Жазушы және өмір шындығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 4-6
І ЖАЗУШЫ ЖӘНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ
1.1. Романның шығармашылық тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...7-
28
1.2. Романның тақырыптық – идеялық өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. 28-
34
ІІ ЖАЗУШЫНЫҢ ҚАРҒЫН РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК
ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Романдағы образдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..35-46
2.2. Дулат Исабеков шығармаларындағы кейіпкерлердің ішкі
монологтар мен автордың тілдік шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... 47-
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 54-56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...57-58
КІРІСПЕ
Дулат Исабеков 1942 жылы 20 желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысы,
Сайрам ауданында дүниеге келген. Талантты жазушы, әрі драматург. 1966 жылы
Қазақ ұлттық университетін бітірген. 1967-68 жылдары телевизия және радио
хабарын тарату жөніндегі мемлекеттік комитетте аға редактор болып қызмет
атқарады. 1968-70 жылдар аралығында қазақ кеңес энциклопедиясы бас
редакциясында аға ғылыми редактор болып істейді. 1971-76 жылдар аралығында
Жұлдыз журналында бөлім меңгерушісі, 1980-88 жылдары Мәдениет министрінде
репертуарлық-редакциялық коллегиясының бас редакторы болып істейді. Бірер
жылдан кейін қазақ телевизиясының бас директоры. 1992-96 жылдары Жазушы
баспасының директоры қызметін атқарады. 1998 жылдан Қазақ мәдениеттану
және өнертану ғылыми-зерттеу институтының директоры болып тағайындалады.
Алғашқы Жолда деген әңгімесі 1963 жылы жарияланды. Кейін 1966 жылы
Бекет, 1969 жылы Ащы бал, 1970 жылы Мазасыз күндер, 1973 жылы Қара
шаңырақ, 1975 жылы Тіршілік атты повестер мен әңгімелер жинақтары,
Қарғын романы жарық көрді. Бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылып
Полынь, Отчий дом, Смятение, Новоселье в старом доме деген атпен
басылды. Жекелеген туындылары венгр, неміс, чех тілдерінде жарияланды.
Исабековтың Редактордың қабылдау күндері, Әпке, Ертеңгі күту,
Мұрагерлер, Алыстан келген ананас, Кішкентай ауыл т.б. пьесалары
республикалық, облыстық театр сахналарында қойылды. Гауһар тас,
Дермене, Тіршілік повестері бойынша көркемдік фильмдер түсірілді. Ай-
Петри ақиқаты атты повестері мен әңгімелері жинағы үшін 1992 жылы Қазақ
Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Жазушының шығармашылық даралығын, оның
көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап,
туындылардағы мазмұндық бірлік пен түрлі ерекшеліктер үйлесімін, көркем
прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан
үлесін, оның шығармаларындағы замандас бейнесін ашу, образ сомдау, жалпы
қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындауға бағытталған.
Зерттеу жұмыстың міндеттері. Қазіргі қазақ әдебиеті тарихында көрнекті
орны бар жазушы Д.Исабеков прозасының ерекшелігін айқындау, қаламгердің
шеберлік қырларын, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу,
шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің көріну
формаларын зерделеу – бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы міндеттерінің бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Д.Исабеков прозасы қазақ әдебиетіне соны
кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен характерлер, әсіресе қарапайым ауыл
адамдары образдарының тұтастай галереясын әкелді. Жазушы шығармашылығы
жөнінде құнды пікірлер айтылып, сыни мақалалар көптеп жазылды. Жазушы
шығармаларының жанрлық ерекшелігі, сюжеттік-композициялық құрылымы, стилі,
ондағы кейіпкерлердің адамгершілік сана табиғаты, көркем уақыт пен кеңістік
проблемалары, авторлық позиция және тағы басқа да мәселелер М.Хамзин,
Т.Есембеков, М.Қанафина, С.Таханов, А.Таңжарықова, Ж.Мауытова, және т.б.
еңбектерінде жан-жақты талданды. Д.Исабеков шығармашылығына байланысты
зерттелген біршама диссертациялық жұмыстарды атап өтуімізге болады.
Мәселен, Д.Неталиева Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты атты
зерттеу еңбегінде Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінезді әдеби дәстүр мен
жалғастық аясында анықтап, талдаған.[1,1] Қ.Хамзинаның Қазақ
повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік атты диссертациялық еңбегінде
уақыт пен кеңістікті кескіндеу барысында 60-80-жылдардағы қазақ әдебиетінің
көрнекті өкілдерімен бірге Д.Исабековтың де бірталай шығармаларындағы адам
концепциясына көңіл бөлген. М.Қанафина Проблемы творческой
индивидуальности Д.Исабекова деген еңбегінде жеке тұлға мен жағдай
арасындағы тартыс, жеке тұлға мен қоғам арасындағы тартыс жайында сөз етіп
жазушының Қарғын романына осы тұрғыдан және ұлттық характердің берілуі
тұрғысынан келіп, жан-жақты саралаған. [1,2] Ж.Жарылғапов 70-80-жылдар
қазақ прозасындағы адам концепциясы атты диссертациялық жұмысында
жазушының бірқатар шығармаларына экстенциализм тұрғысынан баға берген.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Зерттеу нысаны ретінде
Д.Исабековтің Ескерткіш, Талахан-186, Есепшот, түйетауық және домино,
Шойынқұлақ, Қара шаңырақ, Кемпірлер, Шалдар, Тыныштық күзетшісі,
Ақырамаштан наурызға дейін атты әңгімелері, Гауһар тас, Пері мен
періште, Тіршілік, Сүйекші, Өкпек жолаушы сынды повестері мен
Қарғын романы тағы басқа туындылар алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері.
Дипломдық жұмысты жазу барысында осы тақырыпқа қатысы бар еңбектер
мүмкіндігінше қарастырылды. Атап айтқанда С. Қирабаев, М.Қожахметова, А.
Таңжарықова, Ж. Мауытова, Б.Ергөбек, Қ. Құрманғали, Р.Нұрғали, З.Қабдолов,
Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Қ. Хамзина, Д.Неталиева, Р.Бербібай, С.Асылбеков
және тағы басқа ғалым, жазушылардың ой-тұжырымдары басшылыққа алынып,
зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Кейбір орыс
әдебиеттанушылардың да қажетті пікірлері мен зерттеулері қарастырылып,
ғылыми жұмысыма да мүмкіндігінше пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмысты жазу барысында негізінен
салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің жаңалығы. Бұл зерттеу Дулат Исабеков шығармашылығын арнайы
қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, оның өмір
шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне
басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі
кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып
табылады. Әсіресе сөз зергерінің шығармаларында өмір шындығын таныту, сол
дәуірдегі замандас бейнесін ашу арқылы дәуір келбетін көрсету, сол сияқты
ұлттық психология, әйел кейіпкерінің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік
әдістері зерттеу жұмысымның негізгі жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. ХХ ғасырдың 60-80-жылдарындағы әдеби процесті
зерделеу – күрделі де көп қырлы құбылыс. ХХ ғасыр аяғындағы әдебиет, оның
ішінде 60-80-жылдар прозасының хал-ахуалы туралы пікір айту, әрине, іштей
қайшылықтарға толы. Осы кезде әдебиет әлеміне келген, өндірте жазған,
туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылар шығармашылығына баса назар
аудару қажет. Д.Исабеков шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы,
композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, прозалық туындыларындағы
замандас бейнесін ашу жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта
қарастырылмады. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау,
шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан дүниесінің иірімдерін бейнелеу
тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті
ашып көрсету, шығармаларын зерттеу барысында замандас бейнесін ашу сияқты
мәселелер жұмысымның өзегі болып табылады.
І ЖАЗУШЫ ЖӘНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ.
1.1 Романның шығармашылық тарихы.
Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері
ең алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны ақиқат. Қазіргі таңда,
қазақ әдебиетінің әрқилы кезеңдерінде рухани дамуымызға, мәдени өркениетке,
әсіресе ұлттық жан дүниемізге өз шығармаларымен айтулы үлес қосқан
қаламгерлеріміздің бірі – Дулат Исабеков.
Дулат Исабеков – әйелдің ішкі жан иірімдерін суреттеуде өзіндік
соқпағын салған суреткер. Уытты да қарапайым тілмен жазылған қысқа да
жинақы шығармаларында ол әйел кейіпкерлерінің жан дүниесіне бойлай отырып,
оның кәусар бұлақтың сылдыры секілді өзгеше күйін шертуге талпыныс жасайды.
Оның әрбір туындысындағы әйел бейнесі (мейлі ол қыз бала, ана, кейуана)
өзіндік рухани тазалығымен құнды. Әйел бойындағы адамдық қасиетті биік
шыңға көтере отырып, оның арманы мен мақсатын білуге ұмтылады. – дейді жас
ізденуші ғалым А. Таңжарықова. [1,12].
Қаламгердің шығармаларында социалистік идеологияның басты міндеттерінің
бірі – орыстану, қазақша ойлаудан, сөйлеуден бас тартқызу екенін
әшкерлейтін эпизодтар байқалып қалады. Әңгімелері нақ кеңестік заман
тұсында өмірге келгенімен, парасатты жазушы тілден айырылған ұлттың бірте-
бірте өзіндік ұлтқа тән мінез-құлықты жоғалтқанын ерте сезініп, астарлы
юмор арқылы осы мәселені көтере білді. [1,9].
Дулат Исабековтің уытты да тартымды тілмен жазылған қысқа әңгімелерінен
60-жылдардағы жылымық тұсындағы ой еркіндігін, сөз бостандығын байқауға
болады. Шынында да, Д.Исабеков шығармаларының, әсіресе, оның әңгіме
жанрындағы жазылған туындылары өзі өмір сүріп отырған қоғамның ащы шындығын
шынайы көрсете алғандығымен құнды.
Әрбір дәуір әдебиетіне тарихи құбылыстар мен үрдістерге негізделген
өзіндік ерекшелік, өзіндік стиль, өзіндік бағдар тән. 60-80 – жылдардағы
қазақ прозасы халықтық сөз өнері мен қазіргі заманғы роман дәстүрінің
синтезінде қалыптасып дамыды. Осы кезеңдегі қаламгер шығармаларына арқау
болатын тақырыптар аясына – заман көрінісі, замандас бейнесі, табиғат
қорғау мәселесі, ауыл адамдарының боямасыз шынайы бейнесі негіз болған.
Міне, осындай өзекті мәселелер әдебиет әлеміне өзгеше ой-сезіммен,
әлеуметтік күшімен келген жас жазушының бірі Дулат Исабеков шығармаларына
да басты тірек болды, – дейді А.Таңжарықова. [1,90].
Дулат Исабеков шығармалары – өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде
көріп жүрген құбылыстарды өзіндік құнарлы да қарапайым тілімен әлеуметтік
деңгейге дейін көтерілген шыншыл туындылар. Суреткердің арнасынан
асқақтамай, қысқа да жинақы адамгершілік, қазақы мінез, қоғамдық өзгерістер
шынайы суреттелген.
Ізденуші ғалым Алуа Таңжарықова Дулат Исабеков шығармаларындағы ұлттық
таным атты еңбегінде Дулаттың шығармашылығына мынадай баға береді: Жақсы
сомдалған кейіпкер бейнесі, қапысыз тартылған оқиғалар желісі, ең бастысы
қоғамның әлеуметтік тіршілік-тынысын дөп басып айту сияқты сипаттар
Д.Исабеков шығармаларына тән. Қаламгер өз оқырманының жан дүниесіне ене
отырып, адам тағдыры, жұтаңдаған ұлт бейнесін аяусыз ащы мысқылмен қамшылап
көрсетеді. Жазушының тағы бір ерекшелігі оның қай кейіпкерінің ісіне ішіңіз
қынжылса да, жек көріп кетпейсіз. Өйткені Кеңес үкіметі тұсындағы өзіне
танылған жаңалықтар жетегінде кетіп, өзінің кім екенін ұмытуға айналған
аңғал да аңқау қазақтың тіршігіне реніштен гөрі жан ашу, жүрек ауыру сезімі
басым. [2,2].
Қазақ халқының өткен тарихи, жаңа қоғам тұсындағы рухани түлеуі –
Исабековтің басты тақырыбы. Бірақ ол өзге тұрғыластары секілді тарихи
оқиғаны мол қамтып, адам мінезін сол материал негізінде көрсетуді нысанаға
алмайды. Керісінше, белгілі бір характерлер философиясымен келіп тарихқа
халық болмысына барлау жасайды. Белгілі бір адам жанын зерттеу, қайғысы мен
қуанышын әңгімелеу арқылы ол адам өмір сүрген қоғам шындығына шым бойлайды.
Бүгін мен болашақ жайлы, жалпы тіршілік мәні туралы жазушы толғанысы сол
мінез өзгешеліктері, кейіпкер тағдыры арқылы айтылып, ашылып жатады.
Қоғамымыздың жалпы құрылымы, тыныс-тіршілігінің сипат түрі, басымыздан
бақайшағымызға дейін індете енген формализм, шенге табынушылық, екі жүзді
өмір, рухани қуыс кеуделік, адам баласының өзін-өзі қор етуі, ең бастысы
адамшылық негізінен – тектіліктен ажыраудың көрініс-құбылыстары жазушының
ащы әжуасы арқылы зерделенеді, бір-біріне жалғаса беретін, әрі бір-біріне
бергісіз комедиялық жағдайлар жинақтала келе қоғаның трагикалық картинасын
құрайды. – деп жазады А. Таңжарықова. [2,90].
Қазіргі әдебиеттегі замандас бейнесі деген тақырып – күрделі, терең
зерттеуді, күллі жанрдың даму процесін, ізденістерін есепке ала отырып
сөйлеуді керек ететін тақырып. Замандас бейнесі қаншалықты кесек, көркем,
сенімді жасалып жүргенін анықтау, бұл саладағы жетістіктер мен олқылықтарды
әрдайым талдап ашып, көрсетіп отыру жауынгер сынының парызы, – дейді
Р.Бердібай.[3,142].
Белгілі қаламгер Д.Исабеков туындыларында қашанда шынайы және жалған
құндылықтар проблемаларын шеше отырып, күнделікті тұрмыс-тіршіліктің мәнін,
кәдімгі және қатардағы тұлғалардың маңызын айқындайды. Уақыттың тынымсыз
алға өрлеуінің бір көрінісі – ғылыми-техникалық ілгерілеушіліктің шұғыл
дамып, қалыптасқан өмір ағысының өзгертуі. Д.Исабеков те өмір өзгерістеріне
орай алдына әлеуметтік-адамгершілік бастауларын зерттеп, ғылыми-техникалық
төңкерістің адамның рухани әлеміне, қоғамның моральдық күйіне әсерін
көрсетуді мақсат етті. Осы мақсат оны Қарғын романын жазуға әкелді. Жарық
көрген бұл туынды кезеңде қалың оқырман қауымның зор ықыласына бөленген
Д.Исабековтің Қарғын романы әдеби сын тарапынан салқындау қабылданды.
Жазушы романда замандас бейнесін жасаудан гөрі нақты болмыстағы жеке
тұлғаның рухани әлеміне көбірек үңіледі.
Романда бүгінгі адамдардың болмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, ой-мақсаты,
арман-аңсары суреткер көзімен сараланған. Қазіргі өмір шындығы бұл
шығармада сан қырынан көрінген. Романда заман қыртысын тереңнен қопара,
замандастарымыздың бар кескін-келбетін ақиқат айнасында дәл көрсеткен
татымды туынды екендігі шындық.
Қазіргі заман туралы ұғым романда қоғамдық қатынастардың бірнеше
қабаттарын құрайды: оның ең биіктегі қабатынан еңбекші халықтан шыққан
Көлбай, Теңге, Кенжетай секілді адамдарды көре аламыз, ортаншы қабатында
аупартком хатшысы Қаратай, оның қызы Бағила, жеңгесі Мәлике, жазушы Жасын
Мәдиев, төменгісінде Сәргел мен Тұрғат секілді тоғышарлар ортасы көрінеді.
Дулат туындылары риясыз таза ақиқат, бөгде қоспасы жоқ мөлдір ақиқат,
өзі жасаған замандағы қазақ өмірінің айнасы. Ол айна халық болмысының сырт
құбылысын, адамдардың сан алуан характерлерінің суретін түсіріп қана
қоймаған, сонымен бірге өмірдің терең ағымдарын, адамдардың рухани бейнесін
де тамаша түсіндірген. Ұлы өзгеріс, қоғамдағы түбірлі өзгеріс жылдарындағы
қазақ қоғамының диалектикасын аша білген. Осы орайда ізденуші жас ғалым
А.Мантаева былай дейді: Жазушы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Дулат
Исабековтің шығармаларын оқыған сайын менің есіме Л.Толстойдың Зерделі,
білімпаз жазушының шығармаларынан адамның жаны, адам жанының күй қозғалысы
мен диалектикасы мәңгілік екені, саясаттың өткінші екені сезіліп тұруы
керек деген жазбасы түседі. Қарғын, Тіршілік, Сүйекші, Гауһартас –
бәрі де социализм салтанат құрған кезеңде жазылған тамаша туындылар. Жазушы
өз заманының қаһармандарын жазды, бірақ ол кеңестік дәуірді дәріптемеді.
Дулат Исабеков шығармаларының құндылығы неде? Меніңше, адамның жаны, адам
жанының күй қозғалысы мен диалектикасы мәңгілік екенін көрсете
білгендігінде. [4,3].
Сонау ХХ ғасыр басында белгілі орыс ақыны А.Блоктың Если не жить
современностью – нельзя писать деген тұжырымы біз зерттегелі отырған Дулат
Исабеков шығармашылығын зерделеудегі басты қағида десек те, артық емес.
Өйткені алғашқы әңгімелерінен бастап қазіргі соны шығармаларымен өз
замандастарының ішкі сезімін, жан айқайын, қоғамның өзекті мәселелерін
көрсете білген жазушы туындылары оқырманға ой салады. Заман қысымынан биік
тұрған бөлекше туындылар жөнінде: Әдебиеттің міндеті – адам баласына оның
өмір сүріп, тіршілік етуінің бағыт-бағдарын айқындап, өз тұрғыластарының
ішіндегі өзінің даралық мәнін сезіндіріп, қасаңдықтан қашыртып, тарихтың
құрбандығына айналудан аман алып қалу , – деп жазады И. Бродский. [5,130].
Сонымен, тіршілік, адам өмірінің мәні, оның қоғамдағы орны, сан-қилы
адам тағдыры, оның сенімі, сезімі, ақыл-ойы, күрес-тартысы – Дулат
шығармаларының негізгі тақырыбы. Тақырып – жазушы суреттеп отырған өмір
құбылысы болса, идея – жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы
туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы. [6,156].
Жазушы Д.Исабеков шығармаларының негізгі идеясы – кейіпкерлердің
қоғамдағы нақты орнына, яғни өмірбаяндық нақты мәліметтерге, тіпті олардың
бастарындағы дәуірлік өзгерістерге пәлендей мән де бермейді. Жазушы
кішкентай адамдардың, қор болғандардың тағдырын көркем әдебиет арқылы
суреттеп, оқырманға жеткізуді мақсат тұтады. Д.Исабеков үшін кейіпкері,
яғни қандай да адам, әлеуметтік иерархиясына қарамастан нақты болмыстағы
жеке тұлға болып табылады.
60-жылдардың ортасына таман сол кездегі Лениншіл жас газетінің екі-үш
нөмірінде Шойынқұлақ атты әңгіме жарияланып, ә дегенде-ақ әдебиет құмар
қалың оқырманды ғана емес, белгілі сөз зергерлері – қаламгер қауымын елең
еткізген әңгіме авторымен танысу әркім-әркімге мұрат болуға айналған. Қилы
пікір, талай қисын тудырған әңгіменің авторы... Д.Исабеков екен, – дейді
Жусан иісі деп аталатын Д.Исабеков шығармашылығы туралы мақаланың
авторлары Оралхан Бөкей мен Шағатай Жаңабай. [7,6].
Дулат Исабеков қаламынан осы Шойынқұлақ әңгімесінен кейін талай-талай
әңгіме, повесть, пьеса, роман, мақалалар туды. Оқырманын ойлы, жинақы шымыр
шығармаларымен баурап әкететін жазушы әдебиетке әңгімелерімен келді, –
дейді жас ізденуші ғалым Н.Базарбекова. [8,89].
Бүгінде соғыс жаңғырығы алыстап кеткенімен, оның адамдар жүрегіне
түсірген улы жарасы әбден жазылып кетті деу қиын. Соғыс салған ауыр
жарақатты – жан жарақатын өз көңіл көзімен көріп, санасында саралап, сол
сын сағатта майысса да сынбаған, қайғының, қасіреттің теңізіне батып
кетпеген қазақ халқының елдегі ерлігін, рухының беріктігін жан-жақты әрі
жаңаша көрсеткен жазушылардың маңдай алдында, әрине, Д.Исабеков тұр. Мұны
оның соғыс тақырыбына жазған шығармасы Тыныштық күзетшісінен айқын
аңғаруға болады. Бұл бар тіршілік-тынысы майданға көмектесіп, ауылда қалған
әйелдер мен қарттардың, ашөзек балалардың жеңіс деген жалғыз тілек жолында
атқарған жанқиярлық еңбегін, олардың қара қағаз алып, қайғы мұңға бата
жүріп те елдікті, адамгершілікті, адалдықты бәрінен де биік ұстап, ұлттың
рухын сақтай білген қарапайым қазақтардың ішкі сезімін жарқырата ашып
берген айтулы шығарма. Осыған орай Д.Исабековтің замандасы, қаламгер
Қ.Құрманғали: Соғыс жылдарындағы күлкіге сараң, мұңға жомарт қысталаң да
ауыр шақтар туралы талай шығармалар жазылған. Алайда Д.Исабековтың
Тыныштық күзетшісі хикаятының жөні бөлек. Әуелде әумесер, жынды Демесін
атанған жігіттің – қан майданына миы зақымданып оралған кешегі жауынгердің
өзі өлсе де жүрекке тастап кеткен өшпес ісі мен ізі қанша қайғы-қасіретке
толы болса да, бұл өзі елдің ерлігін баяндайтын оптимистік трагедия, –
деп баға берген. [9,319].
Осы орайда Д.Исабеков Пері мен періштесі ойымызға оралады. Жазушының
жан сырын, өмір-тіршілік туралы толайым толғаныстарын төгілдіре, жеріне
жеткізе жазған осы бір шығармасы өмірдастанның өзгеше қырын, жаңа бір жырын
толғаған туынды. Ерлі зайыпты екі адамның бақытсыз тағдырын баяндаған
хикаят жан-дүниеңді дүр сілкінтіп, алмағайып арпалысқа түсіріп, тұңғиық ой
теңізін кештіріп, адамдық ар мен адамгершілік парасат жөніндегі жайдақ
түсінігіңді тереңдетіп, сана-сезіміңді байытып, тал бойындағы тым қараш,
тым күйкі, тым саяз мінез қылықтарыңнан арылуға асықтырады. Түсінігіңнің
төмендігіне, парасатыңның пайымсыздығына, ойыңның шолақтығына қараптан-
қарап отырып қысыласың, өзіңнен-өзің ұяласың. Сөйте отырып, жан дүниең
тазарады, адамшылық қасиетің асқақтай түседі – дейді Қуанышбай Құрманғали.
[9,312].
Қала тақырыбына жазылған қазақ туындыларының негізгі кейіпкерлерін,
ондағы басты-басты характерлерді негізінен, міне, мынадай типтер құрады. Қ.
Мұханбетқалиевтің Ескі достарындағы Нұралхан, Д. Исабековтің Қарғын
романындағы Жасын мен Сәргел, М.Мағауиннің Қара қызындағы Бексейіт
Ахтановтарды кейіпкерлердің нақ осы тобына жатқызуға болады. Бұлардың бәрі
қазіргі қалалық қазақ зиялыларының өкілі, бұлардың бәрі де күні кешегі қыр
балалары, бұлардың бәрі де қазір жайлы қалалық пәтерде тұрады, бұлардың
бәрі де азды-көпті өмірлерінде махаббат, достық, қызғаныш, сатқындық
секілді пенделік сезімдерді басынан өткерген жандар, бірақ соған қарамастан
олар бір-бірлеріне түсі, адамдық темпераменті, талғамы, қоғамдық көзқарасы
жағынан мүлде ұқсамайды: инженер Нұралхан жаны жайсаң, ақкөңіл жігіт, бірақ
мансапқорлықтан да құралақан емес, тарихшы Бексейіт Атаханов – қабілетті,
бірақ сатқын, ғалым Сәргел – мәймөңке, жылауық, ал Жасын – Жасын десе
Жасын, барып тұрған турашыл, жазушылығына қоса шектен шыққан максималист.
Сәргел мен Тұрғат бейнелері арқылы автор тоғышарлық ортаны – әлеуметтік
топтардың ең төменгі қабатын көрсетеді. Романдағы тоғышарлық тіршілігімен
кісіні теріс қарататын Сәргел сынды кейіпкерлерінің өзін бір тезге салып
бағалау дұрыс емес. Ол да құр жүрген күркеуде біреу емес. Оның тал бойында
да адам баласына тән жақсы-жаман қасиеттері жетерлік. Сәргел мен
Тұрғаттарды жата қалып жамандау жарасымсыз болар еді. Сәргел – таяз
кейіпкер, жайдақ кісі емес, күрделі бейне. Оны әйелін айрықша қызғанатынына
ғылыми мансапқа құмарлығына, докторлық қорғағанда қорған болатын беделді
адамдар іздеуіне қарап, әдебиеттегі ертеден қалыптасқан әдіске салып
бағаласақ, образ өз ерекшелігін жоғалтқан болар еді... Осы орайда Қарғын
романындағы Сәргел бейнесіне қатысты әдебиет зерттеушісі Қ.Құрманғали
мынадай пікірін білдіреді: Жазушы характер қашап, образ пішкенде оның оңай
жолын таңдап, адамдарды ақ, қара бояумен – сөзбен суреттеуге әуес емес. Ол
адамдардың алуан түрлі мінезді екенін, бір қалыпқа салған кірпіш
бейнелердің болмайтынын аңғартып отыр. Әр адамның өмір-тіршілік туралы
түсінік-түйсігі әр қилы екенін Сәргел сынды кейіпкерлерді сипаттау арқылы
санамызға сіңіруге ұмтылған. [9,327].
Бүгінде Исабековтің тұсаукесер туындысы әйгілі Шойынқұлақ әңгімесі
еді. Теңіздің дәмі – тамшысынан деген аталы сөз бар. Бағзы заманда дуалы
ауыз бабалар айтқан осы ақиқаттың мәні мәңгілік екендігіне ешкім шубә
келтірмес. Дарынды жазушы Дулаттың бүгінгі шыққан биігінен өткеніне ой
жіберсек, оның шығармаларының шырайын, шығарған шымырлық пен шеберлік осы
тұңғыш әңгімесі Шойынқұлақтан басталған екен. Жазушының шығармашылық жолы
хақындағы әңгіменің әлқиссасы осы туындыны талдаудан басталатындығы бұл
тұжырымымызға толық дәлел. Сырт келбеті сондай көріксіз, морт мінез, тіпті
топастау көрінген Алданыштың жан сарайы сұлу, нәзік те намысқой жігіт
екендігін Назира қызға ғашық болу тарихы арқылы танып білеміз. Жазушы
атаулы аттап өтпеген қызықты тақырыпты Д.Исабеков өзінше игерген, жаңаша
жазған. Сол себепті де әңгіменің Адамда осындай мінез бен махаббат та
кездесе береді екен-ау! деген соңғы сөйлемін ішіңнен таңдана қайталап,
таңдай қағасың. Көркем шығарманың құдіреттілігі де осындай қасиетінде. Егер
осылайша оқыған шығармаң жадыңда жатталып қалса, оқиғалары әлсін-әлі ойыңа
оралып, мазасыз күй кештірсе, жаныңды толқытса, толғандырса, қашықтырса,
қуандырса, күйіндірсе, қынжылтса, қытығыңа тисе, көңіліңді көкке көтерсе,
жабықтырса, еріксіз езу тартқысса, ойландырса, опындырса, сезіміңді селт
еткізіп, санаңа сәуле түсірсе, өзегіңді өртеп өкіндірсе, ашындырса,
алдарқатса, бақыттың бағасын, өмірдің өткінші екендігін ұқтырса, үмітіңді
жалғап, күдігіңді үздіктірсе, жарық дүниенің жақсылық пен жамандықтан
тұратынын көкейіңе құйса, мына іңкәр дүниеде ізгілік, мөлдір махаббат,
мейірім-қайырым, адалдық барын аңғартса, соған деген сеніміңді арттырып,
ұмтылдырса – міне көркем шығарманың ғажабы, құдірет-күші осында ғой. Ал
көркемдік құдіреті нақ осындай жазушының дарынын дәріптеу, талантына табыну
біле білген кісіге сол қаламгердің қара басына емес, ұлтының бүгіні мен
болашағына қажет кесек мінез, керек мінез. Дулаттың жүрегімен жазылған
шығармаларын оқи отырып, осындай ой-қиялдарға беріліп, тұжырымдар жасауға
болады.
Қай жазушы болса да өз заманының шындығынан алыстап кете алмайды,
онымен бірге жасап, көңілдегі ойын заманының проблемалары арқылы көтереді.
Адамды заман билемек деп Абай тегін айтпаған. Заманмен кереғар болып,
онымен ашық тартысқа түсу арқылы ешбір жазушы батыр атағын алмаған. Ол
қайта онымен ымыраға келе отырып, дәуір, заман қайшылықтарын көркем
образдар арқылы ашқан. Сол арқылы заманына, Чернышевский тілімен, үкім
шығарған, – деген ғалым С. Қирабаевтың пікірі жазушы мен қоғам арасындағы
мызғымас байланысты көрсетеді. [10, 150].
Жазушының (Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі, Талахан-186, Қара
шаңырақ, Кемпірлер, Ай-Петри ақиқаты, Шойынқұлақ т.б.) әңгімелерінде
көбіне қоғамды тікелей әлеуметтік айыптау, сынау-мінеу жоқ, жазушы
керісінше салқынқанды әңгімеші ретінде көрініп, кейіпкерлерін әлеуметтік
психологиялық типтер деңгейіне көтере сюжеттерді күлкілі ситуация
төңірегінде өрбітіп, үлкен философиялық жинақтауға бас ұрды.
Тыныштық күзетшісі, Ақырамаштан наурызға дейін әңгімелері талант
кемелі, шеберлік өскінін айғақтайды. Нақтылап айтсақ, ерлі-зайыпты тіршілік
кешіп келе жатқан екі адамының жан дүниесінің мүлде екі басқа екенін,
тағдыр айдауымен зорлағандай қосақталып бірге жүргенін психологиялық талдау
тұрғысынан бейнелейді. Кешегі сұрапыл соғыс сау адамды қойып жарымжан
тағдырына қаншалық салмақ салғаны – көлемі шағын Тыныштық күзетшісі
әңгімесінде әдемі ашылады. Ақырамаштан наурызға дейін – бір ауыл
адамдарының мінез қақтығыстарына құрылған. Автор тіршілік жайлы ойын сол
характерлер қақтығысы арқылы аңғартуды жөн көріпті.
Осы орайда Оралхан Бөкейдің Бәрі де майдан повесімен салыстыратын
болсақ. О.Бөкейдің геройлары – біздің бүгінгі замандастарымыз. Кәрісі де,
жасы бар – қайсысы болса да қазіргі дәуірдің азаматтық міндеттерін белсенді
атқарып жүрген іс адамдары. Жазушы солардың әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы
арқылы бүгінгі өмір шындығын, оның алуан түрлі сырларын ғана ашып қоймайды,
өткенімізге де ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз жібереді. Ол
характерді шебер ашады, солардың көзқарасы, ұғым түсінігі арқылы дәуірдің
өзекті проблемаларын батыл көтереді, – деп С. Қирабаев баға береді.
[10,177]. Бәрі де майдан повесі – Ұлы Отан соғысы кезіндегі еңбек
армиясында болғандар мен ауылдағы жесір әйелдер еңбегін көркем бейнелеген
туынды. Яғни, бұл шығарма соғыс кезіндегі тылдағы өмір шындықтарын шынайы
көрсетумен, кейіпкер характерін нанымды жеткізумен құнды. Жазушының
эстетикалық мұраты да Ақан мен Алма сынды абзал жандардың сол бір сұрапыл
кезеңдегі рухани ерлігі мен адамгершілік тазалығын көрсету болған. Дулаттың
Демесіні мен Оралханның Ақаны бір-біріне ұқсас образдар. Оралхандағы Ақан –
жасынан еңбек етіп өскен, саналы өмірін жалтақсыз, бұлталақсыз, адал
өткізген адам. Намысын ешкімге бермейтін, басқаға қиянаты жоқ жан.
Дулаттағы Демесін – жаны жайсаң, ары таза, адал сезімі мөлдір, бар мақсаты
фашистердің көзін жою, жапандағы жалғыз ауылдың тыныштығын күзеткен, сан
миллион адамның өмірі қыршынынан қиылған сол соғыс құрбандарының санына
кірмей қалған көп бейбақтың бірі.
Дулат Исабеков – қарапайым ауыл адамдарының бар болмысын аса
сезімталдықпен орынды аша білген – психолог жазушы. Жазушының талантты
қаламгерге тән жазу мәнері, көркем әдебиеттің ең басты және бірден-бір
тақырыбы мен нысанасы – үлкен әріптермен жазылған Адам екендігін әуел
бастан-ақ ұғынамыз. Жазушының өмірдің қатпар-қатпар қалтарысынан зерттеуші
ретіндегі қарым-қабілеті, адам жанының терең иірімдерін қапысыз тани
білетін зерделілігі, сонан соң жастық балғын шағынан, сол кезден бастап-ақ
ол таңдап алған көркемдік бағдар – қарапайым адамдар көкірегіндегі құпия
қазыналарды ашуға ұмтылған суреткерлік нысана оның барлық шығармаларынан да
айқын аңғарылады.
Негізі, Оралхан Бөкей мен Дулат Исабековтің қалам тартқан тақырыбы,
қозғаған мәселесі бір, яғни адамды ардақтау, ұлылығын жырлау, бірақ
шығармада оқиға желісінде бұл тақырып әркелкі көрініс тапқан.
Жазушы кейіпкерлерінің жүрек сыздатар аянышты тағдырын түрлі жағдайлар
аясында бейнелеп, тығырықтан шығуға ұмтылған талпыныстарын әсерлі де
аянышты қалыпта суреттеп, оқырман қауымының көңіл таразысына салып отырады.
Мәселен, жазушының Мәңгілік қағида атты әңгімесінде жас жеткіншек
Андастың аянышты халге душар болғандығы жайлы айтылады. Бүкіл ғұмырында не
көрсе де, үнсіз көріп, көндіккен Андас басына түскен ауыр тауқыметті
көтеруге тағы да үнсіз келіседі. Жалғыз тірегі – осы үнсіздіктен
құтқаратын, көңілін жылытатын тәтті арманында аяусыз суық қолдар мәңгілік
тартып алғандай. Әңгіменің Мәңгілік қағида деп аталуының себебі де автор
танымынан туындаған ой-өрнегіне келіп саяды.
Ал О.Бөкей Сайтан көпір повесіне оның өмірдің қандай қиын-қыстау
кездері, қандай ауыр минуттары басқа түссе де, менің жүрегім: Жасай бер,
адам! - деген гимнді шырқаудан танған емес – деген М.Горький сөзін
эпиграф есебінде алуы да тегін болмаса керек.
Сайтан көпір – биік тау шатқалындағы өзен үстіне салынған тар көпір.
Айналасы қауіпті. Қыста жиі қар көшкіні болып тұрады. Совхоздан Алатай
қыстағына қарым-қатынас осы көпір арқылы жүреді. Повесть кейіпкерлері Аспан
шал да, оның баласы Аман да қыстың қатты боранды, аязды күндерінде Алатай
қыстағындағы малды сақтау үшін осы көпірден өтуге тиіс болады. Жазушы өз
геройларының азаматтық, ерлік тұлғасын, төзімділігін сайтан көпірдің тар
қыспағына салып санайды. Повестегі образдар психологиялық жолмен жасалған.
Басқа түскен қиыншылыққа қарсы ерлікпен күресе отырып, олар қуаныш пен
қайғының, күйініш пен сүйініштің алуан түрлі сәтін бастан кешеді, өз өмірі,
айналасы, өткені мен болашағы жайлы ойланады.
Қарапайым еңбек адамдарының Сайтан көпірден өтуі – қияметтің қыл
көпірінен өткендей ерлік еді. Оралхан да геройларын осындай қиын сапарға
өмір бойы дайындалған рухани биік жандар етіп көрсетеді. Сайтан көпір
повесіндегі Аспан шалдың мына сөзіне мән берсек: Әркімнің алдында түптің
түбінде өтпей қоймайтын Сайтан көпірі бар. Тек қорықпағандар ғана арғы
жағаға шығып, мақсатына жетпек. [11,277]. Бұл сөздің символдық мәні бар.
Өмір философиясы. Сайтан көпір, жазушы ұғымында, ерлік жолы ғана емес, ар
алдында есеп беретін, сыннан өтетін жер.
Д.Исабековтің Талахан-186 әңгімесі туралы біршама тұжырымдар, пікірлер
айтылады. Бір оқып шыққан адамға еріншек қазақтардың болар-болмасты сөз
қылған пайдасыз тірлігінен хабар берер әңгіме сияқты көрінгенімен, зер
салған оқырман Кеңес үкіметі тұсындағы әлеуметтік қоғамдық тоқыраудың адам
психологиясына, ұлттық менталитетке тигізген әсерін, яғни, рухани тозған
кейіпкерлер іс-әрекетін бағамдары сөзсіз. Автор бұл әңгімесінде бүгінгі
күн, өмір шындығынан ауытқымайды. Осы туындыдан біздің қоғамның барлық
кемшілігі, қасіреті айқын көрінеді. Қаламгер шығармасында мына әдеттен
без, мынаны үйрен дейтін жалаң дидактика жоқ, тіпті ешқандай тұжырым да
айтылмайды. Өйткені айтарлықтай оқиға да жоқтың қасы, әңгімеде тек шындық,
өзгеріске ұшыраған ұлттық болмыс көрінеді. Жалпы жазушы өзінің уытты тілі
арқылы аңқау да бейғам қазақ ауылын суреттегені анық болғанымен, оның
әңгімесінің негізгі арқауы – сол замандағы рухани дағдарысқа ұшыраған
қазақы орта, ұлттық танымның бүлінуі.
Талахан-186 әңгімесіндегі: Шын аты Бектұр, бірақ ол мектепке барған
жылы осы аудандағы қазақтар арасында орысша аталу мода болды да, ол атын
Виктор деп өзгерткен болатын, - деген жолдар да қазақы ауылдағы саясат
өзгерісін көрсетіп тұр. Жазушы осы тұста қазақ халқының бойындағы
еліктегіштік қасиетті де қалыс қалдырмаған. Қанша жерден қатал саясат болса
да, ешкімнің азан шақырып қойған атын зорлықпен өзгерте алмайды емес пе?
Тілдің қолдану аясы тарылып, барлық іс орыс тілінде жүргізілгендіктен,
қазақша адам есімінің қадірсіз болғанын қаламгер бір ауыз сөзбен аңдатады.
Әдебиет зерттеушісі Ж.Түменбаев Талахан-186 жайлы былай дейді:
Талахан-186 деген әңгіме былай басталады: Егер еріншектен дүниежүзілік
жарыс өткізілетін болса және оған ерінбей қазақтар да қатыса қалса,
халықаралық қазылар алқасы бас жүлдені ойланбастан қазақтарға беретініне өз
басым бәс тіге аламын. Рас. Дұрыс. Бәс тігуге болады. Тек еріншектен ғана
емес. Дарақылықтан да. Әрекетсіздіктен де. Дүмшеліктен де. Ұлы атамыз
қашық бол деген бес нәрсеге заманына қарай тағы кемінде он кемшілік қосып
алған қазекеңнің мінез-құлқындағы бүгінгі келеңсіздіктерді сипай қамшылап,
мақтамен бауыздай отырып, тіпті кейіпкерлерін, іштей езіле жақсы көре
отырып, әжуа ету, сөйтіп қазіргі кездің өмірден ойып-ойып алынған шыншыл
суреттерін жасау – осы әңгімелердің түп қазық мақсаты ғой деп ойлаймын.
[11, 8].
Жалпы ауыл тақырыбына жазылған шығармаларда ауылдағы ата-әжелеріміздің
көркем бейнесін жасауға көңіл бөлінеді. Қарт адамдар бойында сақталған
қазақы мінездерді, отбасылық салтты, сыйластықты ашуға құрылады. Жазушының
Қара шаңырақ әңгімесі – ұлттық мінездің негізгі ауылмен байланысты
екенін аңғартатын туынды. Яғни, жазушының стихиясы – ауыл өмірі. Шөмішбай
қарт екі пұт ұн мен екі пұт қауынды қалада тұратын баласына алып келіп,
кішкентай немересі Қуатжанды ауылға алып қайтпақ болады. Олардың бергісі
келмегенін сезген шал нан да ауыз тимей ренжіп қайтіп кетеді. Шөмішбайдың
қу бас боп қалай отырамыз деп немерелері қасына жинауы, Үйбай, жамандар
ай, өздері келмек түгілі, бір жапырақ жаман немерелеріне зар қылды-ау деп
ренжуі – оның қазақы бейнесін аша түседі. Жаппай қалаға көшу, ауылда қалған
ата-баба қонысы, үлкен үй саналатын қара шаңырақты күзетіп шал мен
кемпірдің қалуы қазақ даласына енген рухани және материалдық өзгерістердің
ұлттық менталитетке тиген әсерін айқындай түскендей. Қазақы қара шаңырақтың
қасиетті белгісі - бесіктің жастар қолданысынан шығып бара жатқанына деген
қынжылысты сезінесіз. Немесе ұлттық мінездің заман өзгеруімен түрленгенін
Есіркептің әкесіне: Көке, сіз демала беріңіз, біз тамақ даярлап
жіберейік, - деуінен тағы бір аңғаруға болады. Қазақ халқында қашан да ер-
азамат қазан-аяққа араласпаған, бұл отбасы анасының еншісіндегі дүние екені
ықылым заманнан белгілі. Міне, қаламгер осындай кішкентай эпизодтарды шым-
шымдап әңгімеге енгізу арқылы қазақы ұлттық мінездің өзгерісін көз
алдыңызға әкеледі. Қазір біздің қоғамда үйреншікті болып кеткен әрбір іс-
әрекеттің тарихи салт, әдет-ғұрып емес, кейіннен таңылған құбылыс екенін
үнемі есіңізге салады. Атақонысқа ие болу, қасиетті қара шаңырақтың отын
өшірмеу, ер-азаматтың міндеті емес пе еді?
Дулат Исабековтің Қара шаңырақ әңгімесінің бұлай аталуы да тегін
емес. Қара шаңырақтың иесі саналатын үйдің кенжесі Есіркептің: Кішкентайды
бала бақшаға орналастырамыз, – дегені Шөмішбай қарттың үмітін үзіп,
жігерін құм қылды. Бұның өзі – қазақ ұлтындағы ұрпақ тәрбиелеп, өсіруде
ата-әже орнының жоғалып бара жатқанының көрінісі. Жастайынан әже әлдиін,
ата ертегісін, ұлағатты сөзін тыңдамай өскен ұрпақтың бойында ұлттық
менталитеттің, қазақша айтқанда, ділдің берік болуы – екіталай нәрсе. Бұл
да – балаларын өскенше, немерелерін өлгенше бағатын қазақтың ата-
әжелерінің бейнесін толықтыра түсетін әңгіме. [13,243].
Шалдар әңгімесінде Қарекең өзінің жолдасы Шерәлімен құда болып, соның
қызына алмақшы болып, жүргенде, баласы Ерғабыл басқа қызды алып келеді.
Қарекең келін түскен соң Молдабай құдасының алдынан өтіп Күйеу жүз
жылдық, құда мың жылдық деп төс қағысып қайтады. Әңгімедегі Қарекеңнің үш
тоғыз қоржынмен келіннің қарғыбауын апарып күйеу кәде жасауы, құдалар
арасындағы жөн-жоралғылардың мүлтіксіз орындалуы, қазақтың әдет-ғұрпын
көрсетсе, ал бір жыл өтпей Ерғабыл мен Нәзираның ажырасуы – ата дәстүрді
сақтамай жан ұя құруы ажырасумен аяқталады. Шаңырақтың шайқалуын жазушы
толқынсыз көлге тас лақтырғандай етіп образды жасаған.
Ал Кемпірлер әңгімесінде ауыл әжелерінің бейнесі шебер жасалады.
Қатираның Қалампырдан Жайбасардың әйелі ұл туғанда сүйінші сұрауы,
Қалампырдың Сырғакүлдің немересінің бәсіресіне көгендегі саулығын атауы,
Зеркүлдің қызы есік ашып келгенде қоржынның аузын ашуы – қазақтың ұлттық
әдет-ғұрыптарының бір көрінісі. Сырғакүл, Зеркүл, Қалампыр, Қатира аналар –
қазақ аналарының типтік бейнесін көрсететін жандар. Дулаттың Қара
шаңырақ, Шалдар, Кемпірлер деген үш новелласы оның қаламына тән бір
қасиетті, яғни бүгінгі ауылдың этногрфиялық хал-ахуалын жетік білетінін
және оны реалистік бояумен тартымды етіп бере алатын мүмкіндігін
көрсетеді, – деп М. Қаратаев мұны әділ көрсеткен. [14,158].
Ұлттық психология төрт белгіге бөлінеді: ұлттық мінездің негізгі
нысандарына, ұлттық сезімге, ұлттық санаға және ұлттық мүддеге қатысты.
Ұлттық мінездің нағыз көрінісі – қонақжайлық жеке дара қасиет емес, қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін танытатын қасиет. Қонақжай қазақы мінезге
ұлттық тағамды тұтыну, сол арқылы өзара сыйласудың әдеті мен әдебі аясында
баға беруді Д.Исабеков қағыс қалдырмаған. Ақырамаштан наурызға дейін
әңгімесіндегі алғашқы жолдар бала күннен бәрімізге тән ауылдың қонақжайлығы
айналасында өрбиді. Бірінсіз-бірі піскен асты алдарына алмайтын тату-тәтті
көршілер арасының, құдайы қонақ келсе, қазан асуға жүгіретін қазақы салт
іргесінің, ауылдағы қарым-қатынастың кеңестік идеология әсерінен бұзылуы,
яғни, арғы ата-бабама, әкеме тіл тигізді деп пошташы Отардың Кемпірбайдың
үстінен акт жазып, оған куә адамдарға қол қойдыртып, оның аяғы жолдастық
сотқа апаруы - ауылда бұрын-соңды болмаған дау шешудің тосын жолы. Қазақтың
сөзге тоқтаған тамаша қасиетінің, үлкенді сыйлау, алдынан кесе өтпейтін
жақсы салтының жоғалуы ауыл шалдары арасындағы сыйластықтың кеміп бара
жатқанын көрсетеді. Ұрпақтың ұлттық мінезді, ана тілді жоғалту мәселесі
ақын-жазушыларымыздың өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Ұлт,
ана тілі, ұлтжандылық деген ұлы мәселелерді қоғамға жар салып айтпақ
түгілі, ол туралы ойлаудың өзі қылмыс болған кеңестік саясат кезінде-ақ
Д.Исабеков – өз шығармалары арқылы қазақ тілінің бейшара кейпін, тілдің
жұтаңданып, әлеуметтік, қоғамдық-саяси ортада қолдану аясының тарылып бара
жатқанын шынайы көрсете алған батыл жазушы.
Тіл – ұлттың жаны. М.Жұмабаевтың: Тілсіз ұлт тілінен айрылған ұлт болып
жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарты –
тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Бір
ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарих-тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. [15,28], – дегенін еске алсақ, ұлттың өмірі, ұлт мінезінің
сақталуы бірден-бір ұлтқа қатысты екенін көреміз.
Осы тұста жазушы тереңірек зерттеуге ден қойды. Осы ізденіс оны
Сүйекші, Тіршілік секілді тундыларды жазуға итермеледі. Бұл
туындылардың басты кейіпкерлері қоғамның әлеуметтік тепкісіне түскен
кішкентай адамдар еді. Сүйекшідегі Тұңғышты да, Тіршіліктегі Киеван
мен оның кемпірі Қыжымкүлді де басқаша айта алмайсыз. Және бұлардың қай-
қайсысы да ауыр тағдырлар. Ауырлығы сондай, ең алғаш олар туралы қандай
итжанды бишаралар деп ойлап қаласың. Алайда, бұл шығармалардың соңғы
беттері сенің жаңағы күпірлік пиғылыңды жоққа шығарып, сана-сезіміңді
тіршілік рухының алыстан талып естілетін ғажайып бір сазына құлақ
түргізеді. Алғашында сол ғажап, тылсым үннің мән-мағынасын түсінкіремейсің,
бірақ сол бір мұңдылау тіршілік сазында жаныңды еріксіз баурап бара жатқан
бір өміршең күй барын ұққандай боласың. Меніңше, сол саз оқырманды жақсы
өмір сүруге үндеп тұрғандай деп есептеймін.
Сүйекшідегі Тұңғыштың бейнесіне, жалпы тағдыры жайлы айта кетсем.
Повесте Тұңғыштың тағдыры қатал етіп суреттелген. Жастайынан әке мен
шешеден, туған бауырдан айырылып, бай еркесінің ақымақшылығы үшін жат
қолында аманат боп кете барған жетім бала жат қолында не көрмеді. Өмір бойы
кісі есігінде телміріп, қайыршылық, диуаналықпен күн кешеді. Тұңғыш
байғұсқа ең ар жағы дұрыс кәсіп те бұырмайды, ол ақырында о дүниеге де
шағын қаланың мола қазушысы, сүйекшісі болып аттанып, өз еңбегін адал
атқарады. Сүйекші болғанда тұрған не бар, әйтеуір өлілерді де біреудің қара
жердің қойнына табыс етуі тиіс қой деп есептейді. Ең сорақысы Тұңғыш бұл
дүниеден еркек болып жар, әке болып бала сүйе алмай кетеді. Тұңғышты білегі
күшті жуандар адам баласының ең басты правосынан осылай айырады.
Сүйекші повесінде мынадай бір көрініс бар: айдалада ессіз-түссіз
жатқан Тұңғышты өмірге қайта әкеліп, оны бірнеше күн өз кәсібіне баулып,
ақырында алыс қалған жаман шайласы мен шалына қайтуға жиналған диуана
кемпір жолға қам жасайды.
Сәлден кейін диуана таспадай тартылған жалғыз аяқ жолға түсіп,
Тұңғыштың көзі көріп, құлағы естімеген тым алысқа сапар шегеді. Бір жусан
мен бір жусанның арасында қыбыр-қыбыр етіп, ешкі сауым уақыт жүрген мына
бір байғұсқа құмырсқа секілді ол да жер түбіндегі өтеніне өнімсіз қимылдай
береді. Мейлі, қанша өнімсіз болсын, ерте жетсін, кеш жетсін, мейлі,
әйтеуір өз от басына кетіп барады емес пе. Ал, өзі отырған төбенің қай
жағына құларын да, кең дүниенің қай түпкірін де бетке ұстарын білмей, жер
ортасы боп шөгіп қалған бейбақтың ендігі мақсаты, ендігі әрекеті, ендігі
күйі не болмақ? Басына қандай күн туса да ебіл-дебіл еңіреп жылаумен ғана
тынған, қайғырғанмен қабырғасы қайысып, ой толғауға өресі жетпей өскен
Тұңғыш дәл осы сәт өз өмірінің қор өмір екеніне алғаш рет ой жіберіп,
бордай үгітіледі. [16,89].
Гауһар таста ше? Алдымен Салтанат ұлттық пішімде, ұяң қалпында
бейнеленген. Жәмилә Салтанатқа қарағанда, өр, күрескер кейіпте бейнеленген.
Әрі ол Жәмилә секілді бақытын басқа жақтан, өзге жаннан іздемейді. Атаның
ұлы болып өскен өзінің тоңмойын ерін қайта тәрбиелеп бақытқа жетуді
ойлайды. Салтанаттың: Әйтсе де мен енді басқа жақтан бақыт іздемеймін.
Іздеп барып дәл үстінен түскен бақыттың маған керегі де жоқ. Мен ол бақытты
қиын жерден іздеймін. Жоқ жерден іздеймін. Өмір сонысымен қызық, сонысымен
мағыналы, [16, 214] – дейтін ойы бар. Ол тоңмойын Ыбыштың жанына ізгілік
егуге болады деп біледі. Сол жолда күреседі. Салтанаттың аттап түскен
босағасына адалдығы, оның характерін одан әрі шыңдайды. Салтанат көз жұмды.
Оның қазасы тоңмойын Ыбыштан бастап ескіліктің өкілі секілді атасына дейін
оятып кетті. Ойландырып, опындырып кетті. Асылдың қолда барда қадірі жоғын
олар кеш түсінді. Әйтсе де көңілдеріне сәуле жүгірді. Енесі мен Қайыркен
оны әуел бастан қалтқысыз түсінген. Демек, Салтанат әні жеңді. Ескіні жаңа
жеңді. Эгоистік, өзімшіл мінезді адамгершілік бой ұсындырды.
Қаншама тоңмойын, тоғышар болғанымен адам баласына ықпал етуге болады.
Жазушы философиясы осы. Трагедиялық финалды повестің өміршең, өршіл пафосы
да осында. Ал Ш.Айтматов повесінің концепциясы – адамның бақытына жолығуы
жайында.
Енді Дерменедегі Омаш бейнесіне зер салсақ. Повесте Омаш бейнесі төрт-
бес штрих, төрт-бес деталь арқылы ашылады. Оқушы Омашпен алғаш Тоқсанбай
қарт пен немересі Ергешбай екеуі шайлада жатқанда Омаштың сырттан келіп,
шелектегі суды басына төңкеріп тұрған сәтінде жүздеседі. Осы кезде
Тоқсанбай қарияның ойы беріледі: Екі иығына екі кісі малдас құрып
отырардай арбиған неме екен, осы бетімен ішке кірмек болса шайланы мойнына
іліп кететін түрі бар. [16, 280]. Бұл – кейіпкер көзімен берілген портрет.
Омаш жалмауыздың сырт келбеті.
Аузына аттың тісін салдырып алған ба өзі, немене? [16, 282]. Тоқсанбай
қарияның сөзімен берілетін екінші портреттік нұсқа осы. Омаш келбеті
көбіне осылай екінші бір кейіпкер сөзімен беріліп отырады.
Омаш бейнесін ашатын үзіндіге мән берсек: Осы кезде шайланың дәл
іргесінен жусанның шытыр-шытыр еткені естілді. Тоқаң селт етіп басын
көтерді де, есіктен кірер адамды көзбен тосты. Шайланың аядай есігінен
көрініп тұрған бозамық сәуле бір сәтке түнекке айналып, артынан Омаштың гүр
еткен таныс даусы естілді. [16, 280]. Бұл – ...катюшамен атпаса мен анау-
мынау мылтыққа өле қоймаймын – дейтін Омаш.
Жұрт дем алғанда ғана қырылдаушы еді, бұл бар болғыр дем шығарғанда
көкірегіне ит байлап қойғандай ырылдайды. [16, 283]. Кейіпкер даралаудың
төртінші сәті.
Ара-арасында оқиға баяндалып, автор ара-тұра Омашқа бірде өз атынан,
бірде Тоқсанбай қарияның көзімен, ойымен оралып соғып, кейіпкерінің сырт
кейпін, мінезінің бір қырын қылтитып көрсетіп кетіп отырады.
Тағы бір көрініс: Омаш дәу ошақтың бір бүйірінде ошарылып жұмыртқа
жарып отыр. Бозторғайдың жұмыртқасы. Далада жүргенде оның бір көзі жусанда
болса, екінші көзі ұяда болады. Ұя көрсе бітті, жұмыртқасын түгел ши
қалпағына төңкеріп ала қояды да, орнына толтырып топырақ салып кетеді.
[16, 286].
Енді Омаштан ешқандай жақсылық күтуге болмайды. Құс аяулысы –
Бозторғайға осыншама қиянат жасаған дүлейден бәрі де шығуы мүмкін. Тек
жақсылық емес. Оның дене-бітімі қаншалық ірі болса, ішкі жан-дүниесі
соншалық қуыс. Қуыс болмаса, тек залымдыққа, жаманшылыққа ғана орын бардай.
Осы сәтте бес штрихпен Омаштың түр-тұлғасы, ішкі дүниенің қарау қалтарысы
түгел ақтарылып болғандай. Бірақ автор Омашты әр қырынан көрсетіп
шығарманың аяғына дейін алып барады.
– Обба-аа-й, мына біреуін қараңыз, балапан боп қапты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 4-6
І ЖАЗУШЫ ЖӘНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ
1.1. Романның шығармашылық тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...7-
28
1.2. Романның тақырыптық – идеялық өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. 28-
34
ІІ ЖАЗУШЫНЫҢ ҚАРҒЫН РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК
ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Романдағы образдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..35-46
2.2. Дулат Исабеков шығармаларындағы кейіпкерлердің ішкі
монологтар мен автордың тілдік шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... 47-
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 54-56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...57-58
КІРІСПЕ
Дулат Исабеков 1942 жылы 20 желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысы,
Сайрам ауданында дүниеге келген. Талантты жазушы, әрі драматург. 1966 жылы
Қазақ ұлттық университетін бітірген. 1967-68 жылдары телевизия және радио
хабарын тарату жөніндегі мемлекеттік комитетте аға редактор болып қызмет
атқарады. 1968-70 жылдар аралығында қазақ кеңес энциклопедиясы бас
редакциясында аға ғылыми редактор болып істейді. 1971-76 жылдар аралығында
Жұлдыз журналында бөлім меңгерушісі, 1980-88 жылдары Мәдениет министрінде
репертуарлық-редакциялық коллегиясының бас редакторы болып істейді. Бірер
жылдан кейін қазақ телевизиясының бас директоры. 1992-96 жылдары Жазушы
баспасының директоры қызметін атқарады. 1998 жылдан Қазақ мәдениеттану
және өнертану ғылыми-зерттеу институтының директоры болып тағайындалады.
Алғашқы Жолда деген әңгімесі 1963 жылы жарияланды. Кейін 1966 жылы
Бекет, 1969 жылы Ащы бал, 1970 жылы Мазасыз күндер, 1973 жылы Қара
шаңырақ, 1975 жылы Тіршілік атты повестер мен әңгімелер жинақтары,
Қарғын романы жарық көрді. Бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылып
Полынь, Отчий дом, Смятение, Новоселье в старом доме деген атпен
басылды. Жекелеген туындылары венгр, неміс, чех тілдерінде жарияланды.
Исабековтың Редактордың қабылдау күндері, Әпке, Ертеңгі күту,
Мұрагерлер, Алыстан келген ананас, Кішкентай ауыл т.б. пьесалары
республикалық, облыстық театр сахналарында қойылды. Гауһар тас,
Дермене, Тіршілік повестері бойынша көркемдік фильмдер түсірілді. Ай-
Петри ақиқаты атты повестері мен әңгімелері жинағы үшін 1992 жылы Қазақ
Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Жазушының шығармашылық даралығын, оның
көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап,
туындылардағы мазмұндық бірлік пен түрлі ерекшеліктер үйлесімін, көркем
прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан
үлесін, оның шығармаларындағы замандас бейнесін ашу, образ сомдау, жалпы
қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындауға бағытталған.
Зерттеу жұмыстың міндеттері. Қазіргі қазақ әдебиеті тарихында көрнекті
орны бар жазушы Д.Исабеков прозасының ерекшелігін айқындау, қаламгердің
шеберлік қырларын, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу,
шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің көріну
формаларын зерделеу – бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы міндеттерінің бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Д.Исабеков прозасы қазақ әдебиетіне соны
кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен характерлер, әсіресе қарапайым ауыл
адамдары образдарының тұтастай галереясын әкелді. Жазушы шығармашылығы
жөнінде құнды пікірлер айтылып, сыни мақалалар көптеп жазылды. Жазушы
шығармаларының жанрлық ерекшелігі, сюжеттік-композициялық құрылымы, стилі,
ондағы кейіпкерлердің адамгершілік сана табиғаты, көркем уақыт пен кеңістік
проблемалары, авторлық позиция және тағы басқа да мәселелер М.Хамзин,
Т.Есембеков, М.Қанафина, С.Таханов, А.Таңжарықова, Ж.Мауытова, және т.б.
еңбектерінде жан-жақты талданды. Д.Исабеков шығармашылығына байланысты
зерттелген біршама диссертациялық жұмыстарды атап өтуімізге болады.
Мәселен, Д.Неталиева Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты атты
зерттеу еңбегінде Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінезді әдеби дәстүр мен
жалғастық аясында анықтап, талдаған.[1,1] Қ.Хамзинаның Қазақ
повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік атты диссертациялық еңбегінде
уақыт пен кеңістікті кескіндеу барысында 60-80-жылдардағы қазақ әдебиетінің
көрнекті өкілдерімен бірге Д.Исабековтың де бірталай шығармаларындағы адам
концепциясына көңіл бөлген. М.Қанафина Проблемы творческой
индивидуальности Д.Исабекова деген еңбегінде жеке тұлға мен жағдай
арасындағы тартыс, жеке тұлға мен қоғам арасындағы тартыс жайында сөз етіп
жазушының Қарғын романына осы тұрғыдан және ұлттық характердің берілуі
тұрғысынан келіп, жан-жақты саралаған. [1,2] Ж.Жарылғапов 70-80-жылдар
қазақ прозасындағы адам концепциясы атты диссертациялық жұмысында
жазушының бірқатар шығармаларына экстенциализм тұрғысынан баға берген.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Зерттеу нысаны ретінде
Д.Исабековтің Ескерткіш, Талахан-186, Есепшот, түйетауық және домино,
Шойынқұлақ, Қара шаңырақ, Кемпірлер, Шалдар, Тыныштық күзетшісі,
Ақырамаштан наурызға дейін атты әңгімелері, Гауһар тас, Пері мен
періште, Тіршілік, Сүйекші, Өкпек жолаушы сынды повестері мен
Қарғын романы тағы басқа туындылар алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері.
Дипломдық жұмысты жазу барысында осы тақырыпқа қатысы бар еңбектер
мүмкіндігінше қарастырылды. Атап айтқанда С. Қирабаев, М.Қожахметова, А.
Таңжарықова, Ж. Мауытова, Б.Ергөбек, Қ. Құрманғали, Р.Нұрғали, З.Қабдолов,
Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Қ. Хамзина, Д.Неталиева, Р.Бербібай, С.Асылбеков
және тағы басқа ғалым, жазушылардың ой-тұжырымдары басшылыққа алынып,
зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Кейбір орыс
әдебиеттанушылардың да қажетті пікірлері мен зерттеулері қарастырылып,
ғылыми жұмысыма да мүмкіндігінше пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмысты жазу барысында негізінен
салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің жаңалығы. Бұл зерттеу Дулат Исабеков шығармашылығын арнайы
қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, оның өмір
шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне
басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі
кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып
табылады. Әсіресе сөз зергерінің шығармаларында өмір шындығын таныту, сол
дәуірдегі замандас бейнесін ашу арқылы дәуір келбетін көрсету, сол сияқты
ұлттық психология, әйел кейіпкерінің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік
әдістері зерттеу жұмысымның негізгі жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. ХХ ғасырдың 60-80-жылдарындағы әдеби процесті
зерделеу – күрделі де көп қырлы құбылыс. ХХ ғасыр аяғындағы әдебиет, оның
ішінде 60-80-жылдар прозасының хал-ахуалы туралы пікір айту, әрине, іштей
қайшылықтарға толы. Осы кезде әдебиет әлеміне келген, өндірте жазған,
туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылар шығармашылығына баса назар
аудару қажет. Д.Исабеков шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы,
композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, прозалық туындыларындағы
замандас бейнесін ашу жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта
қарастырылмады. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау,
шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан дүниесінің иірімдерін бейнелеу
тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті
ашып көрсету, шығармаларын зерттеу барысында замандас бейнесін ашу сияқты
мәселелер жұмысымның өзегі болып табылады.
І ЖАЗУШЫ ЖӘНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ.
1.1 Романның шығармашылық тарихы.
Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері
ең алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны ақиқат. Қазіргі таңда,
қазақ әдебиетінің әрқилы кезеңдерінде рухани дамуымызға, мәдени өркениетке,
әсіресе ұлттық жан дүниемізге өз шығармаларымен айтулы үлес қосқан
қаламгерлеріміздің бірі – Дулат Исабеков.
Дулат Исабеков – әйелдің ішкі жан иірімдерін суреттеуде өзіндік
соқпағын салған суреткер. Уытты да қарапайым тілмен жазылған қысқа да
жинақы шығармаларында ол әйел кейіпкерлерінің жан дүниесіне бойлай отырып,
оның кәусар бұлақтың сылдыры секілді өзгеше күйін шертуге талпыныс жасайды.
Оның әрбір туындысындағы әйел бейнесі (мейлі ол қыз бала, ана, кейуана)
өзіндік рухани тазалығымен құнды. Әйел бойындағы адамдық қасиетті биік
шыңға көтере отырып, оның арманы мен мақсатын білуге ұмтылады. – дейді жас
ізденуші ғалым А. Таңжарықова. [1,12].
Қаламгердің шығармаларында социалистік идеологияның басты міндеттерінің
бірі – орыстану, қазақша ойлаудан, сөйлеуден бас тартқызу екенін
әшкерлейтін эпизодтар байқалып қалады. Әңгімелері нақ кеңестік заман
тұсында өмірге келгенімен, парасатты жазушы тілден айырылған ұлттың бірте-
бірте өзіндік ұлтқа тән мінез-құлықты жоғалтқанын ерте сезініп, астарлы
юмор арқылы осы мәселені көтере білді. [1,9].
Дулат Исабековтің уытты да тартымды тілмен жазылған қысқа әңгімелерінен
60-жылдардағы жылымық тұсындағы ой еркіндігін, сөз бостандығын байқауға
болады. Шынында да, Д.Исабеков шығармаларының, әсіресе, оның әңгіме
жанрындағы жазылған туындылары өзі өмір сүріп отырған қоғамның ащы шындығын
шынайы көрсете алғандығымен құнды.
Әрбір дәуір әдебиетіне тарихи құбылыстар мен үрдістерге негізделген
өзіндік ерекшелік, өзіндік стиль, өзіндік бағдар тән. 60-80 – жылдардағы
қазақ прозасы халықтық сөз өнері мен қазіргі заманғы роман дәстүрінің
синтезінде қалыптасып дамыды. Осы кезеңдегі қаламгер шығармаларына арқау
болатын тақырыптар аясына – заман көрінісі, замандас бейнесі, табиғат
қорғау мәселесі, ауыл адамдарының боямасыз шынайы бейнесі негіз болған.
Міне, осындай өзекті мәселелер әдебиет әлеміне өзгеше ой-сезіммен,
әлеуметтік күшімен келген жас жазушының бірі Дулат Исабеков шығармаларына
да басты тірек болды, – дейді А.Таңжарықова. [1,90].
Дулат Исабеков шығармалары – өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде
көріп жүрген құбылыстарды өзіндік құнарлы да қарапайым тілімен әлеуметтік
деңгейге дейін көтерілген шыншыл туындылар. Суреткердің арнасынан
асқақтамай, қысқа да жинақы адамгершілік, қазақы мінез, қоғамдық өзгерістер
шынайы суреттелген.
Ізденуші ғалым Алуа Таңжарықова Дулат Исабеков шығармаларындағы ұлттық
таным атты еңбегінде Дулаттың шығармашылығына мынадай баға береді: Жақсы
сомдалған кейіпкер бейнесі, қапысыз тартылған оқиғалар желісі, ең бастысы
қоғамның әлеуметтік тіршілік-тынысын дөп басып айту сияқты сипаттар
Д.Исабеков шығармаларына тән. Қаламгер өз оқырманының жан дүниесіне ене
отырып, адам тағдыры, жұтаңдаған ұлт бейнесін аяусыз ащы мысқылмен қамшылап
көрсетеді. Жазушының тағы бір ерекшелігі оның қай кейіпкерінің ісіне ішіңіз
қынжылса да, жек көріп кетпейсіз. Өйткені Кеңес үкіметі тұсындағы өзіне
танылған жаңалықтар жетегінде кетіп, өзінің кім екенін ұмытуға айналған
аңғал да аңқау қазақтың тіршігіне реніштен гөрі жан ашу, жүрек ауыру сезімі
басым. [2,2].
Қазақ халқының өткен тарихи, жаңа қоғам тұсындағы рухани түлеуі –
Исабековтің басты тақырыбы. Бірақ ол өзге тұрғыластары секілді тарихи
оқиғаны мол қамтып, адам мінезін сол материал негізінде көрсетуді нысанаға
алмайды. Керісінше, белгілі бір характерлер философиясымен келіп тарихқа
халық болмысына барлау жасайды. Белгілі бір адам жанын зерттеу, қайғысы мен
қуанышын әңгімелеу арқылы ол адам өмір сүрген қоғам шындығына шым бойлайды.
Бүгін мен болашақ жайлы, жалпы тіршілік мәні туралы жазушы толғанысы сол
мінез өзгешеліктері, кейіпкер тағдыры арқылы айтылып, ашылып жатады.
Қоғамымыздың жалпы құрылымы, тыныс-тіршілігінің сипат түрі, басымыздан
бақайшағымызға дейін індете енген формализм, шенге табынушылық, екі жүзді
өмір, рухани қуыс кеуделік, адам баласының өзін-өзі қор етуі, ең бастысы
адамшылық негізінен – тектіліктен ажыраудың көрініс-құбылыстары жазушының
ащы әжуасы арқылы зерделенеді, бір-біріне жалғаса беретін, әрі бір-біріне
бергісіз комедиялық жағдайлар жинақтала келе қоғаның трагикалық картинасын
құрайды. – деп жазады А. Таңжарықова. [2,90].
Қазіргі әдебиеттегі замандас бейнесі деген тақырып – күрделі, терең
зерттеуді, күллі жанрдың даму процесін, ізденістерін есепке ала отырып
сөйлеуді керек ететін тақырып. Замандас бейнесі қаншалықты кесек, көркем,
сенімді жасалып жүргенін анықтау, бұл саладағы жетістіктер мен олқылықтарды
әрдайым талдап ашып, көрсетіп отыру жауынгер сынының парызы, – дейді
Р.Бердібай.[3,142].
Белгілі қаламгер Д.Исабеков туындыларында қашанда шынайы және жалған
құндылықтар проблемаларын шеше отырып, күнделікті тұрмыс-тіршіліктің мәнін,
кәдімгі және қатардағы тұлғалардың маңызын айқындайды. Уақыттың тынымсыз
алға өрлеуінің бір көрінісі – ғылыми-техникалық ілгерілеушіліктің шұғыл
дамып, қалыптасқан өмір ағысының өзгертуі. Д.Исабеков те өмір өзгерістеріне
орай алдына әлеуметтік-адамгершілік бастауларын зерттеп, ғылыми-техникалық
төңкерістің адамның рухани әлеміне, қоғамның моральдық күйіне әсерін
көрсетуді мақсат етті. Осы мақсат оны Қарғын романын жазуға әкелді. Жарық
көрген бұл туынды кезеңде қалың оқырман қауымның зор ықыласына бөленген
Д.Исабековтің Қарғын романы әдеби сын тарапынан салқындау қабылданды.
Жазушы романда замандас бейнесін жасаудан гөрі нақты болмыстағы жеке
тұлғаның рухани әлеміне көбірек үңіледі.
Романда бүгінгі адамдардың болмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, ой-мақсаты,
арман-аңсары суреткер көзімен сараланған. Қазіргі өмір шындығы бұл
шығармада сан қырынан көрінген. Романда заман қыртысын тереңнен қопара,
замандастарымыздың бар кескін-келбетін ақиқат айнасында дәл көрсеткен
татымды туынды екендігі шындық.
Қазіргі заман туралы ұғым романда қоғамдық қатынастардың бірнеше
қабаттарын құрайды: оның ең биіктегі қабатынан еңбекші халықтан шыққан
Көлбай, Теңге, Кенжетай секілді адамдарды көре аламыз, ортаншы қабатында
аупартком хатшысы Қаратай, оның қызы Бағила, жеңгесі Мәлике, жазушы Жасын
Мәдиев, төменгісінде Сәргел мен Тұрғат секілді тоғышарлар ортасы көрінеді.
Дулат туындылары риясыз таза ақиқат, бөгде қоспасы жоқ мөлдір ақиқат,
өзі жасаған замандағы қазақ өмірінің айнасы. Ол айна халық болмысының сырт
құбылысын, адамдардың сан алуан характерлерінің суретін түсіріп қана
қоймаған, сонымен бірге өмірдің терең ағымдарын, адамдардың рухани бейнесін
де тамаша түсіндірген. Ұлы өзгеріс, қоғамдағы түбірлі өзгеріс жылдарындағы
қазақ қоғамының диалектикасын аша білген. Осы орайда ізденуші жас ғалым
А.Мантаева былай дейді: Жазушы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Дулат
Исабековтің шығармаларын оқыған сайын менің есіме Л.Толстойдың Зерделі,
білімпаз жазушының шығармаларынан адамның жаны, адам жанының күй қозғалысы
мен диалектикасы мәңгілік екені, саясаттың өткінші екені сезіліп тұруы
керек деген жазбасы түседі. Қарғын, Тіршілік, Сүйекші, Гауһартас –
бәрі де социализм салтанат құрған кезеңде жазылған тамаша туындылар. Жазушы
өз заманының қаһармандарын жазды, бірақ ол кеңестік дәуірді дәріптемеді.
Дулат Исабеков шығармаларының құндылығы неде? Меніңше, адамның жаны, адам
жанының күй қозғалысы мен диалектикасы мәңгілік екенін көрсете
білгендігінде. [4,3].
Сонау ХХ ғасыр басында белгілі орыс ақыны А.Блоктың Если не жить
современностью – нельзя писать деген тұжырымы біз зерттегелі отырған Дулат
Исабеков шығармашылығын зерделеудегі басты қағида десек те, артық емес.
Өйткені алғашқы әңгімелерінен бастап қазіргі соны шығармаларымен өз
замандастарының ішкі сезімін, жан айқайын, қоғамның өзекті мәселелерін
көрсете білген жазушы туындылары оқырманға ой салады. Заман қысымынан биік
тұрған бөлекше туындылар жөнінде: Әдебиеттің міндеті – адам баласына оның
өмір сүріп, тіршілік етуінің бағыт-бағдарын айқындап, өз тұрғыластарының
ішіндегі өзінің даралық мәнін сезіндіріп, қасаңдықтан қашыртып, тарихтың
құрбандығына айналудан аман алып қалу , – деп жазады И. Бродский. [5,130].
Сонымен, тіршілік, адам өмірінің мәні, оның қоғамдағы орны, сан-қилы
адам тағдыры, оның сенімі, сезімі, ақыл-ойы, күрес-тартысы – Дулат
шығармаларының негізгі тақырыбы. Тақырып – жазушы суреттеп отырған өмір
құбылысы болса, идея – жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы
туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы. [6,156].
Жазушы Д.Исабеков шығармаларының негізгі идеясы – кейіпкерлердің
қоғамдағы нақты орнына, яғни өмірбаяндық нақты мәліметтерге, тіпті олардың
бастарындағы дәуірлік өзгерістерге пәлендей мән де бермейді. Жазушы
кішкентай адамдардың, қор болғандардың тағдырын көркем әдебиет арқылы
суреттеп, оқырманға жеткізуді мақсат тұтады. Д.Исабеков үшін кейіпкері,
яғни қандай да адам, әлеуметтік иерархиясына қарамастан нақты болмыстағы
жеке тұлға болып табылады.
60-жылдардың ортасына таман сол кездегі Лениншіл жас газетінің екі-үш
нөмірінде Шойынқұлақ атты әңгіме жарияланып, ә дегенде-ақ әдебиет құмар
қалың оқырманды ғана емес, белгілі сөз зергерлері – қаламгер қауымын елең
еткізген әңгіме авторымен танысу әркім-әркімге мұрат болуға айналған. Қилы
пікір, талай қисын тудырған әңгіменің авторы... Д.Исабеков екен, – дейді
Жусан иісі деп аталатын Д.Исабеков шығармашылығы туралы мақаланың
авторлары Оралхан Бөкей мен Шағатай Жаңабай. [7,6].
Дулат Исабеков қаламынан осы Шойынқұлақ әңгімесінен кейін талай-талай
әңгіме, повесть, пьеса, роман, мақалалар туды. Оқырманын ойлы, жинақы шымыр
шығармаларымен баурап әкететін жазушы әдебиетке әңгімелерімен келді, –
дейді жас ізденуші ғалым Н.Базарбекова. [8,89].
Бүгінде соғыс жаңғырығы алыстап кеткенімен, оның адамдар жүрегіне
түсірген улы жарасы әбден жазылып кетті деу қиын. Соғыс салған ауыр
жарақатты – жан жарақатын өз көңіл көзімен көріп, санасында саралап, сол
сын сағатта майысса да сынбаған, қайғының, қасіреттің теңізіне батып
кетпеген қазақ халқының елдегі ерлігін, рухының беріктігін жан-жақты әрі
жаңаша көрсеткен жазушылардың маңдай алдында, әрине, Д.Исабеков тұр. Мұны
оның соғыс тақырыбына жазған шығармасы Тыныштық күзетшісінен айқын
аңғаруға болады. Бұл бар тіршілік-тынысы майданға көмектесіп, ауылда қалған
әйелдер мен қарттардың, ашөзек балалардың жеңіс деген жалғыз тілек жолында
атқарған жанқиярлық еңбегін, олардың қара қағаз алып, қайғы мұңға бата
жүріп те елдікті, адамгершілікті, адалдықты бәрінен де биік ұстап, ұлттың
рухын сақтай білген қарапайым қазақтардың ішкі сезімін жарқырата ашып
берген айтулы шығарма. Осыған орай Д.Исабековтің замандасы, қаламгер
Қ.Құрманғали: Соғыс жылдарындағы күлкіге сараң, мұңға жомарт қысталаң да
ауыр шақтар туралы талай шығармалар жазылған. Алайда Д.Исабековтың
Тыныштық күзетшісі хикаятының жөні бөлек. Әуелде әумесер, жынды Демесін
атанған жігіттің – қан майданына миы зақымданып оралған кешегі жауынгердің
өзі өлсе де жүрекке тастап кеткен өшпес ісі мен ізі қанша қайғы-қасіретке
толы болса да, бұл өзі елдің ерлігін баяндайтын оптимистік трагедия, –
деп баға берген. [9,319].
Осы орайда Д.Исабеков Пері мен періштесі ойымызға оралады. Жазушының
жан сырын, өмір-тіршілік туралы толайым толғаныстарын төгілдіре, жеріне
жеткізе жазған осы бір шығармасы өмірдастанның өзгеше қырын, жаңа бір жырын
толғаған туынды. Ерлі зайыпты екі адамның бақытсыз тағдырын баяндаған
хикаят жан-дүниеңді дүр сілкінтіп, алмағайып арпалысқа түсіріп, тұңғиық ой
теңізін кештіріп, адамдық ар мен адамгершілік парасат жөніндегі жайдақ
түсінігіңді тереңдетіп, сана-сезіміңді байытып, тал бойындағы тым қараш,
тым күйкі, тым саяз мінез қылықтарыңнан арылуға асықтырады. Түсінігіңнің
төмендігіне, парасатыңның пайымсыздығына, ойыңның шолақтығына қараптан-
қарап отырып қысыласың, өзіңнен-өзің ұяласың. Сөйте отырып, жан дүниең
тазарады, адамшылық қасиетің асқақтай түседі – дейді Қуанышбай Құрманғали.
[9,312].
Қала тақырыбына жазылған қазақ туындыларының негізгі кейіпкерлерін,
ондағы басты-басты характерлерді негізінен, міне, мынадай типтер құрады. Қ.
Мұханбетқалиевтің Ескі достарындағы Нұралхан, Д. Исабековтің Қарғын
романындағы Жасын мен Сәргел, М.Мағауиннің Қара қызындағы Бексейіт
Ахтановтарды кейіпкерлердің нақ осы тобына жатқызуға болады. Бұлардың бәрі
қазіргі қалалық қазақ зиялыларының өкілі, бұлардың бәрі де күні кешегі қыр
балалары, бұлардың бәрі де қазір жайлы қалалық пәтерде тұрады, бұлардың
бәрі де азды-көпті өмірлерінде махаббат, достық, қызғаныш, сатқындық
секілді пенделік сезімдерді басынан өткерген жандар, бірақ соған қарамастан
олар бір-бірлеріне түсі, адамдық темпераменті, талғамы, қоғамдық көзқарасы
жағынан мүлде ұқсамайды: инженер Нұралхан жаны жайсаң, ақкөңіл жігіт, бірақ
мансапқорлықтан да құралақан емес, тарихшы Бексейіт Атаханов – қабілетті,
бірақ сатқын, ғалым Сәргел – мәймөңке, жылауық, ал Жасын – Жасын десе
Жасын, барып тұрған турашыл, жазушылығына қоса шектен шыққан максималист.
Сәргел мен Тұрғат бейнелері арқылы автор тоғышарлық ортаны – әлеуметтік
топтардың ең төменгі қабатын көрсетеді. Романдағы тоғышарлық тіршілігімен
кісіні теріс қарататын Сәргел сынды кейіпкерлерінің өзін бір тезге салып
бағалау дұрыс емес. Ол да құр жүрген күркеуде біреу емес. Оның тал бойында
да адам баласына тән жақсы-жаман қасиеттері жетерлік. Сәргел мен
Тұрғаттарды жата қалып жамандау жарасымсыз болар еді. Сәргел – таяз
кейіпкер, жайдақ кісі емес, күрделі бейне. Оны әйелін айрықша қызғанатынына
ғылыми мансапқа құмарлығына, докторлық қорғағанда қорған болатын беделді
адамдар іздеуіне қарап, әдебиеттегі ертеден қалыптасқан әдіске салып
бағаласақ, образ өз ерекшелігін жоғалтқан болар еді... Осы орайда Қарғын
романындағы Сәргел бейнесіне қатысты әдебиет зерттеушісі Қ.Құрманғали
мынадай пікірін білдіреді: Жазушы характер қашап, образ пішкенде оның оңай
жолын таңдап, адамдарды ақ, қара бояумен – сөзбен суреттеуге әуес емес. Ол
адамдардың алуан түрлі мінезді екенін, бір қалыпқа салған кірпіш
бейнелердің болмайтынын аңғартып отыр. Әр адамның өмір-тіршілік туралы
түсінік-түйсігі әр қилы екенін Сәргел сынды кейіпкерлерді сипаттау арқылы
санамызға сіңіруге ұмтылған. [9,327].
Бүгінде Исабековтің тұсаукесер туындысы әйгілі Шойынқұлақ әңгімесі
еді. Теңіздің дәмі – тамшысынан деген аталы сөз бар. Бағзы заманда дуалы
ауыз бабалар айтқан осы ақиқаттың мәні мәңгілік екендігіне ешкім шубә
келтірмес. Дарынды жазушы Дулаттың бүгінгі шыққан биігінен өткеніне ой
жіберсек, оның шығармаларының шырайын, шығарған шымырлық пен шеберлік осы
тұңғыш әңгімесі Шойынқұлақтан басталған екен. Жазушының шығармашылық жолы
хақындағы әңгіменің әлқиссасы осы туындыны талдаудан басталатындығы бұл
тұжырымымызға толық дәлел. Сырт келбеті сондай көріксіз, морт мінез, тіпті
топастау көрінген Алданыштың жан сарайы сұлу, нәзік те намысқой жігіт
екендігін Назира қызға ғашық болу тарихы арқылы танып білеміз. Жазушы
атаулы аттап өтпеген қызықты тақырыпты Д.Исабеков өзінше игерген, жаңаша
жазған. Сол себепті де әңгіменің Адамда осындай мінез бен махаббат та
кездесе береді екен-ау! деген соңғы сөйлемін ішіңнен таңдана қайталап,
таңдай қағасың. Көркем шығарманың құдіреттілігі де осындай қасиетінде. Егер
осылайша оқыған шығармаң жадыңда жатталып қалса, оқиғалары әлсін-әлі ойыңа
оралып, мазасыз күй кештірсе, жаныңды толқытса, толғандырса, қашықтырса,
қуандырса, күйіндірсе, қынжылтса, қытығыңа тисе, көңіліңді көкке көтерсе,
жабықтырса, еріксіз езу тартқысса, ойландырса, опындырса, сезіміңді селт
еткізіп, санаңа сәуле түсірсе, өзегіңді өртеп өкіндірсе, ашындырса,
алдарқатса, бақыттың бағасын, өмірдің өткінші екендігін ұқтырса, үмітіңді
жалғап, күдігіңді үздіктірсе, жарық дүниенің жақсылық пен жамандықтан
тұратынын көкейіңе құйса, мына іңкәр дүниеде ізгілік, мөлдір махаббат,
мейірім-қайырым, адалдық барын аңғартса, соған деген сеніміңді арттырып,
ұмтылдырса – міне көркем шығарманың ғажабы, құдірет-күші осында ғой. Ал
көркемдік құдіреті нақ осындай жазушының дарынын дәріптеу, талантына табыну
біле білген кісіге сол қаламгердің қара басына емес, ұлтының бүгіні мен
болашағына қажет кесек мінез, керек мінез. Дулаттың жүрегімен жазылған
шығармаларын оқи отырып, осындай ой-қиялдарға беріліп, тұжырымдар жасауға
болады.
Қай жазушы болса да өз заманының шындығынан алыстап кете алмайды,
онымен бірге жасап, көңілдегі ойын заманының проблемалары арқылы көтереді.
Адамды заман билемек деп Абай тегін айтпаған. Заманмен кереғар болып,
онымен ашық тартысқа түсу арқылы ешбір жазушы батыр атағын алмаған. Ол
қайта онымен ымыраға келе отырып, дәуір, заман қайшылықтарын көркем
образдар арқылы ашқан. Сол арқылы заманына, Чернышевский тілімен, үкім
шығарған, – деген ғалым С. Қирабаевтың пікірі жазушы мен қоғам арасындағы
мызғымас байланысты көрсетеді. [10, 150].
Жазушының (Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі, Талахан-186, Қара
шаңырақ, Кемпірлер, Ай-Петри ақиқаты, Шойынқұлақ т.б.) әңгімелерінде
көбіне қоғамды тікелей әлеуметтік айыптау, сынау-мінеу жоқ, жазушы
керісінше салқынқанды әңгімеші ретінде көрініп, кейіпкерлерін әлеуметтік
психологиялық типтер деңгейіне көтере сюжеттерді күлкілі ситуация
төңірегінде өрбітіп, үлкен философиялық жинақтауға бас ұрды.
Тыныштық күзетшісі, Ақырамаштан наурызға дейін әңгімелері талант
кемелі, шеберлік өскінін айғақтайды. Нақтылап айтсақ, ерлі-зайыпты тіршілік
кешіп келе жатқан екі адамының жан дүниесінің мүлде екі басқа екенін,
тағдыр айдауымен зорлағандай қосақталып бірге жүргенін психологиялық талдау
тұрғысынан бейнелейді. Кешегі сұрапыл соғыс сау адамды қойып жарымжан
тағдырына қаншалық салмақ салғаны – көлемі шағын Тыныштық күзетшісі
әңгімесінде әдемі ашылады. Ақырамаштан наурызға дейін – бір ауыл
адамдарының мінез қақтығыстарына құрылған. Автор тіршілік жайлы ойын сол
характерлер қақтығысы арқылы аңғартуды жөн көріпті.
Осы орайда Оралхан Бөкейдің Бәрі де майдан повесімен салыстыратын
болсақ. О.Бөкейдің геройлары – біздің бүгінгі замандастарымыз. Кәрісі де,
жасы бар – қайсысы болса да қазіргі дәуірдің азаматтық міндеттерін белсенді
атқарып жүрген іс адамдары. Жазушы солардың әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы
арқылы бүгінгі өмір шындығын, оның алуан түрлі сырларын ғана ашып қоймайды,
өткенімізге де ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз жібереді. Ол
характерді шебер ашады, солардың көзқарасы, ұғым түсінігі арқылы дәуірдің
өзекті проблемаларын батыл көтереді, – деп С. Қирабаев баға береді.
[10,177]. Бәрі де майдан повесі – Ұлы Отан соғысы кезіндегі еңбек
армиясында болғандар мен ауылдағы жесір әйелдер еңбегін көркем бейнелеген
туынды. Яғни, бұл шығарма соғыс кезіндегі тылдағы өмір шындықтарын шынайы
көрсетумен, кейіпкер характерін нанымды жеткізумен құнды. Жазушының
эстетикалық мұраты да Ақан мен Алма сынды абзал жандардың сол бір сұрапыл
кезеңдегі рухани ерлігі мен адамгершілік тазалығын көрсету болған. Дулаттың
Демесіні мен Оралханның Ақаны бір-біріне ұқсас образдар. Оралхандағы Ақан –
жасынан еңбек етіп өскен, саналы өмірін жалтақсыз, бұлталақсыз, адал
өткізген адам. Намысын ешкімге бермейтін, басқаға қиянаты жоқ жан.
Дулаттағы Демесін – жаны жайсаң, ары таза, адал сезімі мөлдір, бар мақсаты
фашистердің көзін жою, жапандағы жалғыз ауылдың тыныштығын күзеткен, сан
миллион адамның өмірі қыршынынан қиылған сол соғыс құрбандарының санына
кірмей қалған көп бейбақтың бірі.
Дулат Исабеков – қарапайым ауыл адамдарының бар болмысын аса
сезімталдықпен орынды аша білген – психолог жазушы. Жазушының талантты
қаламгерге тән жазу мәнері, көркем әдебиеттің ең басты және бірден-бір
тақырыбы мен нысанасы – үлкен әріптермен жазылған Адам екендігін әуел
бастан-ақ ұғынамыз. Жазушының өмірдің қатпар-қатпар қалтарысынан зерттеуші
ретіндегі қарым-қабілеті, адам жанының терең иірімдерін қапысыз тани
білетін зерделілігі, сонан соң жастық балғын шағынан, сол кезден бастап-ақ
ол таңдап алған көркемдік бағдар – қарапайым адамдар көкірегіндегі құпия
қазыналарды ашуға ұмтылған суреткерлік нысана оның барлық шығармаларынан да
айқын аңғарылады.
Негізі, Оралхан Бөкей мен Дулат Исабековтің қалам тартқан тақырыбы,
қозғаған мәселесі бір, яғни адамды ардақтау, ұлылығын жырлау, бірақ
шығармада оқиға желісінде бұл тақырып әркелкі көрініс тапқан.
Жазушы кейіпкерлерінің жүрек сыздатар аянышты тағдырын түрлі жағдайлар
аясында бейнелеп, тығырықтан шығуға ұмтылған талпыныстарын әсерлі де
аянышты қалыпта суреттеп, оқырман қауымының көңіл таразысына салып отырады.
Мәселен, жазушының Мәңгілік қағида атты әңгімесінде жас жеткіншек
Андастың аянышты халге душар болғандығы жайлы айтылады. Бүкіл ғұмырында не
көрсе де, үнсіз көріп, көндіккен Андас басына түскен ауыр тауқыметті
көтеруге тағы да үнсіз келіседі. Жалғыз тірегі – осы үнсіздіктен
құтқаратын, көңілін жылытатын тәтті арманында аяусыз суық қолдар мәңгілік
тартып алғандай. Әңгіменің Мәңгілік қағида деп аталуының себебі де автор
танымынан туындаған ой-өрнегіне келіп саяды.
Ал О.Бөкей Сайтан көпір повесіне оның өмірдің қандай қиын-қыстау
кездері, қандай ауыр минуттары басқа түссе де, менің жүрегім: Жасай бер,
адам! - деген гимнді шырқаудан танған емес – деген М.Горький сөзін
эпиграф есебінде алуы да тегін болмаса керек.
Сайтан көпір – биік тау шатқалындағы өзен үстіне салынған тар көпір.
Айналасы қауіпті. Қыста жиі қар көшкіні болып тұрады. Совхоздан Алатай
қыстағына қарым-қатынас осы көпір арқылы жүреді. Повесть кейіпкерлері Аспан
шал да, оның баласы Аман да қыстың қатты боранды, аязды күндерінде Алатай
қыстағындағы малды сақтау үшін осы көпірден өтуге тиіс болады. Жазушы өз
геройларының азаматтық, ерлік тұлғасын, төзімділігін сайтан көпірдің тар
қыспағына салып санайды. Повестегі образдар психологиялық жолмен жасалған.
Басқа түскен қиыншылыққа қарсы ерлікпен күресе отырып, олар қуаныш пен
қайғының, күйініш пен сүйініштің алуан түрлі сәтін бастан кешеді, өз өмірі,
айналасы, өткені мен болашағы жайлы ойланады.
Қарапайым еңбек адамдарының Сайтан көпірден өтуі – қияметтің қыл
көпірінен өткендей ерлік еді. Оралхан да геройларын осындай қиын сапарға
өмір бойы дайындалған рухани биік жандар етіп көрсетеді. Сайтан көпір
повесіндегі Аспан шалдың мына сөзіне мән берсек: Әркімнің алдында түптің
түбінде өтпей қоймайтын Сайтан көпірі бар. Тек қорықпағандар ғана арғы
жағаға шығып, мақсатына жетпек. [11,277]. Бұл сөздің символдық мәні бар.
Өмір философиясы. Сайтан көпір, жазушы ұғымында, ерлік жолы ғана емес, ар
алдында есеп беретін, сыннан өтетін жер.
Д.Исабековтің Талахан-186 әңгімесі туралы біршама тұжырымдар, пікірлер
айтылады. Бір оқып шыққан адамға еріншек қазақтардың болар-болмасты сөз
қылған пайдасыз тірлігінен хабар берер әңгіме сияқты көрінгенімен, зер
салған оқырман Кеңес үкіметі тұсындағы әлеуметтік қоғамдық тоқыраудың адам
психологиясына, ұлттық менталитетке тигізген әсерін, яғни, рухани тозған
кейіпкерлер іс-әрекетін бағамдары сөзсіз. Автор бұл әңгімесінде бүгінгі
күн, өмір шындығынан ауытқымайды. Осы туындыдан біздің қоғамның барлық
кемшілігі, қасіреті айқын көрінеді. Қаламгер шығармасында мына әдеттен
без, мынаны үйрен дейтін жалаң дидактика жоқ, тіпті ешқандай тұжырым да
айтылмайды. Өйткені айтарлықтай оқиға да жоқтың қасы, әңгімеде тек шындық,
өзгеріске ұшыраған ұлттық болмыс көрінеді. Жалпы жазушы өзінің уытты тілі
арқылы аңқау да бейғам қазақ ауылын суреттегені анық болғанымен, оның
әңгімесінің негізгі арқауы – сол замандағы рухани дағдарысқа ұшыраған
қазақы орта, ұлттық танымның бүлінуі.
Талахан-186 әңгімесіндегі: Шын аты Бектұр, бірақ ол мектепке барған
жылы осы аудандағы қазақтар арасында орысша аталу мода болды да, ол атын
Виктор деп өзгерткен болатын, - деген жолдар да қазақы ауылдағы саясат
өзгерісін көрсетіп тұр. Жазушы осы тұста қазақ халқының бойындағы
еліктегіштік қасиетті де қалыс қалдырмаған. Қанша жерден қатал саясат болса
да, ешкімнің азан шақырып қойған атын зорлықпен өзгерте алмайды емес пе?
Тілдің қолдану аясы тарылып, барлық іс орыс тілінде жүргізілгендіктен,
қазақша адам есімінің қадірсіз болғанын қаламгер бір ауыз сөзбен аңдатады.
Әдебиет зерттеушісі Ж.Түменбаев Талахан-186 жайлы былай дейді:
Талахан-186 деген әңгіме былай басталады: Егер еріншектен дүниежүзілік
жарыс өткізілетін болса және оған ерінбей қазақтар да қатыса қалса,
халықаралық қазылар алқасы бас жүлдені ойланбастан қазақтарға беретініне өз
басым бәс тіге аламын. Рас. Дұрыс. Бәс тігуге болады. Тек еріншектен ғана
емес. Дарақылықтан да. Әрекетсіздіктен де. Дүмшеліктен де. Ұлы атамыз
қашық бол деген бес нәрсеге заманына қарай тағы кемінде он кемшілік қосып
алған қазекеңнің мінез-құлқындағы бүгінгі келеңсіздіктерді сипай қамшылап,
мақтамен бауыздай отырып, тіпті кейіпкерлерін, іштей езіле жақсы көре
отырып, әжуа ету, сөйтіп қазіргі кездің өмірден ойып-ойып алынған шыншыл
суреттерін жасау – осы әңгімелердің түп қазық мақсаты ғой деп ойлаймын.
[11, 8].
Жалпы ауыл тақырыбына жазылған шығармаларда ауылдағы ата-әжелеріміздің
көркем бейнесін жасауға көңіл бөлінеді. Қарт адамдар бойында сақталған
қазақы мінездерді, отбасылық салтты, сыйластықты ашуға құрылады. Жазушының
Қара шаңырақ әңгімесі – ұлттық мінездің негізгі ауылмен байланысты
екенін аңғартатын туынды. Яғни, жазушының стихиясы – ауыл өмірі. Шөмішбай
қарт екі пұт ұн мен екі пұт қауынды қалада тұратын баласына алып келіп,
кішкентай немересі Қуатжанды ауылға алып қайтпақ болады. Олардың бергісі
келмегенін сезген шал нан да ауыз тимей ренжіп қайтіп кетеді. Шөмішбайдың
қу бас боп қалай отырамыз деп немерелері қасына жинауы, Үйбай, жамандар
ай, өздері келмек түгілі, бір жапырақ жаман немерелеріне зар қылды-ау деп
ренжуі – оның қазақы бейнесін аша түседі. Жаппай қалаға көшу, ауылда қалған
ата-баба қонысы, үлкен үй саналатын қара шаңырақты күзетіп шал мен
кемпірдің қалуы қазақ даласына енген рухани және материалдық өзгерістердің
ұлттық менталитетке тиген әсерін айқындай түскендей. Қазақы қара шаңырақтың
қасиетті белгісі - бесіктің жастар қолданысынан шығып бара жатқанына деген
қынжылысты сезінесіз. Немесе ұлттық мінездің заман өзгеруімен түрленгенін
Есіркептің әкесіне: Көке, сіз демала беріңіз, біз тамақ даярлап
жіберейік, - деуінен тағы бір аңғаруға болады. Қазақ халқында қашан да ер-
азамат қазан-аяққа араласпаған, бұл отбасы анасының еншісіндегі дүние екені
ықылым заманнан белгілі. Міне, қаламгер осындай кішкентай эпизодтарды шым-
шымдап әңгімеге енгізу арқылы қазақы ұлттық мінездің өзгерісін көз
алдыңызға әкеледі. Қазір біздің қоғамда үйреншікті болып кеткен әрбір іс-
әрекеттің тарихи салт, әдет-ғұрып емес, кейіннен таңылған құбылыс екенін
үнемі есіңізге салады. Атақонысқа ие болу, қасиетті қара шаңырақтың отын
өшірмеу, ер-азаматтың міндеті емес пе еді?
Дулат Исабековтің Қара шаңырақ әңгімесінің бұлай аталуы да тегін
емес. Қара шаңырақтың иесі саналатын үйдің кенжесі Есіркептің: Кішкентайды
бала бақшаға орналастырамыз, – дегені Шөмішбай қарттың үмітін үзіп,
жігерін құм қылды. Бұның өзі – қазақ ұлтындағы ұрпақ тәрбиелеп, өсіруде
ата-әже орнының жоғалып бара жатқанының көрінісі. Жастайынан әже әлдиін,
ата ертегісін, ұлағатты сөзін тыңдамай өскен ұрпақтың бойында ұлттық
менталитеттің, қазақша айтқанда, ділдің берік болуы – екіталай нәрсе. Бұл
да – балаларын өскенше, немерелерін өлгенше бағатын қазақтың ата-
әжелерінің бейнесін толықтыра түсетін әңгіме. [13,243].
Шалдар әңгімесінде Қарекең өзінің жолдасы Шерәлімен құда болып, соның
қызына алмақшы болып, жүргенде, баласы Ерғабыл басқа қызды алып келеді.
Қарекең келін түскен соң Молдабай құдасының алдынан өтіп Күйеу жүз
жылдық, құда мың жылдық деп төс қағысып қайтады. Әңгімедегі Қарекеңнің үш
тоғыз қоржынмен келіннің қарғыбауын апарып күйеу кәде жасауы, құдалар
арасындағы жөн-жоралғылардың мүлтіксіз орындалуы, қазақтың әдет-ғұрпын
көрсетсе, ал бір жыл өтпей Ерғабыл мен Нәзираның ажырасуы – ата дәстүрді
сақтамай жан ұя құруы ажырасумен аяқталады. Шаңырақтың шайқалуын жазушы
толқынсыз көлге тас лақтырғандай етіп образды жасаған.
Ал Кемпірлер әңгімесінде ауыл әжелерінің бейнесі шебер жасалады.
Қатираның Қалампырдан Жайбасардың әйелі ұл туғанда сүйінші сұрауы,
Қалампырдың Сырғакүлдің немересінің бәсіресіне көгендегі саулығын атауы,
Зеркүлдің қызы есік ашып келгенде қоржынның аузын ашуы – қазақтың ұлттық
әдет-ғұрыптарының бір көрінісі. Сырғакүл, Зеркүл, Қалампыр, Қатира аналар –
қазақ аналарының типтік бейнесін көрсететін жандар. Дулаттың Қара
шаңырақ, Шалдар, Кемпірлер деген үш новелласы оның қаламына тән бір
қасиетті, яғни бүгінгі ауылдың этногрфиялық хал-ахуалын жетік білетінін
және оны реалистік бояумен тартымды етіп бере алатын мүмкіндігін
көрсетеді, – деп М. Қаратаев мұны әділ көрсеткен. [14,158].
Ұлттық психология төрт белгіге бөлінеді: ұлттық мінездің негізгі
нысандарына, ұлттық сезімге, ұлттық санаға және ұлттық мүддеге қатысты.
Ұлттық мінездің нағыз көрінісі – қонақжайлық жеке дара қасиет емес, қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін танытатын қасиет. Қонақжай қазақы мінезге
ұлттық тағамды тұтыну, сол арқылы өзара сыйласудың әдеті мен әдебі аясында
баға беруді Д.Исабеков қағыс қалдырмаған. Ақырамаштан наурызға дейін
әңгімесіндегі алғашқы жолдар бала күннен бәрімізге тән ауылдың қонақжайлығы
айналасында өрбиді. Бірінсіз-бірі піскен асты алдарына алмайтын тату-тәтті
көршілер арасының, құдайы қонақ келсе, қазан асуға жүгіретін қазақы салт
іргесінің, ауылдағы қарым-қатынастың кеңестік идеология әсерінен бұзылуы,
яғни, арғы ата-бабама, әкеме тіл тигізді деп пошташы Отардың Кемпірбайдың
үстінен акт жазып, оған куә адамдарға қол қойдыртып, оның аяғы жолдастық
сотқа апаруы - ауылда бұрын-соңды болмаған дау шешудің тосын жолы. Қазақтың
сөзге тоқтаған тамаша қасиетінің, үлкенді сыйлау, алдынан кесе өтпейтін
жақсы салтының жоғалуы ауыл шалдары арасындағы сыйластықтың кеміп бара
жатқанын көрсетеді. Ұрпақтың ұлттық мінезді, ана тілді жоғалту мәселесі
ақын-жазушыларымыздың өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Ұлт,
ана тілі, ұлтжандылық деген ұлы мәселелерді қоғамға жар салып айтпақ
түгілі, ол туралы ойлаудың өзі қылмыс болған кеңестік саясат кезінде-ақ
Д.Исабеков – өз шығармалары арқылы қазақ тілінің бейшара кейпін, тілдің
жұтаңданып, әлеуметтік, қоғамдық-саяси ортада қолдану аясының тарылып бара
жатқанын шынайы көрсете алған батыл жазушы.
Тіл – ұлттың жаны. М.Жұмабаевтың: Тілсіз ұлт тілінен айрылған ұлт болып
жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарты –
тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Бір
ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарих-тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. [15,28], – дегенін еске алсақ, ұлттың өмірі, ұлт мінезінің
сақталуы бірден-бір ұлтқа қатысты екенін көреміз.
Осы тұста жазушы тереңірек зерттеуге ден қойды. Осы ізденіс оны
Сүйекші, Тіршілік секілді тундыларды жазуға итермеледі. Бұл
туындылардың басты кейіпкерлері қоғамның әлеуметтік тепкісіне түскен
кішкентай адамдар еді. Сүйекшідегі Тұңғышты да, Тіршіліктегі Киеван
мен оның кемпірі Қыжымкүлді де басқаша айта алмайсыз. Және бұлардың қай-
қайсысы да ауыр тағдырлар. Ауырлығы сондай, ең алғаш олар туралы қандай
итжанды бишаралар деп ойлап қаласың. Алайда, бұл шығармалардың соңғы
беттері сенің жаңағы күпірлік пиғылыңды жоққа шығарып, сана-сезіміңді
тіршілік рухының алыстан талып естілетін ғажайып бір сазына құлақ
түргізеді. Алғашында сол ғажап, тылсым үннің мән-мағынасын түсінкіремейсің,
бірақ сол бір мұңдылау тіршілік сазында жаныңды еріксіз баурап бара жатқан
бір өміршең күй барын ұққандай боласың. Меніңше, сол саз оқырманды жақсы
өмір сүруге үндеп тұрғандай деп есептеймін.
Сүйекшідегі Тұңғыштың бейнесіне, жалпы тағдыры жайлы айта кетсем.
Повесте Тұңғыштың тағдыры қатал етіп суреттелген. Жастайынан әке мен
шешеден, туған бауырдан айырылып, бай еркесінің ақымақшылығы үшін жат
қолында аманат боп кете барған жетім бала жат қолында не көрмеді. Өмір бойы
кісі есігінде телміріп, қайыршылық, диуаналықпен күн кешеді. Тұңғыш
байғұсқа ең ар жағы дұрыс кәсіп те бұырмайды, ол ақырында о дүниеге де
шағын қаланың мола қазушысы, сүйекшісі болып аттанып, өз еңбегін адал
атқарады. Сүйекші болғанда тұрған не бар, әйтеуір өлілерді де біреудің қара
жердің қойнына табыс етуі тиіс қой деп есептейді. Ең сорақысы Тұңғыш бұл
дүниеден еркек болып жар, әке болып бала сүйе алмай кетеді. Тұңғышты білегі
күшті жуандар адам баласының ең басты правосынан осылай айырады.
Сүйекші повесінде мынадай бір көрініс бар: айдалада ессіз-түссіз
жатқан Тұңғышты өмірге қайта әкеліп, оны бірнеше күн өз кәсібіне баулып,
ақырында алыс қалған жаман шайласы мен шалына қайтуға жиналған диуана
кемпір жолға қам жасайды.
Сәлден кейін диуана таспадай тартылған жалғыз аяқ жолға түсіп,
Тұңғыштың көзі көріп, құлағы естімеген тым алысқа сапар шегеді. Бір жусан
мен бір жусанның арасында қыбыр-қыбыр етіп, ешкі сауым уақыт жүрген мына
бір байғұсқа құмырсқа секілді ол да жер түбіндегі өтеніне өнімсіз қимылдай
береді. Мейлі, қанша өнімсіз болсын, ерте жетсін, кеш жетсін, мейлі,
әйтеуір өз от басына кетіп барады емес пе. Ал, өзі отырған төбенің қай
жағына құларын да, кең дүниенің қай түпкірін де бетке ұстарын білмей, жер
ортасы боп шөгіп қалған бейбақтың ендігі мақсаты, ендігі әрекеті, ендігі
күйі не болмақ? Басына қандай күн туса да ебіл-дебіл еңіреп жылаумен ғана
тынған, қайғырғанмен қабырғасы қайысып, ой толғауға өресі жетпей өскен
Тұңғыш дәл осы сәт өз өмірінің қор өмір екеніне алғаш рет ой жіберіп,
бордай үгітіледі. [16,89].
Гауһар таста ше? Алдымен Салтанат ұлттық пішімде, ұяң қалпында
бейнеленген. Жәмилә Салтанатқа қарағанда, өр, күрескер кейіпте бейнеленген.
Әрі ол Жәмилә секілді бақытын басқа жақтан, өзге жаннан іздемейді. Атаның
ұлы болып өскен өзінің тоңмойын ерін қайта тәрбиелеп бақытқа жетуді
ойлайды. Салтанаттың: Әйтсе де мен енді басқа жақтан бақыт іздемеймін.
Іздеп барып дәл үстінен түскен бақыттың маған керегі де жоқ. Мен ол бақытты
қиын жерден іздеймін. Жоқ жерден іздеймін. Өмір сонысымен қызық, сонысымен
мағыналы, [16, 214] – дейтін ойы бар. Ол тоңмойын Ыбыштың жанына ізгілік
егуге болады деп біледі. Сол жолда күреседі. Салтанаттың аттап түскен
босағасына адалдығы, оның характерін одан әрі шыңдайды. Салтанат көз жұмды.
Оның қазасы тоңмойын Ыбыштан бастап ескіліктің өкілі секілді атасына дейін
оятып кетті. Ойландырып, опындырып кетті. Асылдың қолда барда қадірі жоғын
олар кеш түсінді. Әйтсе де көңілдеріне сәуле жүгірді. Енесі мен Қайыркен
оны әуел бастан қалтқысыз түсінген. Демек, Салтанат әні жеңді. Ескіні жаңа
жеңді. Эгоистік, өзімшіл мінезді адамгершілік бой ұсындырды.
Қаншама тоңмойын, тоғышар болғанымен адам баласына ықпал етуге болады.
Жазушы философиясы осы. Трагедиялық финалды повестің өміршең, өршіл пафосы
да осында. Ал Ш.Айтматов повесінің концепциясы – адамның бақытына жолығуы
жайында.
Енді Дерменедегі Омаш бейнесіне зер салсақ. Повесте Омаш бейнесі төрт-
бес штрих, төрт-бес деталь арқылы ашылады. Оқушы Омашпен алғаш Тоқсанбай
қарт пен немересі Ергешбай екеуі шайлада жатқанда Омаштың сырттан келіп,
шелектегі суды басына төңкеріп тұрған сәтінде жүздеседі. Осы кезде
Тоқсанбай қарияның ойы беріледі: Екі иығына екі кісі малдас құрып
отырардай арбиған неме екен, осы бетімен ішке кірмек болса шайланы мойнына
іліп кететін түрі бар. [16, 280]. Бұл – кейіпкер көзімен берілген портрет.
Омаш жалмауыздың сырт келбеті.
Аузына аттың тісін салдырып алған ба өзі, немене? [16, 282]. Тоқсанбай
қарияның сөзімен берілетін екінші портреттік нұсқа осы. Омаш келбеті
көбіне осылай екінші бір кейіпкер сөзімен беріліп отырады.
Омаш бейнесін ашатын үзіндіге мән берсек: Осы кезде шайланың дәл
іргесінен жусанның шытыр-шытыр еткені естілді. Тоқаң селт етіп басын
көтерді де, есіктен кірер адамды көзбен тосты. Шайланың аядай есігінен
көрініп тұрған бозамық сәуле бір сәтке түнекке айналып, артынан Омаштың гүр
еткен таныс даусы естілді. [16, 280]. Бұл – ...катюшамен атпаса мен анау-
мынау мылтыққа өле қоймаймын – дейтін Омаш.
Жұрт дем алғанда ғана қырылдаушы еді, бұл бар болғыр дем шығарғанда
көкірегіне ит байлап қойғандай ырылдайды. [16, 283]. Кейіпкер даралаудың
төртінші сәті.
Ара-арасында оқиға баяндалып, автор ара-тұра Омашқа бірде өз атынан,
бірде Тоқсанбай қарияның көзімен, ойымен оралып соғып, кейіпкерінің сырт
кейпін, мінезінің бір қырын қылтитып көрсетіп кетіп отырады.
Тағы бір көрініс: Омаш дәу ошақтың бір бүйірінде ошарылып жұмыртқа
жарып отыр. Бозторғайдың жұмыртқасы. Далада жүргенде оның бір көзі жусанда
болса, екінші көзі ұяда болады. Ұя көрсе бітті, жұмыртқасын түгел ши
қалпағына төңкеріп ала қояды да, орнына толтырып топырақ салып кетеді.
[16, 286].
Енді Омаштан ешқандай жақсылық күтуге болмайды. Құс аяулысы –
Бозторғайға осыншама қиянат жасаған дүлейден бәрі де шығуы мүмкін. Тек
жақсылық емес. Оның дене-бітімі қаншалық ірі болса, ішкі жан-дүниесі
соншалық қуыс. Қуыс болмаса, тек залымдыққа, жаманшылыққа ғана орын бардай.
Осы сәтте бес штрихпен Омаштың түр-тұлғасы, ішкі дүниенің қарау қалтарысы
түгел ақтарылып болғандай. Бірақ автор Омашты әр қырынан көрсетіп
шығарманың аяғына дейін алып барады.
– Обба-аа-й, мына біреуін қараңыз, балапан боп қапты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz