Заңсыз иммигранттар
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
УДК 314.74 (5 Қ)
Қолжазба құқығында
Завотвай Айгүл
ЗАҢСЫЗ МИГРАЦИЯНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6М030100 – Заңтану
Заң ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін ізденуге арналған диссертация
Ғылыми жетекші:
заң ғылымдарының
кандидаты Рахметулина Б.С.
Көкшетау 2012
Мазмұны
Нормативтік сілдемелер 3
Анықтамалар 4
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
1 Халықаралық заңсыз көші-қон
1.1 Халықтың көші-қон үдерісі: көші-қон сипаттамасы және 12
түрлері
1.2 Халықаралық заңсыз көші-қон: түсінігі, сипаттамасы, 24
туындатушы ықпалдары
2 Заңсыз көші-қонды реттеудің халықаралық тетіктері
2.1 Заңсыз көші-қонды реттеудің әмбебап тетіктері 33
2.2 Заңсыз көші-қонды реттеудің өңірлік тетіктері 44
3 Кейбір шет мемлекеттердің заңсыз көші-қонды реттеу
әрекеттері
3.1 АҚШ, Германия, Канада және Франция мемлекеттері 57
мысалындағы заңсыз көші-қонға қарсы әрекет етудің
құқықтық базасы
3.2 Қазақстан Республикасындағы заңсыз көші-қон 76
жағдайы, мәселелері, реттеудің құқықтық негіздері
Қорытынды 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 94
Нормативтік сілтемелер
Осы диссертациялық жқмыста келесі стандарттарға сілтемелер
қолданылған:
МЕМСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар;
МЕМСТ 2.106-96 ЕСКД. Мәтіндік құжаттар;
МЕМСТ 2.321-84 ЕСКД. Әріптік белгілер;
МЕМСТ 2.503-90 ЕСКД. Өзгерістер енгізу тәртібі;
МЕМСТ 6.38-90* УСД. Ұйымдастырушылық-таратушылық құжаттама жүйесі.
Құжаттарды рәсімдеуге қойылатын талаптар;
МЕМСТ 7.32-91 Ақпарат, кітапханалық және баспа ісі бойынша
стандарттар жүйесі. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы және
рәсімдеу тәртібі;
МЕМСТ 21.101-97 СПДС. Жұмыс құжаттамасына қойылатын негізгі талаптар.
Анықтамалар
Көші-қон (миграция) – термині халықтың өз аумағы арқылы немесе басқа
мемлекет аумағы арқылы тұрғылықты мекенжайынан уақытша немесе маусымдық,
ұзақ уақытқа және мүлдем орын ауыстырулары,сондай-ақ республика ішінде
тұратын жері, жұмысы өзгеруіне байланысты қоныс аударуы;
Келуге және кетуге берілетін рұқсат (виза) – осыған уәкілеттік
берілген мемлекеттік органдардың көшіп-қонушының паспортындағы немесе оны
ауыстыратын құжатындағы белгісі, ол визада белгіленген уақытқа, мақсаттарда
және шарттармен белгілі бер ел аумағына келуге, оның аумағы арқылы жүріп-
тұруға, онда болуға және сол аумақтан кетуге құқық береді;
Еңбек көші-қоны – еңбек қызметін жүзеге асыру үшін жеке тұлғалардың
басқа мемлекеттерден белігілі бір мемлекетке және мемлекет ішінде уақытша
қоныс аударуы;
Заңсыз көшіп келу – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың
келу және болу тәртібін реттейтін белгілі бір мемлекет заңнамасын, сондай-
ақ белгілі бір мемлекет аумағы арқылы транзитті жол жүруді бұза отырып,
бағыт алу мемлекетіне келуі және сол мемлекетте болуы;
Заңсыз мигрант – белгілі бір мемлекет заңнамасын бұза отырып, сол елге
келген және болатын шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам;
Көшіп келу – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың белгілі
бір мемлекетке уақытша немесе тұрақты тұру үшін келуі;
Көшіп келуші – белгілі бір мемлекет аумағына уақытша немесе тұрақты
тұру үшін келген шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам;
Мигрант – себебі мен ұзақтығына қарамастан, белгілі бір мемлекет
аумағына келген және кеткен, сондай-ақ сол аумақ ішінде қоныс аударушы
адам;
Тұрақты тұруға арналған рұқсат – белгілі бір мемлекет заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкес көшіп келушілерге халықтың көші-қоны
мәселелері жөніндегі уәкілетті орган беретін және оларға сол мемлекет
аумағында тұрақты тұру құқығын беретін құжат;
Уақытша тұруға арналған рұқсат (тіркеу) – заңнама бойынша белгіленген
талаптарды сақтаған кезде көшіп келушілерге халықтың көші-қоны мәселелері
жөніндегі уәкілетті орган беретін және болу мақсатына қарай оларға белгілі
бір мемлекет аумағында белгілі бір мерзімге тұру құқығын беретін құжат;
Халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган – көші-қон
процестерін реттеуді және халықтың көші-қоны саласындағы жұмысты
үйлестіруді өз құзыреті шегінде жүзеге асырушы мемлекеттік орган;
Шақырушы адам – шақыру елінде тұрақты тұратын және отбасын біріктіру
мақсатында өз отбасы мүшелерінің сол ел аумағына келуіне жәрдемдесетін
адам;
Шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квота – белгілі бір мемлекеттер
жыл сайын белгілейтін, сол елдер аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін
тартылатын шетелдік жұмыс күшінің саны;
Шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған рұқсат – еңбек жөніндегі
уәкілетті орган бөлген квота шегінде белгілі бір мемлекеттерде шетелдік
жұмыс күшін тарту үшін жұмыс берушіге жергілікті атқарушы орган
беретін белгіленген нысандағы құжат;
Босқындар – қоғамда белгілі бір күштердің (саяси, экономикалық,
этникалық қысым, соғыс, табиғи апат) қысымына қарсы тұруға, төзуге шарасыз
болудың әсерінен өз елінен басқа бір елге көшуге мәжбүр болған адамдар.
Белгілер мен қысқартулар
АҚШ Америка Құрама Штаттары
БҰҰ Біріккен ұлттар ұйымы
БҰҰ ЖКБ Біріккен ұлттар ұйымы Босқындар ісі жөніндегі Жоғары
комиссарының басқармасы
ЕҚЫҰ Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
ЕО Еуро Одақ
ЕурАзЭО Еуразиялық экономикалық одақ
КСРО Кеңестік Социалисттік Республикалар Одағы
МХҰ Миграция жөніндегі халықаралық ұйым
ТМД Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҰҚШ Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт
ХЕҰ Халықаралық еңбек ұйымы
ШЫҰ Шанхай ынтымақтастық ұйымы
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Экономикалық жаһанданудың, интеграцияланған
үдерістер мен әлеуметтік куммуникациялар дамуының қазіргі жағдайларында
көші-қон мәселесі көптеген мемлекеттер үшін үлкен маңыздылыққа ие болып,
адамзат алдында тұрған ғаламдық мәселелердің біріне айнала бастады. Өткен
ғасырлардағы көшпенділік, әскери және отаршылдық түріндегі көші-қон
мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастар жүйесінің дамуына байланысты
жаңа сипатқа ие болды. Бүгінгі таңда материалдық қанағаттану және
теңсіздіктен құтылу мақсатында миллиондаған адамдар туған елдерін артта
қалдырып, басқа елдерге орын ауыстыруға талпынуда.
Халықаралық көші-қон үдерісі мемлекеттің қазіргі экономикалық, саяси,
мәдени және басқа да өзара қатынасының бөлінбес бөлігін құрайды. Жаһандану
үдерісі, бәрінен бұрын еңбек пен капиталдың әлемдік нарығын құру қазіргі
кезде ешбір мемлекеттің жеке дара жабық тұра алмайтынындай жағдайға
жеткізді. Еңбек, мүжбүрлі, этникалық, заңсыз және басқа да көші-қон
түрлері әлемнің кез-келген аймағын қамтиды. Көші-қон үдерісі қоғамдық
өмірдің барлық саласына әсер етуде. Мұндай ықпал етушілік қоғам тарапынан
бағалауды және халықтың халықаралық көші-қонына әкелетін басымдылығын
тиімді пайдалану мен мүмкіндігінше оның жағымсыз салдарларын басып отыру
үшін мемлекеттердің көші-қон саясатын әзірлеуді талап етеді.
Қазіргі уақытта миграциялық үдерістер экономикалық дамуға және күннен
күнге даму үстіндегі технологиялармен, біліммен, мәдениетпен өзара алмасуға
ыңғайландырылған үдерістер сипатына ие болды. Осы үдерістің сондай-ақ
шетелге жоғары білікті кадрлар және мамандардың ағылуы, заңсыз жұмыс күшін
жеткізумен айналысатын қылмыстық жүйенің дамуы, заңсыз көші-қон көлемінің
ұлғаюы т.б. сияқты жағымсыз, теріс салдарлармен тең жүруі жасырын емес.
Қазір қанша жерден шекара белгіленіп, күзет қойылды деп көңіл
демдегенімізбен, кейбір заңсыз жүрген мигранттар саны дүние жүзінде жылдан
жылға артпаса, кемімей, Қазақстанды да геосаяси жағдайына, әлеуметтік-
экономикалық тұрақты елге айналуына байланысты шарпып бара жатқаны қалай
дегенде де алаңдатпай қоймайды [1].
Сондықтан, қазіргі жаһандану заманында қоғамдық үдерістерді дұрыс
басқару және тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін мемлекеттер
мен халықаралық ұйымдар әрекеттерін, көші-қон ағынының көлемі мен
мигранттардың құрамын бағдарлау, көші-қонды, оның ішінде заңсыз көші-қонды
туындататын ықпалдарды, оны халықаралық (әмбебап), өңірлік және мемлекет
ішілік реттеу тетіктерін қарастыру осы диссертациялық жұмыстың басты
міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасы дербес, тәуелсіз даму жолына түсісімен бірқатар
мәселелерге тап болды. Өтпелі кезеңнің экономикалық дағдарысы, әлеуметтік
тұрақсыздығы сияқты қиыншылықтармен қатар, қазіргі кездегі халықтың
миграциялық реттеусіз үдерісі де күрделі мәселеге айналды. Қазақстан
Республикасының Президенті Қазақстан-2030. Өркендеу, қауіпсіздік және
барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту Жолдауында еліміздегі
демография, көші-қон мәселелері күрделі сатыда екендігін және оны
жақсартуға атсалысу керектігімізді айтып өтті [2].
Қазақстан Республикасының халықаралық аренаға шығуына, көптеген
халықаралық шарттардың жасасуына, өзіне тиісті халықаралық міндеттер
алуына, әмбебап және өңірлік тетіктерге қатысуына, халықаралық ұйымдарға
төрағалық етуіне байналысты осы тақырыптың Қазақстан Республикасы үшін де
өзекті екенін атап өткен жөн.
Зерттеудің мақсаты. Диссертацияциялық жұмыстың мақсаты − жалпы
халықаралық көші-қон, оның ішінде халықтың заңсыз көші-қонын реттеудің
халықаралық құқықтық тетіктерін, сондай-ақ оларды кейбір мемлекеттер
тәжірибесінде қолдануын ғылыми негізде қарастыру, талдау, Қазақстан үшін
қорытындылар жасау.
Осы мақсаттарға қол жеткізу мақсатында мынадай міндеттер қойылды:
1. Ғылымның түрлі салаларында қолда бар халықтың халықаралық көші-
қоны, оның ішінде заңсыз көші-қонға екпін түсіре отырып,
түсінігін ашу, мазмұнын талдау, нәтижесінде сол терминдерді
түсінуге авторлық жол ұсыну;
2. Көші-қон үдерістерін реттейтін халықаралық ұйымдардың дамуын,
құрылымын және күрделі көші-қон үдерістерін реттеудің тарихи-
құқықтық тетіктерін қарастыру;
3. заңсыз көші-қонды халықаралық-құқықтық реттеудің өңірлік және
жекелеген мемлекеттер бойынша тетіктерін талдау;
4. Қазақстан Республикасында заңсыз көші-қонға төтеп берудің
заңнамалық бағыттарын, нысандарын және Қазақстанда заңсыз көші-
қонды реттеудің құқықтық актілерінің қазіргі даму тенденцияларын
талдау.
Зерттеу жұмысының объектісі – заңсыз көші-қонды реттеудің халықаралық,
өңірлік, кейбір дамыған мемлекеттер, Қазақстандық жолдары.
Зерттеу жұмысының пәні – зерттеу пәні болып заңсыз көші-қонды
халықаралық құқықтық реттеудің әмбебап, өңірлік деңгейде, сонадай-ақ екі
жақты деңгейде халықаралық құқық субъектілерінің жүзеге асыратын нормалары,
қағидаттары және тетіктері.
Зерттеу әдістері. Зерттеліп отырған тақырыптың күрделілігі мен
көпсалалығын ашудағы, қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешудегі
әдістемелік негіздер келесідей. Миграциялық үдерістер мен онымен
байланысты құбылыстарды тану, олардың арасындағы өзара байланыстың дамуы
үдерісін анықтайтын диалектикалық әдіс, сонымен қатар, тарихи,
философиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, халықаралық құқықтық және
басқа да зерттеліп отырған мәселеге қатысы бар ғылыми салалардың қазіргі
ғылыми көріністері мен теоретикалық ережелеріне негізделген әдістер мен
тәсілдер қолданылған.
Түрлі мемлекеттерде жүзеге асырылып жатқан халықаралық заңсыз көші-қон
мәселелерін реттеу тетіктерін қарастыра отырып, диссертацияда салыстырмалы-
құқықтық әдіс кең қолданылған. Одан басқа, басқа да жалпы ғылыми: жүйелі
талдау, синтез, дедукция, индукция, типология, сонымен қатар, жеке-ғылыми:
құрылымдық логикалық, нақты тарихи және арнайы әдістер: статистикалық,
әлеуметтік, сарапшылық және ғылыми бағалау пайдаланылған.
Жалпы ғылыми талдау және синтез, дедукция және индукция сияқты әдістер
әдебиет көздерімен жұмыс кезінде, сондай-ақ, жағдайлар мен құбылыстардың
дамуы кезінде дәлдікке және соның нәтижесінде ғылыми маңыздылыққа қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Жүйелілік әдісін пайдалану заңсыз көші-қонды реттеу көздерін тұтастай
зерттеуге ықпал етті.
Зерттеудің нысаны мен пәнін айқындауда құқықтық құбылысты танудың жеке
ғылыми, яғни формальды-құқықтық, тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық,
құқықтық актілерді түсіндіру және т.б. әдістер қолданылған. Формальды-
құқықтық әдіс заңсыз көші-қон мәселелерін реттейтін ғылыми жұмыстарды және
нормативтік құқықтық актілерді зерттеу негізінде түсініктерді анықтауға
мүмкіндік берді. Тарихи-құқықтық жол заңсыз көші-қон саласында қабылданған
актілер мен бақылаушы ұйымдар туралы ақпараттарды хронологиялық
бірізділікпен зерттеуді қамтамасыз етті.
Құқықтық актілерді түсіндіру әдісі шетелдік және Қазақстандық көші-қон
құқығы нормаларының мазмұнын ашуға мүмкіндік берді.
Лингвистикалық әдіс диссертациялық зерттеу кезінде пайдаланылған
қажетті шетелдік құқықтық нормалар мен ғылыми жұмыстар мазмұны мен мәнін
ашу кезінде пайдаланылды.
Статистикалық әдістің қолданылуы көші-қон үдерісінің демографиялық
жағдайға әсерін, заңсыз мигранттар санын анықтауға, бағалауға мүмкіндік
берді.
Диссертациялық жұмыстың жаңалығы.
1. Заңсыз көші-қонды құқықтық реттеу отандық ғылыми көздерде өте аз
зерттелген. Диссертациялық зерттеу қазақстандық құқықтық ғылымда
бірінші рет заңсыз көші-қонды халықаралық, өңірлік және мемлекеттік
деңгейде реттеу тетіктерін анықтаған;
2. Автор халықаралық заңсыз көші-қонды реттеу тетіктері бойынша
кешенді теоретикалық және тарихи-құқықтық зерттеулер жүргізген;
3. Қазақстандық құқықтық ғылымда бұрын жолықпаған ағылшын тілді кейбір
мемлекеттер заңнамалары енгізілді. Шетел мемлекеттерінің көші-қон
заңнамаларын және халықаралық әмбебап құжаттарды талдау халықаралық
заңсыз көші-қон терминіне авторлық анықтама беруге мүмкіндік
берді;
4. Кейбір мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының заңсыз көші-қон
жөніндегі мемлекеттік саясатына авторлық тұжырымдама жасалған;
5. Халықаралық құқықты зерделеудің қазақстандық мектебінде заңсыз көші-
қонды халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінің кейбір тұстары
диссертациялық зерттеуде қарастырылған;
6. Диссертациялық зерттеуде қарастырылған кейбір шетел мемлекеттерінің
заңсыз көші-қонға қарсы әрекет ету тетіктерінің Қазақстан
Республикасы ұлттық көші-қон заңнамасын қажетті саласы бойынша
ұсынымдар жасалған.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар:
1. Халықаралық көші-қон ұғымы, заңсыз көші-қон түсінігі ашылып, оларға
авторлық анықтама беру;
2. Халықаралық көші-қон үдерістерін реттейтін халықаралық ұйымдар мен
өңірлік негізде әрекет ететін өңірлік реттеуші ұйымдардың
қызметтерін және олардың көші-қонды, оның ішінде заңсыз көші-қонды
реттеу құжаттарына шолу жасау;
3. Шет мемлекеттердің заңсыз көші-қонға төтеп берудің құқықтық
актілерінен Қазақстан Республикасы үшін қажеттісін ұсыну;
4. Қазақстан Республикасындағы заңсыз көші-қонды реттеу тетіктерін
айқындау және одан әрі жетілдіру тетіктерін ұсыну.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы
1. Диссертациялық жұмыс материалдары көші-қон саласында нормативтік-
құқықтық актілер мен халықаралық шарттар әзірлеу үдерісінде;
2. жоғары кәсіби білім беру жүйесінде, Халықаралық құқық, Көші-қон
құқығы, Мемлекет және құқық теориясы пәндері бойынша және көші-
қон саласында мемлекеттік-құқықтық реттеуге арналған арнайы
курстардан дәрістер оқу кезінде пайдаланылуы мүмкін;
3. Жұмыста баяндалған материалдар, қорытындылар қазақстандық ғылымның
халықаралық құқық саласына және Қазақстан Республикасының көші-қон
саясатының құқықтық астарына белгілі бір үлес қоса алуы мүмкін.
Тақырыптың әдістемелік негізі. Жұмыстың жазылу барысында, ғылыми және
публицистикалық әдебиеттерді зерделеуде көші-қон мәселелеріне жазылған
философтар, әлеуметтанушылар, саясаттанушылар, экономисттер, экологтар,
санақшылар және заңгерлер сияқты түрлі ғылым өкілдерінің жазған еңбектері
зерделенді.
Қазақстандық заңнамалық әдебиеттерде заңсыз көші-қон үдерістерін
халықаралық-құқықтық реттеудің мәселелері айтарлықтай ашылмаған десек те
болады.
Осы зерттеуге қатысты жалпы халықаралық көші-қон, заңсыз көші-қонмен
күреске арналған отандық Е.Б., Жаткынбаев, Г.У. Макенова, М.А. Сарсембаев,
Б. Киргизбаев, С.Б. Кожирова, Д. Мырзабаева, К.С. Мәуленов, С.Ж. Айдарбаев,
Ж.М. Аманжолов, А.А. Сәлімгерей, А.А. Сәбитова, Г.А.
Мәшімбаева, И.Д. Үзденова, А.Е. Қалдыбаева сияқты авторлардың еңбектері
қарастырылды.
Белгілі ресей ғалымдары Е.Ю. Садовская, О.Д. Воробьева, Л. Тарлецкая,
И.П. Цапенко, А. Хелтон, Е.С. Красинец, Е.С. Кубишин, Е.В. Тюрюканова,
Хабриева Т.Я., Муравьев В.И. және т.б. және жұмыс барасында сондай-ақ
мынадай шетел авторларының еңбектері пайдаланылды: Лэндэнесс К., Г. Гудвин-
Гилл, Р. Бордонь, Д. Гомьен, Л.Зваак, М. Джонсон, Райвенштейн, Б. Стейн,
Т. Хартли.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында БҰҰ, Халықаралық еңбек ұйымының,
Миграция жөніндегі халықаралық ұйымның құжаттары, еңбектері мен есептері,
Босқындар ісі жөніндегі БҰҰ Жоғары комиссар басқармасының талдаушылық
шолулары қарастырылды. Көпжақты және екіжақты әрекет етуші халықаралық
шарттар, сондай-ақ қарастырылып жатқан тақырыпқа қатысты жекелеген
мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамалары, Қазақстан
Республикасы Конституциясының сәйкес баптары қаралды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертациялық зерттеу жұмысы Ш.
Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде дайындалған.
Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдамалары мен қортындылары мынадай
жарияланымдарда жарияланған:
1. Заңсыз көші-қонның елдің ұлттық қауіпсіздігіне тигізетін әсерлері
(Сардар халықаралық ғылыми журналының 2012 жылғы №1 санында);
2. Қазақстан Республикасында заңсыз көші-қонның құқықтық реттелу
тетіктері (Сейтен тағылымдары - 6 Халықаралық ғылыми-практикалық
онлайн-конференциясының материалдары (6-7 қазан 2011 ж.);
3. Еуропалық Одақтың заңсыз көші-қонмен күресу әрекеттері. (Ғаламдық
жаһандану жағдайындағы қазіргі заманның даму
алғышарттарыХалықаралық ғылыми-практикалық онлайн-конференциясының
материалдары 1-2 желтоқсан 2011 ж.).
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЗАҢСЫЗ КӨШІ-ҚОН
1. Халықтың көші-қон үдерісі: көші-қон сипаттамасы және
түрлері
Халықтың бір жерден екінші жерге орын ауыстыруы әрқашан да болған
құбылыс, өткен замандарда ол көшпенділік, әскери және отаршылық жер
ауыстыру түрлерінде болды. Жер бетіндегі адамдардың орналасуы, ол да көші-
қон. Халықтың көшіп-қонуы ежелгі заманнан бері бар. Көші-қон алғашқы
қоғамдық еңбек бөлінісімен (бақташылар тайпасының бөлініп шығуымен),
егіншіліктің дамуымен, егіншіліктен қолөнердің бөлінуімен, халықтардың ұлы
қоныс аударуымен, ұлы географиялық ашылымдармен, яғни еуропалықтардың
Америка жаңа материгіне орын ауыстырулары, индустрияның дамуымен (19
ғасырдың басында) байланысты болса, XX- ғасырда көші-қонға соғыстар зор
әсерін тигізді [3]. Ал қазіргі кезде мемлекеттер арасындағы экономикалық
қатынастар жүйесінің дамуына байланысты халықтың халықаралық, яғни бір
мемлекет шекарасынан шығып, келесі бір мемлекетке көшіп-қонуы деген жаңа
сипатқа ие болды. Қазіргі кезде адамдардың көшіп-қонуы айтарлықтай
қажеттіліктер негізінде туындауда. Материалдық ауқаттылыққа қол жеткізу
және теңсіздік жағдайларынан арылу және т.б. мақсаттарда қазіргі таңда
миллиондаған адамдар күн сайын туған өлкелерінен басқа елдерге орын
ауыстыруда.
Дүние жүзіндегі көлік қатынастарының және жаһандық желілердің, өндіріс
үшін пайдаланылатын тауарлардың, қызметтердің, ақпараттардың дамуына және
олармен өзара алмасуға байланысты халықалықаралық көші-қон күннен күнге
күшейіп барады. Сөйтіп, халықаралық көші-қон көптеген мемлекеттер
қоғамының тамыр жайған сипатына айналуда.
Көші-қон терминінің ұзақ уақыт бойы нақты түсініктемесі болмады.
Миграция сөзі латынның migrato, migro - қоныс аудару, өту дегенді
білдіреді. Көші-қон (миграция) – термині халықтың өз аумағы арқылы немесе
басқа мемлекет аумағы арқылы тұрғылықты мекенжайынан уақытша немесе
маусымдық, ұзақ уақытқа және мүлдем орын ауыстырулары. Сондай-ақ,
республика ішінде тұратын жері, жұмысы өзгеруіне байланысты қоныс аударуы.
Көші-қон дегеніміз – бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастарға байланысты
болатын миграциялық қозғалыс.
Көші-қонның мағынасын әркім әртүрлі түсінеді және ол ауқымы кең
қоғамдық құбылыс болғандықтан, көптеген ғылымдар мен талдаулардың
объектісіне айналған. Біздің осы тарауда қарастыратынымыз халықтар көші-
қонының мәнін құқықтық тұрғыдан қарастыру болып табылады.
XX-ғасырдың саяси жағдайлары мәжбүрлі сипаттағы халықтардың жаппай
көшіп-қонуларына алып келді. Бірінші және Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейін әлемдік бірлестік босқындар сияқты мигранттар санаттарына көңіл
бөле бастады. Бұндай жағдайда көші-қон үдерістерін реттеу негізінен екі
жақты келісім деңгейінде көршілес мемлекеттер немесе ұқсас көші-қон
саясаты бар мемлекеттер арасында жасалған. Сол келісімдер локалды сипатқа
ие болып, экстрадиция, мигранттардың келуі сияқты құқықтық қатынастардың
нақты салаларын реттеген. Бұдан әрі осындай келісімдер өңірлік деңгейде
жасала бастады. Бірақ сол келісімдерде белгілі бір мигранттар санаттары
реттелгенімен, көші-қон түсінігінің құқықтық сипаттағы бірізділігі
айқындалмады. Көші-қон түсінігінің құқықтық сипаттағы анықтамасы БҰҰ
Жарғысы мен 1948 жылғы Жалпыға бірдей адам құқығы декларациясында да
ашылмаған. Декларацияның 13-бабында заңнамалық түрде еркін қозғалу құқығы
және өмір сүру орнын ауыстыру деп бекітілген [5].
Әртүрлі елдердің заңгерлері мемлекеттердің қалыптасу кезеңінен бастап
жүріп-тұру еркіндігін ғылыми негізде айқындай бастаған. Солардың бірі
Испаниядан Франциско де Витторио: Әрбір адам қайда қаласа, сонда
бағытталуға және қалаған уақытында қайтуға құқылы, - десе, Швейцариялық
Эмер де Вартель: Өз мемлекетінің мүддесінде азамат көшіп-қона алады және
егер оны азаматтық борышы шақырса, қайтып келуге мүмкіндігі бар, - деген
[6].
1922 жылы Халықаралық еңбек ұйымының конференциясында халықаралық
көші-қон терминінің құқықтық бірыңғай жүйесін әзірлеу қажеттілігі
мақұлданды, бірақ сол уақытта халықаралық көші-қон жөніндегі статистикалық
ақпараттар жинақтауға маңызды болған эмигрант термині ғана әзірленді.
1953 жылғы миграциялық статистиканы жетілдіру мақсатындағы БҰҰ Миграциялық
статистика және ұсынымдар жөніндегі конференция уақытша және тұрақты көші-
қон арасын ажыратты, бірақ сонда да, халықаралық көші-қонның бірыңғай
анықтамасын бермеді. Тек 1976 жылы БҰҰ ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді мигранттар терминдерінің негізінде көші-қон және
мемлекетте тұрақты өмір сүру терминдерінің өзара тығыз байланыстылығына
қатысты ережелерді қамтыған ұсыныстардың жаңа пакеті ұсынылды [7].
Біріккен ұлттар ұйымы шығарған 1958 жылғы демографиялық көп тілді
сөздікте миграция – демографиялық жоспардағы халық жылжушылығының
айтарлықтай маңызды астарларын ұсынады деп белгіленген. Көші-қон немесе
көші-қон қозғалысы келу орнына үйрене алу мақсаты бар халықтың көшіп-қону
жиынтығын білдіреді [8].
Көші-қон тұжырымдамасын әзірлеумен Миграция жөніндегі халықаралық ұйым
(МХҰ) да айналысты. 1989 жылғы МХҰ Кеңесінің 59-
сессиясында көші-қон (миграция) және мигрант түсініктерінің
анықтамасы берілді. Көші-қон – мемлекеттердің даму үдерісінің бір бөлігі,
оған адамдар кететін, келуге талпынатын, сондай-ақ орналасу себептерінен
тәуелсіз екі санатқа да жататын мемлекеттер қатысады. Басқа сөзбен
айтқанда, бұл анықтама көші-қонның барлық түрлерін қамтиды. Мигрант – бұл
бір елден басқасына орын ауыстырған және халықаралық ұйымдар ұсынатын
халықаралық көші-қон қызметтерін қажет етуші тұлғалар [9].
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Экономикалық сотының 1996 жылғы 11
қыркүйектегі № С-114-96 шешімінде мигрант түсінігін реттейтін ТМД
шеңберіндегі жалғыз шарттық-құқықтық көз 1994 жылғы 15 сәуірдегі еңбек көші-
қоны және еңбек етуші мигранттар құқығын әлеуметтік қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы келісім болып табылады деп көрсетілген.
Бірақ бұл Келісім мигрант түсінігіне кіретін тұлғалар санатының
біреуін ғана анықтаған: еңбек етуші мигранттар, яғни жұмысқа орналасу үшін
тұрақты өмір сүруге мемлекеттен уақытша шығатын тұлғалар [10].
МХҰ мен ТМД Экономикалық Соты берген анықтамалар көші-қонға сипатты
негізгі белгілерді айтарлықтай толық көрсетеді.
БҰҰ Халықаралық құқық комиссиясының 45-ші сессиясында халықаралық көші-
қонға қатысты құқықтық нормалар туралы мәселе жөнінде арнайы баяндамашы Г.
Памбу-Чивунда халықаралық көші-қон тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігін
бөліп көрсетті. Осы жағдайда ол халық қозғалысы анықтамасымен
миграция терминін ауыстыруды ұсынды [11].
Көші-қон бірыңғай терминінің болмауын көрсете келе, швейцарлық заңгер
Р. Перручоуд өз жұмысында халықаралық миграция терминінің анықтамасын
беруге тырысқан: өз шыққан елдерін немесе тұрақты өмір сүру орнын
қалдырушы адамдардың басқа елге уақытша не тұрақты орын ауыстыруы [12].
Көші-қонның мағынасын әркім әртүрлі түсінеді. Біріншіден, көші-қонның
іс-әрекеті мен мақсатына байланыссыз кеңістіктегі жалпы қозғалысы. Оған
мыналар жатады:
1. Халықтардың бір жерден екінші жерге көшуі;
2. Тұрақты мекен-жайынан тыс жерге оқуға немесе жұмысқа баруы;
3. Демалу немесе іс-сапарға орын ауыстырулары.
Совет Одағынан кейінгі кезеңде Е.Ю. Садовская, О. Пискун,
Н.Н. Тоцкий, Л.А. Васильева сияқты ғалымдар жұмыстарында да
миграция термині мейілінше ашылған. Н.Н. Тоцкийдің ойынша, миграция –
уақытша не тұрақты өмір сүру мақсатында әртүрлі аумақтық құралымдардың
шекарасы арқылы адамдардың түрлі себептер бойынша көшіп-қонулары [13]. Бұл
жағдайда мигранттардың құқықтық мәртебесі мен құқықтық реттелуі көрініс
таппаған.
Е.Ю. Садовская миграция деп – өмір сүру орындарындағы өзгерістерге
байланысты және мемлекетішілік және мемлекетаралық реттеуді қажет ететін
мемлекеттік шекара арқылы адамдар қозғалысын атаған [14]. О. Пискун
миграция тек географиялық немесе аумақтық өмір сүру орнын ауыстыруға ғана
емес, аумақаралық сипаттағы құбылыс ерекшелігінің әлеуметтік және саяси-
құқықтық жағдайға байланысты екенін бекітеді [15].
Л.А. Васильева күрделі трансұлттық құбылыс және қоғамда болып жатқан
этно-саяси және әлеуметтік-экономикалық үдерістер көрінісі көрсеткіштерінің
бірі ретінде санайды [16].
О.Д. Воробьеваның ойынша миграция – тартушы не болмаса, итермелеуші
ықпалдар әсерінен пайда болатын оқу немесе еңбек әрекеттерін жүзеге асыру
үшін аумақта тұрақты тұру орынын ауыстыру немесе уақытша келу мақсатында
әкімшілік-аумақтық құрылымның сыртқы, сонымен қатар, ішкі шекараларын қиып
өтуге байланысты халықтың кез-келген аумақтық орналасуы [17].
Т.И. Заславская көші-қонның (экономикалық функциясы біріншіден, елдің
түрлі өңірлері мен елді мекендерінде түрлі саладағы жұмыс күшінің сұранысы
мен ұсынысы арасындағы сандық қатынасын қамтасыз етуге негізделетінін
айтқан. Екіншіден, басқа мемлекеттер тұрғындары есебінен оқушылар
контигентіне арнайы білім беру жүйесін бере отырып, қоғамның білікті
кадрларын шығару үдерісіне мүмкіндік береді деген [18].
Жоғарыда аталғандарды қорыта келе, мынандай тұжырым жасауға болады:
1. барлық зерттеушілер негізгі белгілерді бөліп көрсетеді: орналастыру
және өмір сүру орнын ауыстыру фактісі;
2. бірақ халықаралық-құқықтық сипат белгілері, яғни мигрант
мәртебесі мен құқықтық реттеу толығымен ашылып көрсетілмеген.
Тауарларды, қызметтерді және ақпараттарды өндіру және алмасу үшін
қолданылатын төтенше дамыған көлік құралдарымен және жаһандық желілермен
сипатталатын әлемде халықтар қозғалысы күннен күнге ұлғаюда. Адамдардың
халықаралық алмасуы бүгінгі таңда қазіргі заманның айтарлықтай тамыр алған
белгісіне айналды. Халықаралық еңбек нарығының және әлемдік экономиканың
өсіп келе жатқан көлемінде көші-қон әдетте жаһанданудың бөлінбес бөлігіне
айналды.
Халықаралық миграцияға сондай-ақ иммиграция және эмиграция деген
түсініктер тән. Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу
мақсатында және басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді
білдіреді. Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты
эмигранттар және иммигранттар болып бөлінеді. Ішкі миграция дегеніміз – бір
мемлекеттің территориясы көлеміндегі қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары
мынандай бағыттары бойынша бөлінеді: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.
Көші-қон сөзінің мәнін түсіну үшін оның бағыттылығын болжауға ықпал
жасайтын көші-қонның сыныпталу түрлерін қарастыруымыз керек.
Миграцияны мынадай критерийлеріне байланысты бөледі:
1. Құқықтық мәртебесіне байланысты − заңды және заңсыз;
2. Аумақтық белгілеріне байланысты − халықаралық және ішкі;
3. Ынтасына байланысты − ерікті және мәжбүрлі (босқындар және жер
аударылушы тұлғалар);
4. Мерзімі бойынша − тұрақты және уақытша;
5. Мақсаты бойынша − пана іздеу, босқын мәртебесін алу, отбасына қосылу,
ақыл-ой ағыны, оқу, еңбек және экологиялық көші-қон.
Аталған көші-қон түрлеріне тоқлайық:
1. Халықаралық көші-қон – бұл мигранттардың бір мемлекет аумағынан
басқа мемлекет аумағына орын ауыстыруы; ал ішкі көші-қон – бір ел
ішінде болатын көші-қон. Халықаралық көші-қонның негізгі элементі
мемлекеттік шекараны қиып өту фактісі және шекара арқылы өту
фактісін реттеу және одан әрі қабылдаушы мемлекет заңнамасына және
халықаралық құқық нормаларына сәйкес ел аумағына келу болып
табылады; Ішкі де, сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер
тән:
маусымдық көші-қон - нақты ауылшаруашылық мәселелермен айналысу
мақсатында уақытша көшу;
маятниктік көші-қон (челноктық, шекаралас) – адамдардың күнделікті
жұмыс орнынан үйіне және керісінше жүруі;
эпизодтық көші-қон - көшіп келу мақсатына байланысты уақытша
тұрғылықты орнын ауыстыруы (іссапар, туристік саяхат, демалыс сапарлары,
туыстарына қыдыру т.б.);
2. Көші-қонды заңды және заңсыз деп сыныптауда заңды көші-қон заңды
негіздемелерде: виза, құқықтық мәртебе, ықтиярхат берілу; ал заңсыз
көші-қон осындай элементтердің болмауында екенін ескеру керек.
Ерікті көші-қонға еңбек, экономикалық, кәсіби, отбасына қосылу
мақсатындағы көші-қон жатады. Ерікті көші-қон – бұл жеке себептер бойынша
адамдардың өз қалаулары бойынша орын ауыстыруы. Оның бір түрі еңбек көші-
қоны. Ол 1990 жылы барлық еңбек етуші мигранттар мен олардың отбасы
мүшелерінің құқығын қорғау туралы халықаралық конвенцияда түсіндірмеге ие
болды. Онда жұмыс күшінің көші-қонына нақты анықтамалар берілген.
Конвенцияға сәйкес еңбек етуші мигрант – өзі азаматы болып табылмайтын
мемлекетте ақылы әрекетпен айналысатын, айналысып жатқан немесе айналысқан
тұлғалар (2-бапың 1-тармағы) [19]. В.М. Моисеенконың ойынша, еңбек нарығы
халықаралық көші-қон ағынына әсер ететін бірінші тетік болып табылады.
Еңбек нарығын реттеу арқылы мемлекеттер үкіметтері мигранттардың келу және
кету елдеріндегі көші-қон ағынын бақылай алады. Еңбек нарығы – көші-қон
ағындарын реттеудің біріншісі, бірақ жалғыз тетігі емес. Көші-қон негізінде
мемлекеттер дамуының теңсіздігі жатыр. Оның деңгейіне әсер ете отырып,
адамдар орналасуына әсер етуі мүмкін [20].
3. Отбасылық көші-қон – отбасына қосылу мақсатындағы көші-қон. Онда
отбасы мүшелерінің бірі басқа мемлекетке көшу үшін заңды негізде
көрсетілген көші-қон түрлерінің бірін пайдалана отырып кеткен
болса, қалған отбасы мүшелері оған қосылуға мүмкіндіктері болады
[21]. Мәжбүрлі көші-қонның себебі түрлі ықпалдар болуы мүмкін:
азаматтық соғыстар, ұлтаралық жанжалдар, саяси немесе этникалық
қудалаулар, физикалық жойылуға қауіп, табиғи апаттар. Мәжбүрлі
мигранттарға босқындар мен жер аударылушы тұлғалар жатады. 1951
жылғы Конвенцияның 1-бабына сәйкес босқындар – негізделген
қауіптер күшінде нәсілдік, діни наным, азаматтық белгілеріне қарай
қудалау құрбаны болған, өздері азаматтары болған елді тастап кетуші
тұлғалар, - деп көрсетілген [22]. Жер аударылушыларды ішкі және
сыртқы деп бөлуге болады. Біріншісіне төтенше жағдайлар, қарулы
жанжалдар нәтижесінде мемлекет ішіндегі басқа аумаққа ауыстырылған
тұлғалар; екінші санатына белгілі бір себептермен өз азаматтық
елінен шығарылған тұлғалар – болатын босқындар de facto [23].
Л. Тарлецкая ойынша халықаралық көші-қон екі негізгі құраушыларды
қамтиды: жоғарыда аталғандай эмиграция деп – тұрақты өмір сүруге елден
кету, ал иммиграция тұрақты өмір сүру үшін елге келуді түсінуге болады.
Халықаралық көші-қон сондай-ақ репатриация үдерісін қамтиды. Ол елден бұрын
кеткен азаматтардың тарихи отандарына оралулары. Оның ойынша халықаралық
иммиграттар 5 негізгі санатқа бөлінеді:
1. Иммигранттар және иммигранттар еместер, елге заңды өткізілгендер;
2. Келісімшарт бойынша жұмысшы иммигранттар. Көптеген елдер шетелдік
жұмыс күшіне тәуелді келісімшарттар шығынды жұмыс күші бар
мемлекеттермен жасалады, мысалы кейбір азия аймақтары және таяу
шығыс жанындағы елдер;
3. Заңсыз иммигранттар. Барлық индустриалды елдердің дерлігі өздерінде
заңсыз иммигранттарды ұстайды. Олардың бір бөлігі шекара арқылы
заңсыз енеді, кейбіреулері уақыты өтіп кеткен визалармен бөтен елде
қалады;
4. Пана сұраушы тұлғалар. 80-шы жылға дейін осы санат иммигранттарының
саны айтарлықтай болмаса да, кейіннен бұл көрсеткіш күрт өзгерген.
Пана сұрау өтініштерін адамдар саяси ықпалдар негізінде, сондай-ақ
өз елдеріндегі қиын экономикалық жағдайлар кезінде жолдайды;
5. Босқындар. Бүгінгі босқындардың көбісі соғыс құрбандары болып
табылады. Әдетте олар БҰҰ қорғанышындағы арнайы лагерьлерде өмір
сүреді. Бағалаулар бойынша 1 %-дан да аз босқындар Батыстың дамыған
мемлекеттерінде таралған [24].
Демографтар миграцияны өмір бақи немесе тұрақты тұру уақытына аумақ
шекаралары арқылы адамдардың орын ауыстырулары немесе оған жиі қайту
үдерісі ретінде анықтайды.
Осы түсініктерге байланысты ғалымдар көші-қонның негізгі түрлеріне
мыналарды жатқызады:
1. Тұрақты негізде жаңа өмір сүру орындарына қоныстану, тіркеуге тұрып
және жұмысқа орналасу және т.б. Кезіндегі көші-қон стационарлық
(қайтымсыз);
2. Нақты халық шаруашылық міндеттерді орындау үшін уақытша көшуге
байланысты мерзімді;
3. Жұмыс орындарынан өмір сүру орындарына немесе керісінше адамдардың
күнделікті көшулері;
4. Келу мақсатына (іс-сапар, туристтік жол жүрулер, жақындары мен
туыстарына бару, демалу үшін жол жүру және басқа да жеке мақсаттар)
тәуелді өмір сүру орындарының уақытша ауысуына байланысты эпизодтық
болып табылады.
Сонымен қатар, сыртқы және ішкі көші-қонды ажыратады. Сыртқыға:
эмиграция – бір мемлекеттен басқа мемлекетке тұрақты өмір сүруге шығу және
иммиграция – тұрақты өмір сүру үшін мемлекет аумағына шетелдік азаматтың
кіруі. Ішкіге – ел ішіндегі, аймақтағы, елді мекен, аудандағы қозғалыс
жатады [25].
Е.Б. Жатқынбаев және Г.У. Мәкенова өз зерттеулерінде көш-қон түрлерін
кезеңдерге бөліп қарастырған (1-кесте). Кейінгі уақыттағы зерттеулерде көші-
қонның мынадай түрлері кездеседі. Осы түрлерін және пайда болу себептерін 1-
кестеден көре аламыз [26].
1-кесте Е.Б. Жатқынбаев және Г.У. Мәкенова зерттеулеріндегі көш-қон түрлері
кезеңдермен
№ КезеңдеКөші-қон түрлері Себептері
рі
1 2 3 4
1 1917 ж.Мәжбүрлі, маятникалық Қазан төңкерісі
көші-қон, қайтып оралмайтын,
уақытша
2 1920-19Ұжымдық, мәжбүрлі Тоталитарлық жүйе, жер-су
40 жж. реформасы, күштеп ұжымда стыру
және қуғын-сүргін, күштеу
саясаты
Эмиграция (эмигрант терминіХалықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ)
қалыптасты) 1922 ж. негізінде конференция
Мәжбүрлі көш-қон, қайтып Қазақстандағы ашаршылық
оралмайтын, уақытша
Мәжбүрлі көш-қон, уақытша Қазақстандағы ұжымдастыру және
көшпенді халықты жаппай
отырықшыландыру кезеңі
3 1941-19Мәжбүрлі көш-қон Соғыстан кейінгі қалпына келтіру
45 жж. мен орын ауыстыру (эвакуация),
1941 жылы 28 тамызы КСРО Жоғары
Кеңесінің Еділ бойы немістерін
жер аудару жарлығы
4 1945-19Уақытша Халық шаруашылығын қалпына
60 жж. келтіру
5 1920-19Мәжбүрлі, уақытша көш-қон Күштеп қоныс аударғандарды кері
40 жж. қайтару.
6 1954-19Уақытша көш-қон Тың және тыңайған жерлерді
62 жж. игеру үдерісі
7 1979 ж.Эмиграция және иммиграция Украин, орыс, беларус ұлттарының
қазақ жерінен кетуі және Ресей,
Түркменстан, Өзбекстан жерінен
қазақтардың оралуы
8 1990 Мәжбүрлі көш-қон, маусымдық, Одақтық мемлекеттердің ыдырауы
жж. заңсыз, қайтып оралмайтын
көші-қон
9 1991 Отбасылық иммиграция, Нарықтық қатынастарға көшу
жж. кезеңдік, уақытша,
маятникалық, қайтып
оралмайтын, маятникалық
10 2008-20Мәжбүрлі (босқындар), Мемлекеттер ішінде туындаған
10 жж. маусымдық, заңсыз әлеуметтік-экономикалық
көшіп-келушілер (эмиграция тұрақсыздық және әлемдік
мен иммграция, ішкі және дағдарыс
сыртқы көш-қон), уақытша,
кезеңдік көші-қон
Көші-қонды зерттеудің ғылыми жолын сипаттай келе халық көші-қоны
көптеген ғылымдар мен талдаулардың объектісіне айналған, кешенді зерттеуді
қажет ететін қоғамдық құбылыс болып табылады. Көші-қонның кейбір ғылыми
салаларымен байланысын анықтап көрсетейік:
1. Демографиялық жол, шетелдік (А. Сови, А. Ландри, Ф. Ноутстейн, Н.
Кейфиц, басқалар) Және ресей зерттеушілерінің (Д.И. Валентей, А.Я.
Кваша, Б.С. Хорев, басқалар) Жұмыстарында айқындалған. Көші-қонды
саны, жыныстық-жастық құрылымы және т.б. Жағынан зерттеу. Көші-қон
саласында не болмаса да бәрі демографиялық санаққа байланысты.
Демографиялық қауіпсіздік қоғам үшін аса маңызды;
2. Әлеуметтік жол. Отандық және шетелік ғалымдардың басым көпшілігімен
зерттелген. Жаңа әлеуметтік, мәдени, этникалық айналаға
мигранттардың бейімделуіне байланысты мәселелерге назар аударылады.
Аумақтық келу мен кетудің тарту немесе итермелеуші әлеуеті адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынасқа, жерлес мигранттар бірлестігінің
болуына, туыстық және достық байланыстардың болуына және тарихи
дәстүрдің және т.б. Болуына байланысты;
3. Тарихи жол түрлі мемлекеттер, өңірлер және жалпы әлемдегі көші-қон
қозғалысының тарихына арналған зерттеулерді және көші-қон
саласындағы ғылыми зерттеулердің даму тарихын қарастыратын
жұмыстарды біріктіреді. Бұл жолға демографиялық үдерістердің тарихи
даму контекстін сипаттайтын көші-қонның тарихи-демографиялық
зерттеулері кіреді;
4. Психологиялық жол топтық және дербес ынталарды, сондай-ақ
субъектінің миграцялық тәртібіне (жиынтық ынта тұжырымдамасына)
назар аудара отырып, көші-қонның ынталылық табиғатын зерттеу. Соңғы
жылдары көші-қон психологиялық зерттеулерде әлеуметтік қажеттіліктер
қатарын қанағаттандыру әдісі ретінде қарастырылуда (Т.И.
Заславская, В.М. Моисеенко және т.б. Еңбектерінде);
5. Философиялық жол Л.Н. Гумилев жұмыстарында жан-жақты сипатталған.
Оның тұжырымдамасы бойынша адами бірлестік (этнос) мен сыртқы орта
арасында энергетикалық ауысым идеясы бар деп көрсетілген.
Пассионария аса белсенді көші-қон тәртібімен ерекшеленеді.
Пассионарлық жеке тұлға немесе топтың қасиеті емес, ол жалпы
этностың көші-қон қозғалысын анықтайды, оның әсері көптеген жаһандық
тарихи жағдайларды түсіндіреді. Сөйтіп, XVI-ғасырдың екінші жартысын
ғалымдар пассионарлық энергияның ұлы көтерілу заманы ретінде
қарастырған, нәтижесінде Шығысқа қарай айтарлықтай өктемдік саясаты
болды;
6. Құқықтық жол мигранттардың түрлі санаттарының құқықтық санаттарын
анықтау үшін қажет; мигранттардың негізгі құқықтарын және түрлі
жақтардың мүдделерін қорғайтын мақсатты саяси жүзеге асыру
мүмкіндіктерін реттейтін құқықтық нормалар мен заңнамалық актілер
әзірлеуге бағытталған; халықаралық нормалар мен мемлекетішілік
құқықтарды қарастырады;
7. Экономикалық жол – бірнеше жүз жылдықтар бойғы теория, тұжырымдама,
бағыттардың айтарлықтай санын біріктіруші халық көші-қонын зерттеу.
А. Смит, Т. Мальтус, К. Маркс, Д. Кейнс, Б. Томас, Дж. Беккер, К.
Тэйлор, Дж. Саймон сияқты авторлар өз жұмыстарында көші-қонның
экономикалық аспектілерін ашып көрсеткен.
Көші-қон үдерістерін бірінші рет теоретикалық тұрғыдан зерттеуді ХIХ-
ғасырдың соңында Лондон университетінде ағылшын ғалымы Э.Д. Равенштайн
жасады. Ол Көші-қон заңдылықтары деп аталатын өз кітабында Ұлыбритания
мен Солтүстік Америкадағы көші-қон мысалында он бір көші-қон заңын
қалыптастырды. Э. Равенштайннің ойынша, көші-қонның негізгі қозғалтушысы
экономикалық ынталар, репрессивті заңдар, салық салу жүйесі,
қанағаттандырмайтын әлеуметтік орта және тартымсыз климат. Ол көші-қон
ағыны еңбекпен қамтылу мүмкіндігі мен еңбекақы деңгейі жоғары, сауда-саттық
пен өнеркәсібі мейілінше дамыған аймаққа қарай қозғалады деп көрсеткен.
Э.Д. Равенштайннің ойынша ақпарат көші-қон үрдісінде негізгі рөлді алады.
Келу орны, белгілі бір экономикалық, құқықтық жағдайлар мен мүмкіндіктер
туралы көрініс – ақпарат құралдарының қол жетімділігінен туындайды [27].
Халықаралық көші-қон бір елден екіншісіне мигранттардың шығу еліне
қарағанда айтарлықтай тиімді жағдайларда жұмысқа орналасу мақсатымен еңбек
ресурстарының орын ауыстыру үдерісін білдіреді. Көші-қонның халықаралық
үдерісі экономикалық ықпалдардан басқа саяси, этникалық, мәдени, жанұялық
және басқа да түсініктерге негізделеді. Шетелдерге халықаралық көші-қон
барысында ерекше қасиетті тауар – жұмыс күшін жалдау болып табылады. Жұмыс
күшін экспорттаушы елдер әдетте, иммигранттар кірісінің бөлігін отанына
аудару түріндегі экспорт үшін төлем алады. Көптеген елдердегі еңбек күшін
экспорттау жұмыссыздық деңгейін азайтуға, олардың төлем балансын
шетелдерден келетін ақша қаражаттар ағыны есебінен жақсартуға мүмкіндік
береді. Ал қабылдаушы мемлекет үшін қажеті айтарлықтай арзан, ал кейде
сапалырақ жұмыс күшін пайдалануға мүмкіндік береді. Олар экспортталған
жұмыс күшін өздерінің өндіруші күшін дамыту ықпалы ретінде қарқынды
пайдаланады [28].
Мигранттарды тартудың ең ірі орталықтары Батыс Европа: шетел жұмыс
күшінің орташа жылдық өсімі 600 мың адам (жанұя мүшелері санын ескере
отырып, келушілер саны 1,3 млн. адамға дейін жетеді). Европадағы
иммиграциялық өлшем алдында Германия, Франция, Ұлыбритания тұрады. Соңғы
кездері иммиграцияның тұрақты орталығына Ресей Федерациясы айналуда [29].
Сонымен қатар 2010 жылғы 10 қарашада Сallup халықаралық зерттеу қызметі
миграциялық тартымды елдер рейтингісін анықтады:
Миграциялық тартымды елдер индексі
1-Диаграмма Сallup халықаралық зерттеу қызметінің мәліметтері бойынша
құрастырылған [30].
Мигранттардың қауіпті сапарларға аттануларының негізгі себептерін
итермелеуші ықпалдар деп атауға болады: көп ұлтты мемлекеттердің
қақтығыстары, күйреуі, табиғи катаклизимдер және экологиялық мәселелер,
дискриминация, саяси тұрақсыздық немесе қиын экономикалық жағдайлар.
Дегенмен кедейлік, қақтығыстар және басқа да апаттар қуатты көтермелеуші
ықпалдар болып табылады. Олар дүние жүзілік масштабтын заңсыз көші-қонынан
көрі локальды немесе аймақтық миграцияға алып келеді. Итермелеуші
факторлармен қатар тартылыс факторлары да бар.
Көптеген елдер жұмыс күшін экспорттау есебінен өздерінің экономикалық
мәселелерін шешіп алды. Мысалы, Евро Одаққа қосылуда Италия шарт ретінде өз
жұмыс күшінің экспорттау еркін қойды. Осының негізінде ол өзінің
экономикалық тұрақтылық мәселелерін шешті. Жұмыс күшін экспорттаушы елден
оның экономикасы қуат алғаннан кейін ол импорттаушы-экспорттаушы мемлекетке
айналды.
Шетелде жұмыс істейтін жұмысшылардан аударма түрінде Пәкістанға
шетелден түсетін түсім тауарлар мен қызметтерді экспорттаудан түсетін
түсімнен 5 есе көп. Ал Йеменде бір жылдары иммигранттар аударымы тауарларды
экспорттаудан түсетін түсімнен 30 есе артық болды. Польша, Түркия,
Португалия сияқты елдерде жұмыс күштерін экспорттаудан кіретін кіріс 20-30
% аралығында. И. Цапенко атап көрсеткендей жұмыс күшінің экспорты делдал
фирма кірісінен алынатын салық, еңбекші иммигранттар аударымына салық,
иммигранттардың отанға қайтуына жинаған қаржысы, пайдаланылған жұмыс күші
үшін өтемақы түрінде түсетін жұмыс күшін импорттаушы ел капиталы есебінен
экспорттаушы елдің қаржылық резервін толықтыруға мүмкіндік береді. Бұдан
басқа жұмыс күшін экспорттау еңбектің ұлттық нарығындағы тұрақсыздықты
азайтады, жұмысшылар біліктілігін жоғарлатады, жұмыс күшін экспорттаушы
елдің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге халықаралық ұйымдар мен
жұмыс күшін импорттаушы мемлекеттерді тартады, сөйтіп адамдық капиталды
жинастыру үдерісін жандандырады [32].
Шетелге ең жоғары көлемде ақша аударымын жасайтын 10 ел, млрд. долл.
2- Диаграмма the World Bank мәліметтері негізінде құрылған, 2010 жылғы
қараша [33].
Сонымен қатар, АҚШ экономикасы үшін мысалы, ақыл-ой ағыны үдерісінің
оң әсері айтарлықтай болды. 80-жылдары АҚШ еңбек нарығына келген
инженерлік және компьютерлік пәндер бойынша ғылым докторларының 40%
иммигранттар деп толық айтуға болды; 25% жоғары оқу орындарындағы
техникалық пәндер мұғалімдері де иммигранттар. 90-жылдардың ортасына
қарай АҚШ-та 11 миллионнан астам иммигранттар өмір сүрді, олар жылына 240
млрд. доллар табыс алып және олар жылына 40 млрд. доллар салық төлеген.
Сол уақытта америкалық мемлекет жыл сайын иммигранттарға әлеуметтік көмек
ретінде жыл сайын 5 млрд. доллар жұмсаған. Дегенмен, иммигранттар
қайтарымы айтарлықтай жоғары, жоғары білікті иммигранттардың америкалық
ғылымның, медицинаның, өнердің дамуына қосқан үлесі өлшеусіз [34].
Көші-кон − халқы картайып бара жатқан және экономикалық қиындықтарға
тап болған мемлекеттерге айтарлықтай пайда келтіреді [35].
Миграция нақты бірыңғайландырылған ұғымының болмауы мигранттар болып
табылатын тұлғалардың нақты санын анықтау бойынша жұмысты күрделендіреді
және олардың құқықтық мәртебесін анықтауға мүмкіндік бермейді. Сонымен
қатар, халықаралық көші-қон өлшемін анықтау бойынша жұмыс, БҰҰ
Статистикалық бөлімінің, БҰҰ мен МХҰ Халықтың орналысуы жөніндегі комитет
жұмысы күрделенеді. Мигранттың құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УДК 314.74 (5 Қ)
Қолжазба құқығында
Завотвай Айгүл
ЗАҢСЫЗ МИГРАЦИЯНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6М030100 – Заңтану
Заң ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін ізденуге арналған диссертация
Ғылыми жетекші:
заң ғылымдарының
кандидаты Рахметулина Б.С.
Көкшетау 2012
Мазмұны
Нормативтік сілдемелер 3
Анықтамалар 4
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
1 Халықаралық заңсыз көші-қон
1.1 Халықтың көші-қон үдерісі: көші-қон сипаттамасы және 12
түрлері
1.2 Халықаралық заңсыз көші-қон: түсінігі, сипаттамасы, 24
туындатушы ықпалдары
2 Заңсыз көші-қонды реттеудің халықаралық тетіктері
2.1 Заңсыз көші-қонды реттеудің әмбебап тетіктері 33
2.2 Заңсыз көші-қонды реттеудің өңірлік тетіктері 44
3 Кейбір шет мемлекеттердің заңсыз көші-қонды реттеу
әрекеттері
3.1 АҚШ, Германия, Канада және Франция мемлекеттері 57
мысалындағы заңсыз көші-қонға қарсы әрекет етудің
құқықтық базасы
3.2 Қазақстан Республикасындағы заңсыз көші-қон 76
жағдайы, мәселелері, реттеудің құқықтық негіздері
Қорытынды 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 94
Нормативтік сілтемелер
Осы диссертациялық жқмыста келесі стандарттарға сілтемелер
қолданылған:
МЕМСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар;
МЕМСТ 2.106-96 ЕСКД. Мәтіндік құжаттар;
МЕМСТ 2.321-84 ЕСКД. Әріптік белгілер;
МЕМСТ 2.503-90 ЕСКД. Өзгерістер енгізу тәртібі;
МЕМСТ 6.38-90* УСД. Ұйымдастырушылық-таратушылық құжаттама жүйесі.
Құжаттарды рәсімдеуге қойылатын талаптар;
МЕМСТ 7.32-91 Ақпарат, кітапханалық және баспа ісі бойынша
стандарттар жүйесі. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы және
рәсімдеу тәртібі;
МЕМСТ 21.101-97 СПДС. Жұмыс құжаттамасына қойылатын негізгі талаптар.
Анықтамалар
Көші-қон (миграция) – термині халықтың өз аумағы арқылы немесе басқа
мемлекет аумағы арқылы тұрғылықты мекенжайынан уақытша немесе маусымдық,
ұзақ уақытқа және мүлдем орын ауыстырулары,сондай-ақ республика ішінде
тұратын жері, жұмысы өзгеруіне байланысты қоныс аударуы;
Келуге және кетуге берілетін рұқсат (виза) – осыған уәкілеттік
берілген мемлекеттік органдардың көшіп-қонушының паспортындағы немесе оны
ауыстыратын құжатындағы белгісі, ол визада белгіленген уақытқа, мақсаттарда
және шарттармен белгілі бер ел аумағына келуге, оның аумағы арқылы жүріп-
тұруға, онда болуға және сол аумақтан кетуге құқық береді;
Еңбек көші-қоны – еңбек қызметін жүзеге асыру үшін жеке тұлғалардың
басқа мемлекеттерден белігілі бір мемлекетке және мемлекет ішінде уақытша
қоныс аударуы;
Заңсыз көшіп келу – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың
келу және болу тәртібін реттейтін белгілі бір мемлекет заңнамасын, сондай-
ақ белгілі бір мемлекет аумағы арқылы транзитті жол жүруді бұза отырып,
бағыт алу мемлекетіне келуі және сол мемлекетте болуы;
Заңсыз мигрант – белгілі бір мемлекет заңнамасын бұза отырып, сол елге
келген және болатын шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам;
Көшіп келу – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың белгілі
бір мемлекетке уақытша немесе тұрақты тұру үшін келуі;
Көшіп келуші – белгілі бір мемлекет аумағына уақытша немесе тұрақты
тұру үшін келген шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам;
Мигрант – себебі мен ұзақтығына қарамастан, белгілі бір мемлекет
аумағына келген және кеткен, сондай-ақ сол аумақ ішінде қоныс аударушы
адам;
Тұрақты тұруға арналған рұқсат – белгілі бір мемлекет заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкес көшіп келушілерге халықтың көші-қоны
мәселелері жөніндегі уәкілетті орган беретін және оларға сол мемлекет
аумағында тұрақты тұру құқығын беретін құжат;
Уақытша тұруға арналған рұқсат (тіркеу) – заңнама бойынша белгіленген
талаптарды сақтаған кезде көшіп келушілерге халықтың көші-қоны мәселелері
жөніндегі уәкілетті орган беретін және болу мақсатына қарай оларға белгілі
бір мемлекет аумағында белгілі бір мерзімге тұру құқығын беретін құжат;
Халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган – көші-қон
процестерін реттеуді және халықтың көші-қоны саласындағы жұмысты
үйлестіруді өз құзыреті шегінде жүзеге асырушы мемлекеттік орган;
Шақырушы адам – шақыру елінде тұрақты тұратын және отбасын біріктіру
мақсатында өз отбасы мүшелерінің сол ел аумағына келуіне жәрдемдесетін
адам;
Шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квота – белгілі бір мемлекеттер
жыл сайын белгілейтін, сол елдер аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін
тартылатын шетелдік жұмыс күшінің саны;
Шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған рұқсат – еңбек жөніндегі
уәкілетті орган бөлген квота шегінде белгілі бір мемлекеттерде шетелдік
жұмыс күшін тарту үшін жұмыс берушіге жергілікті атқарушы орган
беретін белгіленген нысандағы құжат;
Босқындар – қоғамда белгілі бір күштердің (саяси, экономикалық,
этникалық қысым, соғыс, табиғи апат) қысымына қарсы тұруға, төзуге шарасыз
болудың әсерінен өз елінен басқа бір елге көшуге мәжбүр болған адамдар.
Белгілер мен қысқартулар
АҚШ Америка Құрама Штаттары
БҰҰ Біріккен ұлттар ұйымы
БҰҰ ЖКБ Біріккен ұлттар ұйымы Босқындар ісі жөніндегі Жоғары
комиссарының басқармасы
ЕҚЫҰ Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
ЕО Еуро Одақ
ЕурАзЭО Еуразиялық экономикалық одақ
КСРО Кеңестік Социалисттік Республикалар Одағы
МХҰ Миграция жөніндегі халықаралық ұйым
ТМД Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҰҚШ Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт
ХЕҰ Халықаралық еңбек ұйымы
ШЫҰ Шанхай ынтымақтастық ұйымы
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Экономикалық жаһанданудың, интеграцияланған
үдерістер мен әлеуметтік куммуникациялар дамуының қазіргі жағдайларында
көші-қон мәселесі көптеген мемлекеттер үшін үлкен маңыздылыққа ие болып,
адамзат алдында тұрған ғаламдық мәселелердің біріне айнала бастады. Өткен
ғасырлардағы көшпенділік, әскери және отаршылдық түріндегі көші-қон
мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастар жүйесінің дамуына байланысты
жаңа сипатқа ие болды. Бүгінгі таңда материалдық қанағаттану және
теңсіздіктен құтылу мақсатында миллиондаған адамдар туған елдерін артта
қалдырып, басқа елдерге орын ауыстыруға талпынуда.
Халықаралық көші-қон үдерісі мемлекеттің қазіргі экономикалық, саяси,
мәдени және басқа да өзара қатынасының бөлінбес бөлігін құрайды. Жаһандану
үдерісі, бәрінен бұрын еңбек пен капиталдың әлемдік нарығын құру қазіргі
кезде ешбір мемлекеттің жеке дара жабық тұра алмайтынындай жағдайға
жеткізді. Еңбек, мүжбүрлі, этникалық, заңсыз және басқа да көші-қон
түрлері әлемнің кез-келген аймағын қамтиды. Көші-қон үдерісі қоғамдық
өмірдің барлық саласына әсер етуде. Мұндай ықпал етушілік қоғам тарапынан
бағалауды және халықтың халықаралық көші-қонына әкелетін басымдылығын
тиімді пайдалану мен мүмкіндігінше оның жағымсыз салдарларын басып отыру
үшін мемлекеттердің көші-қон саясатын әзірлеуді талап етеді.
Қазіргі уақытта миграциялық үдерістер экономикалық дамуға және күннен
күнге даму үстіндегі технологиялармен, біліммен, мәдениетпен өзара алмасуға
ыңғайландырылған үдерістер сипатына ие болды. Осы үдерістің сондай-ақ
шетелге жоғары білікті кадрлар және мамандардың ағылуы, заңсыз жұмыс күшін
жеткізумен айналысатын қылмыстық жүйенің дамуы, заңсыз көші-қон көлемінің
ұлғаюы т.б. сияқты жағымсыз, теріс салдарлармен тең жүруі жасырын емес.
Қазір қанша жерден шекара белгіленіп, күзет қойылды деп көңіл
демдегенімізбен, кейбір заңсыз жүрген мигранттар саны дүние жүзінде жылдан
жылға артпаса, кемімей, Қазақстанды да геосаяси жағдайына, әлеуметтік-
экономикалық тұрақты елге айналуына байланысты шарпып бара жатқаны қалай
дегенде де алаңдатпай қоймайды [1].
Сондықтан, қазіргі жаһандану заманында қоғамдық үдерістерді дұрыс
басқару және тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін мемлекеттер
мен халықаралық ұйымдар әрекеттерін, көші-қон ағынының көлемі мен
мигранттардың құрамын бағдарлау, көші-қонды, оның ішінде заңсыз көші-қонды
туындататын ықпалдарды, оны халықаралық (әмбебап), өңірлік және мемлекет
ішілік реттеу тетіктерін қарастыру осы диссертациялық жұмыстың басты
міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасы дербес, тәуелсіз даму жолына түсісімен бірқатар
мәселелерге тап болды. Өтпелі кезеңнің экономикалық дағдарысы, әлеуметтік
тұрақсыздығы сияқты қиыншылықтармен қатар, қазіргі кездегі халықтың
миграциялық реттеусіз үдерісі де күрделі мәселеге айналды. Қазақстан
Республикасының Президенті Қазақстан-2030. Өркендеу, қауіпсіздік және
барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту Жолдауында еліміздегі
демография, көші-қон мәселелері күрделі сатыда екендігін және оны
жақсартуға атсалысу керектігімізді айтып өтті [2].
Қазақстан Республикасының халықаралық аренаға шығуына, көптеген
халықаралық шарттардың жасасуына, өзіне тиісті халықаралық міндеттер
алуына, әмбебап және өңірлік тетіктерге қатысуына, халықаралық ұйымдарға
төрағалық етуіне байналысты осы тақырыптың Қазақстан Республикасы үшін де
өзекті екенін атап өткен жөн.
Зерттеудің мақсаты. Диссертацияциялық жұмыстың мақсаты − жалпы
халықаралық көші-қон, оның ішінде халықтың заңсыз көші-қонын реттеудің
халықаралық құқықтық тетіктерін, сондай-ақ оларды кейбір мемлекеттер
тәжірибесінде қолдануын ғылыми негізде қарастыру, талдау, Қазақстан үшін
қорытындылар жасау.
Осы мақсаттарға қол жеткізу мақсатында мынадай міндеттер қойылды:
1. Ғылымның түрлі салаларында қолда бар халықтың халықаралық көші-
қоны, оның ішінде заңсыз көші-қонға екпін түсіре отырып,
түсінігін ашу, мазмұнын талдау, нәтижесінде сол терминдерді
түсінуге авторлық жол ұсыну;
2. Көші-қон үдерістерін реттейтін халықаралық ұйымдардың дамуын,
құрылымын және күрделі көші-қон үдерістерін реттеудің тарихи-
құқықтық тетіктерін қарастыру;
3. заңсыз көші-қонды халықаралық-құқықтық реттеудің өңірлік және
жекелеген мемлекеттер бойынша тетіктерін талдау;
4. Қазақстан Республикасында заңсыз көші-қонға төтеп берудің
заңнамалық бағыттарын, нысандарын және Қазақстанда заңсыз көші-
қонды реттеудің құқықтық актілерінің қазіргі даму тенденцияларын
талдау.
Зерттеу жұмысының объектісі – заңсыз көші-қонды реттеудің халықаралық,
өңірлік, кейбір дамыған мемлекеттер, Қазақстандық жолдары.
Зерттеу жұмысының пәні – зерттеу пәні болып заңсыз көші-қонды
халықаралық құқықтық реттеудің әмбебап, өңірлік деңгейде, сонадай-ақ екі
жақты деңгейде халықаралық құқық субъектілерінің жүзеге асыратын нормалары,
қағидаттары және тетіктері.
Зерттеу әдістері. Зерттеліп отырған тақырыптың күрделілігі мен
көпсалалығын ашудағы, қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешудегі
әдістемелік негіздер келесідей. Миграциялық үдерістер мен онымен
байланысты құбылыстарды тану, олардың арасындағы өзара байланыстың дамуы
үдерісін анықтайтын диалектикалық әдіс, сонымен қатар, тарихи,
философиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, халықаралық құқықтық және
басқа да зерттеліп отырған мәселеге қатысы бар ғылыми салалардың қазіргі
ғылыми көріністері мен теоретикалық ережелеріне негізделген әдістер мен
тәсілдер қолданылған.
Түрлі мемлекеттерде жүзеге асырылып жатқан халықаралық заңсыз көші-қон
мәселелерін реттеу тетіктерін қарастыра отырып, диссертацияда салыстырмалы-
құқықтық әдіс кең қолданылған. Одан басқа, басқа да жалпы ғылыми: жүйелі
талдау, синтез, дедукция, индукция, типология, сонымен қатар, жеке-ғылыми:
құрылымдық логикалық, нақты тарихи және арнайы әдістер: статистикалық,
әлеуметтік, сарапшылық және ғылыми бағалау пайдаланылған.
Жалпы ғылыми талдау және синтез, дедукция және индукция сияқты әдістер
әдебиет көздерімен жұмыс кезінде, сондай-ақ, жағдайлар мен құбылыстардың
дамуы кезінде дәлдікке және соның нәтижесінде ғылыми маңыздылыққа қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Жүйелілік әдісін пайдалану заңсыз көші-қонды реттеу көздерін тұтастай
зерттеуге ықпал етті.
Зерттеудің нысаны мен пәнін айқындауда құқықтық құбылысты танудың жеке
ғылыми, яғни формальды-құқықтық, тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық,
құқықтық актілерді түсіндіру және т.б. әдістер қолданылған. Формальды-
құқықтық әдіс заңсыз көші-қон мәселелерін реттейтін ғылыми жұмыстарды және
нормативтік құқықтық актілерді зерттеу негізінде түсініктерді анықтауға
мүмкіндік берді. Тарихи-құқықтық жол заңсыз көші-қон саласында қабылданған
актілер мен бақылаушы ұйымдар туралы ақпараттарды хронологиялық
бірізділікпен зерттеуді қамтамасыз етті.
Құқықтық актілерді түсіндіру әдісі шетелдік және Қазақстандық көші-қон
құқығы нормаларының мазмұнын ашуға мүмкіндік берді.
Лингвистикалық әдіс диссертациялық зерттеу кезінде пайдаланылған
қажетті шетелдік құқықтық нормалар мен ғылыми жұмыстар мазмұны мен мәнін
ашу кезінде пайдаланылды.
Статистикалық әдістің қолданылуы көші-қон үдерісінің демографиялық
жағдайға әсерін, заңсыз мигранттар санын анықтауға, бағалауға мүмкіндік
берді.
Диссертациялық жұмыстың жаңалығы.
1. Заңсыз көші-қонды құқықтық реттеу отандық ғылыми көздерде өте аз
зерттелген. Диссертациялық зерттеу қазақстандық құқықтық ғылымда
бірінші рет заңсыз көші-қонды халықаралық, өңірлік және мемлекеттік
деңгейде реттеу тетіктерін анықтаған;
2. Автор халықаралық заңсыз көші-қонды реттеу тетіктері бойынша
кешенді теоретикалық және тарихи-құқықтық зерттеулер жүргізген;
3. Қазақстандық құқықтық ғылымда бұрын жолықпаған ағылшын тілді кейбір
мемлекеттер заңнамалары енгізілді. Шетел мемлекеттерінің көші-қон
заңнамаларын және халықаралық әмбебап құжаттарды талдау халықаралық
заңсыз көші-қон терминіне авторлық анықтама беруге мүмкіндік
берді;
4. Кейбір мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының заңсыз көші-қон
жөніндегі мемлекеттік саясатына авторлық тұжырымдама жасалған;
5. Халықаралық құқықты зерделеудің қазақстандық мектебінде заңсыз көші-
қонды халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінің кейбір тұстары
диссертациялық зерттеуде қарастырылған;
6. Диссертациялық зерттеуде қарастырылған кейбір шетел мемлекеттерінің
заңсыз көші-қонға қарсы әрекет ету тетіктерінің Қазақстан
Республикасы ұлттық көші-қон заңнамасын қажетті саласы бойынша
ұсынымдар жасалған.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар:
1. Халықаралық көші-қон ұғымы, заңсыз көші-қон түсінігі ашылып, оларға
авторлық анықтама беру;
2. Халықаралық көші-қон үдерістерін реттейтін халықаралық ұйымдар мен
өңірлік негізде әрекет ететін өңірлік реттеуші ұйымдардың
қызметтерін және олардың көші-қонды, оның ішінде заңсыз көші-қонды
реттеу құжаттарына шолу жасау;
3. Шет мемлекеттердің заңсыз көші-қонға төтеп берудің құқықтық
актілерінен Қазақстан Республикасы үшін қажеттісін ұсыну;
4. Қазақстан Республикасындағы заңсыз көші-қонды реттеу тетіктерін
айқындау және одан әрі жетілдіру тетіктерін ұсыну.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы
1. Диссертациялық жұмыс материалдары көші-қон саласында нормативтік-
құқықтық актілер мен халықаралық шарттар әзірлеу үдерісінде;
2. жоғары кәсіби білім беру жүйесінде, Халықаралық құқық, Көші-қон
құқығы, Мемлекет және құқық теориясы пәндері бойынша және көші-
қон саласында мемлекеттік-құқықтық реттеуге арналған арнайы
курстардан дәрістер оқу кезінде пайдаланылуы мүмкін;
3. Жұмыста баяндалған материалдар, қорытындылар қазақстандық ғылымның
халықаралық құқық саласына және Қазақстан Республикасының көші-қон
саясатының құқықтық астарына белгілі бір үлес қоса алуы мүмкін.
Тақырыптың әдістемелік негізі. Жұмыстың жазылу барысында, ғылыми және
публицистикалық әдебиеттерді зерделеуде көші-қон мәселелеріне жазылған
философтар, әлеуметтанушылар, саясаттанушылар, экономисттер, экологтар,
санақшылар және заңгерлер сияқты түрлі ғылым өкілдерінің жазған еңбектері
зерделенді.
Қазақстандық заңнамалық әдебиеттерде заңсыз көші-қон үдерістерін
халықаралық-құқықтық реттеудің мәселелері айтарлықтай ашылмаған десек те
болады.
Осы зерттеуге қатысты жалпы халықаралық көші-қон, заңсыз көші-қонмен
күреске арналған отандық Е.Б., Жаткынбаев, Г.У. Макенова, М.А. Сарсембаев,
Б. Киргизбаев, С.Б. Кожирова, Д. Мырзабаева, К.С. Мәуленов, С.Ж. Айдарбаев,
Ж.М. Аманжолов, А.А. Сәлімгерей, А.А. Сәбитова, Г.А.
Мәшімбаева, И.Д. Үзденова, А.Е. Қалдыбаева сияқты авторлардың еңбектері
қарастырылды.
Белгілі ресей ғалымдары Е.Ю. Садовская, О.Д. Воробьева, Л. Тарлецкая,
И.П. Цапенко, А. Хелтон, Е.С. Красинец, Е.С. Кубишин, Е.В. Тюрюканова,
Хабриева Т.Я., Муравьев В.И. және т.б. және жұмыс барасында сондай-ақ
мынадай шетел авторларының еңбектері пайдаланылды: Лэндэнесс К., Г. Гудвин-
Гилл, Р. Бордонь, Д. Гомьен, Л.Зваак, М. Джонсон, Райвенштейн, Б. Стейн,
Т. Хартли.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында БҰҰ, Халықаралық еңбек ұйымының,
Миграция жөніндегі халықаралық ұйымның құжаттары, еңбектері мен есептері,
Босқындар ісі жөніндегі БҰҰ Жоғары комиссар басқармасының талдаушылық
шолулары қарастырылды. Көпжақты және екіжақты әрекет етуші халықаралық
шарттар, сондай-ақ қарастырылып жатқан тақырыпқа қатысты жекелеген
мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамалары, Қазақстан
Республикасы Конституциясының сәйкес баптары қаралды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертациялық зерттеу жұмысы Ш.
Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде дайындалған.
Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдамалары мен қортындылары мынадай
жарияланымдарда жарияланған:
1. Заңсыз көші-қонның елдің ұлттық қауіпсіздігіне тигізетін әсерлері
(Сардар халықаралық ғылыми журналының 2012 жылғы №1 санында);
2. Қазақстан Республикасында заңсыз көші-қонның құқықтық реттелу
тетіктері (Сейтен тағылымдары - 6 Халықаралық ғылыми-практикалық
онлайн-конференциясының материалдары (6-7 қазан 2011 ж.);
3. Еуропалық Одақтың заңсыз көші-қонмен күресу әрекеттері. (Ғаламдық
жаһандану жағдайындағы қазіргі заманның даму
алғышарттарыХалықаралық ғылыми-практикалық онлайн-конференциясының
материалдары 1-2 желтоқсан 2011 ж.).
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЗАҢСЫЗ КӨШІ-ҚОН
1. Халықтың көші-қон үдерісі: көші-қон сипаттамасы және
түрлері
Халықтың бір жерден екінші жерге орын ауыстыруы әрқашан да болған
құбылыс, өткен замандарда ол көшпенділік, әскери және отаршылық жер
ауыстыру түрлерінде болды. Жер бетіндегі адамдардың орналасуы, ол да көші-
қон. Халықтың көшіп-қонуы ежелгі заманнан бері бар. Көші-қон алғашқы
қоғамдық еңбек бөлінісімен (бақташылар тайпасының бөлініп шығуымен),
егіншіліктің дамуымен, егіншіліктен қолөнердің бөлінуімен, халықтардың ұлы
қоныс аударуымен, ұлы географиялық ашылымдармен, яғни еуропалықтардың
Америка жаңа материгіне орын ауыстырулары, индустрияның дамуымен (19
ғасырдың басында) байланысты болса, XX- ғасырда көші-қонға соғыстар зор
әсерін тигізді [3]. Ал қазіргі кезде мемлекеттер арасындағы экономикалық
қатынастар жүйесінің дамуына байланысты халықтың халықаралық, яғни бір
мемлекет шекарасынан шығып, келесі бір мемлекетке көшіп-қонуы деген жаңа
сипатқа ие болды. Қазіргі кезде адамдардың көшіп-қонуы айтарлықтай
қажеттіліктер негізінде туындауда. Материалдық ауқаттылыққа қол жеткізу
және теңсіздік жағдайларынан арылу және т.б. мақсаттарда қазіргі таңда
миллиондаған адамдар күн сайын туған өлкелерінен басқа елдерге орын
ауыстыруда.
Дүние жүзіндегі көлік қатынастарының және жаһандық желілердің, өндіріс
үшін пайдаланылатын тауарлардың, қызметтердің, ақпараттардың дамуына және
олармен өзара алмасуға байланысты халықалықаралық көші-қон күннен күнге
күшейіп барады. Сөйтіп, халықаралық көші-қон көптеген мемлекеттер
қоғамының тамыр жайған сипатына айналуда.
Көші-қон терминінің ұзақ уақыт бойы нақты түсініктемесі болмады.
Миграция сөзі латынның migrato, migro - қоныс аудару, өту дегенді
білдіреді. Көші-қон (миграция) – термині халықтың өз аумағы арқылы немесе
басқа мемлекет аумағы арқылы тұрғылықты мекенжайынан уақытша немесе
маусымдық, ұзақ уақытқа және мүлдем орын ауыстырулары. Сондай-ақ,
республика ішінде тұратын жері, жұмысы өзгеруіне байланысты қоныс аударуы.
Көші-қон дегеніміз – бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастарға байланысты
болатын миграциялық қозғалыс.
Көші-қонның мағынасын әркім әртүрлі түсінеді және ол ауқымы кең
қоғамдық құбылыс болғандықтан, көптеген ғылымдар мен талдаулардың
объектісіне айналған. Біздің осы тарауда қарастыратынымыз халықтар көші-
қонының мәнін құқықтық тұрғыдан қарастыру болып табылады.
XX-ғасырдың саяси жағдайлары мәжбүрлі сипаттағы халықтардың жаппай
көшіп-қонуларына алып келді. Бірінші және Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейін әлемдік бірлестік босқындар сияқты мигранттар санаттарына көңіл
бөле бастады. Бұндай жағдайда көші-қон үдерістерін реттеу негізінен екі
жақты келісім деңгейінде көршілес мемлекеттер немесе ұқсас көші-қон
саясаты бар мемлекеттер арасында жасалған. Сол келісімдер локалды сипатқа
ие болып, экстрадиция, мигранттардың келуі сияқты құқықтық қатынастардың
нақты салаларын реттеген. Бұдан әрі осындай келісімдер өңірлік деңгейде
жасала бастады. Бірақ сол келісімдерде белгілі бір мигранттар санаттары
реттелгенімен, көші-қон түсінігінің құқықтық сипаттағы бірізділігі
айқындалмады. Көші-қон түсінігінің құқықтық сипаттағы анықтамасы БҰҰ
Жарғысы мен 1948 жылғы Жалпыға бірдей адам құқығы декларациясында да
ашылмаған. Декларацияның 13-бабында заңнамалық түрде еркін қозғалу құқығы
және өмір сүру орнын ауыстыру деп бекітілген [5].
Әртүрлі елдердің заңгерлері мемлекеттердің қалыптасу кезеңінен бастап
жүріп-тұру еркіндігін ғылыми негізде айқындай бастаған. Солардың бірі
Испаниядан Франциско де Витторио: Әрбір адам қайда қаласа, сонда
бағытталуға және қалаған уақытында қайтуға құқылы, - десе, Швейцариялық
Эмер де Вартель: Өз мемлекетінің мүддесінде азамат көшіп-қона алады және
егер оны азаматтық борышы шақырса, қайтып келуге мүмкіндігі бар, - деген
[6].
1922 жылы Халықаралық еңбек ұйымының конференциясында халықаралық
көші-қон терминінің құқықтық бірыңғай жүйесін әзірлеу қажеттілігі
мақұлданды, бірақ сол уақытта халықаралық көші-қон жөніндегі статистикалық
ақпараттар жинақтауға маңызды болған эмигрант термині ғана әзірленді.
1953 жылғы миграциялық статистиканы жетілдіру мақсатындағы БҰҰ Миграциялық
статистика және ұсынымдар жөніндегі конференция уақытша және тұрақты көші-
қон арасын ажыратты, бірақ сонда да, халықаралық көші-қонның бірыңғай
анықтамасын бермеді. Тек 1976 жылы БҰҰ ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді мигранттар терминдерінің негізінде көші-қон және
мемлекетте тұрақты өмір сүру терминдерінің өзара тығыз байланыстылығына
қатысты ережелерді қамтыған ұсыныстардың жаңа пакеті ұсынылды [7].
Біріккен ұлттар ұйымы шығарған 1958 жылғы демографиялық көп тілді
сөздікте миграция – демографиялық жоспардағы халық жылжушылығының
айтарлықтай маңызды астарларын ұсынады деп белгіленген. Көші-қон немесе
көші-қон қозғалысы келу орнына үйрене алу мақсаты бар халықтың көшіп-қону
жиынтығын білдіреді [8].
Көші-қон тұжырымдамасын әзірлеумен Миграция жөніндегі халықаралық ұйым
(МХҰ) да айналысты. 1989 жылғы МХҰ Кеңесінің 59-
сессиясында көші-қон (миграция) және мигрант түсініктерінің
анықтамасы берілді. Көші-қон – мемлекеттердің даму үдерісінің бір бөлігі,
оған адамдар кететін, келуге талпынатын, сондай-ақ орналасу себептерінен
тәуелсіз екі санатқа да жататын мемлекеттер қатысады. Басқа сөзбен
айтқанда, бұл анықтама көші-қонның барлық түрлерін қамтиды. Мигрант – бұл
бір елден басқасына орын ауыстырған және халықаралық ұйымдар ұсынатын
халықаралық көші-қон қызметтерін қажет етуші тұлғалар [9].
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Экономикалық сотының 1996 жылғы 11
қыркүйектегі № С-114-96 шешімінде мигрант түсінігін реттейтін ТМД
шеңберіндегі жалғыз шарттық-құқықтық көз 1994 жылғы 15 сәуірдегі еңбек көші-
қоны және еңбек етуші мигранттар құқығын әлеуметтік қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы келісім болып табылады деп көрсетілген.
Бірақ бұл Келісім мигрант түсінігіне кіретін тұлғалар санатының
біреуін ғана анықтаған: еңбек етуші мигранттар, яғни жұмысқа орналасу үшін
тұрақты өмір сүруге мемлекеттен уақытша шығатын тұлғалар [10].
МХҰ мен ТМД Экономикалық Соты берген анықтамалар көші-қонға сипатты
негізгі белгілерді айтарлықтай толық көрсетеді.
БҰҰ Халықаралық құқық комиссиясының 45-ші сессиясында халықаралық көші-
қонға қатысты құқықтық нормалар туралы мәселе жөнінде арнайы баяндамашы Г.
Памбу-Чивунда халықаралық көші-қон тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігін
бөліп көрсетті. Осы жағдайда ол халық қозғалысы анықтамасымен
миграция терминін ауыстыруды ұсынды [11].
Көші-қон бірыңғай терминінің болмауын көрсете келе, швейцарлық заңгер
Р. Перручоуд өз жұмысында халықаралық миграция терминінің анықтамасын
беруге тырысқан: өз шыққан елдерін немесе тұрақты өмір сүру орнын
қалдырушы адамдардың басқа елге уақытша не тұрақты орын ауыстыруы [12].
Көші-қонның мағынасын әркім әртүрлі түсінеді. Біріншіден, көші-қонның
іс-әрекеті мен мақсатына байланыссыз кеңістіктегі жалпы қозғалысы. Оған
мыналар жатады:
1. Халықтардың бір жерден екінші жерге көшуі;
2. Тұрақты мекен-жайынан тыс жерге оқуға немесе жұмысқа баруы;
3. Демалу немесе іс-сапарға орын ауыстырулары.
Совет Одағынан кейінгі кезеңде Е.Ю. Садовская, О. Пискун,
Н.Н. Тоцкий, Л.А. Васильева сияқты ғалымдар жұмыстарында да
миграция термині мейілінше ашылған. Н.Н. Тоцкийдің ойынша, миграция –
уақытша не тұрақты өмір сүру мақсатында әртүрлі аумақтық құралымдардың
шекарасы арқылы адамдардың түрлі себептер бойынша көшіп-қонулары [13]. Бұл
жағдайда мигранттардың құқықтық мәртебесі мен құқықтық реттелуі көрініс
таппаған.
Е.Ю. Садовская миграция деп – өмір сүру орындарындағы өзгерістерге
байланысты және мемлекетішілік және мемлекетаралық реттеуді қажет ететін
мемлекеттік шекара арқылы адамдар қозғалысын атаған [14]. О. Пискун
миграция тек географиялық немесе аумақтық өмір сүру орнын ауыстыруға ғана
емес, аумақаралық сипаттағы құбылыс ерекшелігінің әлеуметтік және саяси-
құқықтық жағдайға байланысты екенін бекітеді [15].
Л.А. Васильева күрделі трансұлттық құбылыс және қоғамда болып жатқан
этно-саяси және әлеуметтік-экономикалық үдерістер көрінісі көрсеткіштерінің
бірі ретінде санайды [16].
О.Д. Воробьеваның ойынша миграция – тартушы не болмаса, итермелеуші
ықпалдар әсерінен пайда болатын оқу немесе еңбек әрекеттерін жүзеге асыру
үшін аумақта тұрақты тұру орынын ауыстыру немесе уақытша келу мақсатында
әкімшілік-аумақтық құрылымның сыртқы, сонымен қатар, ішкі шекараларын қиып
өтуге байланысты халықтың кез-келген аумақтық орналасуы [17].
Т.И. Заславская көші-қонның (экономикалық функциясы біріншіден, елдің
түрлі өңірлері мен елді мекендерінде түрлі саладағы жұмыс күшінің сұранысы
мен ұсынысы арасындағы сандық қатынасын қамтасыз етуге негізделетінін
айтқан. Екіншіден, басқа мемлекеттер тұрғындары есебінен оқушылар
контигентіне арнайы білім беру жүйесін бере отырып, қоғамның білікті
кадрларын шығару үдерісіне мүмкіндік береді деген [18].
Жоғарыда аталғандарды қорыта келе, мынандай тұжырым жасауға болады:
1. барлық зерттеушілер негізгі белгілерді бөліп көрсетеді: орналастыру
және өмір сүру орнын ауыстыру фактісі;
2. бірақ халықаралық-құқықтық сипат белгілері, яғни мигрант
мәртебесі мен құқықтық реттеу толығымен ашылып көрсетілмеген.
Тауарларды, қызметтерді және ақпараттарды өндіру және алмасу үшін
қолданылатын төтенше дамыған көлік құралдарымен және жаһандық желілермен
сипатталатын әлемде халықтар қозғалысы күннен күнге ұлғаюда. Адамдардың
халықаралық алмасуы бүгінгі таңда қазіргі заманның айтарлықтай тамыр алған
белгісіне айналды. Халықаралық еңбек нарығының және әлемдік экономиканың
өсіп келе жатқан көлемінде көші-қон әдетте жаһанданудың бөлінбес бөлігіне
айналды.
Халықаралық миграцияға сондай-ақ иммиграция және эмиграция деген
түсініктер тән. Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу
мақсатында және басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді
білдіреді. Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты
эмигранттар және иммигранттар болып бөлінеді. Ішкі миграция дегеніміз – бір
мемлекеттің территориясы көлеміндегі қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары
мынандай бағыттары бойынша бөлінеді: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.
Көші-қон сөзінің мәнін түсіну үшін оның бағыттылығын болжауға ықпал
жасайтын көші-қонның сыныпталу түрлерін қарастыруымыз керек.
Миграцияны мынадай критерийлеріне байланысты бөледі:
1. Құқықтық мәртебесіне байланысты − заңды және заңсыз;
2. Аумақтық белгілеріне байланысты − халықаралық және ішкі;
3. Ынтасына байланысты − ерікті және мәжбүрлі (босқындар және жер
аударылушы тұлғалар);
4. Мерзімі бойынша − тұрақты және уақытша;
5. Мақсаты бойынша − пана іздеу, босқын мәртебесін алу, отбасына қосылу,
ақыл-ой ағыны, оқу, еңбек және экологиялық көші-қон.
Аталған көші-қон түрлеріне тоқлайық:
1. Халықаралық көші-қон – бұл мигранттардың бір мемлекет аумағынан
басқа мемлекет аумағына орын ауыстыруы; ал ішкі көші-қон – бір ел
ішінде болатын көші-қон. Халықаралық көші-қонның негізгі элементі
мемлекеттік шекараны қиып өту фактісі және шекара арқылы өту
фактісін реттеу және одан әрі қабылдаушы мемлекет заңнамасына және
халықаралық құқық нормаларына сәйкес ел аумағына келу болып
табылады; Ішкі де, сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер
тән:
маусымдық көші-қон - нақты ауылшаруашылық мәселелермен айналысу
мақсатында уақытша көшу;
маятниктік көші-қон (челноктық, шекаралас) – адамдардың күнделікті
жұмыс орнынан үйіне және керісінше жүруі;
эпизодтық көші-қон - көшіп келу мақсатына байланысты уақытша
тұрғылықты орнын ауыстыруы (іссапар, туристік саяхат, демалыс сапарлары,
туыстарына қыдыру т.б.);
2. Көші-қонды заңды және заңсыз деп сыныптауда заңды көші-қон заңды
негіздемелерде: виза, құқықтық мәртебе, ықтиярхат берілу; ал заңсыз
көші-қон осындай элементтердің болмауында екенін ескеру керек.
Ерікті көші-қонға еңбек, экономикалық, кәсіби, отбасына қосылу
мақсатындағы көші-қон жатады. Ерікті көші-қон – бұл жеке себептер бойынша
адамдардың өз қалаулары бойынша орын ауыстыруы. Оның бір түрі еңбек көші-
қоны. Ол 1990 жылы барлық еңбек етуші мигранттар мен олардың отбасы
мүшелерінің құқығын қорғау туралы халықаралық конвенцияда түсіндірмеге ие
болды. Онда жұмыс күшінің көші-қонына нақты анықтамалар берілген.
Конвенцияға сәйкес еңбек етуші мигрант – өзі азаматы болып табылмайтын
мемлекетте ақылы әрекетпен айналысатын, айналысып жатқан немесе айналысқан
тұлғалар (2-бапың 1-тармағы) [19]. В.М. Моисеенконың ойынша, еңбек нарығы
халықаралық көші-қон ағынына әсер ететін бірінші тетік болып табылады.
Еңбек нарығын реттеу арқылы мемлекеттер үкіметтері мигранттардың келу және
кету елдеріндегі көші-қон ағынын бақылай алады. Еңбек нарығы – көші-қон
ағындарын реттеудің біріншісі, бірақ жалғыз тетігі емес. Көші-қон негізінде
мемлекеттер дамуының теңсіздігі жатыр. Оның деңгейіне әсер ете отырып,
адамдар орналасуына әсер етуі мүмкін [20].
3. Отбасылық көші-қон – отбасына қосылу мақсатындағы көші-қон. Онда
отбасы мүшелерінің бірі басқа мемлекетке көшу үшін заңды негізде
көрсетілген көші-қон түрлерінің бірін пайдалана отырып кеткен
болса, қалған отбасы мүшелері оған қосылуға мүмкіндіктері болады
[21]. Мәжбүрлі көші-қонның себебі түрлі ықпалдар болуы мүмкін:
азаматтық соғыстар, ұлтаралық жанжалдар, саяси немесе этникалық
қудалаулар, физикалық жойылуға қауіп, табиғи апаттар. Мәжбүрлі
мигранттарға босқындар мен жер аударылушы тұлғалар жатады. 1951
жылғы Конвенцияның 1-бабына сәйкес босқындар – негізделген
қауіптер күшінде нәсілдік, діни наным, азаматтық белгілеріне қарай
қудалау құрбаны болған, өздері азаматтары болған елді тастап кетуші
тұлғалар, - деп көрсетілген [22]. Жер аударылушыларды ішкі және
сыртқы деп бөлуге болады. Біріншісіне төтенше жағдайлар, қарулы
жанжалдар нәтижесінде мемлекет ішіндегі басқа аумаққа ауыстырылған
тұлғалар; екінші санатына белгілі бір себептермен өз азаматтық
елінен шығарылған тұлғалар – болатын босқындар de facto [23].
Л. Тарлецкая ойынша халықаралық көші-қон екі негізгі құраушыларды
қамтиды: жоғарыда аталғандай эмиграция деп – тұрақты өмір сүруге елден
кету, ал иммиграция тұрақты өмір сүру үшін елге келуді түсінуге болады.
Халықаралық көші-қон сондай-ақ репатриация үдерісін қамтиды. Ол елден бұрын
кеткен азаматтардың тарихи отандарына оралулары. Оның ойынша халықаралық
иммиграттар 5 негізгі санатқа бөлінеді:
1. Иммигранттар және иммигранттар еместер, елге заңды өткізілгендер;
2. Келісімшарт бойынша жұмысшы иммигранттар. Көптеген елдер шетелдік
жұмыс күшіне тәуелді келісімшарттар шығынды жұмыс күші бар
мемлекеттермен жасалады, мысалы кейбір азия аймақтары және таяу
шығыс жанындағы елдер;
3. Заңсыз иммигранттар. Барлық индустриалды елдердің дерлігі өздерінде
заңсыз иммигранттарды ұстайды. Олардың бір бөлігі шекара арқылы
заңсыз енеді, кейбіреулері уақыты өтіп кеткен визалармен бөтен елде
қалады;
4. Пана сұраушы тұлғалар. 80-шы жылға дейін осы санат иммигранттарының
саны айтарлықтай болмаса да, кейіннен бұл көрсеткіш күрт өзгерген.
Пана сұрау өтініштерін адамдар саяси ықпалдар негізінде, сондай-ақ
өз елдеріндегі қиын экономикалық жағдайлар кезінде жолдайды;
5. Босқындар. Бүгінгі босқындардың көбісі соғыс құрбандары болып
табылады. Әдетте олар БҰҰ қорғанышындағы арнайы лагерьлерде өмір
сүреді. Бағалаулар бойынша 1 %-дан да аз босқындар Батыстың дамыған
мемлекеттерінде таралған [24].
Демографтар миграцияны өмір бақи немесе тұрақты тұру уақытына аумақ
шекаралары арқылы адамдардың орын ауыстырулары немесе оған жиі қайту
үдерісі ретінде анықтайды.
Осы түсініктерге байланысты ғалымдар көші-қонның негізгі түрлеріне
мыналарды жатқызады:
1. Тұрақты негізде жаңа өмір сүру орындарына қоныстану, тіркеуге тұрып
және жұмысқа орналасу және т.б. Кезіндегі көші-қон стационарлық
(қайтымсыз);
2. Нақты халық шаруашылық міндеттерді орындау үшін уақытша көшуге
байланысты мерзімді;
3. Жұмыс орындарынан өмір сүру орындарына немесе керісінше адамдардың
күнделікті көшулері;
4. Келу мақсатына (іс-сапар, туристтік жол жүрулер, жақындары мен
туыстарына бару, демалу үшін жол жүру және басқа да жеке мақсаттар)
тәуелді өмір сүру орындарының уақытша ауысуына байланысты эпизодтық
болып табылады.
Сонымен қатар, сыртқы және ішкі көші-қонды ажыратады. Сыртқыға:
эмиграция – бір мемлекеттен басқа мемлекетке тұрақты өмір сүруге шығу және
иммиграция – тұрақты өмір сүру үшін мемлекет аумағына шетелдік азаматтың
кіруі. Ішкіге – ел ішіндегі, аймақтағы, елді мекен, аудандағы қозғалыс
жатады [25].
Е.Б. Жатқынбаев және Г.У. Мәкенова өз зерттеулерінде көш-қон түрлерін
кезеңдерге бөліп қарастырған (1-кесте). Кейінгі уақыттағы зерттеулерде көші-
қонның мынадай түрлері кездеседі. Осы түрлерін және пайда болу себептерін 1-
кестеден көре аламыз [26].
1-кесте Е.Б. Жатқынбаев және Г.У. Мәкенова зерттеулеріндегі көш-қон түрлері
кезеңдермен
№ КезеңдеКөші-қон түрлері Себептері
рі
1 2 3 4
1 1917 ж.Мәжбүрлі, маятникалық Қазан төңкерісі
көші-қон, қайтып оралмайтын,
уақытша
2 1920-19Ұжымдық, мәжбүрлі Тоталитарлық жүйе, жер-су
40 жж. реформасы, күштеп ұжымда стыру
және қуғын-сүргін, күштеу
саясаты
Эмиграция (эмигрант терминіХалықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ)
қалыптасты) 1922 ж. негізінде конференция
Мәжбүрлі көш-қон, қайтып Қазақстандағы ашаршылық
оралмайтын, уақытша
Мәжбүрлі көш-қон, уақытша Қазақстандағы ұжымдастыру және
көшпенді халықты жаппай
отырықшыландыру кезеңі
3 1941-19Мәжбүрлі көш-қон Соғыстан кейінгі қалпына келтіру
45 жж. мен орын ауыстыру (эвакуация),
1941 жылы 28 тамызы КСРО Жоғары
Кеңесінің Еділ бойы немістерін
жер аудару жарлығы
4 1945-19Уақытша Халық шаруашылығын қалпына
60 жж. келтіру
5 1920-19Мәжбүрлі, уақытша көш-қон Күштеп қоныс аударғандарды кері
40 жж. қайтару.
6 1954-19Уақытша көш-қон Тың және тыңайған жерлерді
62 жж. игеру үдерісі
7 1979 ж.Эмиграция және иммиграция Украин, орыс, беларус ұлттарының
қазақ жерінен кетуі және Ресей,
Түркменстан, Өзбекстан жерінен
қазақтардың оралуы
8 1990 Мәжбүрлі көш-қон, маусымдық, Одақтық мемлекеттердің ыдырауы
жж. заңсыз, қайтып оралмайтын
көші-қон
9 1991 Отбасылық иммиграция, Нарықтық қатынастарға көшу
жж. кезеңдік, уақытша,
маятникалық, қайтып
оралмайтын, маятникалық
10 2008-20Мәжбүрлі (босқындар), Мемлекеттер ішінде туындаған
10 жж. маусымдық, заңсыз әлеуметтік-экономикалық
көшіп-келушілер (эмиграция тұрақсыздық және әлемдік
мен иммграция, ішкі және дағдарыс
сыртқы көш-қон), уақытша,
кезеңдік көші-қон
Көші-қонды зерттеудің ғылыми жолын сипаттай келе халық көші-қоны
көптеген ғылымдар мен талдаулардың объектісіне айналған, кешенді зерттеуді
қажет ететін қоғамдық құбылыс болып табылады. Көші-қонның кейбір ғылыми
салаларымен байланысын анықтап көрсетейік:
1. Демографиялық жол, шетелдік (А. Сови, А. Ландри, Ф. Ноутстейн, Н.
Кейфиц, басқалар) Және ресей зерттеушілерінің (Д.И. Валентей, А.Я.
Кваша, Б.С. Хорев, басқалар) Жұмыстарында айқындалған. Көші-қонды
саны, жыныстық-жастық құрылымы және т.б. Жағынан зерттеу. Көші-қон
саласында не болмаса да бәрі демографиялық санаққа байланысты.
Демографиялық қауіпсіздік қоғам үшін аса маңызды;
2. Әлеуметтік жол. Отандық және шетелік ғалымдардың басым көпшілігімен
зерттелген. Жаңа әлеуметтік, мәдени, этникалық айналаға
мигранттардың бейімделуіне байланысты мәселелерге назар аударылады.
Аумақтық келу мен кетудің тарту немесе итермелеуші әлеуеті адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынасқа, жерлес мигранттар бірлестігінің
болуына, туыстық және достық байланыстардың болуына және тарихи
дәстүрдің және т.б. Болуына байланысты;
3. Тарихи жол түрлі мемлекеттер, өңірлер және жалпы әлемдегі көші-қон
қозғалысының тарихына арналған зерттеулерді және көші-қон
саласындағы ғылыми зерттеулердің даму тарихын қарастыратын
жұмыстарды біріктіреді. Бұл жолға демографиялық үдерістердің тарихи
даму контекстін сипаттайтын көші-қонның тарихи-демографиялық
зерттеулері кіреді;
4. Психологиялық жол топтық және дербес ынталарды, сондай-ақ
субъектінің миграцялық тәртібіне (жиынтық ынта тұжырымдамасына)
назар аудара отырып, көші-қонның ынталылық табиғатын зерттеу. Соңғы
жылдары көші-қон психологиялық зерттеулерде әлеуметтік қажеттіліктер
қатарын қанағаттандыру әдісі ретінде қарастырылуда (Т.И.
Заславская, В.М. Моисеенко және т.б. Еңбектерінде);
5. Философиялық жол Л.Н. Гумилев жұмыстарында жан-жақты сипатталған.
Оның тұжырымдамасы бойынша адами бірлестік (этнос) мен сыртқы орта
арасында энергетикалық ауысым идеясы бар деп көрсетілген.
Пассионария аса белсенді көші-қон тәртібімен ерекшеленеді.
Пассионарлық жеке тұлға немесе топтың қасиеті емес, ол жалпы
этностың көші-қон қозғалысын анықтайды, оның әсері көптеген жаһандық
тарихи жағдайларды түсіндіреді. Сөйтіп, XVI-ғасырдың екінші жартысын
ғалымдар пассионарлық энергияның ұлы көтерілу заманы ретінде
қарастырған, нәтижесінде Шығысқа қарай айтарлықтай өктемдік саясаты
болды;
6. Құқықтық жол мигранттардың түрлі санаттарының құқықтық санаттарын
анықтау үшін қажет; мигранттардың негізгі құқықтарын және түрлі
жақтардың мүдделерін қорғайтын мақсатты саяси жүзеге асыру
мүмкіндіктерін реттейтін құқықтық нормалар мен заңнамалық актілер
әзірлеуге бағытталған; халықаралық нормалар мен мемлекетішілік
құқықтарды қарастырады;
7. Экономикалық жол – бірнеше жүз жылдықтар бойғы теория, тұжырымдама,
бағыттардың айтарлықтай санын біріктіруші халық көші-қонын зерттеу.
А. Смит, Т. Мальтус, К. Маркс, Д. Кейнс, Б. Томас, Дж. Беккер, К.
Тэйлор, Дж. Саймон сияқты авторлар өз жұмыстарында көші-қонның
экономикалық аспектілерін ашып көрсеткен.
Көші-қон үдерістерін бірінші рет теоретикалық тұрғыдан зерттеуді ХIХ-
ғасырдың соңында Лондон университетінде ағылшын ғалымы Э.Д. Равенштайн
жасады. Ол Көші-қон заңдылықтары деп аталатын өз кітабында Ұлыбритания
мен Солтүстік Америкадағы көші-қон мысалында он бір көші-қон заңын
қалыптастырды. Э. Равенштайннің ойынша, көші-қонның негізгі қозғалтушысы
экономикалық ынталар, репрессивті заңдар, салық салу жүйесі,
қанағаттандырмайтын әлеуметтік орта және тартымсыз климат. Ол көші-қон
ағыны еңбекпен қамтылу мүмкіндігі мен еңбекақы деңгейі жоғары, сауда-саттық
пен өнеркәсібі мейілінше дамыған аймаққа қарай қозғалады деп көрсеткен.
Э.Д. Равенштайннің ойынша ақпарат көші-қон үрдісінде негізгі рөлді алады.
Келу орны, белгілі бір экономикалық, құқықтық жағдайлар мен мүмкіндіктер
туралы көрініс – ақпарат құралдарының қол жетімділігінен туындайды [27].
Халықаралық көші-қон бір елден екіншісіне мигранттардың шығу еліне
қарағанда айтарлықтай тиімді жағдайларда жұмысқа орналасу мақсатымен еңбек
ресурстарының орын ауыстыру үдерісін білдіреді. Көші-қонның халықаралық
үдерісі экономикалық ықпалдардан басқа саяси, этникалық, мәдени, жанұялық
және басқа да түсініктерге негізделеді. Шетелдерге халықаралық көші-қон
барысында ерекше қасиетті тауар – жұмыс күшін жалдау болып табылады. Жұмыс
күшін экспорттаушы елдер әдетте, иммигранттар кірісінің бөлігін отанына
аудару түріндегі экспорт үшін төлем алады. Көптеген елдердегі еңбек күшін
экспорттау жұмыссыздық деңгейін азайтуға, олардың төлем балансын
шетелдерден келетін ақша қаражаттар ағыны есебінен жақсартуға мүмкіндік
береді. Ал қабылдаушы мемлекет үшін қажеті айтарлықтай арзан, ал кейде
сапалырақ жұмыс күшін пайдалануға мүмкіндік береді. Олар экспортталған
жұмыс күшін өздерінің өндіруші күшін дамыту ықпалы ретінде қарқынды
пайдаланады [28].
Мигранттарды тартудың ең ірі орталықтары Батыс Европа: шетел жұмыс
күшінің орташа жылдық өсімі 600 мың адам (жанұя мүшелері санын ескере
отырып, келушілер саны 1,3 млн. адамға дейін жетеді). Европадағы
иммиграциялық өлшем алдында Германия, Франция, Ұлыбритания тұрады. Соңғы
кездері иммиграцияның тұрақты орталығына Ресей Федерациясы айналуда [29].
Сонымен қатар 2010 жылғы 10 қарашада Сallup халықаралық зерттеу қызметі
миграциялық тартымды елдер рейтингісін анықтады:
Миграциялық тартымды елдер индексі
1-Диаграмма Сallup халықаралық зерттеу қызметінің мәліметтері бойынша
құрастырылған [30].
Мигранттардың қауіпті сапарларға аттануларының негізгі себептерін
итермелеуші ықпалдар деп атауға болады: көп ұлтты мемлекеттердің
қақтығыстары, күйреуі, табиғи катаклизимдер және экологиялық мәселелер,
дискриминация, саяси тұрақсыздық немесе қиын экономикалық жағдайлар.
Дегенмен кедейлік, қақтығыстар және басқа да апаттар қуатты көтермелеуші
ықпалдар болып табылады. Олар дүние жүзілік масштабтын заңсыз көші-қонынан
көрі локальды немесе аймақтық миграцияға алып келеді. Итермелеуші
факторлармен қатар тартылыс факторлары да бар.
Көптеген елдер жұмыс күшін экспорттау есебінен өздерінің экономикалық
мәселелерін шешіп алды. Мысалы, Евро Одаққа қосылуда Италия шарт ретінде өз
жұмыс күшінің экспорттау еркін қойды. Осының негізінде ол өзінің
экономикалық тұрақтылық мәселелерін шешті. Жұмыс күшін экспорттаушы елден
оның экономикасы қуат алғаннан кейін ол импорттаушы-экспорттаушы мемлекетке
айналды.
Шетелде жұмыс істейтін жұмысшылардан аударма түрінде Пәкістанға
шетелден түсетін түсім тауарлар мен қызметтерді экспорттаудан түсетін
түсімнен 5 есе көп. Ал Йеменде бір жылдары иммигранттар аударымы тауарларды
экспорттаудан түсетін түсімнен 30 есе артық болды. Польша, Түркия,
Португалия сияқты елдерде жұмыс күштерін экспорттаудан кіретін кіріс 20-30
% аралығында. И. Цапенко атап көрсеткендей жұмыс күшінің экспорты делдал
фирма кірісінен алынатын салық, еңбекші иммигранттар аударымына салық,
иммигранттардың отанға қайтуына жинаған қаржысы, пайдаланылған жұмыс күші
үшін өтемақы түрінде түсетін жұмыс күшін импорттаушы ел капиталы есебінен
экспорттаушы елдің қаржылық резервін толықтыруға мүмкіндік береді. Бұдан
басқа жұмыс күшін экспорттау еңбектің ұлттық нарығындағы тұрақсыздықты
азайтады, жұмысшылар біліктілігін жоғарлатады, жұмыс күшін экспорттаушы
елдің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге халықаралық ұйымдар мен
жұмыс күшін импорттаушы мемлекеттерді тартады, сөйтіп адамдық капиталды
жинастыру үдерісін жандандырады [32].
Шетелге ең жоғары көлемде ақша аударымын жасайтын 10 ел, млрд. долл.
2- Диаграмма the World Bank мәліметтері негізінде құрылған, 2010 жылғы
қараша [33].
Сонымен қатар, АҚШ экономикасы үшін мысалы, ақыл-ой ағыны үдерісінің
оң әсері айтарлықтай болды. 80-жылдары АҚШ еңбек нарығына келген
инженерлік және компьютерлік пәндер бойынша ғылым докторларының 40%
иммигранттар деп толық айтуға болды; 25% жоғары оқу орындарындағы
техникалық пәндер мұғалімдері де иммигранттар. 90-жылдардың ортасына
қарай АҚШ-та 11 миллионнан астам иммигранттар өмір сүрді, олар жылына 240
млрд. доллар табыс алып және олар жылына 40 млрд. доллар салық төлеген.
Сол уақытта америкалық мемлекет жыл сайын иммигранттарға әлеуметтік көмек
ретінде жыл сайын 5 млрд. доллар жұмсаған. Дегенмен, иммигранттар
қайтарымы айтарлықтай жоғары, жоғары білікті иммигранттардың америкалық
ғылымның, медицинаның, өнердің дамуына қосқан үлесі өлшеусіз [34].
Көші-кон − халқы картайып бара жатқан және экономикалық қиындықтарға
тап болған мемлекеттерге айтарлықтай пайда келтіреді [35].
Миграция нақты бірыңғайландырылған ұғымының болмауы мигранттар болып
табылатын тұлғалардың нақты санын анықтау бойынша жұмысты күрделендіреді
және олардың құқықтық мәртебесін анықтауға мүмкіндік бермейді. Сонымен
қатар, халықаралық көші-қон өлшемін анықтау бойынша жұмыс, БҰҰ
Статистикалық бөлімінің, БҰҰ мен МХҰ Халықтың орналысуы жөніндегі комитет
жұмысы күрделенеді. Мигранттың құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz