Мемлекеттің мәні мен оның теориялық негіздері
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ...5
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мемлекеттің экономикалық қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының тарихи сипаты..18
ІІ Мемлекеттің экономиканы реттеу бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 ҚР.нда экономиканың мемлекеттік реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Дағдарыс кезіндегі ҚР.дағы экономиканың дамуына мемлекеттің
Ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ...5
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мемлекеттің экономикалық қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының тарихи сипаты..18
ІІ Мемлекеттің экономиканы реттеу бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 ҚР.нда экономиканың мемлекеттік реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Дағдарыс кезіндегі ҚР.дағы экономиканың дамуына мемлекеттің
Ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Адамзат қоғамы өзінің даму тарихы сатысында екі бірдей сызықты феноменді- мемлекет пен рынокты қалыптастырды. әртүрлі себептердің туындысы ретінде өмірдің барлық сфераларына әсер етумен қатар олардың даму бағыттары мен жолдары уақыт өте келе жиі тоғысатын болды. Шешілетін мақсаттар мен міндеттер жақындай түсіп, нәтижелер біріккен күштер мен әрекеттерге тәуелді бола түсті.
Қазіргі қоғамның даму деңгейі тұтастай және толық түрде мемлекет пен рыноктық іс-әрекеттердің координациялану мүмкіншіліктеріне, бір-бірін өзара толықтыру мен үйлестіру қабілеттілігіне байланысты болып отыр.
Сонымен қатар олар - қоғамның дамуына әсер ететін өзіндік механизмдері, сферштары, нақты қызметтері, мақсаттары мен міндеттері бар салыстырмалы дербес құрылымдар.
Мемлекет қоғамның белгілі бір сатылы даму нәтижесі ретінде пайда болды. Оның пайда болуы қоғамның өзі шешуге дәрменсіз саяси, әлеуметтік жөне экономикалық қиыншылықтардың шиеленісуімен байланысты. қайшылыкта толы қоғамдағы қақтығыстарды төмендететін, белгілі бір тәртіпке негізделген ережелердің шекарасын анықтайтын күштің қажеттігі өсе түсті. Сондықтан қоғамды дамытудың жағдайларымен қамтамасыз ету, "ойын ережелерін" анықтау қызметі мемлекетке жүктелді. Пол Хейне атап өткендей: "Мемлекет қоғаммен мойындалған мәжбүрлеудің ерекше құқығына ие"[1. 446 б.].
Алғашқы кезде мемлекеттің қоғамдағы рөлі қарапайым болды. Ол құқық қорғау мен заңдардың орындалуын қадағалау, ұлттық қорғаныс пен басқа мемлекеттермен нормативтік қатынастарды және т.б. сақтаумен шектелді. Экономика саласында мемлекет табыстарды анықтау және есептеу қызметін жүзеге асырды. Австриялық экономист Хайектің сөзімен айтқанда мемлекет экономикалық процестерге араласпай "түнгі күзетші" рөлін атқаруы тиіс болды.
Осыған қарамастан, мемлекет барлық кезеңдерде ұлттық экономикалық өміріне елеулі әсер етті. Феодалдық қоғамның заңдары жерге меншікті қорғады, шаруалардың міндеттерін анықтады.
қалыптасқан экономикалық жағдайлар, өмірдің барлық сфераларындағы көріністер мемлекетті экономикалық мәселелерді шешуге қатысуға, дәстүрлі қызметгі өзгертуге, әкімшілік және экономикалық тетіктер мен әдістерді қолдануға итермеледі.
Уақыт ете келе рыноктың дамуы және күшеюімен катар мемлекеттің араласуын қажет ететін процестер өсе түсті. Яғни, шектеулі ресурстарды тиімді белу үшін бәсекені қолдау, қоғамның елеулі бөлігін әлеуметтік қорғау және т.б. процестер қазіргі кезде әлемдік тәжірибе бойынша мемлекеттің белсенді реттеуші рөлі арқылы қана рыноктық экономика тиімді бола алады. Ұлттық экономикалық өміріндегі мемлекеттік рөлі мен орнын мұндай негізде түсіндіру мақсатында
Қазіргі қоғамның даму деңгейі тұтастай және толық түрде мемлекет пен рыноктық іс-әрекеттердің координациялану мүмкіншіліктеріне, бір-бірін өзара толықтыру мен үйлестіру қабілеттілігіне байланысты болып отыр.
Сонымен қатар олар - қоғамның дамуына әсер ететін өзіндік механизмдері, сферштары, нақты қызметтері, мақсаттары мен міндеттері бар салыстырмалы дербес құрылымдар.
Мемлекет қоғамның белгілі бір сатылы даму нәтижесі ретінде пайда болды. Оның пайда болуы қоғамның өзі шешуге дәрменсіз саяси, әлеуметтік жөне экономикалық қиыншылықтардың шиеленісуімен байланысты. қайшылыкта толы қоғамдағы қақтығыстарды төмендететін, белгілі бір тәртіпке негізделген ережелердің шекарасын анықтайтын күштің қажеттігі өсе түсті. Сондықтан қоғамды дамытудың жағдайларымен қамтамасыз ету, "ойын ережелерін" анықтау қызметі мемлекетке жүктелді. Пол Хейне атап өткендей: "Мемлекет қоғаммен мойындалған мәжбүрлеудің ерекше құқығына ие"[1. 446 б.].
Алғашқы кезде мемлекеттің қоғамдағы рөлі қарапайым болды. Ол құқық қорғау мен заңдардың орындалуын қадағалау, ұлттық қорғаныс пен басқа мемлекеттермен нормативтік қатынастарды және т.б. сақтаумен шектелді. Экономика саласында мемлекет табыстарды анықтау және есептеу қызметін жүзеге асырды. Австриялық экономист Хайектің сөзімен айтқанда мемлекет экономикалық процестерге араласпай "түнгі күзетші" рөлін атқаруы тиіс болды.
Осыған қарамастан, мемлекет барлық кезеңдерде ұлттық экономикалық өміріне елеулі әсер етті. Феодалдық қоғамның заңдары жерге меншікті қорғады, шаруалардың міндеттерін анықтады.
қалыптасқан экономикалық жағдайлар, өмірдің барлық сфераларындағы көріністер мемлекетті экономикалық мәселелерді шешуге қатысуға, дәстүрлі қызметгі өзгертуге, әкімшілік және экономикалық тетіктер мен әдістерді қолдануға итермеледі.
Уақыт ете келе рыноктың дамуы және күшеюімен катар мемлекеттің араласуын қажет ететін процестер өсе түсті. Яғни, шектеулі ресурстарды тиімді белу үшін бәсекені қолдау, қоғамның елеулі бөлігін әлеуметтік қорғау және т.б. процестер қазіргі кезде әлемдік тәжірибе бойынша мемлекеттің белсенді реттеуші рөлі арқылы қана рыноктық экономика тиімді бола алады. Ұлттық экономикалық өміріндегі мемлекеттік рөлі мен орнын мұндай негізде түсіндіру мақсатында
1. Мемлекеттік басқарудың теорилық негіздері//Ихданов, Мемлекеттік басқару теориясы, Алматы,-2009.
2. Мемлекет: мәні, белгілері, негіздері // Баққұлов., Құқық негіздері Оқулық,-Алматы, 2004.-248 бет;
3. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті,2007.-102б.
4. Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру// Оспанов., Құқық негіздері.2бас.,-Алматы: Жеті Жарғы, 2007.-304 бет;
5. Қазіргі мемлекеттік басқарудың адам дамуындағы ролі// Адам дамуы,-Алматы, 2003;
6. Сущность гоударственного управления// Атаманчук., Теория государственного управления: курс лекции.-М.: Юрид.лит., 1997.-400стр;
7. ҚР-ның мемлекеттік басқару механизмі//ҚР Конституциясы, 1995;
8. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030//Мемлекеттік басшысының Қазақстан халқына Жолдауы-қазан, 1997;
9. О местном государственном управлении в РК. Закон РК от 23 января 2001 года, №148//Казахстанская правда-2001.-30 января;
10. Мемлекеттік басқаруды реформалау// Ақиқат, 2008, № 12;
11. Қазақстан бүгінде...//Сартаев., «Тәуелсіз Қазақстан»-2009;
12. Реформирование системы государственного управления. Зарубежный опыт и Казахстан.// научное издание.-Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005;
13. Н.Ә. Назарбаев, ХХІ ғасыр тоғысында.-Алмтаты,1996;
14. М.С. Әшімбаев, Формиравание института президенства в ходе политического транзита в Казахстане// http//centrasia.com;
15. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы//http// www.akorda.kz;
16. ҚР-ның мемлекеттік органдарының сайттары//http// www.government.kz, www.e.gov.kz.
2. Мемлекет: мәні, белгілері, негіздері // Баққұлов., Құқық негіздері Оқулық,-Алматы, 2004.-248 бет;
3. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті,2007.-102б.
4. Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру// Оспанов., Құқық негіздері.2бас.,-Алматы: Жеті Жарғы, 2007.-304 бет;
5. Қазіргі мемлекеттік басқарудың адам дамуындағы ролі// Адам дамуы,-Алматы, 2003;
6. Сущность гоударственного управления// Атаманчук., Теория государственного управления: курс лекции.-М.: Юрид.лит., 1997.-400стр;
7. ҚР-ның мемлекеттік басқару механизмі//ҚР Конституциясы, 1995;
8. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030//Мемлекеттік басшысының Қазақстан халқына Жолдауы-қазан, 1997;
9. О местном государственном управлении в РК. Закон РК от 23 января 2001 года, №148//Казахстанская правда-2001.-30 января;
10. Мемлекеттік басқаруды реформалау// Ақиқат, 2008, № 12;
11. Қазақстан бүгінде...//Сартаев., «Тәуелсіз Қазақстан»-2009;
12. Реформирование системы государственного управления. Зарубежный опыт и Казахстан.// научное издание.-Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005;
13. Н.Ә. Назарбаев, ХХІ ғасыр тоғысында.-Алмтаты,1996;
14. М.С. Әшімбаев, Формиравание института президенства в ходе политического транзита в Казахстане// http//centrasia.com;
15. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы//http// www.akorda.kz;
16. ҚР-ның мемлекеттік органдарының сайттары//http// www.government.kz, www.e.gov.kz.
Кіріспе
Адамзат қоғамы өзінің даму тарихы сатысында екі бірдей сызықты
феноменді- мемлекет пен рынокты қалыптастырды. әртүрлі себептердің
туындысы ретінде өмірдің барлық сфераларына әсер етумен қатар олардың даму
бағыттары мен жолдары уақыт өте келе жиі тоғысатын болды. Шешілетін
мақсаттар мен міндеттер жақындай түсіп, нәтижелер біріккен күштер мен
әрекеттерге тәуелді бола түсті.
Қазіргі қоғамның даму деңгейі тұтастай және толық түрде мемлекет
пен рыноктық іс-әрекеттердің координациялану мүмкіншіліктеріне, бір-бірін
өзара толықтыру мен үйлестіру қабілеттілігіне байланысты болып отыр.
Сонымен қатар олар - қоғамның дамуына әсер ететін өзіндік
механизмдері, сферштары, нақты қызметтері, мақсаттары мен міндеттері бар
салыстырмалы дербес құрылымдар.
Мемлекет қоғамның белгілі бір сатылы даму нәтижесі ретінде пайда
болды. Оның пайда болуы қоғамның өзі шешуге дәрменсіз саяси, әлеуметтік
жөне экономикалық қиыншылықтардың шиеленісуімен байланысты. қайшылыкта
толы қоғамдағы қақтығыстарды төмендететін, белгілі бір тәртіпке
негізделген ережелердің шекарасын анықтайтын күштің қажеттігі өсе түсті.
Сондықтан қоғамды дамытудың жағдайларымен қамтамасыз ету, "ойын
ережелерін" анықтау қызметі мемлекетке жүктелді. Пол Хейне атап өткендей:
"Мемлекет қоғаммен мойындалған мәжбүрлеудің ерекше құқығына ие"[1. 446
б.].
Алғашқы кезде мемлекеттің қоғамдағы рөлі қарапайым болды. Ол құқық
қорғау мен заңдардың орындалуын қадағалау, ұлттық қорғаныс пен басқа
мемлекеттермен нормативтік қатынастарды және т.б. сақтаумен шектелді.
Экономика саласында мемлекет табыстарды анықтау және есептеу қызметін
жүзеге асырды. Австриялық экономист Хайектің сөзімен айтқанда мемлекет
экономикалық процестерге араласпай "түнгі күзетші" рөлін атқаруы тиіс
болды.
Осыған қарамастан, мемлекет барлық кезеңдерде ұлттық экономикалық
өміріне елеулі әсер етті. Феодалдық қоғамның заңдары жерге меншікті
қорғады, шаруалардың міндеттерін анықтады.
қалыптасқан экономикалық жағдайлар, өмірдің барлық сфераларындағы
көріністер мемлекетті экономикалық мәселелерді шешуге қатысуға, дәстүрлі
қызметгі өзгертуге, әкімшілік және экономикалық тетіктер мен әдістерді
қолдануға итермеледі.
Уақыт ете келе рыноктың дамуы және күшеюімен катар мемлекеттің
араласуын қажет ететін процестер өсе түсті. Яғни, шектеулі ресурстарды
тиімді белу үшін бәсекені қолдау, қоғамның елеулі бөлігін әлеуметтік
қорғау және т.б. процестер қазіргі кезде әлемдік тәжірибе бойынша
мемлекеттің белсенді реттеуші рөлі арқылы қана рыноктық экономика тиімді
бола алады. Ұлттық экономикалық өміріндегі мемлекеттік рөлі мен орнын
мұндай негізде түсіндіру мақсатында экономист Луис Малкерн былай деген:
"Менің ойымша, кез келген алдыңғы қатарлы ел үшін экономикадағы
мемлекеттің рөлін дұрыс анықтамаудан асқан қиын нәрсе жоқ. Демекші
экономика дамуындағы мемлекет ролінің маңыздылығын көрсету актуальды
проблема болып тұр. Сондықтан жұмысымның тақырыбын осылай таңдадым.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – тарихи шолу жасай отырып,
мемлекетіміз бен оны басқару жүйесін, оның экономикадағы елеулі ролін
бөлек және арнайы зерттеуді талап ететін мәселе ретінде қарастыру. Курстық
жұмыс екі бөлімнен құралған. Бірінші бөлімінде, Мемлекет мәні және
қызметтері, жалпы мемлекеттің пайда болуы, дамуы, мемлекеттің және
экономиканың ара қатынасын тарихынан бастап зерттеу қарастырылған.
Ал, екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару
жүйесінде еліміздің қазіргі дағдарыс кезіндегі экономиканы мемлекеттік
басқарудағы ұстанып отырған саясаты мен мемлекеттік қызмет көрсетуді
жетілдірудің негізгі бағыттарына тоқталған.
І МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет: ұғымы, мәні, белгілері, нысандары, механизмі, атқаратын
қызметтері. Ғылымға мемлекет терминін алғаш рет итальяндық ойшыл Николло
Макиавелли (1469-1527) енгізген. Оған дейін мемлекет деген ұғымның орнына
республика, корольдік, қалалық қауым, патшалық, ел, басқару,
ат төбеліндей билік сияқты әр түрлі атаулар қолданылып келген.
Алғашқы қоғамның ыдырауы, мемлекеттің
пайда болу себептері:
қосымша құнның пайда болуы;
қоғамның тапқа бөлінуі;
қанаушы тап өзінің үстемдігін жүргізу
үшін мемлекет құрады.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы
идеялар:
шарттық теория;
органикалық теория;
діни теория;
ішкі, сыртқы үстемдік теория;
материалистік теория.
Мемлекеттің алғашқы
қоғамнан өзгешеліктері:
халықты территорияға
сәйкес біріктіреді;
жеке қоғамды басқаратын
аппарат құрады;
мемлекеттік салық
қалыптасады.
Азия типтік мемлекеттердің
қалыптасуы, олардың
өзгешеліктері
Рим, Греция
мемлекеттерінің
қалыптасуы, олардың
ерекшеліктері
Феодалдық мемлекеттердің құрылуы, оның себептері
1-кесте Мемлекеттің қалыптасуы [2,235]
Мемлекеттің түпкі мәні қандай болса оның ұғымының, белгілерінің,
нысандарының, атқаратын қызметінің мазмұны да сонда болады. Демек, осы
тұрғыдан қарағанда мемлекетті оқып білуді оның мәнін ашып көрсетуден
бастау дұрыс әдіс. Мемлекеттің мәні дегеніміз оның табиғатын, мазмұнын,
қызмет ету мақсатын, қоғамдағы қажеттілігін анықтайтын барынша маңызды,
тұрақты ішкі және сыртқы жақтары мен қасиеттерінің жиынтығы. Мемлекеттің
мәнін ашып көрсетудің екі жолы қалыптасқан: таптық (маркстік-лениндік)
және жалпыәлеуметтік.
Маркстік-лениндік ағым мемлекеттің мәні жиынтығы қоғамның
экономикалық негізін құрайтын өндірістік қатынастардың сипатымен
анықталады дейді. Өндірісті қатынастардың сипаты осы қатынастарға тікелей
араласатын таптардың алатын орны мен атқаратын ролінен байқалады. Сөйтіп,
марксизм-ленинизм мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі мәнін аша
отырып, таптық қоғамда оның үстем етуші таптың мүддесін қорғайтынын
көрсетеді. Сонымен марксизм мемлекет қоғам бір-біріне қарама-қайшы
таптарға бөлінген кезеңде пайда болады деп түсіндіреді. Адамзат
қоғамындағы алғашқы таптық мемлекет ол құл иеленушілердің үстемдігіне
негізделген құл иеленуші мемлекет болды. Бұл мемлекеттің мәні қоғамның
алғаш рет таптарға – құл иеленушілер мен құлдарға бөлінгенін көрсетті. Осы
тұрғыдан қарағанда мемлекет дегеніміз бір таптың екінші тапқа өзінің
үстемдігін жүргізудің құралы.
Мемлекеттің әлеуметтік мәнін жақтаушылар мемлекет адамзат қоғамына
ортақ, әмбебап, жалпы ұйым болғандықтан ол халықтың барлық топтарының
мүддесін, ешкімге артықшылық, кемшілік жасамйбірдей қорғау керек деген
пікір айтады.
Солардың барлығын ескере келе, бүгінгі таңда мемлекет дегеніміз –
егемендікке ие, құқықтың негізінде, арнайы аппараттың көмегімен елді
басқаруды іске асыратын, заңдандырылған мәжбүрлеу мен күштеу қолдану құқы
бар, қоғамдағы саяси биліктің ұйымдастырылуының ерекше түрпішіні деп
айтуға болады.
Мемлекет - басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен
қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз eтeтiн, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша
нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса
мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-
саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың
маңызды мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына
белсенді түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары,
әсер ету нысандары мен әдістepi бар айрықша құрылым ретінде сипатталады.
Соның арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет
ететін басқалардан ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген нeгізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда
болған саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамды басқару міндеті атқаратын, адамдардың,
топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды
қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет туралы ұғымның тольқ болуы үшін оның белгілеріне егжей-
тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек ашу қажет.
Мемлекеттің рулық басқару нысанынан басты айырмашылығы арнаулы
кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болатындығында жатыр. Бұл
жердегі әңгіме қоғамнан ерекшеленген, басқару ici негізгі қызметіне,
кәсібіне, яғни мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған
адамдар туралы. Басқарушы - адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы рулық
басқару нысаны білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне
тән нәрсе, мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде
мемлекеттің барлық халқы бip жағынан басқарылғандарға, eкінші жағынан
басқарушылар мен басқаруға байланысты мамандарға бөлінеді. Сөйте тұра
екіншілерінің бipiншісінe қатысы тек қана басқару функцияларын емес,
сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын да ресми түрде жүзеге
асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа біp ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін
халықтан салық жинауға мәжбүр болуы. Бұл салық - мемлекеттің өмip сүріп,
тіршілік етуінің экономикальқ негізі; салықсыз ол күн көре алмайды,
өйткені қаржының жетіспеуінен немесе болмауынан оның өмір сүруі қиындайды.
Салықты мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар да төлейді; халықтың шамалы бөлігі ғана салық
төлеуден босатылады. Мемлекет салықтан түскен қаржыны басқару және
мәжбүрлеу аппаратының орасан зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін
ішкі және сыртқы саяси шараларын қаржыландыруға, денсаулық сақтау, білім
беру, ғылым, мәдениет салаларын қолдауға, экономиканың маңызды салаларын
ынталандыруға, қоғамдық қауіпсіздікті, құқық тәртібін қылмыс және құқық
бұзушылықпен күресті қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бipiнe оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы – рулық басқару ұйымының
негізінен мүлдем басқаша - қандас туысқандардың байланысы мен қарым-
қатынасынан құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, басқару ісінде
басым болудан калды. Kepiciншe, мемлекет азаматтарға өздеріне тиесілі
құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен кезде,
оларды басқару, ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең
алдымен олардың аумаққа жататындығын, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің дамуы барысында халықты аумақтық орналасу принципі
бірқатар мемлекеттік-құқықтық институттарымен (тұтас алғанда) жанама түрде
байланыс орнатты, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге, айқын мазмұнмен
толықтыруға бағытталған болатын.
Осыған байланысты адамның қандай да бip мемлекетке жататындығын
білдіретін азаматтық институты пайда болды. Мемлекет азамат еместер
шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтардың
мәртебесіндегі айырмашылықтарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы
жоқ тұлғалардың арқасында мемлекет халықты өзімдікі және өзімдікі емес
деп айшықтап атап көрсетеді (дифференциялайды). Сыртқы (мемлекеттер
арасындағы) және ішкі (автономиялық және әкімшілік аумақтық бөліністер
арасындағы) шекаралар институтының маңызы айтарлықтай. Олардың көмегімен
мемлекеттік биліктің кеңістіктегі шегі, сондай-ақ мемлекеттің егемендгінің
құрамдас бөлігі болып табылатын аумақтық билік жүргізу институты
анықталады.
Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және
институттарымен, егемендік сияқты белгімен ерекшеленеді. Бұл сипат
мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен институттарынан
жоғары қояды.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемділік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті
айтады. Өз аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер,
құрылымдар мен тұлғалар мемлекеттің басымдық ролін мойындайды. Олар
мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға, мемлекеттің белгілеген тәртібін
сақтауға әpі бұзбауға міндеттенеді. Мемлекетке тиесілі аумақта бipдe-бip
ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе алмайды.
Егемендіктің eкінші бip құрамдас бөлігі болып саналатын тәуелсіздік
дегеніміздің мәнісі - мемлекет өзінің билігін дербес жүргізеді, өзінің
стратегиялық бағыты мен тактикалық, жолын өзi таңдайды, өз iciнe ешкімді
араластырмай, ішкі және сыртқы саясатын өзi жасайды, басқаның, үстемдігіне
жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының iшкі acпeктіci мемлекеттің ішінде
қызмет істейтін бірде-бip ұйымның, бірлестіктің және кұрылымның мемлекет
билігінің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл аударуға
міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет басқа
мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым-қатынасты сақтайды
дегенді білдіреді.
Мемлекет - қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғамның, елдің,
хальқтың мүддесін ол қанағаттандыра алды ма, жоқ па, қоғам, ел, халық оған
өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан бұл меселенің дұрыс жауабы
алдын ала түйінделіп қойған ұғым болып табылады. Қоғамда, елде, халықтың
арасында жұмыс icтeп жатқан басқа бірде бip ұйым (бірлестік, құрылым)
қоғамның, елдің, халықтың epкi мен муддесін білдіруші екендігін, барлық
деңгейде және барлық жағдайда оларды білдіре, көрсете аламын деп
мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға мемлекеттің ғана
негізі бар. Мемлекеттің мұндай сипаттары басым.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық нысаны, реттеуді және ықпал етуді
пайдалануы, оның міндетті белгіci болып табылады. Олардың алдында тұрған
міндетті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс icтeп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құкықтық нұскауларды орындауы қажет болса, онда кұқық аясындағы
мемлекеттің кызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелгімен сипатталады және
әр алуан болып келеді. Бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқық
шығармашылық монополиясы, сондай-ақ құқық қорғау, бақылау, қамтамасыз
етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара
қарым-қатынаста өзәнің қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық
бастауына сүйенеді.
Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және
оларды органдар, мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға
бейімделуі (бұл мәселелер төменде егжей-тегжейлі қарастырылатын болады)
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады.
Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен
басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек, ол отандық оқу және
монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және
даму процесінде мемлекет сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі
керек. Халықсыз және аумақсыз мемлекет жоқ және болмайды да: соңғысын
табиғи факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне жатқызу
қажет.
Сонымен, мемлекет - саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар
болуы мүмкін. Бірақ мемлекет – ерекшке,бүкіл қоғамды қамтып,соның
атынан,қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан
қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда да қызмет атқарады.
Сондықтан мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанамалай әсер ететін
ерекше органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар.
Оларға жататындар мыналар:
1) Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі –
ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады,оларға бағынышты емес. Мемлекет
өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып, өз еркімен жүзеге
асырады. Былайша айтқанда.басқа мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі
және сыртқы саясатын өзі атқарады.
2)Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші,басқарушыоргандары
болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын
шенеуніктер болады. Қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті қамтамасыз ету
үшін мемлекет әскер,полиция құрады. Сыртқы жаулардың жансыздарынан сақтану
үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады. 3)Мемлекет органдарын, оларда
істейтін қызметкерлерді қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қоры
болады. Ол қорды жасау үшін мемлекет алым-салық белгілейді және оны
жинайды.
4)Мемлекеттің өзінің тұрағы,аумғы болады. Сол аумақта мемлекет
құрылады,өз қызметін атқарады,билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын
мемлекет барлық күш-қуатын сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды.
Мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе
осы жер, аумақ мәселесіне байланысты. Мемлекеттің аумағы басқаруды тиімді
жүзеге үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық бөліктерге
бөлініп тұрғандықтан, олардың құқықтық жағдайы соған байланысты болады.
Мемлекет белгілері
Мемлекеттің егемендігі
Құқықтық жүйенің болуы
Билеуші органдардың болуы
Халықтың аулақ болуы
Басқару аппаратының болуы,
басқарудан басқа істермен
шұғылданбайтын адамдардың болуы
Арнаулы қаражат қорларын құру
үшін салықтар жинау
Мемлекет тәуелсіздігін
қамтамасыз ететін, қоғамдық
тәртіп сақтайтын органдардың
болуы
2-кесте. Мемлекет белгілері [2,236]
5)Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі-құқықтық жүйенің
қалыптасуы. Қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып,
тәртіп орнату үшін құқықтық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қабылдайтын
мемлекеттің тиісті өкілеттігі бар органдар болады. Сол құқықтық
нормалардың жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
Мемлекеттің мәні оның ерекшеліктері мен сипатты белгілерінің
жиынтығынан тұратын мазмұнынан көрінеді. Мемлекеттің қоғамдағы саяси
партиялар, қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар мен институттардан ерекшеленетін
өзіндік бірнеше белгілері бар. Ондай белгілерге мемлекеттің аумағының
болуы, мемлекеттің халқының болуы, мемлекеттік (бұқаралық) билік,
мемлекеттің егемендігі, құқық пен заңдардың барлығы, салық пен салықтық
жүйенің болуы жатады. (2-кесте)
Кез келген мемлекеттің өзінің белгілі бір аумағы болады. Аталған
аумақта сол мемлекеттің тұрғындары, халқы шоғырландырылады және осы
аумақтың көлемінде мемлекеттің билігі таралып, іске асырылады. Тек елшілік
аясында немесе басқа да халықаралық келісім арқылы көрсетілген шеңберде
болмаса, бір мемлекеттің аумағында екінші мемлекеттің билігі жүрмейді.
Мемлекеттің екінші бір белгісі ол мемлекеттік (бұқаралық) биліктің
болуы. Биліктің бұқаралық болуы себебі ол, сол мемлекеттің халқы атынан
оның аумағында тұратын елдің, адамдардың барлығына бірдей таратылады.
Бұқаралық билікке мемлекеттік билік пен басқару органдары, мәжбүр ету
аппараттары жатады. Тек мемлекет қана сот, прокуратура, ішкі істер
бөлімдері, әскер, абақты сияқты органдар мен мекемелердің көмегімен
мемлекеттік билікті іске асырады.
Халықаралық құқық теориясына сәйкес мемлекеттің ең негізгі
белгілерінің бірі сол мемлекеттің аумағында тұратын халқының болуы.
Мемлекеттік билік өзінің аумағында тұратын адамдардың арасындағы қоғамдық
қатынастарды құқық, заң арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған құқықтық
нормативтік актілерді қабылдайды. Қабылданған құқықтық нормативтік актілер
халықтың барлық топтарына ортақ және міндетті түрде орындалуға, сақталуға
және іске асырылуға тиіс.
Мемлекеттің келесі бір белгісі ол мемлекеттің егемендігі. Егемендік
мемлекеттің ішкі және сыртқы істерді атқарудағы толық тәуелсізідігі.
Мемлекеттің егемендігін үш жақта қарастыруға болады: біріншіден,
мемлекеттің бүкіл аумағына, халқына тарайтын бірден-бір мемлекеттік билік
болып табылатын биліктің үстемдігі; екіншіден, мемлекет органдарының
бірыңғай жүйесін құрайтын мемлекеттік биліктің тұтастығы; үшіншіден,
мемлекеттік биліктің өз істерін өз еркімен шешуге құқығы бар биліктің
тәуелсіздігі.
Мемлекеттің тағы бір белгісі ол мемлекетте құқықтың, заңдардың
болуы, құқық пен мемлекеттің ажырамас, тығыз байланысы. Кез келген
мемлекет өзінің саясатын, билігін белгілі бір нормативті актілерді
қабылдау арқылы іске асырады. Құқық пен заңды сол мемлекеттің өзі қабылдап
бекітеді және олар сол мемлекеттің бүкіл іс-әрекетін заңдастыруға
көмектеседі, қоғамдағы тәртіп епн тұрақтылықты, қауіпсіздікті қамтамасыз
ету үшін қажет.
1.2 Мемлекеттің экономикалық қызметтері
Мемлекеттің мәні - мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты
өзeгi, яғни басты жемісі.
Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің бағыттарын
анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның құрамында
болатындардың біpi.
Кез келген мемлекетте қарама-қарсы болып келетін екі мән - таптың
және жалпы әлеуметтік мән болады.
Мемлекеттің таптық мәнін қарастырып көрейік. Мемлекет бұқара
көпшіліктің билігі ретінде өзін-өзі басқарудың бұрынғы органдары қауымдық
құрылыста басқару қызметтерін атқаруды тоқтатқаннан бастап пайда болады.
Қоғам әлеуметтік жіктелуге аяқ басады, бұрынырақта қоғамның (қауымның)
барлық мүшелеріне тиісті болған билік саяси сипатқа ие болады, сөйтіп ол
ең алдымен қуатты әлеуметтік топтардың, таптардың мүддесіне бейімділік
танытады. Сонымен мемлекеттің таптық мәні қашанда болсын билікте қоғамның
қуатты тобының мүддесін жақтау арқылы білінеді.
Дегенмен мемлекет тек ауқатты таптың ғана қамын ойлаумен
айналыспайды, қайта ол бүкіл қоғамның қамын да ойластыруға мәжбүр болады.
Өйткені, қоғам бірегей құрылым болғандықтан соған сай дәулетті топтар
ондағы кедей (жарлы) қаналушы топтарсыз өмір сүре алмайды. Сөйтіп кез
келген мемлекет қашанда болсын жалпы әлеуметтік қызметтерді де жүзеге
асыруға мәжбүр болады, сондықтан да бүкіл қоғам мүдделерін де ескеріп
қызмет атқаруы тиіс. Осы айтқанымыз мемлекеттің жалпы әлеуметтік мәні
болып табылады.
Қай мемлекет болса да қандай 6ip әлеуметтік топтық, таптың үстемдік
құруының машинасы, құралы ғана емес, сонымен 6ipгe ол бүкіл қоғамның
мүддесін де білдіреді, оны біріктіру құралы және оны интеграциялайтын
тетік болып табылады.
Мемлекетте әрқашанда 6ip жақты таптың немесе топтық үстемдік құрушы
басшы тобы мүдделері мен бүкіл қоғамның мүдделері ұштастырылады,
үйлестіріледі.
Әр түрлі тарихи жағдайларда осы екі мәністік (мәндік) жақтардың
арақатыстылығы барлық мемлекеттерде бірдей емес, яғни әр алуан болып
келеді, бip жағының күшеюі басқа жағының нашарлауына апарып соғады.
Мемлекеттің таптық мәні жоғары дәрежеде құл иеленуші мемлекетте
байқалады, онда құл (күң) құқықтың субъектісі емес, құқықтың объектісі
(заты) - мүлік яғни жанды мүлік есебінде құл иеленушінің меншігі болып
табылады.
Қоғамның дамуы барысында, құл иеленушіліктен феодализмге,
феодализмнен капитализмге қарай ету кезеңдерінде және сол формацияларда
мемлекеттің жалпы әлеуметтік жақтары үлкен рөл атқара бастады. Әcipece
мемлекеттің жалпы әлеуметтік мәні осы күнгі батыс мемлекеттері қоғамында
айқын көрінеді. Бұл көріністерді кәсіпкерлердің табыстарына салынатын
салықтардың жоғары мөлшерде болуынан, еңбек ету жағдайларын мемлекет
тарапынан реттеуінен алуан түрлі әлеуметтік бағдарламалардың кең түрде
дамуынан және тағы басқалардан байқауға болады.
Мемлекеттің әлеуметтік рөлінің жоғарылай түсуі әжептәуір дәрежеде
әлеуметтік қайшылықтардың әлсіреуіне әкеледі, таптық қарсыластардың
әрекеттерін басу шараларының қажеттілігі де азаяды, қоғамдағы тұрақтылық
та нығая түседі.
Осы заманғы дамыған мемлекеттер өзінің жалпы әлеуметтік мәнін
ұлғайтуға деген ұмтылысын күшейтуде, өйткені олар ең алдымен қоғамдағы
тұрақтылықты нығайтуға мүдделі болып отыр.
Сонымен қорытып айтқанда, қай мемлекетте де болсын қарама-қарсы екі
мән болады - таптық және жалпы әлеуметтік, проблемаларды туындататын да
осы екеуінің арасындағы қайшылықтар. Оларды шешу мемлекеттің бірден біp
міндеті болып табылады.
Мемлекеттің аталған міндеттерді орындауы олардың қызмет
бағыттарынан көрінеді.
Мемлекеттің қызметтері дегеніміз - қоғамды басқарудағы мемлекеттің
өзінің алдына қойған міндеттері мен мақсаттары, әлеуметтік тағайыны мен
мәнін білдіретін, өздеріне ғана тән формалары, өздеріне ғана тән әдістер
арқылы атқарылатын әрекеттері және олардың негізгі бағыттары. Мемлекеттің
қызметтері қатып қалған және ешбір өзгермейтін қатаң қағида (догма) емес,
қайта олар өзгермелі, өзгерістерге жиі ұшырайтын құбылмалы болып келеді.
Нақты тарихи жағдайларға байланысты қайсыбір қызметтері басты шарт
ретінде алға шығып отырады. Мысалы: ежелгі кезеңдерден Шығыс Азия
мемлекеттерінде ирригация, яғни суландыру жүйесі құрылыстарын салу
-қоғамдық жұмыстар ретінде мемлекеттің басты қызметтері болып саналған. Ал
көшпелі елдерде мемлекеттерді сыртқы жаулардан қорғау ici басты қызмет
түpi болатын. Қазіргі дамыған демократиялық елдерде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау iciн қамтамасыз ету басты қызмет болып табылады.
Демократиялық мемлекеттің негізгі мақсаты - қоғам үшін, қоғамдағы
адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін қызмет атқару болып
табылады. Қоғам - өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі -өндipic.
Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері
де, жекелеген адамдар да қажетті ic-әрекет жасап отырады. Бұл салада
мемлекеттің істейтін қызметі сан алуан. Мемлекет өзіне қарайтын
кәсіпорындарды тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекеттік меншігінде табиғи байлықтар да болуы мүмкін. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес жер және оның қойнауы, су көздері,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет
меншігінде. Меншіктің басқа түрлерінің қалыптасуына, пайдалану әдістеріне
мемлекет немқұрайлы қарай алмайды. Ceбeбi меншік міндет жүктейді, оны
пайдалану иесімен қатар қоғам игілігіне де қызмет eтyi тиісті. Сондықтан
мемлекет ез меншігіне жататын объектілерді тікелей басқарып реттейді, ал
мемлекеттік емес меншік түрлерін жанамалап реттейді. Демек, қалай да болса
шаруашылықты ұйымдастыру және реттеумен шұғылданады. Осыған байланысты
мемлекеттің экономиканы ұйымдастыру, басқару, реттеу функциясы болады.
Функцияның түсінігі
Мемлекеттің қоғамның барлық
саласында атқаратын жұмысының
негізгі бағыттарын функция дейді.
Сыртқы
функциялар,
уақытша
функциялар
Ішкі функциялар
Уақытша
функциялар
Тұрақты
функциялар
экономикалық
әлеуметтік
қорғаныс
экономикалық
Қаржыны бақылау
саяси
Заңдылықты құқықты
тәртіпті бақылау
Мәдени
Халықты тәрбиелеу
Бейбітшілік, халықаралық
демократияны сақтау
Экологияны сақтау
ғылыми-техникалық
Халықаралық достастық
3-кесте. Мемлекеттің функциялары
Қандай да болсын қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады
дедік. Кейбір елдерде, мысалы, Қазақстанда, көптеген ұлт өкілдері өмір
сүреді. Олардың ара-қатысын реттеу - негізінен, мемлекеттің міндеті.
Оларға қамқорлық жасауды, олардың арасындағы қарым-қатынастарды,
туындайтын қарама-қайшылықтарды реттеу, шешу, жөнге салу - тек қана
мемлекеттің қолынан келетін ic. Ол үшін мемлекетте күш те, қаражат та,
басқа да мүмкіндіктер бар. Осыған сәйкес мемлекет әлеуметтік функция
атқарады. Егер де мемлекеттің осы қызметі кең өpic алып, үздіксіз
жүргізілетін болса, оны әлеуметтік мемлекет дейді.
Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды қызметтер
экологиялық қызмет болып табылатындығын атап етуіміз керек. Осылай көңіл
бөліп, атап көрсетуіміздің ceбeбi - адамзат баласының қазіргі кездегі
тіршілік ету әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа тepic ықпал жасауынан
туындап отыр. Мысал келтірсек, табиғатты бүлдіру шектен тыс жүзеге асып
отыр. Атмосфераның, судың, топырақтың ластануы қатерлі сипат алып бара
жатыр, адамды қырып-жоюдың алапат құралдарын жинақтаған қорлар, бepi
жиналып жойқын проблемаларды туындатып отыр.
Мысал үшін Чернобыль атом электростанциясы ядролық апатын немесе
2000 жылдың тамыз айында Баренц теңізінде болған Ресейдің Курск атом
сүцгуір қайығының апатқа ұшырауын еске алайық. Оның сыртында Каспий
теңізінің ластануы салдарынан Каспий итбалығыныц (тюлень) жаппай қырылуы,
Арал теңізінің тартылып, оның құрғап қалған орнынан ұшқан тұзды
тозаңдардың Канадаға дейін жетіп, жауын-шашынмен жаууы - жалпы адамзат
қоғамына төнген үлкен қасірет. Осы сияқтыларды тізбектей берсе, адам
баласына төнген қауіптің орасан зор екеніне көз жеткіземіз.
Мұның барлығы - адам жасаған ic-әрекеттердің нәтижесі. Енді қауіп
жер бетіндегі бүкіл Tipшілік иелеріне төніп отыр.
Қандай қоғам болса да ғылымсыз, білімсіз, мәдениетсіз өркендеп,
дами алмайды. Бұл салада да мемлекет ықпал етуі керек. Мысалы, Қазақстан
мемлекетінде мемлекеттік гылыми-зерттеу, білім беру, мәдениет мекемелері
бар. Оларды мемлекет қаржыландырып, жұмысын реттеп, басқарып, бағыт 6epiп
отырады. Мемлекеттік емес оқу, мәдениет орындарының жұмысын заң жүзінде
реттеу арқылы оларға да әсер етеді. Демек, мемлекеттің ғылымды, білім
6epyдi, мәдениетті басқарып, дамытып отыратын функциясы болады.
Аталғандар мемлекеттің iшкi функциясына жатады. Мемлекет басқа
мемлекеттермен түрлі, сан алуан қатынастарға түседі. Алдымен мемлекет
өзінің тәуелсіздігін, егемендігін, аумағының тұтастығын басқа елдердің қол
сұғуынан қорғауга, сақтауға әрекет жасайды. Ол өзінің шекарасын бекітеді,
күзетеді. Сол үшін қажетті қарулы күштер құрады, басқа мемлекеттермен
осыған байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқару мемлекеттің
өзін-өзі қорғау функциясы деп аталады.
Мемлекеттер бip-бipімен экономикалық, сауда, мәдени, ғылыми, саяси,
құқықтық, т.б. түрлі қатынастарда болуға талпынады. Мұндай қатынастар тең
негізде қалыптасатын болса әр елдің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады.
Осы салада мемлекеттің басқа елдермен қатынас жасау функциясы жүзеге
асырылады.
Бейбітшілікте, тыныштықта өмір сүру үшін мемлекеттер өзара
келісімшарттарға отырады, әскери одақтар құрады, т.с.с. әрекеттер жасап
отырады. Kaзipri тарихи жағдайда соғыс, әскери шиеленістер адамзаттың өмip
cүpyiнe шексіз қауіп төндіруде. Сондықтан адамгершілік жолмен дамығысы
келетін мемлекеттер соғыстың алдын алу әрекеттерін жасауға тырысады.
Демек, мемлекетке бейбітшілік функциясын атқару да тең көpiнicте болу
керек.
Осы айтылғандар мемлекеттің сыртқы функциясына жатады.
Аталған мемлекеттің iшкi және сыртқы функциялары түрлі жолдармен,
тәсілдермен жүзеге асырылады. Олар eкi топқа бөлінеді: 1) құқықтық; 2)
ұйымдастырушылық.
Құқықтық тәсілге жататындар: заң, басқа да нормативтік құқықтық
актілер жасау, жедел орындау, iздecтiру қызметі, құқық қолдану қызметі,
құқық қорғау қызметі.
Ұйымдастырушылық тәсіліне жататындар: ұйымдастыру-реттеу қызметі,
экономиканы ұйымдастыру қызметі, ғылымды, білім беруді ұйымдастыру
қызметі, әскери-ұйымдастыру қызметі.
Дегенмен, осы аталған көзқарастар кеңінен таралмағанын ескере
отырып, мемлекет қызметтерін жіктеудің төмендегідей түрін ұсынып отырмыз.
Ендігі біздің мақсатымыз осы ішкі мемлекеттік қызметтер арасынан
мемлекеттің экономикалық қызметтерін қарастыру болып табылады.
Кез келген қоғамдағы мемлекеттің экономикалық рөлі оның нақты
қызметтерінің жиынтығы арқылы көрінеді. Мемлекеттің рөлі мен оның
қызметтері мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының әртүрлі
модельдерінде ғана емес, әр елдің әртүрлі нақты тарихи жағдайлары бар бір
модельінде де өзгеше. Сонымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлі мен
атқаратын қызметтері рыноктық экономикасы жоғары дамыған мемлекет пен
өтпелі экономиканы мемлекетте бірдей болуы мүмкін емес. Бүл жерде нақты,
ерекше жағдайлар да маңызды. Мұндай өзгешеліктер көптеген объективті,
материалдық факторларға байланысты, сонымен бірге әр қоғамға тән дәстүрлер
мен көзқарастардың (менталитет) әсерінен пайда болады.
Аралас экономика қалыпты немесе нәтижелі қызмет ететін елдердің
экономикалық, мәдени жөне үлттық-тарихи дамуына қарамастан, бүл елдерде
ерекше көңіл бөлінетін мемлекеттің экономикалық рөлі, экономикалық
теорияға тәуелсіз, келесідей маңызды қызметтермен байланысты:
• заң шығару, қүқықтық базаны жөне әлеуметтік ортаны қамтамасыз
ету (меншік қүқығын қорғау, шаруашылық өмірдегі қүқықтық
тәртіп пен заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, жүмыс беруші
мен жүмысшы арасындағы өзара қатынасты реттеу);
• кәсіпкерлік еркіндікті қамтамасыз ету, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және монополиялық тенденциямен күрес
(монополиялық іс-әрекетке қарсы заңдар қабылдау, әділетсіз
бәсекеге қарсы іс-шаралар жүргізу, түтынушылардың қүқығын
қорғау жөне т.б.);
• халықтың әртүрлі топтарының ішіндегі мұқтаж топтарға
өлеуметтік кепілдіктер беру мен қорғау мақсатында табыстарды
қайта бөлу (білім беру саласында міндеттемелерді қабылдау,
демографиялық процестерді реттеу, денсаулық сақтау
жүйесіндегі емдеу мен сауықтыру, ана мен баланы қорғау,
зейнетақы, жәрдемақы, төлемақы жөне т.б. арқылы халықтың
кедей топтары мен қарт адамдарды қолдау);
• сыртқы жөне ішкі жағдайлармен байланысты үлттық экономиканың
құрылымына өзгеріс енгізу мақсатында ресурстардың бөлінуіне
түзетулер енгізу;
• экономикалық конъюктураның ауытқулары кезінде экономиканы
тұрақтандыру, экономикалық ындаландыру (ақша айналысын реттеу
және үлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету, жұмыспен
қамту деңгейін реттеу және жұмыссыздықпен күрес жөне т.б.);
• жеке капитал әрекет етпейтін сфераларда кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыру (қоғамдық тауарларды өндіру, қалаларды қайта
қүру, төуекелден сақтандыру, мәдениет жөне ескерткіштерді
қорғау және т.б.);
• сыртқы экономикалық қызметтерді бақылау, кеден жүмысын
үйымдастыру;
• қоршаған ортаны қорғау, сарқылатын табиғи ресурстарды
пайдалануды реттеу.
Барлық қызметтер, біріншіден, рыноктық жүйенің қызмет етуін
жеңілдету мен қолдауға бағытталған, екіншіден, рыноктық жүйенің
кемшіліктерін жоюмен қоса, қозғалысына жаңа бағыт беру және түзетулер
енгізу.
Қоғамның материалдық-техникалық базасының жетілуімен бірге оның
дамуы, экономика субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстардың
күрделенуі, қоғамдық өмірдің кейбір сфераларының маңызының артуы жөне
интеграциялық процестердің күшеюі нәтижесінде мемлекет қызметтері
толықтырылады, нақтыланады жөне жаңа қызметтер пайда болады. Сонғысының
қатарына экономистер жатқызады:
- өте дәлдікпен қалыптастырылған өнеркәсіп саясатын жүргізу;
- қазіргі заманғы технологиялар жасау мен енгізу үшін арнайы
экономикалық аймактарды қүру, жекелеген аймақтар мен сфералардың дамуын
ылталандыру;
- ел шекарасын анықтау жөне мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Бүл қызметтерді жүзеге асыру көбінесе өртүрлі мемлекеттердің
ерекшеліктерімен анықталады. Дамыған рыноктық экономикада
макроэкономикалық түрақтылық пен экономикалық өсуге, оның техника-
технологиялық базасын дамытуға ықпал ететін қызметтер басты болады өрі жиі
қолданылады.
Ал экономикасы өтпелі елдерде ескі жүйені рыноктық жүйеге жедел
қайта қүруға мүмкіндік беретін қызметтер басты болады.
Сондықтан эр ел мемлекеттік реттеуге қатысты өртүрлі үстанымдарды
қалыптастырады, өртүрлі ағымдық жөне стратегиялық мақсаттар қояды, оларға
жетудің өртүрлі нысандары мен әдістерін қолданады.
1.3 Мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының тарихи сипаты
Классикалық экономикалық теорияның басты өкілдері - Адам Смит,
Давид Рикардо, Жан-Батист Сэй, Джон Стюарт Милль және т.б. Бұл модельдің
мәні экономикалық жүйенің рыноктық механизмнің ережелеріне сәйкес қызмет
ететіндігімен байланысты.
Рыноктық жүйе өзін-өзі реттеуге қабілетті және қоғамдағы шектеулі
ресурстарды толық әрі тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұл рыноктың
реттеу тетіктері арқылы жүзеге асады, яғни, пайыз қойылымы және баға мен
жалақы ара қатынасының икемділігі. Екі реттеу механизмі бірігіп әрекет ету
нәтижесінде толық жұмыспен қамту мен шектеулі рссурстарды толық
пайдалану объективті мүмкіншілікке айналады. Осы арқылы экономика
сыртқы күштердің қатысуынсыз-ақ өзін-өзі дамытуға қабілетті болады. Адам
Смиттің пікірінше бағалар жүйесі экономикалық
процестердің қатысушыларына қатаң ережелерді жүктейтін. олардың әр түрлі
іс әрекетерін анықтайтын механизм. Бұл орталық басшылықгың немесе ұжымдық
шешімнің көмегенсіз автоматты түрдс жүзеге асады. Бағалар жүйссі
ғана жеке мүдделерді қоғамдық мақсаттармен үйлестіруді қабілетті.
Эгоистік жеке шын мәнінде, қоғамдық мүдделермеп гармониялық үйлесімді
бола алады. Ешқандай да ұжымдық басқаруға келмейтін, бірдей пікірлерге
бағынбайтын рыноктық экономика әрекет етудің қатаң ережелеріне сүйенеді.
Жеке адамның рыноктық жағдайларға әсері үлкен болмауы мүмкін: ол
сұраған бағаны төлейді, өзіне қажет тауарлардың мөлшерін, аса қолайлы
жағдайды таңдайды. Бірақ мұндай әрекеттердің жиынтығы тепе-теңдік бағаны
белгілейді және әрбір сатып алушы осы бағаларға бағынады, ал бағалардың
өзі барлық жеке әрекеттердің жиынтығына бағынады. Осыдан орай рыноктың
"көрінбейтін қолы" нақты индивидтің еркі мен ықыласынан тәуелсіз түрде
нәтижелерді қамтамасыз етеді.
"Көрінбейтін қол" мен рыноктың автоматтылығы ресурстарды бөлу мен
оңтайландыруға қабілетті. Яғни, рынок "айқын және қарапайым табиғи
еркіндік жүйесі" идеясын жүзеге асыруға қабілетті. Шығатын қорытынды:
мемлекеттің экономикаға ешқандай араласуы болмауы тиіс, әйтпесе табиғи
тәртіп "қалай жүрсе, солай жүрсін" - lаіssеz faire - lаіззех раssеz -
бұзылады.
Мемлекеттің араласуы қажет емес, өйткені ол экономиканың аса
тиімділікпен даму жолынан адастырады.
Жан-Батист Сэй рыноктың өзін-өзі реттеу механизмін анықтау үшін
мынадай идея ұсынады: "Тауарлар мен қызметтердің өндірісі осы өндірістің
құнына сәйкес келетіндей табысты қалыптастырады, яғни, өндіріс барлық
игіліктер мен қызметтерді сатып алу үшін қажетті табысты қамтамасыз
етеді". Сэй заңы деп аталатын бұл идея бойынша "ұсыныс өзінің мөлшеріне
сай келетін сұранысты туындатады".
Қоғамдық үлес пайыз қойылымы, баға, жалақы, бәсеке секілді рыноктық
механизмдермен реттеледі. Жоғары немесе төмен ауытқу арқылы бұл
механизмдер рынок субъектілерінің іс-әрекеттерін басқарады және
экономиканың тұрақты дамуы мен толық жұмыспен қамтуға жағдайлар жасайды.
Еңбек рыноғындағы бәсеке нәтижесінде мәжбүрлі жұмыссыздықтың болуы мүмкін
емес.
Дж.С. Миллдің қорытындысы бойынша "жалпы тәжірибелік қағида
lаіssеz fаіrе болуы тиіс жене одан кез-келген ауытқу қауіпті". Сондықтан
мемлекетке "түнгі күзетші" рөлі берілген, ал оның басты қызметтері-
меншікті қорғау мен салықтарды жинау.
Классикалық идея, оның ішінде "өндіріс өзіне қажетті мөлшерде
сұранысты туындатады" деген Сэй заңы 100 жылдан аса шынайы экономикалық
теория болып саналды. Дж. Гэлбрейттің сөзімен айтқанда: XX ғасырдың 30-шы
жылдары Батыс елдеріндегі адамдардың Сэй теориясын қабылдауы немесе
қабылдамауы экономистерді есуастардан айырудың негізгі белгісі болып
табылды.
Мемлекетке "түнгі күзетші" рөлін беру XVII ғасырдың соңы мен XX
ғасырдың басындағы еркін кәсіпкерлікке негізделген капитализм мен еркін
рынок кезеңінің әлеуметтік-экономикалық қалыптасу және даму жағдайларымен
байланысты.
Сол кезеңдердің әлеумеггік-экономикалық негізі өндірістік
ресурстарға шағын жеке меншіктің болуы, субъектілер арасындағы
экономикалық қатынастардың еркін бәсекелестік рынок арқылы жүзеге асуы
болып табылады.
Классикалық рыноктың негізгі белгілері:
- сатып алушылар мен сатушылар санының көп болуы;
- тауарлар мен қызметтердің бағалары өндірушілерден тәуелсіз
сұраныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасады;
- рынокқа енуде ешқандай кедергілер жоқ;
Өндірілетін өнімдер біртекті, күрделі емес және ірі көлемдегі
өндірістің артықшылықтары жоқ;
рыноктың барлық қатысушылары қажетті ақпараттарды еркін алады және
кәсіпкерлік әлемінде жақсы бағдарланады.
Мұндай жағдайда, шын мәнінде, рынок реттеуші қызметтерін өзі жүзеге
асыра алды және мемлекет өз қызметтерін шектеп, рыноктың өркендеуі үшін
кедергілердің болмауын қадағалап отырды.
Классикалық бағыттың экономиканы реттеу идеялары неоклассик-
экономистермен әр кезеңде, әртүрлі жағдайларда өзекті сипатта болды.
Неоклассикалық бағыттың жақтаушылары экономиканы мемлекеттік
реттеудің әртүрлі іс-шараларын ұсынды. Алайда, олардың арасында
неоклассикалық бағыттың эр түрлі нұсқалары (неолибералистер, монетаристер
және т.б.) болғанымен, тұжырымдаманың басты мәні келесідей болды- мемлекет
рыноктың экономиканың заңдарын бұзбауы тиіс, өйткені ол экономиканы тиімді
басқаруға қабілетсіз.
Бұл бағыттың ішінен Милтон Фридменнің "монетаризм" теориясын ерекше
атап өтуге болады. Бұл теорияның басты постулаттары жоғарыда айтылған
жағдайлар: рыноктық жүйе өзін-өзі реттеуге қабілетті, тепе-теңдік күйде
болады, үлкен орнықты қоры бар, сондықтан да реттеуге мұқтаж емес. "Бірде-
бір үкімет рыноктан ақылды бола алмайды". Экономиканы нақты және ақшалай
секторларға бөле отырып, монетаристер өздерінің басты зерттеулері мен
тәжірибелік ұсыныстарын ақша секторымен байланыстырады. Рынокты қажетті
ақша мөлшерімен қамтамасыз ету арқылы қолайлы жағдайларды қалыптастыру
үшін мемлекет ақша секторының нақты секторға қатысты "бейтарап" болуын
жүзеге асыруы тиіс. Ақша массасын арттыру үнемі, бірақ сатылы жүруі керек.
Циклдың ауытқуларға қарамастан ақша массасының өсімі жылына 3-5%-дан артық
болмағаны жөн. Бұл М. Фридменнің "алтын ережесі" ден аталады.
XIX ғасырдың соңынан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзат қоғамы өзінің даму тарихы сатысында екі бірдей сызықты
феноменді- мемлекет пен рынокты қалыптастырды. әртүрлі себептердің
туындысы ретінде өмірдің барлық сфераларына әсер етумен қатар олардың даму
бағыттары мен жолдары уақыт өте келе жиі тоғысатын болды. Шешілетін
мақсаттар мен міндеттер жақындай түсіп, нәтижелер біріккен күштер мен
әрекеттерге тәуелді бола түсті.
Қазіргі қоғамның даму деңгейі тұтастай және толық түрде мемлекет
пен рыноктық іс-әрекеттердің координациялану мүмкіншіліктеріне, бір-бірін
өзара толықтыру мен үйлестіру қабілеттілігіне байланысты болып отыр.
Сонымен қатар олар - қоғамның дамуына әсер ететін өзіндік
механизмдері, сферштары, нақты қызметтері, мақсаттары мен міндеттері бар
салыстырмалы дербес құрылымдар.
Мемлекет қоғамның белгілі бір сатылы даму нәтижесі ретінде пайда
болды. Оның пайда болуы қоғамның өзі шешуге дәрменсіз саяси, әлеуметтік
жөне экономикалық қиыншылықтардың шиеленісуімен байланысты. қайшылыкта
толы қоғамдағы қақтығыстарды төмендететін, белгілі бір тәртіпке
негізделген ережелердің шекарасын анықтайтын күштің қажеттігі өсе түсті.
Сондықтан қоғамды дамытудың жағдайларымен қамтамасыз ету, "ойын
ережелерін" анықтау қызметі мемлекетке жүктелді. Пол Хейне атап өткендей:
"Мемлекет қоғаммен мойындалған мәжбүрлеудің ерекше құқығына ие"[1. 446
б.].
Алғашқы кезде мемлекеттің қоғамдағы рөлі қарапайым болды. Ол құқық
қорғау мен заңдардың орындалуын қадағалау, ұлттық қорғаныс пен басқа
мемлекеттермен нормативтік қатынастарды және т.б. сақтаумен шектелді.
Экономика саласында мемлекет табыстарды анықтау және есептеу қызметін
жүзеге асырды. Австриялық экономист Хайектің сөзімен айтқанда мемлекет
экономикалық процестерге араласпай "түнгі күзетші" рөлін атқаруы тиіс
болды.
Осыған қарамастан, мемлекет барлық кезеңдерде ұлттық экономикалық
өміріне елеулі әсер етті. Феодалдық қоғамның заңдары жерге меншікті
қорғады, шаруалардың міндеттерін анықтады.
қалыптасқан экономикалық жағдайлар, өмірдің барлық сфераларындағы
көріністер мемлекетті экономикалық мәселелерді шешуге қатысуға, дәстүрлі
қызметгі өзгертуге, әкімшілік және экономикалық тетіктер мен әдістерді
қолдануға итермеледі.
Уақыт ете келе рыноктың дамуы және күшеюімен катар мемлекеттің
араласуын қажет ететін процестер өсе түсті. Яғни, шектеулі ресурстарды
тиімді белу үшін бәсекені қолдау, қоғамның елеулі бөлігін әлеуметтік
қорғау және т.б. процестер қазіргі кезде әлемдік тәжірибе бойынша
мемлекеттің белсенді реттеуші рөлі арқылы қана рыноктық экономика тиімді
бола алады. Ұлттық экономикалық өміріндегі мемлекеттік рөлі мен орнын
мұндай негізде түсіндіру мақсатында экономист Луис Малкерн былай деген:
"Менің ойымша, кез келген алдыңғы қатарлы ел үшін экономикадағы
мемлекеттің рөлін дұрыс анықтамаудан асқан қиын нәрсе жоқ. Демекші
экономика дамуындағы мемлекет ролінің маңыздылығын көрсету актуальды
проблема болып тұр. Сондықтан жұмысымның тақырыбын осылай таңдадым.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – тарихи шолу жасай отырып,
мемлекетіміз бен оны басқару жүйесін, оның экономикадағы елеулі ролін
бөлек және арнайы зерттеуді талап ететін мәселе ретінде қарастыру. Курстық
жұмыс екі бөлімнен құралған. Бірінші бөлімінде, Мемлекет мәні және
қызметтері, жалпы мемлекеттің пайда болуы, дамуы, мемлекеттің және
экономиканың ара қатынасын тарихынан бастап зерттеу қарастырылған.
Ал, екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару
жүйесінде еліміздің қазіргі дағдарыс кезіндегі экономиканы мемлекеттік
басқарудағы ұстанып отырған саясаты мен мемлекеттік қызмет көрсетуді
жетілдірудің негізгі бағыттарына тоқталған.
І МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет: ұғымы, мәні, белгілері, нысандары, механизмі, атқаратын
қызметтері. Ғылымға мемлекет терминін алғаш рет итальяндық ойшыл Николло
Макиавелли (1469-1527) енгізген. Оған дейін мемлекет деген ұғымның орнына
республика, корольдік, қалалық қауым, патшалық, ел, басқару,
ат төбеліндей билік сияқты әр түрлі атаулар қолданылып келген.
Алғашқы қоғамның ыдырауы, мемлекеттің
пайда болу себептері:
қосымша құнның пайда болуы;
қоғамның тапқа бөлінуі;
қанаушы тап өзінің үстемдігін жүргізу
үшін мемлекет құрады.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы
идеялар:
шарттық теория;
органикалық теория;
діни теория;
ішкі, сыртқы үстемдік теория;
материалистік теория.
Мемлекеттің алғашқы
қоғамнан өзгешеліктері:
халықты территорияға
сәйкес біріктіреді;
жеке қоғамды басқаратын
аппарат құрады;
мемлекеттік салық
қалыптасады.
Азия типтік мемлекеттердің
қалыптасуы, олардың
өзгешеліктері
Рим, Греция
мемлекеттерінің
қалыптасуы, олардың
ерекшеліктері
Феодалдық мемлекеттердің құрылуы, оның себептері
1-кесте Мемлекеттің қалыптасуы [2,235]
Мемлекеттің түпкі мәні қандай болса оның ұғымының, белгілерінің,
нысандарының, атқаратын қызметінің мазмұны да сонда болады. Демек, осы
тұрғыдан қарағанда мемлекетті оқып білуді оның мәнін ашып көрсетуден
бастау дұрыс әдіс. Мемлекеттің мәні дегеніміз оның табиғатын, мазмұнын,
қызмет ету мақсатын, қоғамдағы қажеттілігін анықтайтын барынша маңызды,
тұрақты ішкі және сыртқы жақтары мен қасиеттерінің жиынтығы. Мемлекеттің
мәнін ашып көрсетудің екі жолы қалыптасқан: таптық (маркстік-лениндік)
және жалпыәлеуметтік.
Маркстік-лениндік ағым мемлекеттің мәні жиынтығы қоғамның
экономикалық негізін құрайтын өндірістік қатынастардың сипатымен
анықталады дейді. Өндірісті қатынастардың сипаты осы қатынастарға тікелей
араласатын таптардың алатын орны мен атқаратын ролінен байқалады. Сөйтіп,
марксизм-ленинизм мемлекеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі мәнін аша
отырып, таптық қоғамда оның үстем етуші таптың мүддесін қорғайтынын
көрсетеді. Сонымен марксизм мемлекет қоғам бір-біріне қарама-қайшы
таптарға бөлінген кезеңде пайда болады деп түсіндіреді. Адамзат
қоғамындағы алғашқы таптық мемлекет ол құл иеленушілердің үстемдігіне
негізделген құл иеленуші мемлекет болды. Бұл мемлекеттің мәні қоғамның
алғаш рет таптарға – құл иеленушілер мен құлдарға бөлінгенін көрсетті. Осы
тұрғыдан қарағанда мемлекет дегеніміз бір таптың екінші тапқа өзінің
үстемдігін жүргізудің құралы.
Мемлекеттің әлеуметтік мәнін жақтаушылар мемлекет адамзат қоғамына
ортақ, әмбебап, жалпы ұйым болғандықтан ол халықтың барлық топтарының
мүддесін, ешкімге артықшылық, кемшілік жасамйбірдей қорғау керек деген
пікір айтады.
Солардың барлығын ескере келе, бүгінгі таңда мемлекет дегеніміз –
егемендікке ие, құқықтың негізінде, арнайы аппараттың көмегімен елді
басқаруды іске асыратын, заңдандырылған мәжбүрлеу мен күштеу қолдану құқы
бар, қоғамдағы саяси биліктің ұйымдастырылуының ерекше түрпішіні деп
айтуға болады.
Мемлекет - басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен
қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз eтeтiн, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша
нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса
мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-
саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың
маңызды мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына
белсенді түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары,
әсер ету нысандары мен әдістepi бар айрықша құрылым ретінде сипатталады.
Соның арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет
ететін басқалардан ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген нeгізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда
болған саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамды басқару міндеті атқаратын, адамдардың,
топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды
қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет туралы ұғымның тольқ болуы үшін оның белгілеріне егжей-
тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек ашу қажет.
Мемлекеттің рулық басқару нысанынан басты айырмашылығы арнаулы
кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болатындығында жатыр. Бұл
жердегі әңгіме қоғамнан ерекшеленген, басқару ici негізгі қызметіне,
кәсібіне, яғни мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған
адамдар туралы. Басқарушы - адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы рулық
басқару нысаны білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне
тән нәрсе, мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде
мемлекеттің барлық халқы бip жағынан басқарылғандарға, eкінші жағынан
басқарушылар мен басқаруға байланысты мамандарға бөлінеді. Сөйте тұра
екіншілерінің бipiншісінe қатысы тек қана басқару функцияларын емес,
сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын да ресми түрде жүзеге
асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа біp ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін
халықтан салық жинауға мәжбүр болуы. Бұл салық - мемлекеттің өмip сүріп,
тіршілік етуінің экономикальқ негізі; салықсыз ол күн көре алмайды,
өйткені қаржының жетіспеуінен немесе болмауынан оның өмір сүруі қиындайды.
Салықты мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар да төлейді; халықтың шамалы бөлігі ғана салық
төлеуден босатылады. Мемлекет салықтан түскен қаржыны басқару және
мәжбүрлеу аппаратының орасан зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін
ішкі және сыртқы саяси шараларын қаржыландыруға, денсаулық сақтау, білім
беру, ғылым, мәдениет салаларын қолдауға, экономиканың маңызды салаларын
ынталандыруға, қоғамдық қауіпсіздікті, құқық тәртібін қылмыс және құқық
бұзушылықпен күресті қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бipiнe оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы – рулық басқару ұйымының
негізінен мүлдем басқаша - қандас туысқандардың байланысы мен қарым-
қатынасынан құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, басқару ісінде
басым болудан калды. Kepiciншe, мемлекет азаматтарға өздеріне тиесілі
құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен кезде,
оларды басқару, ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең
алдымен олардың аумаққа жататындығын, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің дамуы барысында халықты аумақтық орналасу принципі
бірқатар мемлекеттік-құқықтық институттарымен (тұтас алғанда) жанама түрде
байланыс орнатты, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге, айқын мазмұнмен
толықтыруға бағытталған болатын.
Осыған байланысты адамның қандай да бip мемлекетке жататындығын
білдіретін азаматтық институты пайда болды. Мемлекет азамат еместер
шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтардың
мәртебесіндегі айырмашылықтарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы
жоқ тұлғалардың арқасында мемлекет халықты өзімдікі және өзімдікі емес
деп айшықтап атап көрсетеді (дифференциялайды). Сыртқы (мемлекеттер
арасындағы) және ішкі (автономиялық және әкімшілік аумақтық бөліністер
арасындағы) шекаралар институтының маңызы айтарлықтай. Олардың көмегімен
мемлекеттік биліктің кеңістіктегі шегі, сондай-ақ мемлекеттің егемендгінің
құрамдас бөлігі болып табылатын аумақтық билік жүргізу институты
анықталады.
Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және
институттарымен, егемендік сияқты белгімен ерекшеленеді. Бұл сипат
мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен институттарынан
жоғары қояды.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемділік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті
айтады. Өз аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер,
құрылымдар мен тұлғалар мемлекеттің басымдық ролін мойындайды. Олар
мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға, мемлекеттің белгілеген тәртібін
сақтауға әpі бұзбауға міндеттенеді. Мемлекетке тиесілі аумақта бipдe-бip
ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе алмайды.
Егемендіктің eкінші бip құрамдас бөлігі болып саналатын тәуелсіздік
дегеніміздің мәнісі - мемлекет өзінің билігін дербес жүргізеді, өзінің
стратегиялық бағыты мен тактикалық, жолын өзi таңдайды, өз iciнe ешкімді
араластырмай, ішкі және сыртқы саясатын өзi жасайды, басқаның, үстемдігіне
жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының iшкі acпeктіci мемлекеттің ішінде
қызмет істейтін бірде-бip ұйымның, бірлестіктің және кұрылымның мемлекет
билігінің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл аударуға
міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет басқа
мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым-қатынасты сақтайды
дегенді білдіреді.
Мемлекет - қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғамның, елдің,
хальқтың мүддесін ол қанағаттандыра алды ма, жоқ па, қоғам, ел, халық оған
өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан бұл меселенің дұрыс жауабы
алдын ала түйінделіп қойған ұғым болып табылады. Қоғамда, елде, халықтың
арасында жұмыс icтeп жатқан басқа бірде бip ұйым (бірлестік, құрылым)
қоғамның, елдің, халықтың epкi мен муддесін білдіруші екендігін, барлық
деңгейде және барлық жағдайда оларды білдіре, көрсете аламын деп
мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға мемлекеттің ғана
негізі бар. Мемлекеттің мұндай сипаттары басым.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық нысаны, реттеуді және ықпал етуді
пайдалануы, оның міндетті белгіci болып табылады. Олардың алдында тұрған
міндетті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс icтeп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құкықтық нұскауларды орындауы қажет болса, онда кұқық аясындағы
мемлекеттің кызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелгімен сипатталады және
әр алуан болып келеді. Бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқық
шығармашылық монополиясы, сондай-ақ құқық қорғау, бақылау, қамтамасыз
етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара
қарым-қатынаста өзәнің қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық
бастауына сүйенеді.
Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және
оларды органдар, мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға
бейімделуі (бұл мәселелер төменде егжей-тегжейлі қарастырылатын болады)
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады.
Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен
басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек, ол отандық оқу және
монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және
даму процесінде мемлекет сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі
керек. Халықсыз және аумақсыз мемлекет жоқ және болмайды да: соңғысын
табиғи факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне жатқызу
қажет.
Сонымен, мемлекет - саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар
болуы мүмкін. Бірақ мемлекет – ерекшке,бүкіл қоғамды қамтып,соның
атынан,қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан
қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда да қызмет атқарады.
Сондықтан мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанамалай әсер ететін
ерекше органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар.
Оларға жататындар мыналар:
1) Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі –
ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады,оларға бағынышты емес. Мемлекет
өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып, өз еркімен жүзеге
асырады. Былайша айтқанда.басқа мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі
және сыртқы саясатын өзі атқарады.
2)Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші,басқарушыоргандары
болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын
шенеуніктер болады. Қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті қамтамасыз ету
үшін мемлекет әскер,полиция құрады. Сыртқы жаулардың жансыздарынан сақтану
үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады. 3)Мемлекет органдарын, оларда
істейтін қызметкерлерді қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қоры
болады. Ол қорды жасау үшін мемлекет алым-салық белгілейді және оны
жинайды.
4)Мемлекеттің өзінің тұрағы,аумғы болады. Сол аумақта мемлекет
құрылады,өз қызметін атқарады,билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын
мемлекет барлық күш-қуатын сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды.
Мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе
осы жер, аумақ мәселесіне байланысты. Мемлекеттің аумағы басқаруды тиімді
жүзеге үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық бөліктерге
бөлініп тұрғандықтан, олардың құқықтық жағдайы соған байланысты болады.
Мемлекет белгілері
Мемлекеттің егемендігі
Құқықтық жүйенің болуы
Билеуші органдардың болуы
Халықтың аулақ болуы
Басқару аппаратының болуы,
басқарудан басқа істермен
шұғылданбайтын адамдардың болуы
Арнаулы қаражат қорларын құру
үшін салықтар жинау
Мемлекет тәуелсіздігін
қамтамасыз ететін, қоғамдық
тәртіп сақтайтын органдардың
болуы
2-кесте. Мемлекет белгілері [2,236]
5)Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі-құқықтық жүйенің
қалыптасуы. Қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып,
тәртіп орнату үшін құқықтық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қабылдайтын
мемлекеттің тиісті өкілеттігі бар органдар болады. Сол құқықтық
нормалардың жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
Мемлекеттің мәні оның ерекшеліктері мен сипатты белгілерінің
жиынтығынан тұратын мазмұнынан көрінеді. Мемлекеттің қоғамдағы саяси
партиялар, қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар мен институттардан ерекшеленетін
өзіндік бірнеше белгілері бар. Ондай белгілерге мемлекеттің аумағының
болуы, мемлекеттің халқының болуы, мемлекеттік (бұқаралық) билік,
мемлекеттің егемендігі, құқық пен заңдардың барлығы, салық пен салықтық
жүйенің болуы жатады. (2-кесте)
Кез келген мемлекеттің өзінің белгілі бір аумағы болады. Аталған
аумақта сол мемлекеттің тұрғындары, халқы шоғырландырылады және осы
аумақтың көлемінде мемлекеттің билігі таралып, іске асырылады. Тек елшілік
аясында немесе басқа да халықаралық келісім арқылы көрсетілген шеңберде
болмаса, бір мемлекеттің аумағында екінші мемлекеттің билігі жүрмейді.
Мемлекеттің екінші бір белгісі ол мемлекеттік (бұқаралық) биліктің
болуы. Биліктің бұқаралық болуы себебі ол, сол мемлекеттің халқы атынан
оның аумағында тұратын елдің, адамдардың барлығына бірдей таратылады.
Бұқаралық билікке мемлекеттік билік пен басқару органдары, мәжбүр ету
аппараттары жатады. Тек мемлекет қана сот, прокуратура, ішкі істер
бөлімдері, әскер, абақты сияқты органдар мен мекемелердің көмегімен
мемлекеттік билікті іске асырады.
Халықаралық құқық теориясына сәйкес мемлекеттің ең негізгі
белгілерінің бірі сол мемлекеттің аумағында тұратын халқының болуы.
Мемлекеттік билік өзінің аумағында тұратын адамдардың арасындағы қоғамдық
қатынастарды құқық, заң арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған құқықтық
нормативтік актілерді қабылдайды. Қабылданған құқықтық нормативтік актілер
халықтың барлық топтарына ортақ және міндетті түрде орындалуға, сақталуға
және іске асырылуға тиіс.
Мемлекеттің келесі бір белгісі ол мемлекеттің егемендігі. Егемендік
мемлекеттің ішкі және сыртқы істерді атқарудағы толық тәуелсізідігі.
Мемлекеттің егемендігін үш жақта қарастыруға болады: біріншіден,
мемлекеттің бүкіл аумағына, халқына тарайтын бірден-бір мемлекеттік билік
болып табылатын биліктің үстемдігі; екіншіден, мемлекет органдарының
бірыңғай жүйесін құрайтын мемлекеттік биліктің тұтастығы; үшіншіден,
мемлекеттік биліктің өз істерін өз еркімен шешуге құқығы бар биліктің
тәуелсіздігі.
Мемлекеттің тағы бір белгісі ол мемлекетте құқықтың, заңдардың
болуы, құқық пен мемлекеттің ажырамас, тығыз байланысы. Кез келген
мемлекет өзінің саясатын, билігін белгілі бір нормативті актілерді
қабылдау арқылы іске асырады. Құқық пен заңды сол мемлекеттің өзі қабылдап
бекітеді және олар сол мемлекеттің бүкіл іс-әрекетін заңдастыруға
көмектеседі, қоғамдағы тәртіп епн тұрақтылықты, қауіпсіздікті қамтамасыз
ету үшін қажет.
1.2 Мемлекеттің экономикалық қызметтері
Мемлекеттің мәні - мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты
өзeгi, яғни басты жемісі.
Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің бағыттарын
анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның құрамында
болатындардың біpi.
Кез келген мемлекетте қарама-қарсы болып келетін екі мән - таптың
және жалпы әлеуметтік мән болады.
Мемлекеттің таптық мәнін қарастырып көрейік. Мемлекет бұқара
көпшіліктің билігі ретінде өзін-өзі басқарудың бұрынғы органдары қауымдық
құрылыста басқару қызметтерін атқаруды тоқтатқаннан бастап пайда болады.
Қоғам әлеуметтік жіктелуге аяқ басады, бұрынырақта қоғамның (қауымның)
барлық мүшелеріне тиісті болған билік саяси сипатқа ие болады, сөйтіп ол
ең алдымен қуатты әлеуметтік топтардың, таптардың мүддесіне бейімділік
танытады. Сонымен мемлекеттің таптық мәні қашанда болсын билікте қоғамның
қуатты тобының мүддесін жақтау арқылы білінеді.
Дегенмен мемлекет тек ауқатты таптың ғана қамын ойлаумен
айналыспайды, қайта ол бүкіл қоғамның қамын да ойластыруға мәжбүр болады.
Өйткені, қоғам бірегей құрылым болғандықтан соған сай дәулетті топтар
ондағы кедей (жарлы) қаналушы топтарсыз өмір сүре алмайды. Сөйтіп кез
келген мемлекет қашанда болсын жалпы әлеуметтік қызметтерді де жүзеге
асыруға мәжбүр болады, сондықтан да бүкіл қоғам мүдделерін де ескеріп
қызмет атқаруы тиіс. Осы айтқанымыз мемлекеттің жалпы әлеуметтік мәні
болып табылады.
Қай мемлекет болса да қандай 6ip әлеуметтік топтық, таптың үстемдік
құруының машинасы, құралы ғана емес, сонымен 6ipгe ол бүкіл қоғамның
мүддесін де білдіреді, оны біріктіру құралы және оны интеграциялайтын
тетік болып табылады.
Мемлекетте әрқашанда 6ip жақты таптың немесе топтық үстемдік құрушы
басшы тобы мүдделері мен бүкіл қоғамның мүдделері ұштастырылады,
үйлестіріледі.
Әр түрлі тарихи жағдайларда осы екі мәністік (мәндік) жақтардың
арақатыстылығы барлық мемлекеттерде бірдей емес, яғни әр алуан болып
келеді, бip жағының күшеюі басқа жағының нашарлауына апарып соғады.
Мемлекеттің таптық мәні жоғары дәрежеде құл иеленуші мемлекетте
байқалады, онда құл (күң) құқықтың субъектісі емес, құқықтың объектісі
(заты) - мүлік яғни жанды мүлік есебінде құл иеленушінің меншігі болып
табылады.
Қоғамның дамуы барысында, құл иеленушіліктен феодализмге,
феодализмнен капитализмге қарай ету кезеңдерінде және сол формацияларда
мемлекеттің жалпы әлеуметтік жақтары үлкен рөл атқара бастады. Әcipece
мемлекеттің жалпы әлеуметтік мәні осы күнгі батыс мемлекеттері қоғамында
айқын көрінеді. Бұл көріністерді кәсіпкерлердің табыстарына салынатын
салықтардың жоғары мөлшерде болуынан, еңбек ету жағдайларын мемлекет
тарапынан реттеуінен алуан түрлі әлеуметтік бағдарламалардың кең түрде
дамуынан және тағы басқалардан байқауға болады.
Мемлекеттің әлеуметтік рөлінің жоғарылай түсуі әжептәуір дәрежеде
әлеуметтік қайшылықтардың әлсіреуіне әкеледі, таптық қарсыластардың
әрекеттерін басу шараларының қажеттілігі де азаяды, қоғамдағы тұрақтылық
та нығая түседі.
Осы заманғы дамыған мемлекеттер өзінің жалпы әлеуметтік мәнін
ұлғайтуға деген ұмтылысын күшейтуде, өйткені олар ең алдымен қоғамдағы
тұрақтылықты нығайтуға мүдделі болып отыр.
Сонымен қорытып айтқанда, қай мемлекетте де болсын қарама-қарсы екі
мән болады - таптық және жалпы әлеуметтік, проблемаларды туындататын да
осы екеуінің арасындағы қайшылықтар. Оларды шешу мемлекеттің бірден біp
міндеті болып табылады.
Мемлекеттің аталған міндеттерді орындауы олардың қызмет
бағыттарынан көрінеді.
Мемлекеттің қызметтері дегеніміз - қоғамды басқарудағы мемлекеттің
өзінің алдына қойған міндеттері мен мақсаттары, әлеуметтік тағайыны мен
мәнін білдіретін, өздеріне ғана тән формалары, өздеріне ғана тән әдістер
арқылы атқарылатын әрекеттері және олардың негізгі бағыттары. Мемлекеттің
қызметтері қатып қалған және ешбір өзгермейтін қатаң қағида (догма) емес,
қайта олар өзгермелі, өзгерістерге жиі ұшырайтын құбылмалы болып келеді.
Нақты тарихи жағдайларға байланысты қайсыбір қызметтері басты шарт
ретінде алға шығып отырады. Мысалы: ежелгі кезеңдерден Шығыс Азия
мемлекеттерінде ирригация, яғни суландыру жүйесі құрылыстарын салу
-қоғамдық жұмыстар ретінде мемлекеттің басты қызметтері болып саналған. Ал
көшпелі елдерде мемлекеттерді сыртқы жаулардан қорғау ici басты қызмет
түpi болатын. Қазіргі дамыған демократиялық елдерде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау iciн қамтамасыз ету басты қызмет болып табылады.
Демократиялық мемлекеттің негізгі мақсаты - қоғам үшін, қоғамдағы
адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін қызмет атқару болып
табылады. Қоғам - өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі -өндipic.
Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері
де, жекелеген адамдар да қажетті ic-әрекет жасап отырады. Бұл салада
мемлекеттің істейтін қызметі сан алуан. Мемлекет өзіне қарайтын
кәсіпорындарды тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекеттік меншігінде табиғи байлықтар да болуы мүмкін. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес жер және оның қойнауы, су көздері,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет
меншігінде. Меншіктің басқа түрлерінің қалыптасуына, пайдалану әдістеріне
мемлекет немқұрайлы қарай алмайды. Ceбeбi меншік міндет жүктейді, оны
пайдалану иесімен қатар қоғам игілігіне де қызмет eтyi тиісті. Сондықтан
мемлекет ез меншігіне жататын объектілерді тікелей басқарып реттейді, ал
мемлекеттік емес меншік түрлерін жанамалап реттейді. Демек, қалай да болса
шаруашылықты ұйымдастыру және реттеумен шұғылданады. Осыған байланысты
мемлекеттің экономиканы ұйымдастыру, басқару, реттеу функциясы болады.
Функцияның түсінігі
Мемлекеттің қоғамның барлық
саласында атқаратын жұмысының
негізгі бағыттарын функция дейді.
Сыртқы
функциялар,
уақытша
функциялар
Ішкі функциялар
Уақытша
функциялар
Тұрақты
функциялар
экономикалық
әлеуметтік
қорғаныс
экономикалық
Қаржыны бақылау
саяси
Заңдылықты құқықты
тәртіпті бақылау
Мәдени
Халықты тәрбиелеу
Бейбітшілік, халықаралық
демократияны сақтау
Экологияны сақтау
ғылыми-техникалық
Халықаралық достастық
3-кесте. Мемлекеттің функциялары
Қандай да болсын қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады
дедік. Кейбір елдерде, мысалы, Қазақстанда, көптеген ұлт өкілдері өмір
сүреді. Олардың ара-қатысын реттеу - негізінен, мемлекеттің міндеті.
Оларға қамқорлық жасауды, олардың арасындағы қарым-қатынастарды,
туындайтын қарама-қайшылықтарды реттеу, шешу, жөнге салу - тек қана
мемлекеттің қолынан келетін ic. Ол үшін мемлекетте күш те, қаражат та,
басқа да мүмкіндіктер бар. Осыған сәйкес мемлекет әлеуметтік функция
атқарады. Егер де мемлекеттің осы қызметі кең өpic алып, үздіксіз
жүргізілетін болса, оны әлеуметтік мемлекет дейді.
Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды қызметтер
экологиялық қызмет болып табылатындығын атап етуіміз керек. Осылай көңіл
бөліп, атап көрсетуіміздің ceбeбi - адамзат баласының қазіргі кездегі
тіршілік ету әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа тepic ықпал жасауынан
туындап отыр. Мысал келтірсек, табиғатты бүлдіру шектен тыс жүзеге асып
отыр. Атмосфераның, судың, топырақтың ластануы қатерлі сипат алып бара
жатыр, адамды қырып-жоюдың алапат құралдарын жинақтаған қорлар, бepi
жиналып жойқын проблемаларды туындатып отыр.
Мысал үшін Чернобыль атом электростанциясы ядролық апатын немесе
2000 жылдың тамыз айында Баренц теңізінде болған Ресейдің Курск атом
сүцгуір қайығының апатқа ұшырауын еске алайық. Оның сыртында Каспий
теңізінің ластануы салдарынан Каспий итбалығыныц (тюлень) жаппай қырылуы,
Арал теңізінің тартылып, оның құрғап қалған орнынан ұшқан тұзды
тозаңдардың Канадаға дейін жетіп, жауын-шашынмен жаууы - жалпы адамзат
қоғамына төнген үлкен қасірет. Осы сияқтыларды тізбектей берсе, адам
баласына төнген қауіптің орасан зор екеніне көз жеткіземіз.
Мұның барлығы - адам жасаған ic-әрекеттердің нәтижесі. Енді қауіп
жер бетіндегі бүкіл Tipшілік иелеріне төніп отыр.
Қандай қоғам болса да ғылымсыз, білімсіз, мәдениетсіз өркендеп,
дами алмайды. Бұл салада да мемлекет ықпал етуі керек. Мысалы, Қазақстан
мемлекетінде мемлекеттік гылыми-зерттеу, білім беру, мәдениет мекемелері
бар. Оларды мемлекет қаржыландырып, жұмысын реттеп, басқарып, бағыт 6epiп
отырады. Мемлекеттік емес оқу, мәдениет орындарының жұмысын заң жүзінде
реттеу арқылы оларға да әсер етеді. Демек, мемлекеттің ғылымды, білім
6epyдi, мәдениетті басқарып, дамытып отыратын функциясы болады.
Аталғандар мемлекеттің iшкi функциясына жатады. Мемлекет басқа
мемлекеттермен түрлі, сан алуан қатынастарға түседі. Алдымен мемлекет
өзінің тәуелсіздігін, егемендігін, аумағының тұтастығын басқа елдердің қол
сұғуынан қорғауга, сақтауға әрекет жасайды. Ол өзінің шекарасын бекітеді,
күзетеді. Сол үшін қажетті қарулы күштер құрады, басқа мемлекеттермен
осыған байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқару мемлекеттің
өзін-өзі қорғау функциясы деп аталады.
Мемлекеттер бip-бipімен экономикалық, сауда, мәдени, ғылыми, саяси,
құқықтық, т.б. түрлі қатынастарда болуға талпынады. Мұндай қатынастар тең
негізде қалыптасатын болса әр елдің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады.
Осы салада мемлекеттің басқа елдермен қатынас жасау функциясы жүзеге
асырылады.
Бейбітшілікте, тыныштықта өмір сүру үшін мемлекеттер өзара
келісімшарттарға отырады, әскери одақтар құрады, т.с.с. әрекеттер жасап
отырады. Kaзipri тарихи жағдайда соғыс, әскери шиеленістер адамзаттың өмip
cүpyiнe шексіз қауіп төндіруде. Сондықтан адамгершілік жолмен дамығысы
келетін мемлекеттер соғыстың алдын алу әрекеттерін жасауға тырысады.
Демек, мемлекетке бейбітшілік функциясын атқару да тең көpiнicте болу
керек.
Осы айтылғандар мемлекеттің сыртқы функциясына жатады.
Аталған мемлекеттің iшкi және сыртқы функциялары түрлі жолдармен,
тәсілдермен жүзеге асырылады. Олар eкi топқа бөлінеді: 1) құқықтық; 2)
ұйымдастырушылық.
Құқықтық тәсілге жататындар: заң, басқа да нормативтік құқықтық
актілер жасау, жедел орындау, iздecтiру қызметі, құқық қолдану қызметі,
құқық қорғау қызметі.
Ұйымдастырушылық тәсіліне жататындар: ұйымдастыру-реттеу қызметі,
экономиканы ұйымдастыру қызметі, ғылымды, білім беруді ұйымдастыру
қызметі, әскери-ұйымдастыру қызметі.
Дегенмен, осы аталған көзқарастар кеңінен таралмағанын ескере
отырып, мемлекет қызметтерін жіктеудің төмендегідей түрін ұсынып отырмыз.
Ендігі біздің мақсатымыз осы ішкі мемлекеттік қызметтер арасынан
мемлекеттің экономикалық қызметтерін қарастыру болып табылады.
Кез келген қоғамдағы мемлекеттің экономикалық рөлі оның нақты
қызметтерінің жиынтығы арқылы көрінеді. Мемлекеттің рөлі мен оның
қызметтері мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының әртүрлі
модельдерінде ғана емес, әр елдің әртүрлі нақты тарихи жағдайлары бар бір
модельінде де өзгеше. Сонымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлі мен
атқаратын қызметтері рыноктық экономикасы жоғары дамыған мемлекет пен
өтпелі экономиканы мемлекетте бірдей болуы мүмкін емес. Бүл жерде нақты,
ерекше жағдайлар да маңызды. Мұндай өзгешеліктер көптеген объективті,
материалдық факторларға байланысты, сонымен бірге әр қоғамға тән дәстүрлер
мен көзқарастардың (менталитет) әсерінен пайда болады.
Аралас экономика қалыпты немесе нәтижелі қызмет ететін елдердің
экономикалық, мәдени жөне үлттық-тарихи дамуына қарамастан, бүл елдерде
ерекше көңіл бөлінетін мемлекеттің экономикалық рөлі, экономикалық
теорияға тәуелсіз, келесідей маңызды қызметтермен байланысты:
• заң шығару, қүқықтық базаны жөне әлеуметтік ортаны қамтамасыз
ету (меншік қүқығын қорғау, шаруашылық өмірдегі қүқықтық
тәртіп пен заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, жүмыс беруші
мен жүмысшы арасындағы өзара қатынасты реттеу);
• кәсіпкерлік еркіндікті қамтамасыз ету, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және монополиялық тенденциямен күрес
(монополиялық іс-әрекетке қарсы заңдар қабылдау, әділетсіз
бәсекеге қарсы іс-шаралар жүргізу, түтынушылардың қүқығын
қорғау жөне т.б.);
• халықтың әртүрлі топтарының ішіндегі мұқтаж топтарға
өлеуметтік кепілдіктер беру мен қорғау мақсатында табыстарды
қайта бөлу (білім беру саласында міндеттемелерді қабылдау,
демографиялық процестерді реттеу, денсаулық сақтау
жүйесіндегі емдеу мен сауықтыру, ана мен баланы қорғау,
зейнетақы, жәрдемақы, төлемақы жөне т.б. арқылы халықтың
кедей топтары мен қарт адамдарды қолдау);
• сыртқы жөне ішкі жағдайлармен байланысты үлттық экономиканың
құрылымына өзгеріс енгізу мақсатында ресурстардың бөлінуіне
түзетулер енгізу;
• экономикалық конъюктураның ауытқулары кезінде экономиканы
тұрақтандыру, экономикалық ындаландыру (ақша айналысын реттеу
және үлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету, жұмыспен
қамту деңгейін реттеу және жұмыссыздықпен күрес жөне т.б.);
• жеке капитал әрекет етпейтін сфераларда кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыру (қоғамдық тауарларды өндіру, қалаларды қайта
қүру, төуекелден сақтандыру, мәдениет жөне ескерткіштерді
қорғау және т.б.);
• сыртқы экономикалық қызметтерді бақылау, кеден жүмысын
үйымдастыру;
• қоршаған ортаны қорғау, сарқылатын табиғи ресурстарды
пайдалануды реттеу.
Барлық қызметтер, біріншіден, рыноктық жүйенің қызмет етуін
жеңілдету мен қолдауға бағытталған, екіншіден, рыноктық жүйенің
кемшіліктерін жоюмен қоса, қозғалысына жаңа бағыт беру және түзетулер
енгізу.
Қоғамның материалдық-техникалық базасының жетілуімен бірге оның
дамуы, экономика субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстардың
күрделенуі, қоғамдық өмірдің кейбір сфераларының маңызының артуы жөне
интеграциялық процестердің күшеюі нәтижесінде мемлекет қызметтері
толықтырылады, нақтыланады жөне жаңа қызметтер пайда болады. Сонғысының
қатарына экономистер жатқызады:
- өте дәлдікпен қалыптастырылған өнеркәсіп саясатын жүргізу;
- қазіргі заманғы технологиялар жасау мен енгізу үшін арнайы
экономикалық аймактарды қүру, жекелеген аймақтар мен сфералардың дамуын
ылталандыру;
- ел шекарасын анықтау жөне мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Бүл қызметтерді жүзеге асыру көбінесе өртүрлі мемлекеттердің
ерекшеліктерімен анықталады. Дамыған рыноктық экономикада
макроэкономикалық түрақтылық пен экономикалық өсуге, оның техника-
технологиялық базасын дамытуға ықпал ететін қызметтер басты болады өрі жиі
қолданылады.
Ал экономикасы өтпелі елдерде ескі жүйені рыноктық жүйеге жедел
қайта қүруға мүмкіндік беретін қызметтер басты болады.
Сондықтан эр ел мемлекеттік реттеуге қатысты өртүрлі үстанымдарды
қалыптастырады, өртүрлі ағымдық жөне стратегиялық мақсаттар қояды, оларға
жетудің өртүрлі нысандары мен әдістерін қолданады.
1.3 Мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының тарихи сипаты
Классикалық экономикалық теорияның басты өкілдері - Адам Смит,
Давид Рикардо, Жан-Батист Сэй, Джон Стюарт Милль және т.б. Бұл модельдің
мәні экономикалық жүйенің рыноктық механизмнің ережелеріне сәйкес қызмет
ететіндігімен байланысты.
Рыноктық жүйе өзін-өзі реттеуге қабілетті және қоғамдағы шектеулі
ресурстарды толық әрі тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұл рыноктың
реттеу тетіктері арқылы жүзеге асады, яғни, пайыз қойылымы және баға мен
жалақы ара қатынасының икемділігі. Екі реттеу механизмі бірігіп әрекет ету
нәтижесінде толық жұмыспен қамту мен шектеулі рссурстарды толық
пайдалану объективті мүмкіншілікке айналады. Осы арқылы экономика
сыртқы күштердің қатысуынсыз-ақ өзін-өзі дамытуға қабілетті болады. Адам
Смиттің пікірінше бағалар жүйесі экономикалық
процестердің қатысушыларына қатаң ережелерді жүктейтін. олардың әр түрлі
іс әрекетерін анықтайтын механизм. Бұл орталық басшылықгың немесе ұжымдық
шешімнің көмегенсіз автоматты түрдс жүзеге асады. Бағалар жүйссі
ғана жеке мүдделерді қоғамдық мақсаттармен үйлестіруді қабілетті.
Эгоистік жеке шын мәнінде, қоғамдық мүдделермеп гармониялық үйлесімді
бола алады. Ешқандай да ұжымдық басқаруға келмейтін, бірдей пікірлерге
бағынбайтын рыноктық экономика әрекет етудің қатаң ережелеріне сүйенеді.
Жеке адамның рыноктық жағдайларға әсері үлкен болмауы мүмкін: ол
сұраған бағаны төлейді, өзіне қажет тауарлардың мөлшерін, аса қолайлы
жағдайды таңдайды. Бірақ мұндай әрекеттердің жиынтығы тепе-теңдік бағаны
белгілейді және әрбір сатып алушы осы бағаларға бағынады, ал бағалардың
өзі барлық жеке әрекеттердің жиынтығына бағынады. Осыдан орай рыноктың
"көрінбейтін қолы" нақты индивидтің еркі мен ықыласынан тәуелсіз түрде
нәтижелерді қамтамасыз етеді.
"Көрінбейтін қол" мен рыноктың автоматтылығы ресурстарды бөлу мен
оңтайландыруға қабілетті. Яғни, рынок "айқын және қарапайым табиғи
еркіндік жүйесі" идеясын жүзеге асыруға қабілетті. Шығатын қорытынды:
мемлекеттің экономикаға ешқандай араласуы болмауы тиіс, әйтпесе табиғи
тәртіп "қалай жүрсе, солай жүрсін" - lаіssеz faire - lаіззех раssеz -
бұзылады.
Мемлекеттің араласуы қажет емес, өйткені ол экономиканың аса
тиімділікпен даму жолынан адастырады.
Жан-Батист Сэй рыноктың өзін-өзі реттеу механизмін анықтау үшін
мынадай идея ұсынады: "Тауарлар мен қызметтердің өндірісі осы өндірістің
құнына сәйкес келетіндей табысты қалыптастырады, яғни, өндіріс барлық
игіліктер мен қызметтерді сатып алу үшін қажетті табысты қамтамасыз
етеді". Сэй заңы деп аталатын бұл идея бойынша "ұсыныс өзінің мөлшеріне
сай келетін сұранысты туындатады".
Қоғамдық үлес пайыз қойылымы, баға, жалақы, бәсеке секілді рыноктық
механизмдермен реттеледі. Жоғары немесе төмен ауытқу арқылы бұл
механизмдер рынок субъектілерінің іс-әрекеттерін басқарады және
экономиканың тұрақты дамуы мен толық жұмыспен қамтуға жағдайлар жасайды.
Еңбек рыноғындағы бәсеке нәтижесінде мәжбүрлі жұмыссыздықтың болуы мүмкін
емес.
Дж.С. Миллдің қорытындысы бойынша "жалпы тәжірибелік қағида
lаіssеz fаіrе болуы тиіс жене одан кез-келген ауытқу қауіпті". Сондықтан
мемлекетке "түнгі күзетші" рөлі берілген, ал оның басты қызметтері-
меншікті қорғау мен салықтарды жинау.
Классикалық идея, оның ішінде "өндіріс өзіне қажетті мөлшерде
сұранысты туындатады" деген Сэй заңы 100 жылдан аса шынайы экономикалық
теория болып саналды. Дж. Гэлбрейттің сөзімен айтқанда: XX ғасырдың 30-шы
жылдары Батыс елдеріндегі адамдардың Сэй теориясын қабылдауы немесе
қабылдамауы экономистерді есуастардан айырудың негізгі белгісі болып
табылды.
Мемлекетке "түнгі күзетші" рөлін беру XVII ғасырдың соңы мен XX
ғасырдың басындағы еркін кәсіпкерлікке негізделген капитализм мен еркін
рынок кезеңінің әлеуметтік-экономикалық қалыптасу және даму жағдайларымен
байланысты.
Сол кезеңдердің әлеумеггік-экономикалық негізі өндірістік
ресурстарға шағын жеке меншіктің болуы, субъектілер арасындағы
экономикалық қатынастардың еркін бәсекелестік рынок арқылы жүзеге асуы
болып табылады.
Классикалық рыноктың негізгі белгілері:
- сатып алушылар мен сатушылар санының көп болуы;
- тауарлар мен қызметтердің бағалары өндірушілерден тәуелсіз
сұраныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасады;
- рынокқа енуде ешқандай кедергілер жоқ;
Өндірілетін өнімдер біртекті, күрделі емес және ірі көлемдегі
өндірістің артықшылықтары жоқ;
рыноктың барлық қатысушылары қажетті ақпараттарды еркін алады және
кәсіпкерлік әлемінде жақсы бағдарланады.
Мұндай жағдайда, шын мәнінде, рынок реттеуші қызметтерін өзі жүзеге
асыра алды және мемлекет өз қызметтерін шектеп, рыноктың өркендеуі үшін
кедергілердің болмауын қадағалап отырды.
Классикалық бағыттың экономиканы реттеу идеялары неоклассик-
экономистермен әр кезеңде, әртүрлі жағдайларда өзекті сипатта болды.
Неоклассикалық бағыттың жақтаушылары экономиканы мемлекеттік
реттеудің әртүрлі іс-шараларын ұсынды. Алайда, олардың арасында
неоклассикалық бағыттың эр түрлі нұсқалары (неолибералистер, монетаристер
және т.б.) болғанымен, тұжырымдаманың басты мәні келесідей болды- мемлекет
рыноктың экономиканың заңдарын бұзбауы тиіс, өйткені ол экономиканы тиімді
басқаруға қабілетсіз.
Бұл бағыттың ішінен Милтон Фридменнің "монетаризм" теориясын ерекше
атап өтуге болады. Бұл теорияның басты постулаттары жоғарыда айтылған
жағдайлар: рыноктық жүйе өзін-өзі реттеуге қабілетті, тепе-теңдік күйде
болады, үлкен орнықты қоры бар, сондықтан да реттеуге мұқтаж емес. "Бірде-
бір үкімет рыноктан ақылды бола алмайды". Экономиканы нақты және ақшалай
секторларға бөле отырып, монетаристер өздерінің басты зерттеулері мен
тәжірибелік ұсыныстарын ақша секторымен байланыстырады. Рынокты қажетті
ақша мөлшерімен қамтамасыз ету арқылы қолайлы жағдайларды қалыптастыру
үшін мемлекет ақша секторының нақты секторға қатысты "бейтарап" болуын
жүзеге асыруы тиіс. Ақша массасын арттыру үнемі, бірақ сатылы жүруі керек.
Циклдың ауытқуларға қарамастан ақша массасының өсімі жылына 3-5%-дан артық
болмағаны жөн. Бұл М. Фридменнің "алтын ережесі" ден аталады.
XIX ғасырдың соңынан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz