Қазақ тіліндегі қысқарған сөздер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. ЖАҢА АТАУЛАРДЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН
БАСПАСӨЗДЕ
ҚОЛДАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақ баспасөзіндегі лексика-семантикалық тәсілмен жасалған
жаңа
лексемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Қазақ баспасөзіндегі жұрнақтар арқылы жасалған жаңа
лексемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.3 Сөздердің бірігуі және қосарлануы арқылы жасалған жаңа
лексемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.4 Калькалау тәсілмен жасалған және жаңа перифраз сөздер ... ... ... ... .
13
II тарау. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... . 15
2.1 Қысқарған сөздердің жасалуы мен
қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2.2 Қазақ баспасөзіндегі қысқарған атаулар
тізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
Қолданылған эдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 52
Кіріспе
Қазіргі қазақ тілінің даму үрдісін, тілімізде болып жатқан түрлі
үдерістер мен құбылыстарды үздіксіз бақылап, зерделеп отыру тілші
ғалымдардың, тіл мамандарының төл міндеті. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл
мәртебесі берілуіне байланысты ол кешегі кеңестік кезеңде атқармаған
бірқатар тілдік қызметтерді атқарып, оған осыған дейін жүктелмеген жаңа
міндеттер жүктеле бастады. Қазақ тілі мемлекеттік басқару, заң шығару, іс
қағаздарын, сот ісін жүргізу сияқты қызметтерге біртіндеп араласа бастады.
Қазақ тілінде шығатын мерзімді басылымдардың, газет - журналдардың саңы
едәуір артты. Ғылыми, оқу-әдістемелік, сөздік-анықтамалық, публицистикалық,
танымдық және көркем әдебиеттер саны да артты. Бір сөзбен айтқанда, қоғам
өмірінің барлық саласындағы қазақ тілінің қолданыс аясы XX ғасырдың 90-ші
жылдарына дейінгі кезеңге қарағанда едәуір кеңейді.
Бұл бүгінгі өмір шындығы. Тілдің қолданыс аясының кеңейіп, арнаулы
салаларда қолданыла бастауына байланысты. Әсіресе, оның лексикалық қорында
көптеген өзгерістер болды. Соңғы жылдар көлемінде қазақ тіліндегі сөзжасам,
термин жасам үдерісі біршама жанданып, сөздік құрамымызға мыңдаған жаңа
атаулар қосылды.
Жалпы жүртшылықтың көз-құлағы үйренісіп, жаппай қолданысқа көшкен
атаулармен қатар, әлі де бір неше нұсқалары жарыса жұмсалып, бірізді
қолданылу дәрежесіне жете қоймаған сөздер де аз емес. Сондай атауларды
уақтылы жинақтап, олардың қолданысын қадағалап отыру тіл үшін өте маңызды.
Мұндай жұмыс лингвистер тарапынан жүйелі түрде жүргізіліп отырмаса, жаңа
қолданыстарды дер кезінде сараптан өткізіп олардың арасынан сәтті
жасалғандарын іріктеп алуды қолдан шығарып алуымыз мүмкін. Бұрын бұл жаңа
қолданыстарды жинақтап, жариялап отыру мәселесіне тіл мамандары тарапынан
біршама көңіл бөлініп отырған еді. Мәселен, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев,
Ө.Айтбаев, А.Алдашева, Н.Уәлиев, И.Ұйықбаев, [1,0], Ғ.Анесов [2,0],
Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы [3,0], Алдашев Н. [4,0], Тілешов Е.Е., Төрениязова
А.Ж., Касенбаева А. [5,0], Ш.Құрманбайұлы [6,0], Б. Әбілқасымсв [7,0],
Исаев С. [8,0], Момынова Б. [9,0], Бүркітов О. [10,0], сынды ғалымдардың
авторларығымен жарық көрген еңбектерін атауға болады. Алайда бұл зерттеу
жұмыстары соңғы жылдары назардан тыс қалып бара жатқандай көрінеді.
Тақырыптың нысаны: Диплом жұмысында соңғы жылдарда қарқынды дамып,
коммуникативтік акті үшін қажетті тілдік бірліктердің біріне айналып
отырған, баспасөзде көрініс тапқан, дәстүрлі анықтама бойынша
аббревиатуралар негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі қазақ баспасөзіндегі қысқарған сөздердің
тілдік табиғатын, функционалдық стилдегі қызметін, лексика-грамматикалық
ерекшелігін зерделеу.
Осы тұрғыда төмендегідей міндеттерді шешуге талпындық:
- қысқарған сөздердің тілдің ұлттық табиғатына қарым-қатынасын
анықтау;
- қысқарған сөздердің жасалу жолдарын сипаттау;
- негізгі түрлерін көрсету;
- норма талаптары тұрғысынан саралау;
Зерттеу нысаны: Диплом жұмысының зерттеу нысаны соңғы жылдарда
басылған Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Айқын, Ана тілі, Қазақ
әдебиеті газеттері болады.
Зерттеу жұмысының құрылысы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімінен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. жаңа атаулардың жасалу жолдары мен баспасөзде қолданылуы
1.1 Қазақ баспасөзіндегі лексика-семантикалық тәсілмен жасалған жаңа
лексемалар. Бүгінгі баспасөз беттерінде кездесетін жаңа қолданыстардың
бірқатары бұрынғы мағынасы кеңейіп, тарылып немесе мүлде басқаша жаңа
мағынаға ие болған тілімізде бұрыннан бар атаулар. Мұндай қолданыстардың
арасында жаппай қолданысқа көшіп, тілде орныға бастағандары бар да, бірнеше
балама атаулармен қатар қолданылып әлі басымдыққа ие бола қоймағандары да
кездеседі.
Қазіргі баспасөзде тіліміз қоғамның түрлі лексикалық қабаттарынан
дайын қалпында алынып, бірқатары бастапқы мағынасында, басым көпшілігі
түрлі деңгейдегі мағыналық өзгерістермен қолданыс тауып жүрген ағза, бағам,
даңғыл, дәргей, діл,жиек, кеден, кент, құжат, мұрат, нарық, нысан, ота,
өңір, рәміз, рәсім, рәуіш, сардар, серке, содыр, түлек, тығын, ұжым, үйек,
үрдіс, шатыр сынды сөздер кездеседі. Шығу төркініне үңілсек, бұлардың бір
тобы қазақ тіліне ертеректе еніп, лексикалық қорымызға әбден сіңіп
кеткендіктен, кірмелігі бірден байқала бермейтін араб-парсы сөздері болып
шығады да, енді бірқатары байырғы өз сөздеріміз екендігіне көз жеткіземіз.
Мәселен, ағза, діл, құжат, мұрат, нарық, нысан, рәміз, рәсім, рәуіш, шатыр
тілімізге араб-парсы тілінен енген сөздер. Бұл сөздердің бірді-екілісі
болмаса, басым көпшілігіне тән ортақ ерекшелігі - пассив сөздер қатарында
болып, сирек қолданылып келгендігі. Архаизм, историзм қатарына еніп, о
бастағы мағыналары мүлдем ұмытылып немесе көмескі тартып келгендері де бар.
Ұлт тіліндегі термин шығармашылығына, қазақша сөз жасауға көңіл бөліне
бастаған кейінгі 15-20 жыл көлемінде осындай қалтарыста қалып келген
атаулар, көнерген сөздер мамандар назарына ілікті. Мысалы, дәргей, кеден,
кент, құжат, нысан, ота, рәміз, рәсім, рәуіш, сардар, ұжым, үйек, үрдіс
сөздері өте сирек қолданылып, мағыналары көмескі тарта бастаған атаулар
еді. Олардың бастапқы мағынасы негізге алына отырып, оған қосымша мағына
жүктеу арқылы жаңаша қолданысқа енді. Бұл атаулардың бірқатары белгілі бір
аумақта ғана қолданылып келген жергілікті сөздер. Мысалы, құжат сөзі
Алматы облысының Нарынқол, Кеген аудандарында қазіргі мағынасында, ұжым
сөзі Семей облысының Абай ауданында ұйым магынасында, үрдіс атауы
Түркменстан, Қарақалпақстан және Ақтөбе, Қызылорда облыстарының жекелеген
аудандарында әдет, дәстүр мағынасында қолданылып келген. Аумақтық
қолданыспен шектеліп келген бұл жергілікті сөздер аздаған мағыналық
өзгерістерге ұшырау арқылы терминденіп, қазір ресми бекітілген терминдер
қатарына қосылды. Осы сияқгы дәргей, кеден, кент, рәміз, рәсім, ұжым
сөздері де Мемтерминком тарапынан бекітіліп, жаппай қолдануға ұсынылған
атаулар.
Ал мұрат, нарық, өңір, серке, содыр, түлек, тығын сөздері көнерген
лексика қатарына енбеген, белгілі бір аумақпен де шектелмей, жалпыхалықтық
тілде осыған дейін де қолданылып келген атаулар. Бұлар да осы уақытқа
дейінгі білдіріп келген мағыналарынан біршама өзгеше немесе мүлдем жаңа
мағынада қолданысқа көшкен сөздер. Сотқар, тентек, бұзақы деген мағынаны
білдіретін содыр сөзі саясатта тым солақай көзқарасты жақтаушы деген
мағына беретін экстремист сөзінің баламасы ретінде жұмсала бастады.
Экстремистің әрекетінде сотқарлық, бұзақылық бар. Оның саяси мақсатына
заңсыз, шектен шыққан әрекеттері арқылы қол жеткізуге баруын тентектік,
бұзақылық ретінде қабылдау, содырға ұқсату бұл сөзқоғам экстремистің
баламасы болуына негіз болған. Жалпы әдеби тілдегі қыран кұстың жасқа
толған, бабына келген ұшар кезі деген мағынаны білдіретін түлек сөзі,
кейінгі жылдары мектепті, жоғары оқу орнын бітіруші деген мағынаны қоса
жүктеп, орыс тіліндегі выпускник сөзінің баламасы ретінде қолданыс тауып
жүр. Бұл оқу бітірушіні қанаттанып, өз бетімен ұшуға дайын болған қыран
құсқа ұқсатудан, соған теңеуден пайда болған атау. Қыран құстардың
балапандары жетіліп, қанаттары қатайып өскен ұясынан ұшатын кезге жеткені
сияқты, оқу бітірушілер де білім алып, маманданып, әрі есейіп үлкен өмірге
аяқ басатын сәтке жетеді. Осындай ұқсату түлек сөзінің орыс тіліндегі
выпускник сөзінің баламасына айналуына себеп болған. Тіліміздегі серке
сөзінің мағынасында өзінің тура мағынасымен қатар топты бастаушы, жетекші
деген де мағына бар. Серке бүкіл отарды бастайды. Ай мүйізді ақ серке қой
бастайды... деп серкенің жетекшілік ролін халық ән-жырына арқау еткен.
Серкенің осы қасиеті өз тіліміздегі серке сөзінің көпке жетекшілік,
басшылық етуші деген мағынаны білдіретін орыс тіліндегі лидер сөзінің
орнын алмастыруына себепкер болған. Алайда бұл жерде, лидердің баламасы
ретінде серкемен қатар жарыса ұсынылып жүрген біріккен сөз көшбасшының
әлдеқайда жиі қолданылатынын айтқан орынды. Дәлірек айтқанда, көшбасшы
атауы басымдыққа ие болып, лидерқоғам баламасы ретінде орныға бастады
деуге болады. Ал тығын атауы тілімізде бөтелке сияқты өңеші тар ыдыстың
аузына тығылатын зат деген ұғымды білдіреді. Бұл сөзқдің орыс тіліндегі
пробка (транспортная) сөзінің баламасы ретінде ұсынылуына осы мағынадағы
тығылуы, тығындалуы семасының себеп болуы да мүмкін. Дегенмен, одан
гөрі көліктіс көптігінен көшедегі олардың қалыпты қозғалысының бұзылып,
тоқталып қалуын білдіретін орыс тіліндегі пробка сөзінінің тікелей
тығын деп аудару арқылы, дәлірек айтқанда, қазақтіліндегі бұрыннан бар
баламаса жаңа мағына жүктеу арқылы пайда болған деуге негіз жеткілікті.
Өңір, өлке, аймақ, аумақ сөздері синоним ретінде жұмсала беретін.
Жалпы әдеби тілдегі, көркем әдебиеттегі олардың контекстік қолданысын
шектеудің реті жоқ. Алайда, осы атаулар аударма жасау, түрлі ресми
құжаттарда қолдану кезінде бірінің орнына бірі жұмсалып, бірізділік сақтала
бермейтіндіктен, олардың аражігі ажыратылып, Мемтерминкомныћ 2002 жылғы 11
желтоқсандағы мәжілісінде өңір– регион, аймақ-зона, өлке- край, аумақ -
территория түрінде ресми бекітілді.
Кейбір жаңа қолданыстар баспасөзде бір-екі рет қана көрініс беріп,
одан кейін ол мағынада жұмсалмауы да мүмкін. Бұл баспасөздегі сөз
қолданысын қалт жібермей мұқият қадағалап отырған жағдайда ғана байқалып
отыратын кұбылыс.
Өкінішке қарай, осындай жұмыс бізде тұрақты түрде жүзеге аса бермейді.
Бұрын игілік сөзі негізінен благо сөзінің баламасы ретінде
жұмсалып келген болса, Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры құрылған кезде
кейбір басылымдар осы қор атауының құрамында кездесетін орыс тіліндегі
благо- состояния сөзін игілік деп аударып қолданды. Мысалы, Мәжілісте
Президент Самұрық және Қазына ұлттық холдингтері біріктіріліп, олардың
негізінде Самұрық- Қазына Ұлттық игілік қоры құрылғанын жария
етті.(Егемен Қазақстан, 18 қараша 2008 жыл. № 348-349 (25319).). Бірақ
бұл қолданыс сол күндері жарық көрген бірді-екілі басылымда ғана кездесті.
Артынша, республикалық негізгі ресми басылымдардағыдай әл-ауқат сөзі ғана
қолданылатын болғандығын профессор Ш.Құрманбайұлы атап өтті [6.15 ]
1.2 Қазақ баспасөзіндегі жұрнақтар арқылы жасалған жаңа лексемалар.
Бүгінгі баспасөзде қолданылып жүрген жаңа атаулар мен жаңа қолданыстарды
жинақтап, оларды жасалу жолдарына қарай іштей жіктегенде, олардың едәуір
бөлігінің сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған сөздер екендігін аңғардық.
Олар мына төмендегі атаулар:
-шы-ші: айтушы, аяқдопшы, әкімші, әрлеуші, байқаушы, байланысшы,
жолшы, жүргінші, зілтемірші, кеденші, көсемсөзші, көшбасшы, мәндісөзші,
мұрағатшы, парашы, пәтерші, салықшы, салымшы, сәйкестеуші, тапсырысшы т.б.
-м, -ым-ім: әзірленім, басылым, белсенім, елтаным, жарияланым, жинам,
жөнелтім, көрсетілім, қантаным, оқылым,өтінім, өсім, салым, сұраным,
таныстырылым, таралым, төтем, төлем, ұстаным, шақырылым т.б.
-лық-лік, -дық-дік, -тық-тік: әкімдік, балапаздық, біртектілік,
достастық, елжандылқ, жемқорлық, зайырлылық, зияткерлік, кәсіпкерлік,
қауымдастық, отансүйгіштік, парашылдық, серіктестік, сыбайластық,
шығармашылық, ықпалдастық, іскерлік т.б.
-нама-дама: әдепнама, әдіснама, әлеуметнама, дерекнама, жаднама,
жарнама, жұлдызнама, заңнама, қазанама, құбылнама, сауалнамасауалдама,
сырқатнама (қағазы), тұжырымдама, тұғырнама т.б.
-гер-кер: алаугер, әкімгер, борышкер, білімгер, бітімгер, дәріскер,
заңгер, зейнеткер, кәсіпкер, қарызгер, сазгер, сахнагер, сөзгер, талапкер,
үлескер, іскер, (киногер) т.б.
-ма-ме, -па-пе: бүктеме, жүктеме, көшірме, қағытпа, қайталама,
мәлімдеме, мөлшерлеме, түйіндеме, үстеме, хаттама т.б.
-хана: зертхана, құмархана, мейрамхана, ойынхана, тойхана,
тауықхана,намазхана т.б.
-ыс-іс: доғарыс, отырыс, тапсырыс, тексеріс, үдеріс т.б.
-ақ-ек: кептелек, өткелек; -ғыш-гіш: суреттегіш, оқшаулагыш; -уыш-
уіш: тыңдауыш; - ша- ше: парақша; -ман-мен: оралман; -паз: масқарапаз;
-кес: лаңкес; -шілік- шылық: бітімгершілік.
Қазақ тіліндегі бірқатар жұрнақтар сөз тудырудағы қалыптасқан
белсендігін сақтап қалған [ 12.150-158]. Солардың бірі -шы-ші жұрнағы. Бұл
жұрнақ сөз жасау үдерісінде бұрыннан-ақ өнімділік танытып келген. Баспасөз
материалдары бұл жұрнақтың қазіргі таңда да өнімділік танытып, сөз тудыру
жағынан алдыңғы орында тұрғанын көрсетеді. Бұл үлгімен жасалған атаулардың
арасынан айтушы, аяқдопшы, жолшы, зілтемірші, мәндісөзші, көсемсөзші,
парашы, пәтерші, салықшы, сәйкестеуші сынды атаулардың бірі жеке ұсыныс
түрінде айтылумен шектеліп, енді бірі сирек қолданылып жүрсе, әкімші,
әрлеуші, байқаушы, байланысшы, жүргінші, кеденші, көшбасшы, мұрағатшы,
салымшы, тапсырысшы тәрізді бір топ сөздер негізінен қазір жиі
қолданылатын, жұрт жатсынбайтын дәрежеге жетті.
Өнімді жұрнактар қатарында саналып келген лық- лік (-дық-дік, -тық-
тік) жұрнағы да сөзжасам үдерісіндегі белсенділігін сақтап қалған. Бұл
жұрнақтың көмегімен жасалған әкімдік, достастық, жемқорлық, зняткерлік,
кәсіпкерлік, қауымдастық, серіктестік, сыбайластық, шығармашылық,
ықпалдастық іскерлік тәрізді атаулар бүгін жаппай қолданатын атаулар
қатарына қосылып үлгерді. Әкімдік атауының жарыспа нұсқасы әкімият
ішінара қолданылып жүргенімен, Мемтерминком ресми бекіткен әкімдік сөзі
айқын басымдыққа ие бола бастағанын аңғаруға болады. Ал балапаздық,
біртектілік, елжандылық, елшілдік, зайырлылық, отансүйгіштік, отаншылдық,
парашылдық сынды атаулар әлі сұрыпталу кезеңінен өте қойған жоқ. Мәселен,
орыс тіліндегі бір ғана патриотизм сөзінің баламасы ретінде елжандылық,
елшілдік, отаншылдық, отансүйгіштік сөздері жарыса қолданылып жүр. Әрине,
бұл атаулардың бірін патриотизмнің баламасы ретінде орнықтырғанның
өзінде, қалғандары өзіндік мағыналық реңктерімен синоним сөздер ретінде
жалпы тілде қолданыла берсе, артықтық етпейді деп ойлаймыз.
Кейінгі жылдары -дық-дік үлгісімен жасалып, қолданысқа еніп үлгерген
атаулардың бірі әкімдік сөзі екендігін жоғарыда айттық. Бұл терминді 2002
жылы Мемлекеттік терминология комиссиясы ресми бекітіп, жаппай қолдануға
ұсынған. Әкімдік атауы тілімізде қолданыста бар өкілдік, елшілік, хандық,
өмірлік сөздерінің үлгісімен жасалған. Дәлірек айтқанда бұл атау XX ғасыр
басында жасалған. Әкімдік сөзі 1925 жылы Қ. Кемеңгерұлының
редакторлығымен Мәскеуде жарық көрген Қазақша-орысша тілмаш деп аталған
еңбекте административность және власть сөздерінің қазақша баламасы
ретінде көрсетіледі. Бұл термин сол кезеңде біраз қолданылып, сөздіктерге
еніп, алайда 30-жылдардан кейін шеттетілген сөздерқоғам бірі. Орыс
тіліндегі админнстрацня сөзінің баламасы ретінде бұған дейін әкімшілік
сөзі пайдаланылып келген. Президент әкімшілігін де, облыстық әкімшілікті
де, қала, аудан, ауыл немесе қонақүй әкімшілігін де солай атап келген едік.
Тілімізде әбден орныққан әкімшілік сөзін жаңа сөзбен алмастырудың қандай
да бір қажеттігі де туындаған жоқ болатын. Ол қажеттілік облыстық және
қалалық, аудандық әкімшіліктерді орысша администрация емес, акимат деп
атаумен байланысты туындады. Алғашқыда осы акимат сөзін әкімият деп
орыс тілі үлгісімен тілімізге бейімдеп алушылар табылды. Бұл сөз орыс тілі
үлгісін тікелей көшіру болғандықтан, басқаша сөздер ұсыныла бастады. Орыс
тілінде -ат суффиксі екі түрлі мағынаны білдіреді:
а) Адам (лиц). Мысалы, адресат, азиат, депутат, стипендиат т.б.
ә) Бірнеше адамдар жиынтығы, мекеме (учреждения). Мысалы: деканат,
директорат, комбинат, старостат, чемпионат, ректорат, халифат,
султанат т.б. Сондай- ақ, бұл жұрнақтың варианты - иат. Мысалы,
комиссариат, пролетариат, секретариат т.б. Бізқоғам әкімияттың жасалуына
негіз болған осы орыс тілінің жұрнағы еді. Ал қазақ тілінде 1) - ат жұрнағы
қырат, суат, сызат 2) - ат араб тіліндегі көптік көрсеткіші. Мысалы,
ақпарат, маглұмат, саламат т.б.
Бұл жұрнақтар араб елдерінің мемлекеттік құрылымына қатысты атаулар
құрамында да кездеседі. Мысалы: Сұлтанат - сұлтан басқаратын монархтық
мемлекет. Халифат - VII ғасырда құрылған араб мемлекетінің атауы. Халиф -
мемлекет басшысының титулы. Ол мұсылмандардың дінбасы да болған. Халифтер
Мұхаммедтің ізбасарлары саналған. Эмират-Кейбір Азия мен Африка елдеріндегі
феодалдык мемлекет немесе оның иелігі. XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына
дейін Бұхар хандығы Эмират деп аталған. Қазір біз орыс тіліндегі Эмиратты
(Объединенные арабские эмираты) - Әмірлік Біріккен араб әмірліктері деп
атап жүрміз. Басқаларын осы ізбен алғаннан кейін, халифат, сұлтанат
атауларын да -лық-лік (-дық- дік, -тық-тік) жұрнақтары арқылы халифтік,
сұлтандық деп бірізді атаған орынды болар еді.
Бұрын сөз тудыру үдерісінде сирек пайдаланылып келген -м, -ым-ім
жұрнағы [ 13.134] соңғы жылдары өнімділік таныта бастады. Кейінгі жылдары
бұл жұрнақ арқылы жасалған салалық терминдерқоғам саны күрт өсті. Олардың
арасынан қазіргі баспасөзде басылым, жарияланым, жөнелтім, оқылым, өсім,
салым, таныстырылым, таралым, төлем, ұстаным, шақырылым сияқты тұрақты
қолданысқа көшкен атаулар жиі кездеседі. Ал әзірленім, белсенім, елтаным,
жинам, көрсетілім, қантаным, өтінім, сұраным, төтем сияқты бірқатар сөздер
сирек қолданыс тауып жатады. Бұлардың әзірленім, төтем тәрізді бірқатарының
қолданысы арнаулы сала шеңберімен шектелсе, қалғандары әлі кең тарай
қоймағандықтан және жарыспа нұсқалары болуына байланысты баспасөзден
сиректеу көрініс тауып жүр.
Бүгінгі баспасөз беттерінде біршама жиірек қолданылып жүрген
атаулардың бір тобы -нама(-дама) үлгісімен жасалған сөздер. Осы тұлғадағы
сөздерқоғам әдепнама, әдіснама, әлеуметнама, дерекнама, сырқатнама сынды
бірнешеуінен өзге басым көпшілігі қазақ тілді басылымдарда бірізді әрі жиі
қолданылып жүр. Мысалы, жарнама, жұлдызнама, заңнама, қазанама, сауалнама,
тұжырымдама, тұғырнама атауларын бүгінгі жұртшылық жаппай қолданатын сөздер
қатарына қосуға болады.
Бұрын аса белсенділігімен ерекшелене қоймаған -гер- кер жұрнағы 90-
жылдардан бастап өнімділік таныта бастады. Соңғы 15-20 жылдай уақыт
көлемінде бұл жұрнақтыұң қатысуымен көптеген сөздер туындады. Солардың
бірқатары қазіргі қазақ баспасөзінде жиі қолданылып жүр. Жоғарыда біз
келтірген мысалдардағы осы жұрнақ арқылы жасалған атаулардың арасында
борышкер, дәріскер, зейнеткер, кәсіпкер, талапкер, үлескер, іскер сынды
бірнеше сөз сала мамандары да, жалпы жұртшылық та жатсынбай қолданылатын,
тілде орныққан атаулар қатарына қосылды. Бұл атаулардың барылғы да
(үлескерден басқалары) салалық терминологиялық сөздіктер мен екі тілді
аударма сөздіктерде беріліп жүр. Мемтерминком ресми бекіткендері (талапкер,
кәсіпкер, зейнеткер) де бар. Үлескерден өзгелері 2007 жылы 100 000 (жүз
мың) дана таралыммен жарық күрген орфографиялық сөздіктің соңғы басылымына
да енген. Кейінгі 1-2 жыл көлемінде ғана пайда болған үлескер атауы да
қазір жаппай бірізді қолданылып жү р. Бұл атау орыс тіліндегі дольщиктің
баламасы ретінде бірден жаппай қолданысқа көшкен әрі баспасөзде, электронды
ақпарат құралдарында жиі кездесетін сөзге айнал- ды. Бұдан БАҚ-тардың
термин қалыптастырудағы рөлін, ықпалын да байқауға болады. Дәл осы атаудың
аз мерзім ішінде жұртшылықтың санасына сіңіп, құлағы үйреніп кетуіне
ақпарат құралдарының айрықша ыкпал еткенін айту керек. Ал алаугер, әкімгер,
білімгер, бітімгер, қарызгер, сазгер, сах- нагер, сазгер, киногер сияқты
атаулар баспасөзде біршама қолданылып жүргенімен әзірге тілде орныға
қоймаған сөздер тобынан. Мәселен, білімгер сөзі осы жуырда ғана пайда
болды, жиі қолданыла бастады. Ал алаугер сөзі 2007 жылдың жазында Бейжің
олимпиадасы кезінде пайда болды да, қазір көп кездесе бермейді. Қарызгер
термині экономикалык сөздіктерде орыс тіліндегі заемщик сөзінің баламасы
ретінде қолданыла бастады. Баспасөзде де кейінгі уақытта жиірек ұшырасады.
Сазгер сзінінің композитордың баламасы ретінде қолданылып жүргеніне
едәуір уакыт өткенімен, бірізді жұмсалатын деңгейге жете алмады. Кәсіби
музыканттар мен бірқатар тіл мамандары бұл сөзқоғам мелодисть сөзіне
жақсы балама болатынын айтып жүр. Осы пікірқоғам негізі бар. Сахна- гер,
сөзгер, киногер сөздері кейінгі уақытта жекелеген авторлар тарапынан
қолданыс тауып жүрген жаңа қолданыстар. Бұлар әлі көпшілікке аса таныс
емес. -гер жұрнағының кірме сөздерге жалғануы бұрын байқала бермейтін.
Киногер сияқты будан сөздерқоғам пайда болуы бір жағынан қазақ тіліндегі
термин шығармашылығының біршама жандана бастауына байланысты туындап
отырған құбылыс болса, екінші жағынан бұл -гер жұрнағы өнімділігінің арта
түскендігін аңғартады. әкімгер мен әкімші жарыса жұмсалып жүргенімен,
соңғысының алдыңғысына қарағанда, әлдеқайда жиі қолданылатынын айту керек.
Дұрысы бағдарлама әкімшісі, қонақүй әкімшісі түрінде қолдану. Жалпы
-гер-кер жұрнағын жалғау арқылы жасалған атаулардың бірқатары қалыптасып
үлгергенімен, осы жұрнақтың семантикасына мән бермей, орынсыз жұмсау,
мамандыққа, кәсіпке қатысты атауларға талғамсыз жалғай беру орын алып жүр.
XX ғасыр басындағы термин шығармашылығында біршама пайдаланылып, одан
кейінгі кеңестік кезеңде белсенділік таныта қоймаған -ма-ме (-па-пе, ба-
бе) жұрнағы [ 12.153] 90-жылдардан бастап, ең өнімді жұрнақтардың біріне
айналды. Бұл жұрнақтың қатысуымен жасалған атауларды қазір арнаулы
салалардың бәрінен дерлік кездестіруге болады.
Оларды арасынан қазіргі баспа сөзде жиі қолданылып жүрген жүктеме,
көшірме, мәлімдеме, үстеме, хаттама тәрізділерін арнаулы салада да,
жалпыхалықтық тілде де негізінен бірізді, тұрақты түрде қолданылатын
терминдер деп атауға болады. Осы атаулардың ішіндегі көшірме мен хаттама
терминқор қалыптастырудың алаштық кезеңінде, өткен ғасырдың 20-жылдары
жасалып, қолданыста болған атаулар, 30-жылдары олар тілден шеттетілді. 90-
жылдардан кейін біз оларды қайта қолданысқа енгіздік. Олар екінші өмірі
басталған, бүгінгі күннің жаңа атаулары ретінде тілдік айналымға қайта
оралған сөздер. Ал бүктеме, қағытпа, қайталама, мөлшерлеме, түйіндеме
секілділерін көбінесе баспасөзде қолданылып жүргенімен тілде әлі толық
орныға қоймаған атаулар деген орынды. Мөлшерлеме қаржы-экономика
саласында, түйіндеме құжат тілінде біршама қолданылып жүргенімен, бұлар
әлі терминжүйе мүшесі ретінде таныла қойған жоқ.
Аса белсенді түрде болмаса да, бұрын сөзжасам үдерісінде едәуір
пайдаланылып жүрген -хана жұрнағының да кейінгі 15-20 жыл көлемінде өнімді
жұмсала бастағанын көруге болады. Бұл жұрнақтың көмегімен жасалған сөздер
аз емес. Қазіргі қазақ баспасөзінен солардың ішінен зертхана, құмархана,
мейрамхана, ойынхана, тойхана, тауықхана сияқтыларын кездестірдік. Бұлардың
ішінде зертхана, мейрамхана, тойхана атаулары жұртқа көбірек таныс. Жиірек
қолданылатындары да осылар. Ойынхана, құмархана атаулары жарыса қолданылып
жүрген, бір нұсқасы әлі басымдық танытып, тұрақтай қоймаған сөздер. Ал
тауықхана атауына келсек, тілімізде бұрыннан бар тауыққора сөзі
тұрғанда, онсыз да орынды орынсыз жиі жалғанып жүрген -хана жұрнағы арқылы
сөз тудыруға қандай қажеттілік болғанын түсіну қиын. Жалпы бұл атауды
әзірге бір реттік (аккозионал) қолданыс деп қабылдауға болады.
Кейінгі жылдарда сөзжасам үдерісінде өнімділік танытып жүрген
қосымшалардың қатарына -ыс-іс жұрнағын да жатқызуға болады. Мерзімді
басылым беттерінде бұл жұрнақтың көмегімен жасалған доғарыс, отырыс,
тапсырыс, тексеріс, үдеріс сынды сөздер жиі қолданылады. Алайда соңғы 15-20
жыл көлемінде осы жұрнақтың қатысуымен жасалған сөздер бұлармен ғана
шектелмейді. Салалық терминдер жүйелерінде олар көптеп кездеседі.
Біз мысалға келтіріп отырғандарының арасынан отырыс, тапсырыс,
тексеріс атауларын жұртшылыққа жақсы таныс, бірізді қолданылу деңгейіне
жеткен сөздер қатарына қосқан жөн. Ал үдеріс соңғы 2-3 жыл көлемінде
әсіресе баспасөзде өте жиі қолданылып жүргендіктен, бұрыннан келе жатқан
кірме сөз процестің орнын қысқа мерзімде алмастыра бастаған атау.
Заттық ұғымдардың атауларын жасауда кейінгі жылдары өнімді
пайдаланылып жүрген жұрнақтардың бірі - -ғыш-гіш. [ 12.155] Біз жоғарыда
баспасөзден алынған суреттегіш, оқшаулағыш сияқты бірді-екілі мысалдарды
ғана келтіргенмен, кейбір арнаулы салаларда бұл жұрнақ арқылы жасалған
атаулар көптеп саналады. Осы сияқты -уыш-уіш жұрнағы [ 12.155] да
өнімділік таныта бастаған жұрнақтар қатарын құрайды. Ал -ақ-ек, -ша-ше,
-ман-мен, -паз, -кес, -шілік-шылық жұрнақтары аса өнімділік таныта
қоймағанымен, бұл жұрнақтардың да сөз жасауға қатыса бастағаны байқалады.
1.3 Сөздердің бірігуі және қосарлануы арқылы жасалған жаңа лексемалар.
Қазіргі баспасөз беттерінен жинақталған тілдік деректер сөздерді біріктіру
арқылы жаңа атаулар жасау тәсілінің жиі пайдаланылатынын байқатады.
Негізінен екі сөзді біріктіру арқылы жаңа сөздер көптеп жасалғанына мына
төмендегі біріккен атаулар дәлел бола алады: айдарбелгі, айыппұл,
айыптұрақ, ақорда, ақуыз, әлемтор, әнұран, әскербасы, әуежай, әуесерік,
бейнебақылау, бейнебаян, бейнежазба, бейнекөрініс, бейнеқұжат, бейнетаспа,
бейнетүсірілім, елтаңба, зілтемір, дереккөз, жөргекпұл, затбелгі,
зейнетақы, келіссөз, келісімшарт, қалабасы, мұхитарал, отшашу, өтемақы,
пәтерақы, сыйақы, субұрқақ, төсбелгі, тікұшақ, үнпарақ, шәкіртақы,
хатқалта, іссапар, ықпалшара т.б. Біз жинақтаған баспасөз материалдары
бейне сөзінің де термин түзуші бөлшек ретінде жиі пайдаланылып, өнімділік
таныта бастағанын көрсетеді. Оның себебі, соңғы он бес жылдан астам уақыт
көлемінде тілімізге видео-мен басталатын кірме сөздер көптеп кірді. Осы
видео-ны бейне деп аударып алғандықтан, бейне сөзінің қатысуымен
жасалған сөздер саны күрт өсті. Бұл сөз екі сыңары да қазақ сөзінен тұратын
атауларды жасауда өнімді жұмсалуымен қатар, бір сыңары кірме сөзден тұратын
будан атаулардың құрамында да кездеседі. Мысалы, бейнебақылау, бейнебаян,
бейнежазба, бейнекөрініс, бейнеқұжат, бейнетаспа, бейнетүсірілім және
бейнекамера, бейнеклип, бейнемагнитофон, бейнефильм т.б.
Жалпы термин шығармашылығында бір үлгімен жасалған біріккен атаулар
санының едәуір артқандығы айқын байқалып отырған құбылыс. Бұл орайда
тіліміздегі ақы, басы, бейне, пұл (айыппұл, жөргекпұл) сөздерінің
қатысуымен жасалған атаулар сөзімізге дәлел бола алады. Сызбаға қараңыз:
жәрдемақы
жолақы
қаламақы елбасы
зейнетақы дінбасы
Ақы үстемеақы басы үкіметбасы
өтемақы қалабасы
пәтерақы әскербасы
сыйақы
төлемақы
шәкіртақы
Біріккен, кіріккен сөздермен қатар кейінгі жылдары қос сөз түрінде
келетін терминдер мен атаулар да пайда бола бастады. Солардың бірқатарын
баспасөзден кездестіруге болады. Мысалы, арыз-тілек (петиция), әл-ауқат
(благосостояния), көші-қон (миграция), өлім-жітім (летальность), сауда-
саттық (аукцион), штаб-пәтер (штаб-квартира), іс-қимыл (действия), іс-шара
(мероприятия), іс-әрекетсіздік (бездеятельность) т.б.
Бұл атаулардың кейінгі екеуінен өзгелері тілде бұрыннан қолданыста бар
сөздер. Бұрыннан болғанмен бұлардың көбі дәл сол бастапқы мағыналарында
қолданылып тұрған жоқ. Мағыналары мейлінше нақтыланып, қосымша мағына
үстеп, белгілі бір терминдік мағынаны білдіретін ұғымдарға телінген.
Бастапқы мағынасына барынша жақын, аса көп мағыналық өзгеріске ұшырамай
қолданылғаны өлім-жітім атауы. Ал штаб-пәтер орыс тіліндегі штаб-
квартира атауын жартылай калька тәсілімен тікелей аудару арқылы жасалған.
Іс-шара кейінгі жылдары сөз қосарлау тәсілімен жасалып, қолданысқа енген
жаңа атау.
Қазақ тілі қос сөздерге бай тіл болғанымен, 90-жылдарға дейін термин
шығармашылығында сөздерді қосарлау арқылы сөз жасау өте сирек кездесетін.
Тіпті арнаулы салалар терминдерін жасауда сөз тудырудың бұл тәсілі мүлде
пайдаланылмай, іске қосылмай келді деуге болады. Соңғы жылдары сөзжасам
үдерісінде бұл тәсіл арқылы да сөз тудырудың жандана бастағанын байқауға
болады. Жалпы осы құбылыстың өзі ұлт тілінің термин шығармашылығында,
сөзжасам үдерісінде пай- даланыла бастағандығының бір көрінісі. Бұрын
пайдаланылмай келген немесе өте аз пайдаланылған лексикалық қабаттар мен
сөзжасам тәсілдерінің іске қосылуы соның дәлелі бола алады.
1.4 Калькалау тәсілмен жасалған және жаңа перифраз сөздер. Жаңадан
жасалған терминдер мен жалпы тілдегі атаулар қазіргі термин
шығармашылығында, сөз жасам үдерісінде калька тәсілі өте өнімділік танытып
отырғаны байқалады. Мына төмендегі атауларға назар аударып көрелік:
Ашық есік күні (день открытых дверей), ашық қоғам (открытое общество),
Бір терезе (одного окно), сауда нүктесі (торговая точка), сенім телефоны
(телефон доверия), үлкен сегіздік (болъшая восъмерка), айлық есептік
көрсеткіш (месячный расчетный показателъ), әлжуаз жіктер (уязвимые слои),
ғаламдық жылыну (всемирное потепление), дыбысжазғыш құрылғы
(звукозаписывающее устройство), дыбыс көшейткіш (звукоусилителъ), елтаным
(страноведение), жол-көлік оқиғасы (дорожно-транспортное происшествие),
жүйеқұраушы (системообразующий), зымырантасығыш (ракетаносителъ), көлік
құралы (транспортное средство), қауіпсіздік белдігі (ременъ безопасности),
өмірсүйгіш (жизнелюб), тауарөндіруші (товаропроизводителъ), төлқұжат үстелі
(паспортный стол), ұлтүстілік (сверхнационалъный), ұшу-қону жолы ұшу-қону
жолтабаны (взлетно-посадочная полоса), шаруа қожалығы (крестъянское
хозяйство) т.б.
Осы күрделі атаулардың барлығы да орыс тілінен калькалау тәсілімен
жасалған толық калькалар. Келтірілген мысалдағы калька атаулар бұл
тәсілқоғам қазіргі таңда қандай өнімді тәсілге айналып отырғанын анық
көрсетеді. Бұған жартылай калька мен семантикалық калькаларды қосар болсақ,
бұл тәсілмен жасалған атаулар саны тағы да арта түспек. Қазіргі баспасөзде
кездеспегенімен, арнаулы салалардың өзінде қолданылып жүрген калька
тәсілімен жасалған терминдер үлесі тіпті үлкен. Жалпы бұл жеке әңгімеге
арқау етіп алып, арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылуы тиіс мәселе.
Дәлірек айтқанда, бұл тақырып кандидаттық диссертация дәрежесінде зерттелу
үстінде. Бізде көп жағдайда калькалау тәсілімен жасалған терминдерге
қатысты біржақты пікірлер айтылып жатады. Оның басты себептерінің бірі
калька тәсілімен жасалған атаулар табиғатының жан-жақты зерттелмеуі
екендігін айту керек. Сол себепті тіліміздегі терминжасамның өнімді
тәсілдерінің біріне айналып отырған калькалаудың табиғатына тереңірек
үңіліп, оның тиімді-тиімсіз қырларын көрсетіп, ғылым тіліндегі калька
терминдерқоғам алатын орнын, үлес-салмағын, жетістігі мен кемшіліктерін
анықтау міндет.
Осы басылымның соңында соңғы жылдары пайда болған, калькалау арқылы
жасалған жаңа перифраз атауларды да беріп отырмыз. Затты, құбылысты өз
атымен атамай бейнелеп, басқаша айту арқылы жасалатын мұндай атаулар
баспасөз беттерінде аса көп болмаса да біршама қолданыс тауып жатады.
Мәселен, мерзімді баспасөз беттерінен мына сияқты пе- рифраздарды
кездестіруге болады: Алтын дауыс, ақ олимпиада, алтын квадрат, Аспанасты
елі, бүкір көпір, ғасыр дерті, жасыл өкпе, қара құрлық, қара маржан, қызыл
әтеш, кәрі құрлық, көгілдір отын, көк қағаз, көк құрлық, ми орталықтары,
мыстан аулау, тәжді сауал, темір ханшайым, тоқылдақ, тірі тауар, шымыр
жаңғақ т.б.
Перифраз атаулар тізімінде кейінгі жылдары жасалған жаңа
қолданыстармен қатар бұрыннан бар бірнеше атау берілді. Мысалы, ақ алтын,
Бостандық аралы, дөңгелек үстел, қара алтын, қара тізім, қырғиқабақ соғыс,
көгілдір, көгілдір экран, крест жорығы, тұманды Алъбион.
Оның себебі осыған дейін қолданыста болған және кейінгі жылдарда
жасалған перифраздардың жасалу, туындау жолдарын, ерекшеліктерін айқындау.
Бұрыннан қолданыста бар перифраздар мен кейінгі уақытта пайда болған
атауларды салыстырып қарар болсақ, олардың барлығы да орыс тіленен
калькалау жолымен аудару арқылы жасалғанын көруге болады. Бұл - орыс
тілінің терминжасам үдерісінде де, перифраздарды туғызуда да, әлі күшті
ықпал етіп отырғанын көрсететін тілдік деректер. Кеңестік кезеңде жасалып
тілдік айналымымызға енген перифраздарды да, кейінгі тәуелсіздік алғаннан
кейінгі кезеңде туындағандарын орыс тілі үлгісімен жасағанымыз ап-анық
аңғарылып тұр. Біз баспасөз беттерінен жинақтаған материалдар кешегі және
бүгінгі уақытта туындаған перифраздардың орыс тілінен дәлме-дәл аударылып,
түгелдей толық калька түрінде жасалғанын көрсетеді. Бұл - терминжасам
үдерісінде ғана емес, бейнелі атауларды жасауда да қазақ тіліне орыс тілі
әсерінің өте күшті екендігінің дәлелі.
II тарау. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
2.1 Қысқарған сөздерқоғам жасалуы мен қолданысы. Қазіргі кезеңде қоғам
өмірінің қай саласын алсақ та, қысқарған сөздер молынан кездеседі. Олардың
өзге тілдерден қалай қабылданып, өз тілімізде қалай жасалып, қолданыс тауып
жатқандығын анықтап, бұл бағыттағы жақсы үрдістерді үлгі ретінде ұсынып,
кемшіл іктерді түзету жолдарын көрсету тіл мамандарының міндеті. Осы
тұрғыдан қарағанда кейінгі жыл- дары тілшілер қауымының қысқарған сөздер
мәселесіне көп көңіл бөлмегені байқалады. Соның салдары да анық аңғарылып
отыр. Баспасөз беттерінде, ғылыми, танымдық, оқулық әдебиеттер мен салалық
сөздіктерде кездесетін қысқарған атаулардың жасалуында, қолданысында
көптеген кемшіліктер орын алып жүр. Ондай олқылықтарды уақтылы анықтап,
түзетіп, қысқарған атаулардың қолданысын қадағалап отырма- са, ретсіздіктің
белең алары белгілі. Еліміз әлемнің көптеген мемлекеттерімен саяси-
экономикалық, дипломатиялық және ғылыми-мәдени байланыстарын
қалыптастыруына байланыс- ты қазір қысқарған атаулар бұрынғыдай тек орыс
тілінен ғана алынып отырған жоқ. Халықаралық қатынастардың нығаюы өзге
тілдерден тікелей сөз алмасуға жол аша бастады. Әсіресе ағылшын тілінен
енген халықаралық сипатқа ие қысқарған сөздер қатары біршама артып отыр.
Бұрын орыс тіліндегі нұскасында киррил әріптерімен таңбаланып жүрген
бірқатар атаулар қазір латынша таңбалануы бойынша қолданыла бастады.
Қазіргі баспасөз беттерінде латынша транцкрипциясы бойынша қысқартылып
жазылатын шетелдік компаниялар мен түрлі ұйымдардың, мекемелерқоғам күрделі
атаулары да көбейіп келеді. Мәселен, АІВА (Amateur International Boxing
Association), ҒІҒА (Federation International Football Association) сияқты
қысқарымдарды осы қатарға қосуға болады.
Еліміз тәуелсіздігін жариялап, егемен ел ретінде қалыптасу кезеңінде
көптеген мемлекеттік құрылымдар, ұлттық компаниялар мен мекемелер, жаңа
жоғары оқу орындары ашылып, олардың қысқарған атаулары пайда болды. Осы
атаулардың жасалуы мен қолданысын бір ізге түсіру, жаңа пайда болып
жатқандарын сараптан өткізіп, жаппай қолданысқа ұсынып отыру қажет. Жалпы
қысқарған сөздер де уақтылы жинақталып, үнемі мамандар талқысынан өтіп
отырмаса, оларды жасауда тілдік норма сақталмай, қолданысында ала-құлалық
көбейіп кетеді. Қазіргі қолданылып жатқан қысқарған атауларымыз осындай
кемшіліктерден ада дей алмаймыз. Оларды жасауда да, қолданысында да орын
алып жатқан олқылықтар бар. Сондықтан да осындай олқылықтардың орын
алмауына септігі тиер деген оймен осы басылым жарияланып отыр. Бұл
басылымда негізінен қазіргі қазақ баспасөзінде қолданылып жүрген қысқарған
сөздер қамтылды. Екінші бөлімде берілген орысша-қазақша сөздік түрлі
арнаулы салаларда, салалық терминологиялық сөздіктер мен анықтамалықтарда,
ресми құжат мәтіндерінде қолданылып жүрген бірқатар аббревиатуралармен
толықтырыла түсті.
Қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған соңғы он бес- жиырма жылдың
көлемінде тілқоғам түрлі мәселелері үнемі сөз болып келеді. Талғамсыздық
пен кәсіби шеберліктің жетіспеуі салдарынан туындаған термин сөздер,
тұрақты тіркестерқоғам, жекелеген сөздерқоғам дұрыс қолданылмауы, орашолақ
аудармалар мен дұрыс құрылмаған сөйлемдер тоңірегінде тіл мамандары
тарапынан түрлі деңгейдегі конференциялар мен семинарларда, бұқаралық
ақпарат құралдарында аз сөз болып жүрген жоқ. Ал осы аталған мерзім ішінде
көптеп жасалып, БАҚ-тарда, іс қағаздары мен түрлі әдебиеттерде қолданыла
бастаған қысқарған сөздер туралы көп сөз қозғала бермейді екен.
Көпшілігіміз "қысқарған сөздер де сөз болып па?" - деп қарайтын сыңайлымыз.
Дұрысы, қысқарған сөздер де назардан тыс қалмай, олардың жасалуы мен
қолданысы қадағаланып, мамандардың сарабынан өтіп отыруға тиіс. Тіл
мәселесінде ұсақ-түйек дегеннің болмайтындығы белгілі. Тіл мамандары
тарапынан арнайы қарастырылып 1996 жылы Н.Алдашев "Қазіргі қазақ тіліндегі
қысқарған сөздер" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғағанымен,
ондай зерттеулер нәтижелерін қысқартып сөз жасаушылардың басым көпшілігі іс
барысында пайдалана бермейтіндігі байқалады. Әйтпесе ҚӨТ(қаржы-өнеркәсіптік
топтар), АМҰ (Америка мемлекеттерінің ұйымы ОАГ), ОАӨАҮО (Ортальщ Азиядағы
өћірлік ақпараттық үйлестіру орталығы), ПҮАЖ (Президент пен Үкіметтің
актілер жинагы), ӨСЕҚ (Өртке қарсы еріктілер қоғамы), БӨҚжА (бақылау-өлшеу
құралдары және автоматика), ҚҚХҚИ (Қазақ құқықтану және халықаралық
қатынастар институты), ӨОАӘ (өлшемдерқоғам орын алмастыру әдісі) сияқты
көптеген "қатырып" қысқартылған атауларды оңды-солды қолданып жүрмеген
болар едік. Сөз қысқарту кезінде де тілдегі дыбыстардың бір-бірімен қатар
тұру мүмкіндігі, олардың тарихи қалыптасқан орны болатындығын ескеру қажет.
Мысалға алынып отырған қысқарған сөздерқоғам кемшілігі - әріптік қысқарту
барысында қазақ тіліндегі дыбыстар тіркесі сақталмаған. Дыбыстар үндестігі
бұзылғандықтан тіліңді қанша бұрасаң да айтуға келмейтін, құлаққа түрпідей
тиетін, айтуға қолайсыз атаулар пайда болған. Айтқанда, оқығанда қиындық
туғызатын мұндай атауларды тілде орнықтыруға әрекеттенуқоғам өзі зорлық.
Әр басқа ұғымдарды білдіретін күрделі атауларды бір ғана қысқарған
сөзбен беруді де орын алып жүрген кемшіліктерқоғам қатарына қосуға болады.
Мысалы, Халықаралық кәсіпкерлер ұйымын да, Халықаралық көші-қон жөніндегі
ұйымды да ХКҰ деп бір-ақ қысқарған сөзбен беріп жүрміз. Осы сияқты
Еуропалық Кеңес те, Еуропалық комиссия да ЕК түрінде қолданылып келеді.
Мұндай қысқартулар жұртты шатастырады әрі басқа-басқаұғымдардың атаулары
бірдей қысқартылғандықтан, бұл нұсқалардың бірінің тілде орнығуына екіншісі
кедергі келтіреді. Мәселен, Еуропалық Кеңесті - қазіргі қалпында ЕК деп
әріптік қысқарту үлгісімен, ал Еуропалық комиссияны - ЕуКом түрінде буындық
қысқарту жолымен алуға да болар еді. Жалпы, түрлі атаулардың бірдей
қысқартылып алынып қолданыста жүруінің өзі мұндай атауларды жинақтап,
оларды сұрыптап, ретке келтіру жұмыстарының тиісті дәрежеде қолға алынбай
отырғанын көрсетеді. Бізде тіл білімі саласындағы көптеген мәселелерде,
соның ішінде, сөзжасам, аударма, сөз қысқарту ісінде де орыс тіліне
байланып қалғандық, оған орынсыз жүгіну байқалып жатады. Мұны орыс тілінің
үстемдігі орнап тұрған кеңестік кезеңде қалыптасқан дәстүрқоғам әбден
орнығып, оның көп жағдайда әлі де бұзылмай отырғандығының бір көрінісі
деуге болады.
Осыдан 5-6 жыл бұрын "Хабар" арнасының "Тіл" деп аталатын
бағдарламасында қысқарған сөздер жайы сөз болды. Сонда бір студент өзінің
оқитын оқу орнын тек КИМЭП деп атайтынын, ҚМЭБИ деген атауды ешқашан
қолданбайтынын айтып еді, оның бұл ісін құптамайтындар, сөккендер аз болған
жоқ. Студенттің өз тілін құрметтемейтіндігі, отаншылдық сезімінің төмендігі
сынға алынды. Шындығында тек КИМЭП қана емес Қазақстанның бірқатар жоғары
оқу орындарының студенттері өз оқу орындарының қысқартылған қазақша
атауларын қолданбайтындығына күмән болмаса керек. Мұның себебін тек орыс
тілінің үстемдігінен немесе шәкірттерқоғам қазақ тіліне деген
жанашырлығының жетіспейтіндігінен іздегеніміз дұрыс дей алмаймыз- дейді
профессор Ш.Құрманбайұлы.[6.86] Мәселенің бір ұшы осы қысқартылған
атаулардың "тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей" ұтымды жасала
бермейтіндігімен тікелей байланысты деп білеміз. ҚМЭБИ ғана емес ҚазБСҚА
(КазГАСА), ҚазМҚХӘТУ (КазГУ- МОиМЯ), МББҚБА және ҚДИ (Мемлекеттік білім
беру қызметкерлерініц біліктілігін арттыру және қайта даярлау институты)
сияқты бірқатар іргелі оқу орындарының қазақша атауларын қанша ұлтжанды,
қанша жерден тілқоғам жанашыры болсаң да айтуға құштар бола қоюың қиын-ақ.
Бұл секілді мысалдарды әлі де көптеп келтіре беруге болады. Осының өзі
сөздерді кысқартып алу кезінде бас қатырып көп ойла- нып жатпайтындығымызды
әрі өз тілімізқоғам заңдылықтарына сәйкестендіріп қысқартпай, орыс
тіліндегі нұсқасын үлгі етіп алып, сол тілқоғам шылауынан шыға алмай
қалатындығьшызды байқатады. Әйтпесе, орыс тіліндегі әріптік қысқартуларды
дәл сондай етіп алып жататындығымызды немен түсіндіруге болады? Орыс
тіліндегі немесе шет тілдерінің қысқарған атауларын дәл сол тілдегідей
айнытпай аударып қабылдау керек деген ережеміз болған емес. Ондай атауларды
буындық немесе аралас қысқарту жолымен өз тілімізге бейімдеп, жатық
дыбысталатындай етіп қысқартып алуға да болар еді ғой.
Баспасөз беттерінде жұртшылықтың көз-құлағы үйреніп, жиі
қолданылатындай дәрежеге жете қоймаған атауларды орыс тіліндегі қысқартылып
алынған үлгісіне қарап кысқартып алу немесе ондай қысқартуларды мақала
тақырыбы етіп беру сияқты кемшіліктер де орын алып жатады. Мұндайда газет-
журналды бос уақыты болғанда ғана оқитындар емес, оны үзбей қадағалап
отыратын оқырманның өзі қысқарған сөзқоғам толық нұсқасының қалай болатынын
тауып, оның мағынасын түсіну үшін біршама ойланып, уақыт жоғалтуына тура
келеді. Кейде мәтін мазмұнына қарай шамалай салуга мәжбүр болады. Осыдан
бірер жыл бұрын белгілі азамат беделді басылымдарымыздың бірін оқып отырып,
мақала тақырыбында кездесетін ТӘБ деген қысқартылған атаудың
"ТұранӘлемБанк" екенін мәтінді оқып барып әрең түсінгенін, қысқартылған
атаулардың мақала тақырыбы ретінде берілмеу керектігін айналасындағыларға
айтып отырды. Өзіміз де бір автордың мақала соңында жұмыс орнын МӨҚҚ ББ
түрінде көрсеткен қысқартуының бастапқы төрт әрпін мәтін көмегімен таратып
(Мемлекеттік өртке қарсы қызмет) түсінгенімізбен соңғы екі әрпін дәл
ажырата алмадық. Шамасы "Бас басқарма" болар деп топшыладық. Мұндай
мағынасын ашу қиындық туғызатын қысқарған атауларды мерзімді басылымдардың
көпшілігінен кездестіруге болады. Сондықтан сирек қолданылатын немесе
жаңадан жасалып көпшілікке үйреншікті бола қоймаған атаулардың толық
нұсқасын сол мәтінде бірінші қолданған жерде жақша ішінде беріп, одан әрі
қысқартылған нұсқасын пайдалана берген абзал. Бұрынырақта сөз алғаш
қысқартылып қолданылғанда оның толық түрі жақша ішінде беріліп, біраз уақыт
көпшілікке әбден таныс болғанша қатар жазылатындағды болушы еді, қазір көп
жағдайда оны естен шығарып алып жатамыз. Мұның газет оқырмандарының елеулі
бөлігіне қосымша қиындық, түсініксіздік туғызатын фактор екенін де
ұмытпаған абзал.
Тіл мамандарының арасында қысқарған сөзқоғам бізге қажеті жоқ, бұл
қазақ тіліне жат нәрсе деген пікірді ұстанатындары да бар. Алайда бұл
пікірмен келісуқоғам негізі бар дей алмаймыз. Егер қазақ тіліне қысқарған
сөз қажет болмаса, оның шынымен-ақ бізқоғам тіліміз үшін жат құбылыс
екендігі рас болған болса, онда қазіргі қолданыстағы жүздеген қысқарған
атаулар пайда болмас еді. Оны басқа тілқоғам ықпалымен немесе жекелеген
адамдардың калауымен туындаған құбылыс ретінде дәлелдеу қисынсыз. Тіл
үнемділікті, аз сөзбен көп ойды жеткізуді ұнатады. Бірнеше сөзқоғам
тізбегінен тұратын күрделі атауларды мәтін ішінде қайта-қайта шұбалтып
қолдана бер- мей, ықшамдап беру арқылы ақпаратты мол қамтып, аз сөзбен көп
ой айтуға әрі басылым бетінде орын үнемдеуге болатыны белгілі. Бұл жалпы
баспасөз тіліне де, ғылым тіліне де тән нәрсе. Қысқарған сөздерді тілде
толық мағынасы бар күрделі атаулардың орынбасары немесе алмастырушысы
деп қабылдаған күннің өзінде тіл үшін мұндай орынбасар сөздер өте қажет
екендігіне дау жоқ. Сол себептен де бізқоғам тілімізге тән емес деп
қысқарған сөздерден негізсіз бас тартуға, қысқарған сөз де сөз болып па
деп оларды жасауға жауапсыз қарауға да, олардың қолданысын бетімен жіберуге
де, болмайды. Керісінше, оларды жасауға да, тіліміздегі толық мағыналы
атауларды жасағандай талғаммен, кәсіби біліктілікпен, үлкен
жауапкершілікпен қарауды ұмытуға қақымыз жоқ.
Қысқарған атаулардың қолданысындағы кемшіліктің бірі - олардың түрліше
қысқартылып алынып, бірнеше нұсқада жарыса жұмсалуы. Азиядағы өзара
ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесі атауының қысқарған нұсқасы
орыс тілінде СВМДА түрінде бір ғана нұсқада қолданылып жүрсе, бізде бұл
қысқарым – АӨСШК, АӨЫСШ, АӨСІШК болып үш түрлі нұсқада жарысып жұмсалып
жүр. Осы қатарға ТКШ ТҮКШ (тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы), Қаз АТУ
ҚАТУ (Қазақ агротехникалық универсритеті), ЕҚЫҰ ЕҚЫК (Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақ келісімі), БСҰДСҰ (Бүкіләлемдік сауда ұйымы,
Дүниежүзілік сауда ұйымы), ЭСК ЭСЖК (Экономикалық саясат жөніндегі
кеңес), БДҰДДҰ (Бүкіл дүниежүзілік денсаулқ сақтау ұйымы, Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымы), ІЖӨЖІӨ (ішкі жалпы өнім, жалпы іиікі өнім)
сияқты жарыса қолданылып жүрген атауларды да қосуға болады. Сондай-ақ бірде
қазақша, бірде орысша, кейде ағылшынша қысқартылуы бойынша қолданылып
жүрген атаулар да едәуір. Мысалы, СЭСГЭС (су электр стансасы,
гидроэлектростанция), ҒІҒАФИФА, АҚТҚ ВИЧ, ОББ ЦРУ, ЖҚТБСИИД,
ЖЭОТЭЦ және т.б.
Түрлі мағынаны білдіретін күрделі атаулардың бірдей қысқартылып алынуы
да оқырманды жаңылыстыруы, оның дәл ақпарат алуына кедергі келтіруі мүмкін.
Мысалы, қазір мына төмендегі секілді көптеген әр басқа күрделі атаулардың
бірдей қысқартылып алынып жүргенін кездестіруге болады: 1. ҚХА - қалалардың
халықаралық ассамблеясы; 2. ҚХА - Қазақстан халқы ассамблеясы. 1. СЭС - су
электр стансасы, 2. СЭС - саннтарлық эпидемиологиялық станса.
Әрине, өзге тілдерден де мұндай бірдей қысқартылған әр түрлі ұғым
атауларын кездестіруге болады. Орыс тілінде де олар аз емес. Бірақ
мүмкіндігінше мұндай бірдей қысқартылған атаулар санының артуына жол
бермеген абзал.
Бұл жарыспа нұсқалардың бірі жиі, екіншілері сирек қолданылып, әлі бір
ізге түспей келеді. Қазіргі мерзімді басылым беттерінде кездесетін осындай
деректер күрделі сөздерді қысқарту немесе орыс тілінен енген қысқарған
сөздерді аударудың әркімнің қалауынша жүзеге асып, бұл істің жүйелі түрде
жүргізілмей, тиісті дәрежеде үйлестірілмей отырғандығын аңғартады.
Қысқарған сөздерге қосымша жалғау тәртібі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. ЖАҢА АТАУЛАРДЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН
БАСПАСӨЗДЕ
ҚОЛДАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақ баспасөзіндегі лексика-семантикалық тәсілмен жасалған
жаңа
лексемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Қазақ баспасөзіндегі жұрнақтар арқылы жасалған жаңа
лексемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.3 Сөздердің бірігуі және қосарлануы арқылы жасалған жаңа
лексемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.4 Калькалау тәсілмен жасалған және жаңа перифраз сөздер ... ... ... ... .
13
II тарау. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... . 15
2.1 Қысқарған сөздердің жасалуы мен
қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2.2 Қазақ баспасөзіндегі қысқарған атаулар
тізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
Қолданылған эдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 52
Кіріспе
Қазіргі қазақ тілінің даму үрдісін, тілімізде болып жатқан түрлі
үдерістер мен құбылыстарды үздіксіз бақылап, зерделеп отыру тілші
ғалымдардың, тіл мамандарының төл міндеті. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл
мәртебесі берілуіне байланысты ол кешегі кеңестік кезеңде атқармаған
бірқатар тілдік қызметтерді атқарып, оған осыған дейін жүктелмеген жаңа
міндеттер жүктеле бастады. Қазақ тілі мемлекеттік басқару, заң шығару, іс
қағаздарын, сот ісін жүргізу сияқты қызметтерге біртіндеп араласа бастады.
Қазақ тілінде шығатын мерзімді басылымдардың, газет - журналдардың саңы
едәуір артты. Ғылыми, оқу-әдістемелік, сөздік-анықтамалық, публицистикалық,
танымдық және көркем әдебиеттер саны да артты. Бір сөзбен айтқанда, қоғам
өмірінің барлық саласындағы қазақ тілінің қолданыс аясы XX ғасырдың 90-ші
жылдарына дейінгі кезеңге қарағанда едәуір кеңейді.
Бұл бүгінгі өмір шындығы. Тілдің қолданыс аясының кеңейіп, арнаулы
салаларда қолданыла бастауына байланысты. Әсіресе, оның лексикалық қорында
көптеген өзгерістер болды. Соңғы жылдар көлемінде қазақ тіліндегі сөзжасам,
термин жасам үдерісі біршама жанданып, сөздік құрамымызға мыңдаған жаңа
атаулар қосылды.
Жалпы жүртшылықтың көз-құлағы үйренісіп, жаппай қолданысқа көшкен
атаулармен қатар, әлі де бір неше нұсқалары жарыса жұмсалып, бірізді
қолданылу дәрежесіне жете қоймаған сөздер де аз емес. Сондай атауларды
уақтылы жинақтап, олардың қолданысын қадағалап отыру тіл үшін өте маңызды.
Мұндай жұмыс лингвистер тарапынан жүйелі түрде жүргізіліп отырмаса, жаңа
қолданыстарды дер кезінде сараптан өткізіп олардың арасынан сәтті
жасалғандарын іріктеп алуды қолдан шығарып алуымыз мүмкін. Бұрын бұл жаңа
қолданыстарды жинақтап, жариялап отыру мәселесіне тіл мамандары тарапынан
біршама көңіл бөлініп отырған еді. Мәселен, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев,
Ө.Айтбаев, А.Алдашева, Н.Уәлиев, И.Ұйықбаев, [1,0], Ғ.Анесов [2,0],
Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы [3,0], Алдашев Н. [4,0], Тілешов Е.Е., Төрениязова
А.Ж., Касенбаева А. [5,0], Ш.Құрманбайұлы [6,0], Б. Әбілқасымсв [7,0],
Исаев С. [8,0], Момынова Б. [9,0], Бүркітов О. [10,0], сынды ғалымдардың
авторларығымен жарық көрген еңбектерін атауға болады. Алайда бұл зерттеу
жұмыстары соңғы жылдары назардан тыс қалып бара жатқандай көрінеді.
Тақырыптың нысаны: Диплом жұмысында соңғы жылдарда қарқынды дамып,
коммуникативтік акті үшін қажетті тілдік бірліктердің біріне айналып
отырған, баспасөзде көрініс тапқан, дәстүрлі анықтама бойынша
аббревиатуралар негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі қазақ баспасөзіндегі қысқарған сөздердің
тілдік табиғатын, функционалдық стилдегі қызметін, лексика-грамматикалық
ерекшелігін зерделеу.
Осы тұрғыда төмендегідей міндеттерді шешуге талпындық:
- қысқарған сөздердің тілдің ұлттық табиғатына қарым-қатынасын
анықтау;
- қысқарған сөздердің жасалу жолдарын сипаттау;
- негізгі түрлерін көрсету;
- норма талаптары тұрғысынан саралау;
Зерттеу нысаны: Диплом жұмысының зерттеу нысаны соңғы жылдарда
басылған Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Айқын, Ана тілі, Қазақ
әдебиеті газеттері болады.
Зерттеу жұмысының құрылысы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімінен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. жаңа атаулардың жасалу жолдары мен баспасөзде қолданылуы
1.1 Қазақ баспасөзіндегі лексика-семантикалық тәсілмен жасалған жаңа
лексемалар. Бүгінгі баспасөз беттерінде кездесетін жаңа қолданыстардың
бірқатары бұрынғы мағынасы кеңейіп, тарылып немесе мүлде басқаша жаңа
мағынаға ие болған тілімізде бұрыннан бар атаулар. Мұндай қолданыстардың
арасында жаппай қолданысқа көшіп, тілде орныға бастағандары бар да, бірнеше
балама атаулармен қатар қолданылып әлі басымдыққа ие бола қоймағандары да
кездеседі.
Қазіргі баспасөзде тіліміз қоғамның түрлі лексикалық қабаттарынан
дайын қалпында алынып, бірқатары бастапқы мағынасында, басым көпшілігі
түрлі деңгейдегі мағыналық өзгерістермен қолданыс тауып жүрген ағза, бағам,
даңғыл, дәргей, діл,жиек, кеден, кент, құжат, мұрат, нарық, нысан, ота,
өңір, рәміз, рәсім, рәуіш, сардар, серке, содыр, түлек, тығын, ұжым, үйек,
үрдіс, шатыр сынды сөздер кездеседі. Шығу төркініне үңілсек, бұлардың бір
тобы қазақ тіліне ертеректе еніп, лексикалық қорымызға әбден сіңіп
кеткендіктен, кірмелігі бірден байқала бермейтін араб-парсы сөздері болып
шығады да, енді бірқатары байырғы өз сөздеріміз екендігіне көз жеткіземіз.
Мәселен, ағза, діл, құжат, мұрат, нарық, нысан, рәміз, рәсім, рәуіш, шатыр
тілімізге араб-парсы тілінен енген сөздер. Бұл сөздердің бірді-екілісі
болмаса, басым көпшілігіне тән ортақ ерекшелігі - пассив сөздер қатарында
болып, сирек қолданылып келгендігі. Архаизм, историзм қатарына еніп, о
бастағы мағыналары мүлдем ұмытылып немесе көмескі тартып келгендері де бар.
Ұлт тіліндегі термин шығармашылығына, қазақша сөз жасауға көңіл бөліне
бастаған кейінгі 15-20 жыл көлемінде осындай қалтарыста қалып келген
атаулар, көнерген сөздер мамандар назарына ілікті. Мысалы, дәргей, кеден,
кент, құжат, нысан, ота, рәміз, рәсім, рәуіш, сардар, ұжым, үйек, үрдіс
сөздері өте сирек қолданылып, мағыналары көмескі тарта бастаған атаулар
еді. Олардың бастапқы мағынасы негізге алына отырып, оған қосымша мағына
жүктеу арқылы жаңаша қолданысқа енді. Бұл атаулардың бірқатары белгілі бір
аумақта ғана қолданылып келген жергілікті сөздер. Мысалы, құжат сөзі
Алматы облысының Нарынқол, Кеген аудандарында қазіргі мағынасында, ұжым
сөзі Семей облысының Абай ауданында ұйым магынасында, үрдіс атауы
Түркменстан, Қарақалпақстан және Ақтөбе, Қызылорда облыстарының жекелеген
аудандарында әдет, дәстүр мағынасында қолданылып келген. Аумақтық
қолданыспен шектеліп келген бұл жергілікті сөздер аздаған мағыналық
өзгерістерге ұшырау арқылы терминденіп, қазір ресми бекітілген терминдер
қатарына қосылды. Осы сияқгы дәргей, кеден, кент, рәміз, рәсім, ұжым
сөздері де Мемтерминком тарапынан бекітіліп, жаппай қолдануға ұсынылған
атаулар.
Ал мұрат, нарық, өңір, серке, содыр, түлек, тығын сөздері көнерген
лексика қатарына енбеген, белгілі бір аумақпен де шектелмей, жалпыхалықтық
тілде осыған дейін де қолданылып келген атаулар. Бұлар да осы уақытқа
дейінгі білдіріп келген мағыналарынан біршама өзгеше немесе мүлдем жаңа
мағынада қолданысқа көшкен сөздер. Сотқар, тентек, бұзақы деген мағынаны
білдіретін содыр сөзі саясатта тым солақай көзқарасты жақтаушы деген
мағына беретін экстремист сөзінің баламасы ретінде жұмсала бастады.
Экстремистің әрекетінде сотқарлық, бұзақылық бар. Оның саяси мақсатына
заңсыз, шектен шыққан әрекеттері арқылы қол жеткізуге баруын тентектік,
бұзақылық ретінде қабылдау, содырға ұқсату бұл сөзқоғам экстремистің
баламасы болуына негіз болған. Жалпы әдеби тілдегі қыран кұстың жасқа
толған, бабына келген ұшар кезі деген мағынаны білдіретін түлек сөзі,
кейінгі жылдары мектепті, жоғары оқу орнын бітіруші деген мағынаны қоса
жүктеп, орыс тіліндегі выпускник сөзінің баламасы ретінде қолданыс тауып
жүр. Бұл оқу бітірушіні қанаттанып, өз бетімен ұшуға дайын болған қыран
құсқа ұқсатудан, соған теңеуден пайда болған атау. Қыран құстардың
балапандары жетіліп, қанаттары қатайып өскен ұясынан ұшатын кезге жеткені
сияқты, оқу бітірушілер де білім алып, маманданып, әрі есейіп үлкен өмірге
аяқ басатын сәтке жетеді. Осындай ұқсату түлек сөзінің орыс тіліндегі
выпускник сөзінің баламасына айналуына себеп болған. Тіліміздегі серке
сөзінің мағынасында өзінің тура мағынасымен қатар топты бастаушы, жетекші
деген де мағына бар. Серке бүкіл отарды бастайды. Ай мүйізді ақ серке қой
бастайды... деп серкенің жетекшілік ролін халық ән-жырына арқау еткен.
Серкенің осы қасиеті өз тіліміздегі серке сөзінің көпке жетекшілік,
басшылық етуші деген мағынаны білдіретін орыс тіліндегі лидер сөзінің
орнын алмастыруына себепкер болған. Алайда бұл жерде, лидердің баламасы
ретінде серкемен қатар жарыса ұсынылып жүрген біріккен сөз көшбасшының
әлдеқайда жиі қолданылатынын айтқан орынды. Дәлірек айтқанда, көшбасшы
атауы басымдыққа ие болып, лидерқоғам баламасы ретінде орныға бастады
деуге болады. Ал тығын атауы тілімізде бөтелке сияқты өңеші тар ыдыстың
аузына тығылатын зат деген ұғымды білдіреді. Бұл сөзқдің орыс тіліндегі
пробка (транспортная) сөзінің баламасы ретінде ұсынылуына осы мағынадағы
тығылуы, тығындалуы семасының себеп болуы да мүмкін. Дегенмен, одан
гөрі көліктіс көптігінен көшедегі олардың қалыпты қозғалысының бұзылып,
тоқталып қалуын білдіретін орыс тіліндегі пробка сөзінінің тікелей
тығын деп аудару арқылы, дәлірек айтқанда, қазақтіліндегі бұрыннан бар
баламаса жаңа мағына жүктеу арқылы пайда болған деуге негіз жеткілікті.
Өңір, өлке, аймақ, аумақ сөздері синоним ретінде жұмсала беретін.
Жалпы әдеби тілдегі, көркем әдебиеттегі олардың контекстік қолданысын
шектеудің реті жоқ. Алайда, осы атаулар аударма жасау, түрлі ресми
құжаттарда қолдану кезінде бірінің орнына бірі жұмсалып, бірізділік сақтала
бермейтіндіктен, олардың аражігі ажыратылып, Мемтерминкомныћ 2002 жылғы 11
желтоқсандағы мәжілісінде өңір– регион, аймақ-зона, өлке- край, аумақ -
территория түрінде ресми бекітілді.
Кейбір жаңа қолданыстар баспасөзде бір-екі рет қана көрініс беріп,
одан кейін ол мағынада жұмсалмауы да мүмкін. Бұл баспасөздегі сөз
қолданысын қалт жібермей мұқият қадағалап отырған жағдайда ғана байқалып
отыратын кұбылыс.
Өкінішке қарай, осындай жұмыс бізде тұрақты түрде жүзеге аса бермейді.
Бұрын игілік сөзі негізінен благо сөзінің баламасы ретінде
жұмсалып келген болса, Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры құрылған кезде
кейбір басылымдар осы қор атауының құрамында кездесетін орыс тіліндегі
благо- состояния сөзін игілік деп аударып қолданды. Мысалы, Мәжілісте
Президент Самұрық және Қазына ұлттық холдингтері біріктіріліп, олардың
негізінде Самұрық- Қазына Ұлттық игілік қоры құрылғанын жария
етті.(Егемен Қазақстан, 18 қараша 2008 жыл. № 348-349 (25319).). Бірақ
бұл қолданыс сол күндері жарық көрген бірді-екілі басылымда ғана кездесті.
Артынша, республикалық негізгі ресми басылымдардағыдай әл-ауқат сөзі ғана
қолданылатын болғандығын профессор Ш.Құрманбайұлы атап өтті [6.15 ]
1.2 Қазақ баспасөзіндегі жұрнақтар арқылы жасалған жаңа лексемалар.
Бүгінгі баспасөзде қолданылып жүрген жаңа атаулар мен жаңа қолданыстарды
жинақтап, оларды жасалу жолдарына қарай іштей жіктегенде, олардың едәуір
бөлігінің сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған сөздер екендігін аңғардық.
Олар мына төмендегі атаулар:
-шы-ші: айтушы, аяқдопшы, әкімші, әрлеуші, байқаушы, байланысшы,
жолшы, жүргінші, зілтемірші, кеденші, көсемсөзші, көшбасшы, мәндісөзші,
мұрағатшы, парашы, пәтерші, салықшы, салымшы, сәйкестеуші, тапсырысшы т.б.
-м, -ым-ім: әзірленім, басылым, белсенім, елтаным, жарияланым, жинам,
жөнелтім, көрсетілім, қантаным, оқылым,өтінім, өсім, салым, сұраным,
таныстырылым, таралым, төтем, төлем, ұстаным, шақырылым т.б.
-лық-лік, -дық-дік, -тық-тік: әкімдік, балапаздық, біртектілік,
достастық, елжандылқ, жемқорлық, зайырлылық, зияткерлік, кәсіпкерлік,
қауымдастық, отансүйгіштік, парашылдық, серіктестік, сыбайластық,
шығармашылық, ықпалдастық, іскерлік т.б.
-нама-дама: әдепнама, әдіснама, әлеуметнама, дерекнама, жаднама,
жарнама, жұлдызнама, заңнама, қазанама, құбылнама, сауалнамасауалдама,
сырқатнама (қағазы), тұжырымдама, тұғырнама т.б.
-гер-кер: алаугер, әкімгер, борышкер, білімгер, бітімгер, дәріскер,
заңгер, зейнеткер, кәсіпкер, қарызгер, сазгер, сахнагер, сөзгер, талапкер,
үлескер, іскер, (киногер) т.б.
-ма-ме, -па-пе: бүктеме, жүктеме, көшірме, қағытпа, қайталама,
мәлімдеме, мөлшерлеме, түйіндеме, үстеме, хаттама т.б.
-хана: зертхана, құмархана, мейрамхана, ойынхана, тойхана,
тауықхана,намазхана т.б.
-ыс-іс: доғарыс, отырыс, тапсырыс, тексеріс, үдеріс т.б.
-ақ-ек: кептелек, өткелек; -ғыш-гіш: суреттегіш, оқшаулагыш; -уыш-
уіш: тыңдауыш; - ша- ше: парақша; -ман-мен: оралман; -паз: масқарапаз;
-кес: лаңкес; -шілік- шылық: бітімгершілік.
Қазақ тіліндегі бірқатар жұрнақтар сөз тудырудағы қалыптасқан
белсендігін сақтап қалған [ 12.150-158]. Солардың бірі -шы-ші жұрнағы. Бұл
жұрнақ сөз жасау үдерісінде бұрыннан-ақ өнімділік танытып келген. Баспасөз
материалдары бұл жұрнақтың қазіргі таңда да өнімділік танытып, сөз тудыру
жағынан алдыңғы орында тұрғанын көрсетеді. Бұл үлгімен жасалған атаулардың
арасынан айтушы, аяқдопшы, жолшы, зілтемірші, мәндісөзші, көсемсөзші,
парашы, пәтерші, салықшы, сәйкестеуші сынды атаулардың бірі жеке ұсыныс
түрінде айтылумен шектеліп, енді бірі сирек қолданылып жүрсе, әкімші,
әрлеуші, байқаушы, байланысшы, жүргінші, кеденші, көшбасшы, мұрағатшы,
салымшы, тапсырысшы тәрізді бір топ сөздер негізінен қазір жиі
қолданылатын, жұрт жатсынбайтын дәрежеге жетті.
Өнімді жұрнактар қатарында саналып келген лық- лік (-дық-дік, -тық-
тік) жұрнағы да сөзжасам үдерісіндегі белсенділігін сақтап қалған. Бұл
жұрнақтың көмегімен жасалған әкімдік, достастық, жемқорлық, зняткерлік,
кәсіпкерлік, қауымдастық, серіктестік, сыбайластық, шығармашылық,
ықпалдастық іскерлік тәрізді атаулар бүгін жаппай қолданатын атаулар
қатарына қосылып үлгерді. Әкімдік атауының жарыспа нұсқасы әкімият
ішінара қолданылып жүргенімен, Мемтерминком ресми бекіткен әкімдік сөзі
айқын басымдыққа ие бола бастағанын аңғаруға болады. Ал балапаздық,
біртектілік, елжандылық, елшілдік, зайырлылық, отансүйгіштік, отаншылдық,
парашылдық сынды атаулар әлі сұрыпталу кезеңінен өте қойған жоқ. Мәселен,
орыс тіліндегі бір ғана патриотизм сөзінің баламасы ретінде елжандылық,
елшілдік, отаншылдық, отансүйгіштік сөздері жарыса қолданылып жүр. Әрине,
бұл атаулардың бірін патриотизмнің баламасы ретінде орнықтырғанның
өзінде, қалғандары өзіндік мағыналық реңктерімен синоним сөздер ретінде
жалпы тілде қолданыла берсе, артықтық етпейді деп ойлаймыз.
Кейінгі жылдары -дық-дік үлгісімен жасалып, қолданысқа еніп үлгерген
атаулардың бірі әкімдік сөзі екендігін жоғарыда айттық. Бұл терминді 2002
жылы Мемлекеттік терминология комиссиясы ресми бекітіп, жаппай қолдануға
ұсынған. Әкімдік атауы тілімізде қолданыста бар өкілдік, елшілік, хандық,
өмірлік сөздерінің үлгісімен жасалған. Дәлірек айтқанда бұл атау XX ғасыр
басында жасалған. Әкімдік сөзі 1925 жылы Қ. Кемеңгерұлының
редакторлығымен Мәскеуде жарық көрген Қазақша-орысша тілмаш деп аталған
еңбекте административность және власть сөздерінің қазақша баламасы
ретінде көрсетіледі. Бұл термин сол кезеңде біраз қолданылып, сөздіктерге
еніп, алайда 30-жылдардан кейін шеттетілген сөздерқоғам бірі. Орыс
тіліндегі админнстрацня сөзінің баламасы ретінде бұған дейін әкімшілік
сөзі пайдаланылып келген. Президент әкімшілігін де, облыстық әкімшілікті
де, қала, аудан, ауыл немесе қонақүй әкімшілігін де солай атап келген едік.
Тілімізде әбден орныққан әкімшілік сөзін жаңа сөзбен алмастырудың қандай
да бір қажеттігі де туындаған жоқ болатын. Ол қажеттілік облыстық және
қалалық, аудандық әкімшіліктерді орысша администрация емес, акимат деп
атаумен байланысты туындады. Алғашқыда осы акимат сөзін әкімият деп
орыс тілі үлгісімен тілімізге бейімдеп алушылар табылды. Бұл сөз орыс тілі
үлгісін тікелей көшіру болғандықтан, басқаша сөздер ұсыныла бастады. Орыс
тілінде -ат суффиксі екі түрлі мағынаны білдіреді:
а) Адам (лиц). Мысалы, адресат, азиат, депутат, стипендиат т.б.
ә) Бірнеше адамдар жиынтығы, мекеме (учреждения). Мысалы: деканат,
директорат, комбинат, старостат, чемпионат, ректорат, халифат,
султанат т.б. Сондай- ақ, бұл жұрнақтың варианты - иат. Мысалы,
комиссариат, пролетариат, секретариат т.б. Бізқоғам әкімияттың жасалуына
негіз болған осы орыс тілінің жұрнағы еді. Ал қазақ тілінде 1) - ат жұрнағы
қырат, суат, сызат 2) - ат араб тіліндегі көптік көрсеткіші. Мысалы,
ақпарат, маглұмат, саламат т.б.
Бұл жұрнақтар араб елдерінің мемлекеттік құрылымына қатысты атаулар
құрамында да кездеседі. Мысалы: Сұлтанат - сұлтан басқаратын монархтық
мемлекет. Халифат - VII ғасырда құрылған араб мемлекетінің атауы. Халиф -
мемлекет басшысының титулы. Ол мұсылмандардың дінбасы да болған. Халифтер
Мұхаммедтің ізбасарлары саналған. Эмират-Кейбір Азия мен Африка елдеріндегі
феодалдык мемлекет немесе оның иелігі. XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына
дейін Бұхар хандығы Эмират деп аталған. Қазір біз орыс тіліндегі Эмиратты
(Объединенные арабские эмираты) - Әмірлік Біріккен араб әмірліктері деп
атап жүрміз. Басқаларын осы ізбен алғаннан кейін, халифат, сұлтанат
атауларын да -лық-лік (-дық- дік, -тық-тік) жұрнақтары арқылы халифтік,
сұлтандық деп бірізді атаған орынды болар еді.
Бұрын сөз тудыру үдерісінде сирек пайдаланылып келген -м, -ым-ім
жұрнағы [ 13.134] соңғы жылдары өнімділік таныта бастады. Кейінгі жылдары
бұл жұрнақ арқылы жасалған салалық терминдерқоғам саны күрт өсті. Олардың
арасынан қазіргі баспасөзде басылым, жарияланым, жөнелтім, оқылым, өсім,
салым, таныстырылым, таралым, төлем, ұстаным, шақырылым сияқты тұрақты
қолданысқа көшкен атаулар жиі кездеседі. Ал әзірленім, белсенім, елтаным,
жинам, көрсетілім, қантаным, өтінім, сұраным, төтем сияқты бірқатар сөздер
сирек қолданыс тауып жатады. Бұлардың әзірленім, төтем тәрізді бірқатарының
қолданысы арнаулы сала шеңберімен шектелсе, қалғандары әлі кең тарай
қоймағандықтан және жарыспа нұсқалары болуына байланысты баспасөзден
сиректеу көрініс тауып жүр.
Бүгінгі баспасөз беттерінде біршама жиірек қолданылып жүрген
атаулардың бір тобы -нама(-дама) үлгісімен жасалған сөздер. Осы тұлғадағы
сөздерқоғам әдепнама, әдіснама, әлеуметнама, дерекнама, сырқатнама сынды
бірнешеуінен өзге басым көпшілігі қазақ тілді басылымдарда бірізді әрі жиі
қолданылып жүр. Мысалы, жарнама, жұлдызнама, заңнама, қазанама, сауалнама,
тұжырымдама, тұғырнама атауларын бүгінгі жұртшылық жаппай қолданатын сөздер
қатарына қосуға болады.
Бұрын аса белсенділігімен ерекшелене қоймаған -гер- кер жұрнағы 90-
жылдардан бастап өнімділік таныта бастады. Соңғы 15-20 жылдай уақыт
көлемінде бұл жұрнақтыұң қатысуымен көптеген сөздер туындады. Солардың
бірқатары қазіргі қазақ баспасөзінде жиі қолданылып жүр. Жоғарыда біз
келтірген мысалдардағы осы жұрнақ арқылы жасалған атаулардың арасында
борышкер, дәріскер, зейнеткер, кәсіпкер, талапкер, үлескер, іскер сынды
бірнеше сөз сала мамандары да, жалпы жұртшылық та жатсынбай қолданылатын,
тілде орныққан атаулар қатарына қосылды. Бұл атаулардың барылғы да
(үлескерден басқалары) салалық терминологиялық сөздіктер мен екі тілді
аударма сөздіктерде беріліп жүр. Мемтерминком ресми бекіткендері (талапкер,
кәсіпкер, зейнеткер) де бар. Үлескерден өзгелері 2007 жылы 100 000 (жүз
мың) дана таралыммен жарық күрген орфографиялық сөздіктің соңғы басылымына
да енген. Кейінгі 1-2 жыл көлемінде ғана пайда болған үлескер атауы да
қазір жаппай бірізді қолданылып жү р. Бұл атау орыс тіліндегі дольщиктің
баламасы ретінде бірден жаппай қолданысқа көшкен әрі баспасөзде, электронды
ақпарат құралдарында жиі кездесетін сөзге айнал- ды. Бұдан БАҚ-тардың
термин қалыптастырудағы рөлін, ықпалын да байқауға болады. Дәл осы атаудың
аз мерзім ішінде жұртшылықтың санасына сіңіп, құлағы үйреніп кетуіне
ақпарат құралдарының айрықша ыкпал еткенін айту керек. Ал алаугер, әкімгер,
білімгер, бітімгер, қарызгер, сазгер, сах- нагер, сазгер, киногер сияқты
атаулар баспасөзде біршама қолданылып жүргенімен әзірге тілде орныға
қоймаған сөздер тобынан. Мәселен, білімгер сөзі осы жуырда ғана пайда
болды, жиі қолданыла бастады. Ал алаугер сөзі 2007 жылдың жазында Бейжің
олимпиадасы кезінде пайда болды да, қазір көп кездесе бермейді. Қарызгер
термині экономикалык сөздіктерде орыс тіліндегі заемщик сөзінің баламасы
ретінде қолданыла бастады. Баспасөзде де кейінгі уақытта жиірек ұшырасады.
Сазгер сзінінің композитордың баламасы ретінде қолданылып жүргеніне
едәуір уакыт өткенімен, бірізді жұмсалатын деңгейге жете алмады. Кәсіби
музыканттар мен бірқатар тіл мамандары бұл сөзқоғам мелодисть сөзіне
жақсы балама болатынын айтып жүр. Осы пікірқоғам негізі бар. Сахна- гер,
сөзгер, киногер сөздері кейінгі уақытта жекелеген авторлар тарапынан
қолданыс тауып жүрген жаңа қолданыстар. Бұлар әлі көпшілікке аса таныс
емес. -гер жұрнағының кірме сөздерге жалғануы бұрын байқала бермейтін.
Киногер сияқты будан сөздерқоғам пайда болуы бір жағынан қазақ тіліндегі
термин шығармашылығының біршама жандана бастауына байланысты туындап
отырған құбылыс болса, екінші жағынан бұл -гер жұрнағы өнімділігінің арта
түскендігін аңғартады. әкімгер мен әкімші жарыса жұмсалып жүргенімен,
соңғысының алдыңғысына қарағанда, әлдеқайда жиі қолданылатынын айту керек.
Дұрысы бағдарлама әкімшісі, қонақүй әкімшісі түрінде қолдану. Жалпы
-гер-кер жұрнағын жалғау арқылы жасалған атаулардың бірқатары қалыптасып
үлгергенімен, осы жұрнақтың семантикасына мән бермей, орынсыз жұмсау,
мамандыққа, кәсіпке қатысты атауларға талғамсыз жалғай беру орын алып жүр.
XX ғасыр басындағы термин шығармашылығында біршама пайдаланылып, одан
кейінгі кеңестік кезеңде белсенділік таныта қоймаған -ма-ме (-па-пе, ба-
бе) жұрнағы [ 12.153] 90-жылдардан бастап, ең өнімді жұрнақтардың біріне
айналды. Бұл жұрнақтың қатысуымен жасалған атауларды қазір арнаулы
салалардың бәрінен дерлік кездестіруге болады.
Оларды арасынан қазіргі баспа сөзде жиі қолданылып жүрген жүктеме,
көшірме, мәлімдеме, үстеме, хаттама тәрізділерін арнаулы салада да,
жалпыхалықтық тілде де негізінен бірізді, тұрақты түрде қолданылатын
терминдер деп атауға болады. Осы атаулардың ішіндегі көшірме мен хаттама
терминқор қалыптастырудың алаштық кезеңінде, өткен ғасырдың 20-жылдары
жасалып, қолданыста болған атаулар, 30-жылдары олар тілден шеттетілді. 90-
жылдардан кейін біз оларды қайта қолданысқа енгіздік. Олар екінші өмірі
басталған, бүгінгі күннің жаңа атаулары ретінде тілдік айналымға қайта
оралған сөздер. Ал бүктеме, қағытпа, қайталама, мөлшерлеме, түйіндеме
секілділерін көбінесе баспасөзде қолданылып жүргенімен тілде әлі толық
орныға қоймаған атаулар деген орынды. Мөлшерлеме қаржы-экономика
саласында, түйіндеме құжат тілінде біршама қолданылып жүргенімен, бұлар
әлі терминжүйе мүшесі ретінде таныла қойған жоқ.
Аса белсенді түрде болмаса да, бұрын сөзжасам үдерісінде едәуір
пайдаланылып жүрген -хана жұрнағының да кейінгі 15-20 жыл көлемінде өнімді
жұмсала бастағанын көруге болады. Бұл жұрнақтың көмегімен жасалған сөздер
аз емес. Қазіргі қазақ баспасөзінен солардың ішінен зертхана, құмархана,
мейрамхана, ойынхана, тойхана, тауықхана сияқтыларын кездестірдік. Бұлардың
ішінде зертхана, мейрамхана, тойхана атаулары жұртқа көбірек таныс. Жиірек
қолданылатындары да осылар. Ойынхана, құмархана атаулары жарыса қолданылып
жүрген, бір нұсқасы әлі басымдық танытып, тұрақтай қоймаған сөздер. Ал
тауықхана атауына келсек, тілімізде бұрыннан бар тауыққора сөзі
тұрғанда, онсыз да орынды орынсыз жиі жалғанып жүрген -хана жұрнағы арқылы
сөз тудыруға қандай қажеттілік болғанын түсіну қиын. Жалпы бұл атауды
әзірге бір реттік (аккозионал) қолданыс деп қабылдауға болады.
Кейінгі жылдарда сөзжасам үдерісінде өнімділік танытып жүрген
қосымшалардың қатарына -ыс-іс жұрнағын да жатқызуға болады. Мерзімді
басылым беттерінде бұл жұрнақтың көмегімен жасалған доғарыс, отырыс,
тапсырыс, тексеріс, үдеріс сынды сөздер жиі қолданылады. Алайда соңғы 15-20
жыл көлемінде осы жұрнақтың қатысуымен жасалған сөздер бұлармен ғана
шектелмейді. Салалық терминдер жүйелерінде олар көптеп кездеседі.
Біз мысалға келтіріп отырғандарының арасынан отырыс, тапсырыс,
тексеріс атауларын жұртшылыққа жақсы таныс, бірізді қолданылу деңгейіне
жеткен сөздер қатарына қосқан жөн. Ал үдеріс соңғы 2-3 жыл көлемінде
әсіресе баспасөзде өте жиі қолданылып жүргендіктен, бұрыннан келе жатқан
кірме сөз процестің орнын қысқа мерзімде алмастыра бастаған атау.
Заттық ұғымдардың атауларын жасауда кейінгі жылдары өнімді
пайдаланылып жүрген жұрнақтардың бірі - -ғыш-гіш. [ 12.155] Біз жоғарыда
баспасөзден алынған суреттегіш, оқшаулағыш сияқты бірді-екілі мысалдарды
ғана келтіргенмен, кейбір арнаулы салаларда бұл жұрнақ арқылы жасалған
атаулар көптеп саналады. Осы сияқты -уыш-уіш жұрнағы [ 12.155] да
өнімділік таныта бастаған жұрнақтар қатарын құрайды. Ал -ақ-ек, -ша-ше,
-ман-мен, -паз, -кес, -шілік-шылық жұрнақтары аса өнімділік таныта
қоймағанымен, бұл жұрнақтардың да сөз жасауға қатыса бастағаны байқалады.
1.3 Сөздердің бірігуі және қосарлануы арқылы жасалған жаңа лексемалар.
Қазіргі баспасөз беттерінен жинақталған тілдік деректер сөздерді біріктіру
арқылы жаңа атаулар жасау тәсілінің жиі пайдаланылатынын байқатады.
Негізінен екі сөзді біріктіру арқылы жаңа сөздер көптеп жасалғанына мына
төмендегі біріккен атаулар дәлел бола алады: айдарбелгі, айыппұл,
айыптұрақ, ақорда, ақуыз, әлемтор, әнұран, әскербасы, әуежай, әуесерік,
бейнебақылау, бейнебаян, бейнежазба, бейнекөрініс, бейнеқұжат, бейнетаспа,
бейнетүсірілім, елтаңба, зілтемір, дереккөз, жөргекпұл, затбелгі,
зейнетақы, келіссөз, келісімшарт, қалабасы, мұхитарал, отшашу, өтемақы,
пәтерақы, сыйақы, субұрқақ, төсбелгі, тікұшақ, үнпарақ, шәкіртақы,
хатқалта, іссапар, ықпалшара т.б. Біз жинақтаған баспасөз материалдары
бейне сөзінің де термин түзуші бөлшек ретінде жиі пайдаланылып, өнімділік
таныта бастағанын көрсетеді. Оның себебі, соңғы он бес жылдан астам уақыт
көлемінде тілімізге видео-мен басталатын кірме сөздер көптеп кірді. Осы
видео-ны бейне деп аударып алғандықтан, бейне сөзінің қатысуымен
жасалған сөздер саны күрт өсті. Бұл сөз екі сыңары да қазақ сөзінен тұратын
атауларды жасауда өнімді жұмсалуымен қатар, бір сыңары кірме сөзден тұратын
будан атаулардың құрамында да кездеседі. Мысалы, бейнебақылау, бейнебаян,
бейнежазба, бейнекөрініс, бейнеқұжат, бейнетаспа, бейнетүсірілім және
бейнекамера, бейнеклип, бейнемагнитофон, бейнефильм т.б.
Жалпы термин шығармашылығында бір үлгімен жасалған біріккен атаулар
санының едәуір артқандығы айқын байқалып отырған құбылыс. Бұл орайда
тіліміздегі ақы, басы, бейне, пұл (айыппұл, жөргекпұл) сөздерінің
қатысуымен жасалған атаулар сөзімізге дәлел бола алады. Сызбаға қараңыз:
жәрдемақы
жолақы
қаламақы елбасы
зейнетақы дінбасы
Ақы үстемеақы басы үкіметбасы
өтемақы қалабасы
пәтерақы әскербасы
сыйақы
төлемақы
шәкіртақы
Біріккен, кіріккен сөздермен қатар кейінгі жылдары қос сөз түрінде
келетін терминдер мен атаулар да пайда бола бастады. Солардың бірқатарын
баспасөзден кездестіруге болады. Мысалы, арыз-тілек (петиция), әл-ауқат
(благосостояния), көші-қон (миграция), өлім-жітім (летальность), сауда-
саттық (аукцион), штаб-пәтер (штаб-квартира), іс-қимыл (действия), іс-шара
(мероприятия), іс-әрекетсіздік (бездеятельность) т.б.
Бұл атаулардың кейінгі екеуінен өзгелері тілде бұрыннан қолданыста бар
сөздер. Бұрыннан болғанмен бұлардың көбі дәл сол бастапқы мағыналарында
қолданылып тұрған жоқ. Мағыналары мейлінше нақтыланып, қосымша мағына
үстеп, белгілі бір терминдік мағынаны білдіретін ұғымдарға телінген.
Бастапқы мағынасына барынша жақын, аса көп мағыналық өзгеріске ұшырамай
қолданылғаны өлім-жітім атауы. Ал штаб-пәтер орыс тіліндегі штаб-
квартира атауын жартылай калька тәсілімен тікелей аудару арқылы жасалған.
Іс-шара кейінгі жылдары сөз қосарлау тәсілімен жасалып, қолданысқа енген
жаңа атау.
Қазақ тілі қос сөздерге бай тіл болғанымен, 90-жылдарға дейін термин
шығармашылығында сөздерді қосарлау арқылы сөз жасау өте сирек кездесетін.
Тіпті арнаулы салалар терминдерін жасауда сөз тудырудың бұл тәсілі мүлде
пайдаланылмай, іске қосылмай келді деуге болады. Соңғы жылдары сөзжасам
үдерісінде бұл тәсіл арқылы да сөз тудырудың жандана бастағанын байқауға
болады. Жалпы осы құбылыстың өзі ұлт тілінің термин шығармашылығында,
сөзжасам үдерісінде пай- даланыла бастағандығының бір көрінісі. Бұрын
пайдаланылмай келген немесе өте аз пайдаланылған лексикалық қабаттар мен
сөзжасам тәсілдерінің іске қосылуы соның дәлелі бола алады.
1.4 Калькалау тәсілмен жасалған және жаңа перифраз сөздер. Жаңадан
жасалған терминдер мен жалпы тілдегі атаулар қазіргі термин
шығармашылығында, сөз жасам үдерісінде калька тәсілі өте өнімділік танытып
отырғаны байқалады. Мына төмендегі атауларға назар аударып көрелік:
Ашық есік күні (день открытых дверей), ашық қоғам (открытое общество),
Бір терезе (одного окно), сауда нүктесі (торговая точка), сенім телефоны
(телефон доверия), үлкен сегіздік (болъшая восъмерка), айлық есептік
көрсеткіш (месячный расчетный показателъ), әлжуаз жіктер (уязвимые слои),
ғаламдық жылыну (всемирное потепление), дыбысжазғыш құрылғы
(звукозаписывающее устройство), дыбыс көшейткіш (звукоусилителъ), елтаным
(страноведение), жол-көлік оқиғасы (дорожно-транспортное происшествие),
жүйеқұраушы (системообразующий), зымырантасығыш (ракетаносителъ), көлік
құралы (транспортное средство), қауіпсіздік белдігі (ременъ безопасности),
өмірсүйгіш (жизнелюб), тауарөндіруші (товаропроизводителъ), төлқұжат үстелі
(паспортный стол), ұлтүстілік (сверхнационалъный), ұшу-қону жолы ұшу-қону
жолтабаны (взлетно-посадочная полоса), шаруа қожалығы (крестъянское
хозяйство) т.б.
Осы күрделі атаулардың барлығы да орыс тілінен калькалау тәсілімен
жасалған толық калькалар. Келтірілген мысалдағы калька атаулар бұл
тәсілқоғам қазіргі таңда қандай өнімді тәсілге айналып отырғанын анық
көрсетеді. Бұған жартылай калька мен семантикалық калькаларды қосар болсақ,
бұл тәсілмен жасалған атаулар саны тағы да арта түспек. Қазіргі баспасөзде
кездеспегенімен, арнаулы салалардың өзінде қолданылып жүрген калька
тәсілімен жасалған терминдер үлесі тіпті үлкен. Жалпы бұл жеке әңгімеге
арқау етіп алып, арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылуы тиіс мәселе.
Дәлірек айтқанда, бұл тақырып кандидаттық диссертация дәрежесінде зерттелу
үстінде. Бізде көп жағдайда калькалау тәсілімен жасалған терминдерге
қатысты біржақты пікірлер айтылып жатады. Оның басты себептерінің бірі
калька тәсілімен жасалған атаулар табиғатының жан-жақты зерттелмеуі
екендігін айту керек. Сол себепті тіліміздегі терминжасамның өнімді
тәсілдерінің біріне айналып отырған калькалаудың табиғатына тереңірек
үңіліп, оның тиімді-тиімсіз қырларын көрсетіп, ғылым тіліндегі калька
терминдерқоғам алатын орнын, үлес-салмағын, жетістігі мен кемшіліктерін
анықтау міндет.
Осы басылымның соңында соңғы жылдары пайда болған, калькалау арқылы
жасалған жаңа перифраз атауларды да беріп отырмыз. Затты, құбылысты өз
атымен атамай бейнелеп, басқаша айту арқылы жасалатын мұндай атаулар
баспасөз беттерінде аса көп болмаса да біршама қолданыс тауып жатады.
Мәселен, мерзімді баспасөз беттерінен мына сияқты пе- рифраздарды
кездестіруге болады: Алтын дауыс, ақ олимпиада, алтын квадрат, Аспанасты
елі, бүкір көпір, ғасыр дерті, жасыл өкпе, қара құрлық, қара маржан, қызыл
әтеш, кәрі құрлық, көгілдір отын, көк қағаз, көк құрлық, ми орталықтары,
мыстан аулау, тәжді сауал, темір ханшайым, тоқылдақ, тірі тауар, шымыр
жаңғақ т.б.
Перифраз атаулар тізімінде кейінгі жылдары жасалған жаңа
қолданыстармен қатар бұрыннан бар бірнеше атау берілді. Мысалы, ақ алтын,
Бостандық аралы, дөңгелек үстел, қара алтын, қара тізім, қырғиқабақ соғыс,
көгілдір, көгілдір экран, крест жорығы, тұманды Алъбион.
Оның себебі осыған дейін қолданыста болған және кейінгі жылдарда
жасалған перифраздардың жасалу, туындау жолдарын, ерекшеліктерін айқындау.
Бұрыннан қолданыста бар перифраздар мен кейінгі уақытта пайда болған
атауларды салыстырып қарар болсақ, олардың барлығы да орыс тіленен
калькалау жолымен аудару арқылы жасалғанын көруге болады. Бұл - орыс
тілінің терминжасам үдерісінде де, перифраздарды туғызуда да, әлі күшті
ықпал етіп отырғанын көрсететін тілдік деректер. Кеңестік кезеңде жасалып
тілдік айналымымызға енген перифраздарды да, кейінгі тәуелсіздік алғаннан
кейінгі кезеңде туындағандарын орыс тілі үлгісімен жасағанымыз ап-анық
аңғарылып тұр. Біз баспасөз беттерінен жинақтаған материалдар кешегі және
бүгінгі уақытта туындаған перифраздардың орыс тілінен дәлме-дәл аударылып,
түгелдей толық калька түрінде жасалғанын көрсетеді. Бұл - терминжасам
үдерісінде ғана емес, бейнелі атауларды жасауда да қазақ тіліне орыс тілі
әсерінің өте күшті екендігінің дәлелі.
II тарау. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
2.1 Қысқарған сөздерқоғам жасалуы мен қолданысы. Қазіргі кезеңде қоғам
өмірінің қай саласын алсақ та, қысқарған сөздер молынан кездеседі. Олардың
өзге тілдерден қалай қабылданып, өз тілімізде қалай жасалып, қолданыс тауып
жатқандығын анықтап, бұл бағыттағы жақсы үрдістерді үлгі ретінде ұсынып,
кемшіл іктерді түзету жолдарын көрсету тіл мамандарының міндеті. Осы
тұрғыдан қарағанда кейінгі жыл- дары тілшілер қауымының қысқарған сөздер
мәселесіне көп көңіл бөлмегені байқалады. Соның салдары да анық аңғарылып
отыр. Баспасөз беттерінде, ғылыми, танымдық, оқулық әдебиеттер мен салалық
сөздіктерде кездесетін қысқарған атаулардың жасалуында, қолданысында
көптеген кемшіліктер орын алып жүр. Ондай олқылықтарды уақтылы анықтап,
түзетіп, қысқарған атаулардың қолданысын қадағалап отырма- са, ретсіздіктің
белең алары белгілі. Еліміз әлемнің көптеген мемлекеттерімен саяси-
экономикалық, дипломатиялық және ғылыми-мәдени байланыстарын
қалыптастыруына байланыс- ты қазір қысқарған атаулар бұрынғыдай тек орыс
тілінен ғана алынып отырған жоқ. Халықаралық қатынастардың нығаюы өзге
тілдерден тікелей сөз алмасуға жол аша бастады. Әсіресе ағылшын тілінен
енген халықаралық сипатқа ие қысқарған сөздер қатары біршама артып отыр.
Бұрын орыс тіліндегі нұскасында киррил әріптерімен таңбаланып жүрген
бірқатар атаулар қазір латынша таңбалануы бойынша қолданыла бастады.
Қазіргі баспасөз беттерінде латынша транцкрипциясы бойынша қысқартылып
жазылатын шетелдік компаниялар мен түрлі ұйымдардың, мекемелерқоғам күрделі
атаулары да көбейіп келеді. Мәселен, АІВА (Amateur International Boxing
Association), ҒІҒА (Federation International Football Association) сияқты
қысқарымдарды осы қатарға қосуға болады.
Еліміз тәуелсіздігін жариялап, егемен ел ретінде қалыптасу кезеңінде
көптеген мемлекеттік құрылымдар, ұлттық компаниялар мен мекемелер, жаңа
жоғары оқу орындары ашылып, олардың қысқарған атаулары пайда болды. Осы
атаулардың жасалуы мен қолданысын бір ізге түсіру, жаңа пайда болып
жатқандарын сараптан өткізіп, жаппай қолданысқа ұсынып отыру қажет. Жалпы
қысқарған сөздер де уақтылы жинақталып, үнемі мамандар талқысынан өтіп
отырмаса, оларды жасауда тілдік норма сақталмай, қолданысында ала-құлалық
көбейіп кетеді. Қазіргі қолданылып жатқан қысқарған атауларымыз осындай
кемшіліктерден ада дей алмаймыз. Оларды жасауда да, қолданысында да орын
алып жатқан олқылықтар бар. Сондықтан да осындай олқылықтардың орын
алмауына септігі тиер деген оймен осы басылым жарияланып отыр. Бұл
басылымда негізінен қазіргі қазақ баспасөзінде қолданылып жүрген қысқарған
сөздер қамтылды. Екінші бөлімде берілген орысша-қазақша сөздік түрлі
арнаулы салаларда, салалық терминологиялық сөздіктер мен анықтамалықтарда,
ресми құжат мәтіндерінде қолданылып жүрген бірқатар аббревиатуралармен
толықтырыла түсті.
Қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған соңғы он бес- жиырма жылдың
көлемінде тілқоғам түрлі мәселелері үнемі сөз болып келеді. Талғамсыздық
пен кәсіби шеберліктің жетіспеуі салдарынан туындаған термин сөздер,
тұрақты тіркестерқоғам, жекелеген сөздерқоғам дұрыс қолданылмауы, орашолақ
аудармалар мен дұрыс құрылмаған сөйлемдер тоңірегінде тіл мамандары
тарапынан түрлі деңгейдегі конференциялар мен семинарларда, бұқаралық
ақпарат құралдарында аз сөз болып жүрген жоқ. Ал осы аталған мерзім ішінде
көптеп жасалып, БАҚ-тарда, іс қағаздары мен түрлі әдебиеттерде қолданыла
бастаған қысқарған сөздер туралы көп сөз қозғала бермейді екен.
Көпшілігіміз "қысқарған сөздер де сөз болып па?" - деп қарайтын сыңайлымыз.
Дұрысы, қысқарған сөздер де назардан тыс қалмай, олардың жасалуы мен
қолданысы қадағаланып, мамандардың сарабынан өтіп отыруға тиіс. Тіл
мәселесінде ұсақ-түйек дегеннің болмайтындығы белгілі. Тіл мамандары
тарапынан арнайы қарастырылып 1996 жылы Н.Алдашев "Қазіргі қазақ тіліндегі
қысқарған сөздер" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғағанымен,
ондай зерттеулер нәтижелерін қысқартып сөз жасаушылардың басым көпшілігі іс
барысында пайдалана бермейтіндігі байқалады. Әйтпесе ҚӨТ(қаржы-өнеркәсіптік
топтар), АМҰ (Америка мемлекеттерінің ұйымы ОАГ), ОАӨАҮО (Ортальщ Азиядағы
өћірлік ақпараттық үйлестіру орталығы), ПҮАЖ (Президент пен Үкіметтің
актілер жинагы), ӨСЕҚ (Өртке қарсы еріктілер қоғамы), БӨҚжА (бақылау-өлшеу
құралдары және автоматика), ҚҚХҚИ (Қазақ құқықтану және халықаралық
қатынастар институты), ӨОАӘ (өлшемдерқоғам орын алмастыру әдісі) сияқты
көптеген "қатырып" қысқартылған атауларды оңды-солды қолданып жүрмеген
болар едік. Сөз қысқарту кезінде де тілдегі дыбыстардың бір-бірімен қатар
тұру мүмкіндігі, олардың тарихи қалыптасқан орны болатындығын ескеру қажет.
Мысалға алынып отырған қысқарған сөздерқоғам кемшілігі - әріптік қысқарту
барысында қазақ тіліндегі дыбыстар тіркесі сақталмаған. Дыбыстар үндестігі
бұзылғандықтан тіліңді қанша бұрасаң да айтуға келмейтін, құлаққа түрпідей
тиетін, айтуға қолайсыз атаулар пайда болған. Айтқанда, оқығанда қиындық
туғызатын мұндай атауларды тілде орнықтыруға әрекеттенуқоғам өзі зорлық.
Әр басқа ұғымдарды білдіретін күрделі атауларды бір ғана қысқарған
сөзбен беруді де орын алып жүрген кемшіліктерқоғам қатарына қосуға болады.
Мысалы, Халықаралық кәсіпкерлер ұйымын да, Халықаралық көші-қон жөніндегі
ұйымды да ХКҰ деп бір-ақ қысқарған сөзбен беріп жүрміз. Осы сияқты
Еуропалық Кеңес те, Еуропалық комиссия да ЕК түрінде қолданылып келеді.
Мұндай қысқартулар жұртты шатастырады әрі басқа-басқаұғымдардың атаулары
бірдей қысқартылғандықтан, бұл нұсқалардың бірінің тілде орнығуына екіншісі
кедергі келтіреді. Мәселен, Еуропалық Кеңесті - қазіргі қалпында ЕК деп
әріптік қысқарту үлгісімен, ал Еуропалық комиссияны - ЕуКом түрінде буындық
қысқарту жолымен алуға да болар еді. Жалпы, түрлі атаулардың бірдей
қысқартылып алынып қолданыста жүруінің өзі мұндай атауларды жинақтап,
оларды сұрыптап, ретке келтіру жұмыстарының тиісті дәрежеде қолға алынбай
отырғанын көрсетеді. Бізде тіл білімі саласындағы көптеген мәселелерде,
соның ішінде, сөзжасам, аударма, сөз қысқарту ісінде де орыс тіліне
байланып қалғандық, оған орынсыз жүгіну байқалып жатады. Мұны орыс тілінің
үстемдігі орнап тұрған кеңестік кезеңде қалыптасқан дәстүрқоғам әбден
орнығып, оның көп жағдайда әлі де бұзылмай отырғандығының бір көрінісі
деуге болады.
Осыдан 5-6 жыл бұрын "Хабар" арнасының "Тіл" деп аталатын
бағдарламасында қысқарған сөздер жайы сөз болды. Сонда бір студент өзінің
оқитын оқу орнын тек КИМЭП деп атайтынын, ҚМЭБИ деген атауды ешқашан
қолданбайтынын айтып еді, оның бұл ісін құптамайтындар, сөккендер аз болған
жоқ. Студенттің өз тілін құрметтемейтіндігі, отаншылдық сезімінің төмендігі
сынға алынды. Шындығында тек КИМЭП қана емес Қазақстанның бірқатар жоғары
оқу орындарының студенттері өз оқу орындарының қысқартылған қазақша
атауларын қолданбайтындығына күмән болмаса керек. Мұның себебін тек орыс
тілінің үстемдігінен немесе шәкірттерқоғам қазақ тіліне деген
жанашырлығының жетіспейтіндігінен іздегеніміз дұрыс дей алмаймыз- дейді
профессор Ш.Құрманбайұлы.[6.86] Мәселенің бір ұшы осы қысқартылған
атаулардың "тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей" ұтымды жасала
бермейтіндігімен тікелей байланысты деп білеміз. ҚМЭБИ ғана емес ҚазБСҚА
(КазГАСА), ҚазМҚХӘТУ (КазГУ- МОиМЯ), МББҚБА және ҚДИ (Мемлекеттік білім
беру қызметкерлерініц біліктілігін арттыру және қайта даярлау институты)
сияқты бірқатар іргелі оқу орындарының қазақша атауларын қанша ұлтжанды,
қанша жерден тілқоғам жанашыры болсаң да айтуға құштар бола қоюың қиын-ақ.
Бұл секілді мысалдарды әлі де көптеп келтіре беруге болады. Осының өзі
сөздерді кысқартып алу кезінде бас қатырып көп ойла- нып жатпайтындығымызды
әрі өз тілімізқоғам заңдылықтарына сәйкестендіріп қысқартпай, орыс
тіліндегі нұсқасын үлгі етіп алып, сол тілқоғам шылауынан шыға алмай
қалатындығьшызды байқатады. Әйтпесе, орыс тіліндегі әріптік қысқартуларды
дәл сондай етіп алып жататындығымызды немен түсіндіруге болады? Орыс
тіліндегі немесе шет тілдерінің қысқарған атауларын дәл сол тілдегідей
айнытпай аударып қабылдау керек деген ережеміз болған емес. Ондай атауларды
буындық немесе аралас қысқарту жолымен өз тілімізге бейімдеп, жатық
дыбысталатындай етіп қысқартып алуға да болар еді ғой.
Баспасөз беттерінде жұртшылықтың көз-құлағы үйреніп, жиі
қолданылатындай дәрежеге жете қоймаған атауларды орыс тіліндегі қысқартылып
алынған үлгісіне қарап кысқартып алу немесе ондай қысқартуларды мақала
тақырыбы етіп беру сияқты кемшіліктер де орын алып жатады. Мұндайда газет-
журналды бос уақыты болғанда ғана оқитындар емес, оны үзбей қадағалап
отыратын оқырманның өзі қысқарған сөзқоғам толық нұсқасының қалай болатынын
тауып, оның мағынасын түсіну үшін біршама ойланып, уақыт жоғалтуына тура
келеді. Кейде мәтін мазмұнына қарай шамалай салуга мәжбүр болады. Осыдан
бірер жыл бұрын белгілі азамат беделді басылымдарымыздың бірін оқып отырып,
мақала тақырыбында кездесетін ТӘБ деген қысқартылған атаудың
"ТұранӘлемБанк" екенін мәтінді оқып барып әрең түсінгенін, қысқартылған
атаулардың мақала тақырыбы ретінде берілмеу керектігін айналасындағыларға
айтып отырды. Өзіміз де бір автордың мақала соңында жұмыс орнын МӨҚҚ ББ
түрінде көрсеткен қысқартуының бастапқы төрт әрпін мәтін көмегімен таратып
(Мемлекеттік өртке қарсы қызмет) түсінгенімізбен соңғы екі әрпін дәл
ажырата алмадық. Шамасы "Бас басқарма" болар деп топшыладық. Мұндай
мағынасын ашу қиындық туғызатын қысқарған атауларды мерзімді басылымдардың
көпшілігінен кездестіруге болады. Сондықтан сирек қолданылатын немесе
жаңадан жасалып көпшілікке үйреншікті бола қоймаған атаулардың толық
нұсқасын сол мәтінде бірінші қолданған жерде жақша ішінде беріп, одан әрі
қысқартылған нұсқасын пайдалана берген абзал. Бұрынырақта сөз алғаш
қысқартылып қолданылғанда оның толық түрі жақша ішінде беріліп, біраз уақыт
көпшілікке әбден таныс болғанша қатар жазылатындағды болушы еді, қазір көп
жағдайда оны естен шығарып алып жатамыз. Мұның газет оқырмандарының елеулі
бөлігіне қосымша қиындық, түсініксіздік туғызатын фактор екенін де
ұмытпаған абзал.
Тіл мамандарының арасында қысқарған сөзқоғам бізге қажеті жоқ, бұл
қазақ тіліне жат нәрсе деген пікірді ұстанатындары да бар. Алайда бұл
пікірмен келісуқоғам негізі бар дей алмаймыз. Егер қазақ тіліне қысқарған
сөз қажет болмаса, оның шынымен-ақ бізқоғам тіліміз үшін жат құбылыс
екендігі рас болған болса, онда қазіргі қолданыстағы жүздеген қысқарған
атаулар пайда болмас еді. Оны басқа тілқоғам ықпалымен немесе жекелеген
адамдардың калауымен туындаған құбылыс ретінде дәлелдеу қисынсыз. Тіл
үнемділікті, аз сөзбен көп ойды жеткізуді ұнатады. Бірнеше сөзқоғам
тізбегінен тұратын күрделі атауларды мәтін ішінде қайта-қайта шұбалтып
қолдана бер- мей, ықшамдап беру арқылы ақпаратты мол қамтып, аз сөзбен көп
ой айтуға әрі басылым бетінде орын үнемдеуге болатыны белгілі. Бұл жалпы
баспасөз тіліне де, ғылым тіліне де тән нәрсе. Қысқарған сөздерді тілде
толық мағынасы бар күрделі атаулардың орынбасары немесе алмастырушысы
деп қабылдаған күннің өзінде тіл үшін мұндай орынбасар сөздер өте қажет
екендігіне дау жоқ. Сол себептен де бізқоғам тілімізге тән емес деп
қысқарған сөздерден негізсіз бас тартуға, қысқарған сөз де сөз болып па
деп оларды жасауға жауапсыз қарауға да, олардың қолданысын бетімен жіберуге
де, болмайды. Керісінше, оларды жасауға да, тіліміздегі толық мағыналы
атауларды жасағандай талғаммен, кәсіби біліктілікпен, үлкен
жауапкершілікпен қарауды ұмытуға қақымыз жоқ.
Қысқарған атаулардың қолданысындағы кемшіліктің бірі - олардың түрліше
қысқартылып алынып, бірнеше нұсқада жарыса жұмсалуы. Азиядағы өзара
ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесі атауының қысқарған нұсқасы
орыс тілінде СВМДА түрінде бір ғана нұсқада қолданылып жүрсе, бізде бұл
қысқарым – АӨСШК, АӨЫСШ, АӨСІШК болып үш түрлі нұсқада жарысып жұмсалып
жүр. Осы қатарға ТКШ ТҮКШ (тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы), Қаз АТУ
ҚАТУ (Қазақ агротехникалық универсритеті), ЕҚЫҰ ЕҚЫК (Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақ келісімі), БСҰДСҰ (Бүкіләлемдік сауда ұйымы,
Дүниежүзілік сауда ұйымы), ЭСК ЭСЖК (Экономикалық саясат жөніндегі
кеңес), БДҰДДҰ (Бүкіл дүниежүзілік денсаулқ сақтау ұйымы, Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымы), ІЖӨЖІӨ (ішкі жалпы өнім, жалпы іиікі өнім)
сияқты жарыса қолданылып жүрген атауларды да қосуға болады. Сондай-ақ бірде
қазақша, бірде орысша, кейде ағылшынша қысқартылуы бойынша қолданылып
жүрген атаулар да едәуір. Мысалы, СЭСГЭС (су электр стансасы,
гидроэлектростанция), ҒІҒАФИФА, АҚТҚ ВИЧ, ОББ ЦРУ, ЖҚТБСИИД,
ЖЭОТЭЦ және т.б.
Түрлі мағынаны білдіретін күрделі атаулардың бірдей қысқартылып алынуы
да оқырманды жаңылыстыруы, оның дәл ақпарат алуына кедергі келтіруі мүмкін.
Мысалы, қазір мына төмендегі секілді көптеген әр басқа күрделі атаулардың
бірдей қысқартылып алынып жүргенін кездестіруге болады: 1. ҚХА - қалалардың
халықаралық ассамблеясы; 2. ҚХА - Қазақстан халқы ассамблеясы. 1. СЭС - су
электр стансасы, 2. СЭС - саннтарлық эпидемиологиялық станса.
Әрине, өзге тілдерден де мұндай бірдей қысқартылған әр түрлі ұғым
атауларын кездестіруге болады. Орыс тілінде де олар аз емес. Бірақ
мүмкіндігінше мұндай бірдей қысқартылған атаулар санының артуына жол
бермеген абзал.
Бұл жарыспа нұсқалардың бірі жиі, екіншілері сирек қолданылып, әлі бір
ізге түспей келеді. Қазіргі мерзімді басылым беттерінде кездесетін осындай
деректер күрделі сөздерді қысқарту немесе орыс тілінен енген қысқарған
сөздерді аударудың әркімнің қалауынша жүзеге асып, бұл істің жүйелі түрде
жүргізілмей, тиісті дәрежеде үйлестірілмей отырғандығын аңғартады.
Қысқарған сөздерге қосымша жалғау тәртібі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz