нарығымен таныстыру, сонымен
қатар дүниежүзілік тәжірибені кепілдендіру әдісімен депозиттік нарықтың
болашақта топтастырылудың ұсыныстарымен жарналарын қарастыру.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
• депозиттік опреацияның теориялық негіздерін зерттеу;
• екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатты ұйымдастыруға толық
түсінік беру;
• Қазақстанның және шетел елдердің екінші деңгейлі банктерінің
депозиттік саясатты ұйымдастырудың маңызы мен артықшылықтарын ашу;
• екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатты ұйымдастыру
механизмдерінде талдау жасау;
• АТФ банк АҚ-ның депозиттік саясатты ұйымдастыру қызметіне талдау;
• Қазақстан Республикасының депозиттік саясатты механизмін жетілдіру
жолдарын өндеу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - АТФ банк АҚ мысалында
депозитті ұймдастыруды талдау және жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасындағы коммерциялық
банктердің депозиттік саясатын жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық
жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде отандық және шетелдік
авторлардың оқу құралдары, монографиялары, баспасөз қаржылық ақпараттары,
ҚР Депозиттеу туралы заңы, АТФ банк АҚ бухгалтерлік балансы, интернет
сайт мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жүргізу барысындағы
алынған жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктері, сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет аткаратын қаржылық
институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта
даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу
үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері. Қазақстандағы екінші деңгейлі
банктердің депозиттің саясатын ұйымдастырудың басты әдістері, оның одан әрі
даму жолдарын табу және зерттеу, және оны АТФ банкАҚ-да тәжірибелік
қолдану.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы:
Қазақстанда депозиттік операцияларының дамуы мемлекеттің ішінде тартылған
қаражаттардың маңызды ұлғаюына әрекет жасағанда тиімді басқару кезінде
қаржылық нарықтың динамикалық сегментін қолдайды. Депозиттік операциялардың
негізгі мәселесі батыс экономистерімен қаржы мамандарымен жеткілікті
тереңдетіліп зерттелді; мекеменің және депозиттік нарықтың дамуын
басқарудың негізгі әдістемелік мәселесі. Қазақстан Республикасының заңнама
актілерін, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің шарттары АТФ Банк АҚ
– ның қаржылық құжатының көрсеткіштері, интернет мәліметтері, сонымен қатар
қазақстандық және шетел авторлардың ғылымы еңбектері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құралған.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні және зерттеу әдістері қарастырылған.
Бірінші бөлімде ипотекалық несиелендіруді ұйымдастырудың теориялық
негізі, ипотекалық несиелендірудің мәні мен маңызы, екінші деңгейлі
банктердегі ипотекалық несиенің формалары және Ипотекалық несиені
ұйымдастыру барысындағы отандық және шетелдік тәжірибелер жайында
көрсетілген.
Екінші бөлімде АТФ банк АҚ-ның ипотекалық несиелендіруіне, қаржылық
көрсеткіштеріне, ипотекалық несиелендіру саясатына талдау жасалды.
Қазақстандағы ипотекалық несиенің қазіргі мәселелерімен толықтырылды.
Үшінші бөлімде жаһандық дағдарыс жағдайында депозиттік саясаттың
ұйымдастыру проблемалары мен даму болашағы қарастырылды.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Депозит түсінігі және олардың түрлері.
Банктік депозит (латынан depositum- сақталуға берілген зат) – бұл
банкке клиеттердің уақытша бос ақшаларын беру жөніндегі экономикалық
қатынас. Алайда депозит терминін түсіндіретін анықтамалар көп. Әлемдік
тәжірибеде депозит - бұл заңды және жеке тұлғалардың құралдарды салу
мерзіміне тәуелсіз қаржылық институтқа салу. Ал Казахстанда заңды
тұлғалардың салымдары депозит, ал жеке тұлғалардың– салымдар деп аталады.
Есеп-айырысу және ағымдағы шоттардағы қалдықтар депозит болып саналмайды .
Банктер өзінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті
операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды
қолданады.
Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге
асырылуы мүмкін:
- банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы
есебінен аударулар:
- Басқа да тұлғалардан алынған несиелер;
- Депозиттік операциялар.
Депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың тартылған
қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша
банктердің операциялары.
Депозиттік операцияларды жүргізу кезінде кез - келген банк өздері
дайындаған депозиттік саясатты ұсынады және олар өз кезегінде келесі
ережелерге негізделеді:
- депозиттік операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта
пайда табуға мүмкіндік жасауға негізделіп ұсынылады;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісінде депозиттік
операциялар субъектісінің әр түрлілігіне және депозитердің әр
түрлі нысандарының үйлесімділігіне ұмтылыс болады;
- депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында осы және
депозиттер мен несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары
бойынша несие ұсыну операциялары арасындағы өзара байланыс пен
өзара келісімділіктің болуын қамтамасыз ету қажет;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру үрдісінде банк балансының
өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік
депозиттерге ерекше назар аударған жөн;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыра отырып, банк депозиттік
шоттардағы бос қаржы резервтерінің (активті операцияға
тартылмаған) ең аз болуына талпынуы керек;
- депозиттерді тартуға әсер ететін банктік қызметтерді дамыту және
қызмет көрсету сапасы мен мәдениетін жоғарылату шараларын
қарастырған жөн [7; 26 б].
Көптеген ұсақ және шағын банктер үшін депозиттер ақша қаржыларының
басты көзі болып табылады. Банктер қаржы нарығында қаржылық делдал ретінде
басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша
қаражаттарының ірі сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиімді
пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және қарыз алушыларға
табысты негізде ұсынады. Көптеген жеке тұлғалар, іскер фирмалар,
акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар,
үкімет мекемелері, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті орган өз қаржыларын
коммерциялық банктерге салады.
Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттік операциялар төрт
топқа бөлінеді.
- талап етілмелі депозиттер;
- жинақ салымдары;
- мерзімдік депозиттер;
- бағалы қағаздар.
Бірінші топ – талап етілмелі депозиттер, олар сондай – ақ чектік
депозиттер деп те аталады. Талап ету депозиті түрінде қаржы тарту кезінде
банк пен салымшы арасында келісім шарт жасалады. Чектік депозит – бұл
міндетті түрде өтелуге тиісті, салымшыға чек жазуға құқық беретін шот.
Чектік депозиттердің ыңғайлылығы олардың қауіпсіздігі мен және чек жазу
арқылы төлем жүргізу қарапайымдылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, олар
бірінші талап бойынша нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Чектік
депозиттерді жүзеге асыру үшін есеп операциялары мен өткізбелерінің
айтарлықтай көлемі керек, көптеген банктер осы шарттарды қолданғаны үшін
төлем белгілейді. Бұл кезде төлем мөлшері бір ай көлемінде жазылатын чектер
саны мен депозиттер мөлшерінің өзгеруімен өзгертіледі. Егер салымшы бір ай
көлемінде шотта банктің өзінің коммерциялық мақсаттары үшін қолданылатын
жеткілікті баланстық қалдықты сақтаса, онда банктер кейбір кездерде бұл
төлемдерді алудан бас тартады.
Талап ету депозиттік шотының ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- ақшаны салуға немесе алуға шектеудің болмауы;
- ақша шоттан қолма – қол түрде, сондай – ақ чектер көмегімен
алынуы мүмкін;
- шот иесі банкке тұрақты айлық мөлшерде немесе әрбір жазылған чек
үшін коммисия төлеуі;
- Ұлттық банкке ең аз резервтің мерзімдік депозиттер мен
салыстырғанда үлкен үлесінің сақталуы [7; 35 б].
Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық операциялары
есептелетін контокоррент – біріңғай шот болып табылады. Контокоррентте банк
қарыздары, сондай – ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және
де шотқа салым, аударым және т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі.
Контокоррентті шот ерекше сенімділік белгісі ретінде тек сенімді
клиенттерге және бірінші сыныпты қарызшыларға ашылады. Шот иесі шығындардың
түсімдерден артуы кезінде әрбір жеке жағдайда, арнайы рәсімдеусіз – ақ
банкпен жасалған келісімге сәйкес анықталған сома шегінде несие алуға
мүмкіндігі бар.
Талап ету депозитіне сондай – ақ ағымды овердрафт шотын жатқызуға
болады, овердрафт – банк пен клиент арасындағы келісімге сәйкес, банк
анықталған мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артық соманы алуға мүмкіндік
беретін шот, бұл да несие алмасуды білдіреді. Овердрафттың контокорренттен
айырмашылығын кездейсоқ сипатты болуында. Атап өтетін жайт, овердрафт шоты
қосымша депозиттік шоттар ашу мүмкіндігін шектемейді. Овердрафт ағымды
шоты жеке және заңды тұлғалардың уақытша шығындарын жабу үшін ашылады.
Талап ету депозитінің басқа бір түрі – нау – шоттар – пайыздық
мөлшерінің жоғары шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау
– шоттар – бұл қолма – қол ақшаны қолдану шоты, оларды ашу қызметтер кешені
ұсынады.
Депозиттік шоттардың келесі түрі – автоматтық аудару шоттары. (АТS -
шоттар). Жинақ шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға
мүмкіндік беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін
депозиттің түрі. Банктер салымшының келісімін жетекшілікке ала отырып,
пайыз әкелетін шоттарды талап етуге несиенің артуын жабу немесе чектік
шоттарда ең аз балансты көтеру талабы туындаған кезде автоматты түрде
қосады. Мұндай тәжірибе салымшыға өте аз соманы салымда талап етуге дейін
сақтауға және бір мезетте шоттар бойынша автоматты түрде аударылған
пайыздарды алуға мүмкіндік береді [10; 26 б].
Бұл депозиттерден тыс көптеген банктердің баланстық есеп берулеріне
банк қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер деп аталатын
шағын баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер – банк қызметкерлері
беретін төлемі кепілденген чектер. Банктер чекті куәландыру кезінде,
куәландырылған чекте көрсетілген соманы салымшы шотынан алады және оны жеке
шотта ұстайды. Сонымен қатар, чекті банк қызметкерлерінің бірі немесе
банктің меншікті шығындарын төлеу үшін кассир жазған жағдайда, соңғысы ол
бойынша төлемдердің жүргізуін күте отырып, қызметкерлер жазған чек сомасына
теңестіріп депозит құрайды. Талап ету депозиттері бойынша эксплициттік
(анық түрде белгіленген) пайыздық кірістер төленбеуіне байланысты банктің
көптеген осы типтес депозиттердегі қаржыларының мөлшерін төмендетуге
тырысады. Шығынды азайтудағы осы тұрғыдағы әдістерінің бірі автоматты
тазалау шоттары қолданылатын мүмкіндіктерді пайдалану. Мұндай шоттар мен
ағымды операцияларды жүргізе отырып, банк клиентпен келісілген аз шектен
асатын кез – келген ақша сомасынан шотты тазартады (немесе оларды
аударады), оларды пайыздық кіріс әкелетін қаржылық құралдарға
орналастырады, мысалы, қайта сатып алу туралы мәмілеге, яғни операцияны
банк күнде іскерлік күн соңында орындайды. Мұндай жағдайларда, банкке бұл
операцияны өткізуге қажетті чектер төлемге түскенде, қаржылар қайтадан
талап ету депозитіне аударылады.
Көптеген банктер өздерінің клиенттерінен компенсациялық балансты
ұстануды талап етеді, бұл талап ету салымдары бойынша пайыздық кіріс
әкелмейтін нысанды, яғни банктерге банктік қызметтерді төлеу үшін қажет.
Компенсациялық баланс яғни ақша қорларын тартуға орташа шығындарды азайту
жолымен қорлардың орташа құнын төмендету айтарлықтай тиімділік береді.
Кейбір жағдайларда компенсациялық баланс несие ұсыну, сондай – ақ банктік
қарыз бойынша пайыздық төлемдер туралы келісімді ұстану қызметтері үшін
төлемді ұсынады [10; 38 б].
Депозиттің келесі тобы – жинақ салымдары. Жинақ депозит туралы келісім
негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты түрі жинақ
кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдай туралы жазбасы бар шоттар,
сондай – ақ ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар – бұл жедел алуға болатын, пайыз
әкелетін чектік емес депозиттер.
Олардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:
- кітапшалы жинақ салымында тұрақты мерзімінің болмауы;
- банктер салымшылардан ақша қаржысын алу туралы алдын ала
хабарлауды талап етуге құқылы болса да, бұл шоттардан ақша
қаржыларын алуда банктер ол талапты аз қояды;
- шоттың жоғары шегін белгілеу мүмкіндігі;
- салым несиенің шоттан ақша алу немесе салу үшін жүргізілген
операциялардың барысы жазылатын жинақ кітапшасын ұсыну
міндеттемесі;
- шоттағы міндетті ең аз баланстық қалдық мазмұны туралы
талаптардың болмауы.
Жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттары жинақ
кітапшаларындағы шоттарға ұқсас, алайда олар үшін шот жағдайы туралы
кезеңдік жазбалар жазбаның жүргізілу тұрғысынан жинақ кітапшаны ауыстырады.
Олар бойынша осындай пайыз төленеді және олар осындай функцияны орындайды.
Ақша нарығының депозиттік шоттар алғаш рет 1982 жылы енгізілген жинақ
салымдарының бір түрін ұсынады. Қазіргі кезде оларда жинақ кітапшасындағы
шоттармен салыстырғанда, ол бойынша пайыз мөлшері нарықтық пайыздық
мөлшерлерінің өзгеруімен реттелетіндігін және бұл шоттарды қолдану кезінде
операцияларды тіркеу үшін жинақ кітапшасының қосылмайтындығын
есептемегенде, көптеген ұқсас сипаттары бар.
Жинақ салымдарының ерекшелігі мынадай:
- бұл шоттардың анықталған мерзімдері жоқ;
- салымда ақша нарығында депозиттік шотынан қаржыларды бірдей ала
алады;
- бастапқыда бұл шоттар бойынша ең аз баланстық қалдық талап
етілген, қазір банктер оны сақтауды талап етуге құқылы;
- осы шоттар бойынша салымшы чектердің тек санаулы шектелген санын
жазуға құқылы;
- бұл шоттар қызмет жасау мақсатында емес, жинақ мақсатында
қолданылады;
- банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесінен белгіленген төлем
алынады;
- егер салымшылар – корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша
белгіленген резервті сақтауға міндетті [11; 26 б].
Кең тараған топтардың бірі – мерзімдік салымдар, оған мерзімдік
салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді.
Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге
салынады. Салымшылар басқа депозиттерге қарағанда неғұрлым үлкен пайыз
алады және салым салымшыға алдын ала көрсетілген мерзімде қайтарылады.
Банктер салымды өз қарауы бойынша келіскен мерзім ағымында толық пайдалана
алады. Депозиттің бұл типін ашу үшін мерзімдік депозит туралы келісім
жасалынады (4,5 – қосымша). Бұл салымдар қабылданатын мерзім 4 топқа
бөлінеді:
- 30 күннен 89 күнге дейін;
- 90 күннен 179 күнге дейін;
- 180 күннен 359 күнге дейін;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді салымнан қаржы алу үшін банкке күні бұрын хабарланған
салымшының арнайы өтінішінің түсуі талап етіледі, оның мерзімі келісімде
көрсетіледі. Бұл мерзімге сәйкес пайыздық мөлшер белгіленеді. Егер клиент
банкті қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістерді ескере
отырып, өзінің активті операцияларын басқа көз есебінен қайта
қаржыландырады, қаржыларды алу кейбір шығындармен байланысты, сол себепті
банк клиент кірісін азайтуға құқылы. Депозиттердің төртінші тобы – бағалы
қағаздар, депозиттер түрі ретінде былайша бөлінеді: Депозиттік
сертификаттар қаржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.
Депозиттік сертификат – эмитент банктің ақша қаржыларының салымы
туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым
бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша
күәлік [12; 62 б].
Депозиттік сертификат – кірісі бағалы қағаздың бір түрі, сол себепті
ол сатылған тауар немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айрысу немесе төлем
құжаты болып саналмайды. Сондай – ақ оларды бір заңды тұлғадан екіншісіне
жолдауда шектеулер болады. Талап ету құқын ұсыну – цессия, ол депозиттік
сертификаттың сыртқы бетінде екі жақта мәмілемен рәсімделеді: өз құқын
ұсынушы тұлға – цедент пен құқық алушы цессионарий. Сертификатты қайтару
мерзімі жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетін шот көрсетілген
салымшы өтінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы
келісімнің үздіксіз орындалуын, сондай – ақ өкілетті тұлғалар аты - жөнін,
мөрінің және қолдарының сәйкестігін тексереді.
Депозиттік сертификаттардың екі түрі болады:
- жолданбайтын – салымшыда сақталады және төлем мерзімі жеткенде
банкке ұсынылады;
- жолданатын – екінші нарықта сатылуы немесе басқа тұлғаға өтуі
мүмкін.
Жолданатын депозиттік сертификаттар капиталды кез келген мерзімге
тиімді инвистициялауға көмектеседі, ал қажет болған жағдайда
сертификаттарды тез қолма – қол ақшаға ауыстыруға болады.
Сертификаттар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
- Шығарылуы бойынша:
- бір рет;
- сериямен шығарылатын;
- рәсімдеу тәсілі бойынша:
- арнайы;
- ұсынушыға;
- Төлеу шарттары бойынша:
- анықталған есеп айыру кезеңі аяқталғанға дейін пайыздық мөлшері
үнемі төленіп тұратын сертификаттар;
- сертификатты өтеу күні пайызы төленетін сертификаттар.
Депозиттік сертификаттар жаңа шығарымдармен, салымның басқа түрлеріне
немесе талап етілмелі депозиттеріне қолма – қол емес аударымдармен және
нақты ақшалармен (жеке тұлғалар үшін) өтеле алады. Банкте шығарылатын
сертификаттар баспалық тәсілмен шығарылуы және осы сияқты бағалы қағаздарға
қойылатын талаптарға жауап беруі тиіс.
Сертификаттарда міндетті түрде келесі деректемелер болуы тиіс:
- аты;
- сертификатты ұсыну себеебі;
- ұсыну күні;
- салым сомасы;
- депозитке енгізілген соманы қайтаруға банктің сөзсіз
міндеттемесі;
- сертификат сомасын талап ету күні;
- пайыз мөлшері және есептелетін пайыз сомасы;
- эмитент банктің аты және мекен – жайы (иеленушінің арнйы
сертификаты үшін);
- банк мөрімен бекітілген, осындай міндеттемелерге қол қоюға
өкілетті екі тұлғаның қолы [23; 36 б].
Банк сертификаттар шығарады және меншікті сертификаттарды шығару мен
орналастыру шарттарын еркін дайындайды. Өз сертификаттарын тиімді
орналастыру үшін банк келесі міндеттемелерді наразға алады:
- инвесторлар үшін тартымды пайыздық мөлшерлеме деңгейі;
- салымшыға ыңғайлы сертификаттың ең аз шегін;
- пайыздық мөлшер қайта қараудың икемді механизмі;
- шығарымды стандартты шарттарын (еселік, номинал және т.б);
- номинал құны қосылған пайыздарды төлеудің сенімді кепілдігі;
- кең жарнаманы;
Жай депозиттік сертификаттармен рәсімделген мерзімдік салымдармен
салыстырғанда, сертификаттар бірнеше артықшылықтарға ие:
- сертификаттарды тарату аймалымындағы мүмкіндік қаржылық
делдалдардың үлкен санына сәйкес әлеуметті инвесторлар ауқымы
кеңейді;
- екінші нарық арқылы сертификат иесі үшінші тұлғаға, сақтаған
мерзімі үшін кіріс ала отырып, банк ресурстарының көлемін
өзгертпей – ақ жедел сатуы мүмкін.
Сертификаттар бойынша табыстарға, азаматтардың талап етілмелі шоттары
мен мерзімдік салымдардағы кірістерге сияқты табыс салығы салынбайды.
Мерзімдік салымдармен салыстырғанда сертификаттардың жетіспеушілігі оның
эмиссиясымен байланысты банктің жоғары шығындарының болуы.
1.2. Банктік депозиттердің классификациясы
Банктік депозиттер бірнеше критерийлер бойынша жіктеледі: ақшаны алу
нысыны бойынша, салымшылар категориясы бойынша (сурет 1) мақсаттық арналуы
және табыстылық дәрежесі бойынша.
Коммерциялық банктерде депозиттердің әртүрлі критерийлері бойынша
жіктелуі реті 1 суретте көрсетілген.
Талап еткенге дейінгі депозиттер - белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез клген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбйді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі
формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларын
жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік
техникаларды қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің
шығындарының маңызды факторы болып табылады. Клиенттің шоты бойынша
күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер
жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы
қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы
есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп
немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары
үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу
мақсатымен қарызға берулуі мүмкін.
1-сурет. Салымшылар категориясы бойынша депозиттер
Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан
қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін
қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген
клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл
экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен
талап еткенге дейінгі шоттар 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие
бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокоррентік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан
несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп
аталады, сондай-ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз
пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі
кемшілік (салымшы үшін) – шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды
төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға
қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті
және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
АҚШ-та талап еткенге дейінгі шоттарға пайыздарды коммерциялық
банктерге төлеуге заң бойынша тыйым салады. Коммерциялық банктер өз
салымшыларын сақтап қалу мақсатымен депозиттік шоттың жаңа түрін
салымшыларға ұсынады, ол бір жағынан жоғары өтімділік деңгейін, шоттарды
есеп айырысу үшін пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етсе, ал екінші жағынан
салымшыларға белгілі бір табыс алуды қамтамасыз етті. Бұл шот – наушот деп
аталады. Ол тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Бұл үшінші тұлғаға төлемдер
үшін пайдалануы мүмкін есеп айырысу траттасы немесе қаражаттарды алу туралы
бұйрыығы, сондай-ақ ол чектер сияқты есеп айырысу тратталарын беруге
болатын депозитті шот, ол бойынша нарықтық мөлшерлеме пайыздық төлемдер
түрінде табыс алуға болады. 1981 жылдан бастап заң арқылы АҚШ-тың бүкіл
аймағында шоттың бұл формасы рұқсат етілді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің өзінен
көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге
орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары
пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит тиімді,
өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай-да бір қарыз алушыға қарыздарды
ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді
салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын ағымдағы төлемдер үшін
пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу
туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді
салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге
дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген
күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді
пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез келген келесі күндерде кері ала
алады.
Ескертуі бар мерзімді дапозиттерде салымшының ақшаларды кері алу
туралы арнауы арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі. әдетте ескерту
мерзімдері – 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға
дейін және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес пайыздық
мөлшерлемелер белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге
(хабарламасы бар) мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеу және
салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынтыландыру үшін пайдаланады.
АТФ пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады. АҚШ-та корпорациялар, фирмалар және басқа да коммерциялық
ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға белгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. Әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық, саудалық және т.б.)
ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және
шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын-ала ескерту талап етілмейді, олар
бойынша чектер берілмейді.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері депозиттік
операцияларды Конституцияға, Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы №2444 1995ж. 31 тамыздан , Салықтар және бюджетке
басқада міндетті төлемдер туралы 1995 ж. 24 сәуірден, валюталық реттеу
туралы 1996ж. 24 желтоқсанынан заң күші бар Қазақстан Республикасының
Президент жарлықтарына, Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банк клиенттерінің
банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулыққа сәйкес
жүзеге асырады.
Депозиттік немесе жинақ сертификаты – бұл банк-эмитенттің ақша
қаражаттардың салынуы туралы жасбаша куәлігі, бұл куәлік салымшының ақша
қаражаттарын белгіленген мерзімнің өтуі және пайыздары бойынша алуға
құқығын куәландырады. Сертификаттар сатылған тауарлар мен қызметтерге есеп
айырысу немесе төлем құралы ретінде шыға алмайды. Депозиттік сертификаттар
ірі сомаларда шығарылады және заңды тұлғалар үшін. Табысталмайтын
депозиттік сертификаттар салымшыда сақталады және уақыты өтуі бойынша
банкке ұсынылады. Табысталатын депозиттік сертификаттар қайталама нарықта
сатып алу-сату жолымен үшінші тұлғаға беріле алады. Депозиттік
сертификаттар 14 күннен 18 айға дейінгі мерзімге шығарылады. Жинақ
сертификаттары жеке тұлғаларға сатуға арналған. Мерзімдік жинақ
сертификаттардың айналыс мерзімі егер олардың шығарылу шарттары Ұлттық
Банкпен келісілген болса 1 жылдан 3 жылға дейін. Егер депозит немесе
сертификат бойынша салымды алу мерзімі өткен болса, онда осындай сертификат
талап ету құжаты болып қалады. Банк онда көрсетілген соманы иемденушінің
бірінші талабы бойынша төлеуге міндетті. Жинақ сертификаттары тек қана жеке
тұлғаға ғана табыстала алады
Жоғарыда қарастырылған депозиттер банктік ресурстардың басты көзі
болып табылады. Коммерциялық банктерде салымдар құрылымы ақша нарығы
конъюктурасына және салымдар бойынша пайыздың мөлшерін мемлекеттік
реттеуге тәуелді өзгереді. Депозиттермен байланысты пассивті операцияларды
жүргізе, банк менеджерлері салымдардың әртүрлі категориясы бойынша шығындар
көлемін, мүмкін болатын тәуекелдерді ескере отырып салымдарды тарту және
олардың құрылымын оңтайлатуға күш салады.
Банктер және басқа қаржылық құрылымдар арасында заңды және жеке
тұлғалардың салымдары үшін бәсекелестің шиеленісуі депозиттердің және
оларға бағалардың және қызмет көрсету әдістерінің көптеген түрлерінің пайда
болуына әкелді. Шетел мамандарының деректері бойынша, қазіргі уақытта
дамыған елдерде 30-дан астам банктік салымдардың түрлері бар. Олардың әр
біреуі өзінің ерекшелігін иемденеді, бұл клиенттерге оның мүддесі мен
мүмкіндігі бойынша ақша қаражаттарды жинақтау және тауарлар мен қызметтерге
төлеудің аса тиімді нысанын таңдауға мүмкіндік береді.
Пассивтерді басқару тұрғысынан қарағанда активті операцияларды кеңейту
және ең жақсы тәсілмен пайда алу үшін депозиттердің негізгі түрлерін;
оларға талап еткенге дейінгі және мерзімдік депозиттердің түрлерін
көбейтіп, әртараптандыру қажет. Мерзімдік депозиттерді тарту арқылы банк
балансының өтімділігінің қамтамасыз етілуі шешіледі, ал талап етілмелі
салымдар ең арзан ресурстар болғандықтан олардың көмегімен пайда алынады,
өйткені клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарына қызмет ету
бойынша шығындар төмен.
Қаржылық ресурстардағы талап етілмелі депозиттердің үлесін ұлғайту
жолымен банк пайыздық шығындарды азайтады, бұл банктік активтерде осы
қаражаттарды пайдаланудан банкке аса жоғары пайда алуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар есеп айырысу шоттары – бұл пассивтердің молжаға
болмайтын элементі. Сондықтан қарыз капиталындағы олардың жоғары үлесі банк
өтімділігін қатты әлсіздендіреді. Осыған байланысты басқарудың басты
міндеті болып банктің депозиттік базасының оңтайлы құрылымын анықтау
табылады. Банктік жүйеде депозиттердің құрылымы мен көлеміне үкіметтің ақша-
несиелік және салықтық саясаты шешуші әсер тигізеді. Және банктік
менеджментің сапасы да айтарлықтай маңызды мәнді иеленеді [22, 369 б]
1.3 Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының
негіздері
Банк жүйесінде аса жоғары бәсекелестік шарттарында коммерциялық
банктер халықтың жинақтарын тарту бойынша белсеңді қарекетті жургізуде.
Қарекетті тиімді әрі ойдағыдай жүргізу үшін банктер бәсекелестік
шарттарындағы даму жолдарын дайындау керек.
Кез келген жағдайға бейімделу, банк құралдарын тиімді басқару және
нарықтық ағымдарды айқын көру – бұл қазіргі уақытқа сай экономиканың даму
шарттарындағы коммерциялық банктерге талаптарының кейбіреулері болып
табылады. Тұрақты банк жүйесін құру республика халқының сенімділігін
арттыруға және халықаралық қаржылық нарықтарға аса қарқынды
интеграциялануға мүмкіндік береді.
Осылайша, депозиттерді тарту бойынша коммерциялық банк қаректіндегі
анализ бар мәселелерді жақсы танып білуге және одан әрі стратегиялық даму
бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.
Депозиттік нарықтың даму мәселелерін анықтау мақсатында SWOT-талдау
жүзеге асырылды. SWOT-талдау - бұл депозиттік операцияларды жүргізуде әлсіз
және күшті жақтар, мүмкіндіктер мен қауіптерді талдау.
Коммерциялық банктерде ішкі және сыртқы орта бар, онда өзгерістер
болады. Ішкі орта (немесе микродеңгей) өзіне қаржылық менеджмент, кадр
менеджменті және банктік маркетингті қосады. Сыртқы орта (немесе
макродеңгей) тікелей әсер ету және жанама әсер етудің сыртқы орталарынан
тұрады. Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына салымшылар: жеке және заңды
тұлғалар, бәсекелестер кіреді. Жанама әсер етудің сыртқы ортасы келесі
факторлардан тұрады: экономикалық, демографиялық, әлеуметтік, географиялық.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін зерттей отырып,
келесідей сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік саясаттың субъекттері мен
объекттері, оның құрылу принциптері, сонымен қатар қалыптасу кезеңдері.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері құрамына
банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік мекемелер.
Депозиттік саясаттың объектілеріне банктің тартылған қаражаттары және
банктің қосымша қызметтері (кешендік қызмет көрсету).Банктің депозиттік
саясаттың субъектілері мен объектілерінің классификациясы 3-суретте
көрсетілген.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу негізінде
принциптердің жалпы және айрықшалықты түрлері жатыр, бұл 4-суретте
көрсетілген.
Депозиттік саясаттың жалпы принциптеріне Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банктің макроэкономикалық деңгейде жүргізетін мемлекеттік ақша-
несиелік саясаты үшін де, және әрбір нақты коммерциялық банк деңгейінде
жүргізілетін саясат үшін бірыңғай принциптер жатады. Кешендік тәсілдеме
банктің депозиттік саясатының теориялық негіздері мен басым бағыттарын
әзірлеуде, сондай-ақ банк дамуының кезеңі үшін ең тиімді және оңтайлы
тәсілдер мен оны жүзеге асырудың әдістерін анықтауда көрінеді.
2-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен
объектілерінің құрамы.
Депозиттік саясаттың айрықшалықты принциптеріне банк шығындарының
оңтайлы деңгейін, депозиттік операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін,
сенімділігін қамтамасыз етудің принциптері жатады, өйткені уақытша бос ақша
қаражаттады кейін оларды орналастыру мақсатында шоғырландыра отырып, банк
өзінің қызметін жүзеге асыратын нарық реалийін ескереді.
Анықталған принциптерді ұстану банкке депозиттік үрдісті ұйымдастыруда
стртегиялық және тактикалық бағыттарын әзірлеуге мүмкіндік береді.
3-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру принциптері.
4-сурет. Депозиттік саясаттың қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге
асырылуы тиіс:
1. Зерттеу кезеңі.
2. Жоспарлау кезеңі.
3. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі.
Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни
депозиттердің қандай түрлері аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді
депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда
операцияларды жүргізү бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде
сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың
қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге
асырылады. Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын,
филиалдық желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық жер, бәсекелестердің
болуын зерттеу және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде
ескеру қажет.
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша пайданы
бағалау және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуәкелтерді жоспарлайды,
көрсететін қызмет ассортиментін кеңейтеді т.с.с.
Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса маңызды әрі жауапты
кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде
тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк
персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі
және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл ойнайды. Бұл
кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі
атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін
активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар
мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.
Депозиттік саясатқалыптасуындағы кезеңдер негізінде коммерциялық
банктерде депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы ұсынылады.
Ұсынылатын стратегия депозиттік нарық мәселелерін зерттеунегізінде
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. Банк
А мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста
бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне бірнеше
блоктарды қосады.
А Банкі
1. Депозиттік ісметтер нарығында А банкінің рөлі.
2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.
3. А банкіндегі негізгі мәселелер.
4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдердің
талдау.
5. Банкке әлуетті және жеңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.
6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
7. Қаржылық нәтижелерді талдау.
1-кесте. Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің
мысалында)
Басты әрі маңызды мәселе болып Банк ісметтері нарығында Банк рөлін
анықтау болып табылады. Банк жуйесінде Банк қандай орынды алатынды
анықтауға байланысты оған әрі қарай қойылған тапсырмалардың орындалуы
тәуелді. Бұл кезеңде бәрінен бұрын банк қарекет концепциясын жасап, өзін
көрсету керек. Бәсекелестер, салымшылар және банктің қызметкерлері бұл
үрдістің тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни олардың көзқарастарын
және ойлаған келешектегі мақсаттарды анықтау үшін басшылыққа алу керек.
1. Депозиттерді тарту бойынша Банктің негізгі мақсаттары.
Банктің негізгі мақсаттары болып:
- халық пен кәсіпорындардандепозиттерді тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;
- дапозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім беру;
- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..
2. Банктегі негізгі мәселелер.
Банктерде депозиттік операциялар жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.
Ішкі мәселелерге:
- депозиттік операциялар бойынша тәуеклдерге;
- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;
- жарнаманың жеткіліксіз болуы.
Сыртқы мәселелерге:
- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;
- шетел валютасының курстық айырмасының өзгеруі;
- өндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;
- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.
3. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдерді
талдау.
Банкке депозиттік операциялар бойынша, сондай-ақ клиенттер тобы
бойынша тәуеклдерді бағалаудың әртүрлі әдістерін пайдалану қажет, әдістер
белгілі бір кезең ішінде рестурстардың жалпы сомасының ауытқуын аңғаруға
мүмкіндік береді.
4. Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді
талдау.
Банк жеке және заңды тұлғалар депозиттері нарығында қандай
позицияларды алатынын талдауы қажет. Азаматтардың салымдары өзінің
экономикалық табиғаты жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені
несиелік ресурстар қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес. Мысалы:
талап етілмелі салым ақша базасында және қолма-қолсыз төлемдік айналым
шоттарында дамыса, оларды жинақ салымдарынан ерекшелеу қажет, олардың бас
функциясы болып ақшалай жинақтарды ұйымдастыру болып табылады. Соңғысы өз
кезегінде екі негізгі нысанда: жинақ ақша салымы және жинақ ақша
сертификаты нысанында шығады.
5. Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
Банк үшін құралдарды тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиты
табылады, олар барлық міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан
тыс банк қаржыландыру көздерін ұлғайту бойынша адымдар немесе амалдар
жасауға борышты.
2 АТФ Банк АҚ мысалында депозиттік операцияларды талдау
2.1 АТФ банк АҚ қаржылық қызметінің экономикалық сипаттамасы
АТФ Банк акционерлік қоғамы – екінші деңгейлі банк болып табылады
және Қазақстан Республикасының банк жүйесінде акционерлік қоғам ретінде
қызмет атқарады.
АТФ Банк акционерлік қоғамының даму стратегиясы – қаржы
нарығында белсенді операциялар жүргізуде кең көлемді мүмкіндігі бар,
клиент үшін тартымды шарттар мен міндеттемелердің барлық түрлері
бойынша кепілдік бере алатын, халықаралық операциялардың ауқымы кең
әмбебап банкін қалыптастыруға бағытталған.
Аналитиктер АТФ Банк АҚ-ны Қазақстандағы қарқынды дамып келе жатқан
бактердің бірі ретінде бағалайды.
АТФ Банк АҚ депозиттік қызметін тоқталмас бұрын банктің даму
тарихына атқаратын қызметтеріне көз жүгіртіп өтейік.
АТФ Банк Акционерлік Қоғамы 1995 жылы құрылған. Сол кезде ҚР Ұлттық
Банкі "Алматинский торгово-финансовый банк" ЖАҚ (Алматы сау-да-қаржы
банкі) тіркеді.
Сол жылы АТФ Банк Қазақстанның банк заңдылықтарында қарастырылған
операцияларды теңгемен және шетел валютасымен жүргізуге берілген №59 Бас
лицензияға ие болды.
2001 жылы Алматинский торгово-финансовый банк Ашық Акционерлік
Қоғамы болды.
2002 жылы маусымда АТФ Банк Ашық Акционерлік Қоғамы болып тіркелсе,
2003 жылы қазанда АТФБанк АҚ болып қайта мемлекеттік тіркеуден өтті.
Негізгі тарихи кезеңдеріне келсек, олар төмендегідей болып келеді:
- 1996 жылы қарашада Visa, EuroCardMasterCard, Diners Club, JCB,
American Express төлем карталары бойынша қызмет көрсете бастады.
- 1997 жылы Қарағанды, Өскемен калаларында филиалдары, Атырау
облысының Күлсары қалашығында есеп айырысу-кассалық бөлімі
ашылды.
- 1997 жылы мамырда аталмыш банкті ҚР Ұлттық Банкі халықаралық
стандарт бойынша қызмет ететін банктердің бірінші тобына енгізді.
- 1998 жылы Шымкент, Қостанай, Астана, Атырау қалаларында
филиалдары, Алматы қаласында есеп айырысу-кассалық бөлімі ашылды.
- 1998 жылы мамырда Европаның Қайта құру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz