Кітапхананы басқарудың ғылыми-әдістемелік және инновациялық қызметі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Ибрагимова Б.Е.
Кітапхананы басқарудың ғылыми-әдістемелік және инновациялық қызметі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050418 Кітапханатану және библиография
Көкшетау, 2012
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кітапхананы басқарудың ғылыми-әдістемелік және инновациялық
қызметі
050418 Кітапханатану және библиография
Орындаған: ______________
Ибрагимова Б.Е.
Жетекші: _____________
филол.ғ.к. Қажыбай А.Т.
Қорғауға рұқсат берілді
Кафедра меңгерушісі ______________ ф.ғ.к., доцент
м.а.
Фаткиева Г.Т.
Көкшетау 2012
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кітапхана ісінің негізгі бағыттарын басқару
1.1 Кітапхананы басқару
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кітапхананы басқару стилі және
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Басқару қызметінің маңызды компоненті –
лидерлік ... ... ... ... ... ... . 20
2. Кітапханалардың ғылыми-әдістемелік қызметінің рөлі және функциялары
2.1 Басқарудағы ғылыми-әдістемелік және инновациялық қызмет ... ... . 26
2.2 Инновацияны зерттеудің бағыттары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Кітапхана менеджері жаңарудың
көшбасшысы ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 59
Қосымша: Мен – қазақпын деген тақырыпқа арналған презентация
Кіріспе.
Кіріспе
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда ақпараттық қоғамға өтуді
анықтау, ақпараттық нарық талаптарына сәйкес кітапхананы инновациялық
басқаруды таңдау, заман талабына сай кітапханалық-библиографиялық,
ақпараттық өнімдерін электронды түрде аудару, сонымен қатар ақпараттық
ресурстарды басқару сияқты кітапхана саласында маңызды мәселелер туындап
отыр. Кітапханалар қаржылық және заңгерлік дәрежені иеленіп, олардың
тәжірибелік жұмысында жаңа ақпараттық технологиялар белсенді енгізілуіне
байланысты, кітапханалар өздеріне жаңа технологиялық, қаржылық және
ақпараттық нарықты меңгере бастады.
Кітапханаларды басқаруда инновациялық әдістер қолданылып
жетілдіруде. Теориялық ұғымды талап ететін және лайықты әдістемелік шешім
қабылдайтын кітапханалық тәжірибеде, басқару қызметінде жаңа бағыттар мен
жаңа қызмет түрлері еніп келеді - олар менеджмент, маркетинг, стратегиялық
жоспарлау, инновациялық қызмет және тағы басқа түрлер.
"Қазақстан Республикасының Мәдениет туралы" Заңында кітапхана
басқарушыларының құқықтары мен міндеттері біршама ұлғая түсті. Бірақ,
қазіргі кезде "Кітапхана туралы Заң" әлі де жобаланып қарастырылуда. Егер
кітапхана туралы заң қабылданатын болса, кітапханалар өздері нақты қызмет
түрлерін және оның мазмұнын анықтауға құқылы болып, сонымен қатар кітапхана
басқарушыларына үлкен жауапкершілік жүктелетін болатын еді.
Кітапхана ұжымын жаңа талаптарға сай басқарудың, сонымен қатар
ақпараттың қайнар көзі кітапханалық басқармалық құжаттардың рөлі де өсуде.
Кітапханалар Қазақстан Республикасының кітапханалары қоғамды
ақпараттандыру орталығы ретінде анықталған. Соның ішінде көптеген
мемлекеттік модернизациялық және ақпараттық құралдар, кітапханалық-
библиографиялық өнімдер мен қызмет инфрақұрылымдарының кеңейтілуіне аса
назар аударып отыр.
Кітапхана ұжымының қызмет көрсетуін басқарудың рөлі арта түсті, даму
жолдары анықталып, ақпараттық-библиографиялық қызметінің түрлері мен
әдістері жетілдірілуде.
Әлемдік талаптарға сәйкес, қоғамның ақпараттандырылуы бүгінгі күннің
өзекті мәселесі. Сондықтан қоғамды дұрыс бағытта, сапалы ақпаратпен
қамтамасыз ету үшін ең бірінші кезекте негізгі ақпараттық-мәдени орталық
болып табылатын кітапханалардың қызметі дұрыс жолға қойылуы керек. Сол
себепті кітапхананың инновациялық-әдістемелік қызметін, оның даму
ерекшеліктерін оң жолға қою кітапхана қызметіндегі басты мәселе. Бүгінгі
ақпараттық технологияның қарыштап тұрған күнінде бәсекелестікке қабілетті
болу үшін кітапхананың инновациялық-әдістемелік қызметінің кітапхананың
дәстүрлі қызметімен бірігіп, бір арнада қызмет етуі өте маңызды.
Дипломдық тақырыптың зерттеу деңгейі. Кітапхананы басқарудың даму
жолдары, ғылыми-әдістемелік және инновациялық басқару қызметі және
кітапханалық инновация тақырыбы қазіргі таңда шетелдік, ресейлік, сондай-ақ
қазақстандық авторлар арқылы кеңінен қозғалып жүрген мәселе. Ресейде осы
тақырыпты кеңінен қозғап жүрген авторлар Т.С.Ильина, Е.К.Качанова,
Н.В.Жадько, И.М.Суслова, И.М.Фрумин сияқтылар болса, қазақстандық
авторлардан К.Ғ.Өрмұрзина, И.М. Иващенко, С.Ш. Қожаханова, С.Ахметова,
Р.Бердіғалиева және т.б. көптеген авторларды атауға болады.
Жалпы аталған авторлардың еңбектерінде көрсетілгендей кітапханадағы
инновациялық саясат стратегиялық жоспар, мақсатты бағдарлама, инновациялық
жоба, инновациялық қызметті қолдау жобалары және ағымдағы жоспарлардан
тұрады. Кітапханалық инновациялық үрдістермен қатар кітапханада дәстүрлі
қызмет әдістері де қатар дамып отыруы тиіс. Бұл анықтамалық-библиографиялық
қызмет деңгейі дәстүрлі қызмет түрінің тиімді қолданылуы мен жаңа әдістері
ұтымды пайдалану принципі нәтижесінде жүргізілуі керек.
Зерттеу объектісі. Кітапхананы басқарудың негізгі бағыттары арқылы
кітапхана жұмысындағы басқару жүйесін және жаңа қызмет түрлерін зерттеу.
Қазіргі заман талабына сай кітапхананы басқару негізінің стратегиялық
дамуы, ұйымдастырылуы, қалыптасуы және пайдалану жолдары.
Зерттеу жұмысының пәні. Кітапхананы басқарудағы ғылыми-әдістемелік
және инновацмялық қызмет.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік (методологиялық)
негіздері. Дипломдық жұмыста кітапханатану және библиографияның ақпараттық
ғылыми танымның негізгі қағидалары, бағыттары басшылыққа алынды. Димломды
жазу барысында әлеуметтану, мәдениеттану, журналистика, философия
ғылымдарының отандық және шетелдік бұрын-соңды жазылған көптеген теориялық-
талдамалы, әдістемелік еңбектері, қазіргі кітапханатанудағы озық ой-
пікірлер мен ғылыми-зерттеу жұмыстары жетекшілікке калынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кітапхана жұмысын басқарудағы түрлі
библиографиялық және кітапхананың ақпарат қорларын бәсекелестікке жетуді
қамтамасыз ету, оның бағдарламасы мен жабдығын
қамтамасыз ету мамандармен құжаттар, өндіріске керек жабдықтар т.б.
қызмет. Кітапхана өндірісіне кедергі иновация (жоғарғы қызмет көрсетумен
кітапхананың бәсекелестікке төтеп беретін өнімдерін шығару
Кітапхана құрлымындағы иновация жүйелері: басқару, технология, өндіріс
иновация нарығы жағдайында нәтижелі қызмет көрсетуді қамтамасыз ету. Осы
дипломдық жұмысымжы жазу барысында кітапхана жұмысын иновациялық стратегия
бағытында басқарудың түрлі жолдарын қарастырып оқып білдім.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Кітапхананы
басқаруда ғылыми-әдістемелік, инновациялық әдістерді пайдалану - барлық
қызметкерлердің белсенділігін талап ететін кітапхана қызметінің жалпы
мазмұнының қайта құрылуы. Бұл процессте шығармашылық потенциялын дамыту
үстіндегі әрбір қызметкер және барлық ұжым тұрақты дамуға мүмкіндік алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Кітапханалық инновацияның теориясы мен
практикасы дамудың алғашқы сатысында тұр. Алдағы уақытта көптеген
шешілмеген сұрақтарды зерттеу қажет. Сондықтан, бүгінгі күні кітапхана
инновация саласында келесі тұжырындар орын алады:
1. Кітапхананың ақпараттық саласында шығынды бағаның құрылымын басқару
(инновациялық шығындардың құрамы мен құрылымы; шығындардың көлемін
анықтайтын факторлар және инновациялық шығындарды басқару әдістері;
шығындарды саралау, жоспарлау және бақылау, кітапхананың инновациялық
өніміне баға тағайындау);
2. Кітапхананың инновациялық қызметін қаржыландыру (кітапхананың
инновациялық қызметін қаржыландыру формалары (бюджеттік қаржы бөлу,
бюджеттік емес қаржы) және кітапхананың инновациялық қызметін
қаржыландыратын мемлекеттік емес көздер);
3. Кітапханалық инновацияның нәтижелігін бағалау (эффект түрлері
кітапхана инновациясының нәтижелігінің кешендік бағасы; кітапхана
инновациясының ғылыми-технологиялық, әлеуметтік және экономикалық
нәтижелігі; кітапхананың инновациялық дамуының стратегиялық көрсеткіштер
жүйесі).
4. Инновациялық қызметтің құқықтық қамтамасыз етілуі (интеллектуалдық
меншік, жеке тұлғаның шығармашылық әрекетінің нәтижесі және кітапхана
қызметкерлерінің азаматтық құқық объектісі ретінде; кітапхананың
инновациялық қызметінің интеллектуалды меншік объектілері); 5. Кітапхана
танушылық зерттеу нәтижелерін қолдану және оған бейімделу ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты:
1. Кітапхананың ғылыми-әдістемелік, инновациялық қызметінің
спецификасын анықтау;
Міндеттері:
1. Кітапханадағы инновациялық саясаттың мазмұнын және оның жүзеге асу
ерекшеліктерін анықтау.
2. Инновацияның негізгі объектілерін анықтап, олардың әр алуан түрлерін
орындау процессін сипаттау.
3. Кітапхананы инновация арқылы басқаруда жетістіктерге қол жеткізу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс соңында
қосымшалар берілген.
1. Кітапхана ісіндегі негізгі бағыттарын басқару
1.1 Кітапхананы басқару негіздері
Өмірдегі барша құбылыс - уақыттың, мезгілдің билігі мен әміріне
тәуелді. Осынау ақиқаттың қиыны, жөнімен алып қарайтын болсақ, тоқсаныншы
жылдар республикамыздағы кітапханатану ғылымы дамуының жаңа бір кезеңінің
басталуы ретінде есте қалғалы отыр. Адамның жанына аса зор рухани азық
беретін бұл саланың бұлайша жаңа міндеттер биігіне Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет ретінде шаңырақ көтеруіне қарай қалыптасқан саяси, әлеуметтік-
экономикалық ықпал етіп, жол ашып отырғандығын атап айту орынды.
Баршамыздың бойымыздағы жаңа күш-қуат болып құйылған осынау жақсылық енді
әрқайсымыздың белсенділігімізді арттырып, ой-өріс пен санадағы өрлеуге
бастау да даусыз. Әрине, санадағы мұндай жаңару оңай, өзінен-өзі жүзеге аса
қоймаса керек. Халқымыздың сондай өмірлік қажетіне қызмет ететін
кітапханалар жүйесі де өз басынан қиын да, қажетті де кезеңді кешіру
үстінде [1, 3б]
Осындай биік талаптар тұрғысынан ала отырып, қазіргі кітапханалар
тіршілігінің кейбір маңызды жақтарын талдап, саралап көрейік. Ең алдымен
кітапханаларымыздың дербестігі өріс алып, тиісті қаржыларын өзі жаратып, өз
қажетін өзі алатын болды. Мұндай еркіндік оқырмандарды қызықтырып, ғылымда
қызмет көрсетудің жаңа да игілікті әдістерін іздеуге құлшындыра бастады.
Осыдан келіп, алдымызға кітапханалардың республикамыздың ақпараттық
құрылымы жүйесіндегі орны мен рөлін анықтау міндеті қойылып отыр. Олай
болса, біз қазірдің өзінде жан-жақты зерттеу, егжей-тегжейлі талдап,
талқылайтын бірінші кезектегі маңызды проблемаларымызды, мүмкіндіктеріміз
бен перспективаларымызды анықтап алуымыз дұрыс болмақ. Уақыттың бүгінгі
талап-тілегіне сәйкес көпшілікті ақпараттық қажеттіліктермен өз дәрежесінде
қамтамасыз ету үшін кітапхана істерін жүргізу мен басқарудың жаңа тәсілдері
керек екендігі де даусыз.
Ондай өрелі міндетті жүзеге асыру мақсатында ең алдымен бұл саладағы
әлемдік тәжірибеге назар аударуымыз керек. Сонымен қатар ақыл-ойды, сана
мен парасатты ғылымды дамытудың бұған дейін өмірде сыналған, өзін-өзі
ақтаған жөн-жобаларын да сараптан өткізудің маңызы өте зор.
Кейінгі кезде республикамызда кітапхана ісі едәуір дағдарысқа
ұшыраған жайы бар. Бұл жағдай ең алдымен кітапханалық кәсіптік білім беру
жүйесінің біршама төмендеп кеткенінен деп ойлаймыз. Сонымен қатар талай
жылдан бері кітапхана мамандығының мәртебесі төмендеу, басқа мамандық
иелеріне қарағанда кітапханашылардың әлеуметтік жағынан қорғалуына назар
аударылмай кетті [1, 4б].
Маман кітапханашы дайындаудағы мына бір жайды атап өту орынды шығар.
Қазіргі кезге дейін кез-келген кітапханада, тіпті кез-келген жерде жұмыс
істей алатын мамандар даярланып келеді. Мұндай көз-қарас дұрыс емес еді.
Уақыт әмірінің өзгеруіне қарай бұл мамандық иесін даярлауға талап түбірінен
өзгеріп отыр. Қазір кітапханашыларға білім беруді ұдайы жетілдіре, тұрақты
түрде дамыта отырып, кітапханалық білімнің біріңғай халықаралық жүйесіне
енуге күш салуымыз керек.
Кітапхана ісі - міндеттеріне кітапханалар желісін құру және дамыту,
олардың қорларын қалыптастыру және өңдеу, кітапхана пайдаланушыларға
кітапханалық, ақпараттық және ақпараттық-библиографиялық қызмет көрсетуді
ұйымдастыру, кітапхана мамандарын даярлау мен олардың біліктілігін арттыру,
кітапханалардың дамуын ғылыми және әдістемелік қамтамасыз ету кіретін
мәдениет саласы [ 2, 3б].
"Кітапхана - ақпараттық, мәдени, білім беру функцияларын орындайтын,
баспа және қолжазба құжаттарының ұйымдастырылған қоры, сондай-ақ,
графикалық, дыбыстық-көрініс материалдары, электронды жеткізгіштерде
құжаттары бар және оларды жеке және заңды тұлғаларға уақытша пайдалануға
беретін мекеме"[ 3, 5б]. .
Кітапхананы басқару механизмінде былай әрекеттес басқару жүйесімен
ерекшеленеді - басқару объектісі мен басқару жүйесі - басқару субъектіге.
Басқару объекті түрі мынадан тұрады: кітапхана және оның құрамдық
бөлімдері; кітапханадағы ұжым; кітапханалық-библиографиялық ресурстар;
экономикалық ресурстар. Әрбір объектіге басқаруға берілген мүмкіндікткрді
басқару субъекті рөлінде шығатын ұжымдық басқару органы (әртүрлі басқару
рангі) және бастығы.Субъекті мен объектінің арасындағы қарым-қатынас
басқару жүйесі арқылы іске асырылады, сонымне қатар, енгізілген мақсаттар,
құрамы, ұжымы, функциялары, әдісі.
Заңды объектіні басқару тәжірибесінде түсінушілік түрін пайдаланудың
басқару принциптері болып табылады.
Оларға жататын:
Ғылымдық - кітапханалық-библиографиялық ресурстардың ерекшеліктерін
ескере отырып ғылыми әдістерінің қолдану негізінде басқару орындалады.
Жүйелік - кітапхана және онда жасалатын процесстерді бірегей жүйе
ретінде қарастыру, олардың арасындағы бар қатынастарды, кітапханалардың
қызмет көрсетуіне қажетті әрбір элементтердің тіркелес дербестігі олардың
міндетті түрде функционалды орындалуына соңғы шешімнің бағдары.
Басқару объектісінің ерекшеліктерін басқару субъектісінің іс-әрекетіне
сәйкес ету - басқару сапасы әрқашан шынайы кітапханалық процестері мен
басқарма іс-әрекетіне сәйкес көлеміне байланысты.
Кейін байланыс - өзіндік реттеу негізі, кітапхананы және оның құрама
бөлімдерін дамыту. Ақпарат процесінің айырбастау басқарма шешімдерін
орындау және құрал-жабдық өнімін беру.
Орталықтанған және орталықсыздандырудың тиімді қатынасы -
кітапханалардың көзқарасы, төменгі басқару дәрежедегі өкілеті, міндетін,
құқығын кеңейту және жалпы жүйелік проблемалардың координациясы және
бақылау.
Ұйымдастырушылық принципі - жеке-дара басшылық (басқарушы өзі шешім
қабылдайды); ұжымдық (бірнеше адам шешім қабылдайды); өкілетпен бөлісу
(бастық басқармалық шешімді белгілі бір адамға жүктейді); рационалды
басқару жүйесі (кітапханалардың қалыптасуының мәселелері экономды
тәсілдермен шешіледі).
Қазіргі кезде басқарма әлеуметтік аспект немеса адамдық басты назар
аударатын екенін мәлімдейді, өйткені адамдардың бірегей қызмет жасаудың
қорытындысын қамтамасыздандыру. Басқару принциптері мәдениеттен
ажыраспаған, адал ниеттік және адамдарға деген сеніммен негізделген,
жұмысшыларға ниеттестік, әрбір қызметкердің қосқан өз үлесі жалпы
қорытындыға жету үшін, бастықтардың барлық қызметкерлерді тыңдай білуі.
"Басқарманың ең негізгі міндеттерінің бірі мақсат қойып, оларға жету
үшін қалыптасқан, кітапханалар бірегей жүйе ретінде қызмет көрсетіп және
дамып келе жатыр. Кітапхана міндеті қалыптасу мағынасын білдіретін
мақсаттық функцияларынан басталады. Сонымен бірге бірінші міндет
оқырмандардың болашақ және бағалы қызығушылығы зор орын алады" [4, 116б].
Басқару ғылымында жетекшілік және басшылық деп айтуға болады. Басшылық
әрқашан үкіметпен байланысты басшыларды тағайындайды және олар өкілетті
қолға алып, ресми түрде әрекет істейді.
Билік әртүрлі түрде қолданылады: билік, зорлау негізінде (басшы
бағыныштысын дұрыс жұмыс істеуге мәжбүр етеді); билік, мадақтау негізінде
(басшы жақсы жұмысқа ынталандырады); билік, басшының ықпалы негізінде, кең
білімді; билік, басшының жеке қасиетінің күшімен орнаған;
заңды билік, дәстүрлі, сатылы бағыну.
Басшы осы жоғарыдағы биліктің сипаттамасының көмегімен бағыныштыларын
жұмыс жасауға мәжбүр етеді, мақсатына жетуге бағыттайды. Осыларды жетекші
де қолдайды, бірақ олар көбінесе қарама-қарсы бағытта, мақсаттың
орындалуына кедергі жасау үшін істейді.
"Басшы-жетекшіні айналасындағылар сайлайды және мойындайды. Әдетте
лидер деп сол адамды есептейді, егер қандай да бір мәселеге шешім
қабылдағанда лидердің жоғары дәрежедегі ықпалын көпшіліктің мойындауы.
Басшының міндеттері: ұжымның эталонға жақын тәртібін (тілектестік,
жауапкершілік, өзара түсіністік, нәтижелі еңбек) және ұжымның келеңсіз
тәртіп түрлерін орнатады және қолдайды (мысалы, агрессиялық, бөлектеу,
тартысу); топтың әр мүшесіне баға бере отырып, бұйрықпен емес, сөзбен
немесе дене қимылымен топтың әр мүшесін ұжымның эталондық тәртібін
қабылдауға мәжбүр етеді; көш басқарушысының екі полярлық түрін бөліп
қарауға болады; іскер-мәселе шешуге өз қолына алатын және білімді, жан-
жақты хабарлы; сезімтал лидер - ұжымның көңіл-күйін реттеу функциясын
қолына алады" [5, 147б].
Ғылым басшы лидер деген ұғымға шекара қояды, бірақ қарама-қарсы
қоймайды, себебі олардың арасындағы ұқсас белгілері бар. Олар:
басшы мен лидер ұжым қызметін үйлестіру рөлін атқарады, тек басшы
әкімшілік, заңдылық негізінде атқаралы, ал лидер жеке өзінің бастамасы
арқасында. басшы мен лидер ұжымдағы әлеуметтік ықпалын әртүрлі жолмен
жүзеге асырады.
басшы мен лидер ұжымдағы әлеуметтік ықпалын әр түрлі жолмен жүзеге асырады.
басшы мен лидер арасындағы қатынас реттелген, субординацияны ұсталған болуы
керек.
Лидердің ерекше қасиеттері бар:
қиындыққа төзімді болу
ұжымның алдағы мақсатын түсіну
мейірбан, ізетті болу
парасатты болу.
Біз басшыға қызығып қараймыз, олардың табанды, сенімді адам болуын
қалаймыз. Біз істің сенімді адамның қолында болуына нанымды болуымыз керек.
Кішкене кітапханада лидердің қызмет билігі әлсіз. Үлкен кітапханада
басшының қызметті билігі едәуір белгілі, бағыныштылармен қатынасы үздіксіз
жетілуде. Әр басшы лидер болуға ұмтылуы керек.
"Кітапхананың алдына қойған мақсаттарын орындау және жауапкершілік
танытатын, бастық міндеті қалыптасады. Мақсат - ол міндеттің нақты түрі,
басқару процесін орындауға қол жеткізеді. Ереже бойынша кітапхана алдына
бір емес бірнеше мақсат қойып оларды орындайды, олардың бәрі
кітапханалардың қызметін көрсетуі мен дамуына өте маңызды. Басқару мақсаты
- ол сапалы жиынтығы, кітапхананың қалпын болашақ маңызды олардың негізінде
бірнеше жетістік тәсілі қалыптасады (басқару әдісі), ұйымдастырушылық
құрамында өзгерістер пайда болады, кадрларды сарапталуы болады және т.б"
[5, 149б].
Мазмұны, дәрежесі және басқару уақыты бойынша басқарма мақсаты
ерекшеленеді. Мазмұны бойынша басқару объектісі былай бөлінеді: кадр,
технология, экономикалық ресурстар және т.б. Мақсаттардың орындалу мерзімі
бойынша қысқа және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Басқару мақсаты дәрежесі
бойынша жалпы кітапханалық және құрамдас бөлімінің нақты мақсаты болады.
Мақсаттың негізгі сипаттары бойынша былай бөлінеді: нақты мерзім
интервалының айқын бағдары; өлшемділік және нақтылық; қайшылықсыздық және
басқа мақсаттармен және ресурстармен келісімділік; мекен-жайлық және
бақылаушылық. Басқару мақсат туындысы кітапхана өндірістік қызметіне
байланысты және басқармалық реттеуші іс-әрекеті белгіленеді.
Кітапхананы басқарудың құрылымы - кітапханалардың бірегей қызмет
көрсетуін және дамуын қамтитын реттелген жиынтық элементтердің өзара
байланысы, аралығындағы қарым-қатынастың тұрақтылығын білдіреді.
Элемент құрылымы бөлек басшылар (бастық), қызмет және басқа басқару
аппаратының буыны болып табылады. Горизонтальдық және вертикальдық,
линейлік және функционалдық бірнеше бөлімдерге бөлініп, олармен байланыс
арқылы қарым-қатынастық жұмыс түрі .
Горизонтальдық байланыс келісімдік мінез және бір деңгейлі жүйеде,
вертикальдық - бұл бағыныш байланысы. Олар иерархиялық басқару кезінде
қажеттілік тудырып немесе бірнеше басқау дәрежесі болған кезде болды.
Линейлік байланыс - линейлік басқарушылардың арасындағы ақпаратты және
басқармалық шешім жолдарын көрсетеді. Функционалдық байланыс - әртүрлі
басқару функцияларына байланысты ақпараттың жетуі және басқармалық шешімнің
жылжуын іске асырады.
Басқару қызметінің кооперациясы бөліну түрлері болып табылатын
кітапхананы басқару құрылымы. Басқару құрылымы аясында басқарма процессі
өтеді, олардың қатысушыларының арасында басқару міндеттері мен функциялары
бөлініп және оны орындауға жауапкершілік пен құқығы басқармалық шешім
қабылдау өкілеттілігі жүктеледі.
Шағын кітапханаларда линейлік басқару құрылымы жиі кездеседі, бастық
пен бағынушылардың қарым-қатынастары негізделеді. Жеті, он бағынушы
бөлімдерден тұратын жұмысқа бастығы өзі жауап береді. оған төменгі дәрежеде
тұратын бөлімдердің меңгерушілері және орындаушы-қызметкерлер тұрады.
Линейлік құрылым дара басшылық принциптерін толық сақтауды қамтамасыз
етеді, оның бөлім жұмысының қорытынды нәтижесін бастық жоғарлатуы тиіс,
осыған жауапты, сонымен қатар жан-жақты білімді болуды талап етеді.
Линейлік басқару құрылымы бұйрық түрінде, жарлық, қаулылар іске асырылады.
Осындай құрылым тиімді болғандықтан типтік құрылымның құрамы болып
табылады.
Линейлік-функционалдық басқару ұйымы ең көп тараған түрі. Ол линейлік
және функционалдық басқару жиынтығының нәтижесінде пайда болады.
Кітапханада арнаулы басқарушы бөлімдер мен қызметтер құрастырылады
(кадрлық, экономикалық-қаржылық, маркетингтік, әдістемелік-ұйымдастырушылық
және т.б.), бастық шешім қабылдауға ақпарат дайындайды (талдау және
жалпылау, оны жинау) сонымен қатар жоба шешімдерін дайындайды. Функционалды
басқармалық бөлімдер және олардың бастықтары төменгі дәрежеде тұратын
бағынышты бөлімдерді басқара алмайды және шешім қабылдауға құқығы шектеулі,
сонымен бірге кітапханалардың бөлімдеріне олар жоғарғы тұрған линейлік
бастығына ықпал жасайды (директор немесе орынбасары).
Линейлік - функционалдық басқару құрылымында тек линейлік бастықтар
ғана емес өздерінің аймағы бойынша басқармалық шешім қабылдай ала алады.
Басқарушылар арасындағы міндеттер кітапхана типіне байланысты бөлінеді,
жұмыстың орындалу көлеміне және басқа факторларға байланысты болады.
Басқару аппараты - күнделікті жиі кездесетін және функциялары мен
міндеттері анда-санда қайталанатын жерде линейлік-функционалдық құрылымы ең
сапалы болады. Сондықтан, кітапхананы осындай басқару құрылымында, егер де
өзгерістер барлық бөлімдерде біркелкі өткен кезде жақсы қызмет көрсете
алатыны сөзсіз. Бірақ, мұндай қызмет түрі сирек кездеседі және басқарма
жүйесіне қойылған талаптары түсініксіз болуы мүмкін. Ондай жағдайларда
формалды ережелерді және процедураларды қолданғанда басқару аппараты қарым-
қатынеаста иілгіштік болу мүмкін, ақпарат беру кезінде қиындатады немесе
кешігіп калады, кітапхана басқарушысының әртүрлі функционалды қызметінің
келісімді іс-әрекетке байланысты жұмыс көлемі ұлғайяды.
Осындай сәйкес мінездеме линейлік-штабтық басқару құрылымында да
болады. Олар барлық кітапханалар бөлімдеріне әрекет жасауға құқылы болып,
ерекше үйлесім буының жасауына сипатталады. Линейлік-штабтық басқару құрамы
аясында типтік мекемелер болып табылатындар: директормен бірге жиналыстар,
ғылыми-әдістемелік кеңес, редакциялық кеңес, еңбек ұжымының кеңесі.
Кітапхана директорымен бірге жиналыс - ол кеңестік мүше құрамына
әдеттегідей директор және оның орынбасары, құрамды бөлім меңгерушілері,
кәсподақ мекеменің меңгерушісі кіреді. Мұндай кеңес кітапхана директорының
бекітілген ережеге сәйкес көрсетіледі.
Ғылыми-әдістемелік кеңес - ғылыми-әдістемелік жұмысқа байланысты
ұжымның мәселелерін шешуге мәжіліс-жиналыс ретінде ұйымдастырылады, сонымен
қатар ол кітапхананың білікті мамандарынан тұралы және олардың қандай
қызмет дәрежесінде екеніне қарамайды.
Кітапханадағы еңбек ұжымының кеңесі барлық бөлімдерінің жалпы және
маңызды сұрақтарыне жауап беруге немесе талқылауға жиналады, кітапхана
басқармасының кітапхана туралы жылдық есепті оқып, тыңдап және келесі
жылдық жоспарға берілген ұсыныстар тыңдалады.
Кітапхана ұжымының еңбек КЗоТына сәйкес олар құқылы:
кітапхана Ережесіне басқаушымен бірге өзгерістер және қосымша пікірлер,
ұсыныстарды енгізуге қатысады;
басқарушымен бірге жұмысқа қабылдайтын кезде келісім-шартты анықтау;
кітапханаларда қоғамдық мекемелердің шарттарын және түрлерін жөндеп
анықтау;
әкімшілік пен ұжым арасындағы келісім мәселелерін шешу жолдарының
қажеттіліктері туралы жобалар қарастырып, оны бекіту;
Ережеге сәйкес еңбек ұжымының арасындағы келісім мәселелерін шешу және
қарастыру;
Ұжымдық келісім-шартына сәйкес кейбір мәселелердә шешу, мысалы, жұмыс
жоспары және қорытынды жасауға ұсыныстар беру.
Кітапханада кәсіподақ ұйымын құруға болады, оларға жалақы төлеу
және еңбек шарттарын анықтауға құқығы беріледі; еңбекті қорғау қалпын және
қызметкерлердің тұрмыстық-тұрғын жағдайын бақылау.
Иерархиялық құрылымын басқару түрі дивизинальды құрылым болады
(ағыл. division - бөлім, бөлімше). Мұндай құрылым түрі орталықтандырылған
үйлестіруі және орталықсыздандыру басқаруын тіркесудің мінездемесі
(үйлестіруі және орталықсыздандыру бақылауын сақтау). Орталықтандырылған
кітапханалар жүйесін (ОКХ) қазіргі кезде басқаруды осы түрге қосуға болады,
өйткені кітапхана филиалдарына өзіндік өндірістік қызмет көрсетуде
анықталған, оқырмандарға қызмет көрсету және қорларды ұйымдастырумен
байланысты. Бірақ, орталықтандырылған кітапханалар жүйесі даму
стратегиясының мәселелерін шешуді, ғылыми-зерттеу және ғылыми-әдістемелік
жұмыстың, ақылы қызмет көрсету және т.б. бақылауды өздеріне қалдырады.
Дәстүрлі басқаруды ұйымдастыру, әртүрлі иерахиялық модификациялық
құрылымын қолдауда негізделген (ереже бойынша, линейлік-функционалдық және
линейлік-штабтық құрылым элементтерін орталықтандырылған кітапханалар
жүйесін басқару құрылымын ұйымдастыруда көрінеді), міндетті түрде төменгі
басқармалардың жоғарғы тұрған басшыларға субординациялық қарым-қатынасты
сақтау.
"Басқару құрылымын органикалық әрбір жалпы нәтижеге жеке жауапкершілігі
арқылы жетуге мінезделген, басқару процесінің қатысушылар арасындағы
қатынасты қалыптастыру, олар құрылым бұйрығы емес проблеманың шешу
сипаттамасынан тұрады"[4, 122б].
Орталықсыздандырылған басқару құрылымы органикалық құрылымның түрін
көрсетеді, олар былай сипатталады:
- түрлендіру және бюрократизациялау процессі және қатынасынан бас
тарту;
- иерархиялық дәреженің санын қысқарту;
- ұжым арасындағы интеграциялық жоғарғы дәрежесі;
Органикалық құрылымның түрі мақсаттық-бағдарламалық жобалар,
матрикалық және бригадалық құрылым болып табылады.
Мақсаттық-бағдарламалық басқарманың мақсатты-горизонталды дәрежеде
ақпараттық жиынтық ықпал жасау. Нақты құрылым жүйенің ішінде нақты
бағдарлама жасаған кезде пайда болады және барлық құрылым элементтерін
бағдарлама бастығына бағынышты болуына негізделген. Басқару комиссия немесе
топтар арасында жиі қолданылатын проблемалық кеңес арқылы жасалады.
Жобалық құрылым жобалар дайындау кезінде қалыптасады, бұл ұғымды
кітапханаларда әртүрлі мақсатты бағдарламалық процесс өзгерістері арқылы
түсінуге болады, мысалы, жаңа технологияларды меңгеру. Сонымен бірге
кітапхананың еңбек, материалдық және қаржылық ресурстары біріктіріледі.
Жобаны басқару оның мақсатын анықтау, құрамын қалыптастыру, жұмысты
жоспарлау және орындауды ұйымдастыруды енгізеді, сонымен қатар
орындаушылардың үйлестіру әрекеті. Жобалық басқарудың бір түрі арнауы
бөлімше болып табылады - уақытша негізінде жұмыс істейтін өзіндік жобалық
команда құру. Жобалық топ өзара ұйымдастырушылық-меңгерушілікпен
пайдаланады. Кітапхана басқарушысы қойылған мақсаттың орындалу мерзімін
белгілеп, қаржылық лимитінің қаражатын нақтылап, осы топтың ағымдағы жұмыс
сұрақтарына кіріспеуге тырысу керек. Жобалық топ кітапхананың өзіндік
бөлімше түрінде болуы мүмкін. Жоба орындалған кезде құрылған топ таратылып
кетеді, ал оның қызметтері жаңа жобалық құрамға кіріп немесе өздерінің
бұрынғы жұмысына қайтады.
Матрикалық құрылым екі бағынышты орындаушы келесі принциптерден
тұрады: бірінші жағынан - жобаның меңгерушісіне берілетін персонал және
техникалық көмек беретін тікелей бөлім бастығы,екіншіден - жоба
меңгерушісі, жоспарлаған мерзім, ресурстар сапасына сәйкес басқару
процессін іске асыруға қажетті өкілетпен пайдаланады. Осындай ұйымдастыруда
жоба меңгерушісі бағынышты екі топтың тұрақты мүшесі және кітапхананың
басқа бөлімдерінің қызметтерімен, өйткені олар уақытша және шектеулі
ортасының оған бағынышты болғандықтан. Сонымен бірге олардың бөлімше
меңгерушісіне бағынатыны сақталады. Матрикалық құрылымға көшу әдеттегідей
барлық кітапхана барлығын қамтымайды. Нәтижеге жету үшін көбінесе жоба
меңгерушісіне байланысты болады, олар жеке сапалы, жоғары білімді
қасиеттерден қажеттілінген. Матрикалық құрылымның қолдануы арқылы бірнеше
жетістіктерге жетуге болады, сонымен қатар мамандардың біліктілігі
көтеріледі, өйткені жобадан жобаға көшуіне байланысты және кітапхана
қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға мүмкіндігін қамтамасыздандырады.
Мұндай дәстүрлі ұйымдастырушылық басқару түрімен салыстырғанда басқару қиын
түседі, осындай жоспарлау жүйесі, бақылау, ресурстарды бөлу өзгеріске
ұшырайды; жаңа материалдық дәреже стимулы енеді; қызметкерлердің өзіндік
даму және өзін-өзі көрсету қасиеттері қолдау табады.
Басқару құрылым түрі кітапхана мақсатына сәйкес болу керек. Уақытында
өзгерістерге жеңіл және уақытында басқару құрамы серпіліс жасау, оның
нәтижелі дамуына ықпалдасу, ресурстарды рационалды пайдалану.
1.2 Кітапхананы басқару стилі және әдісі
Басқару әдісі - тәсілдердің жиынтығы және кітапхананы басқару
әдістемелік айласы. Әкімшілік, экономикалық және әлеуметтік-психолгиялық
танымды әдістері бар [6, 12б].
Әкімшілік әдістемелік басқаруы - басқаруды қамтып көрсететін, құқық
негізінде құжаттар арқылы көрсетіледі: заңнама нормаларын қолдану;
нормативті актінің локальды бекіту және құрастыру (жарғы, құрылымдық
бөлімдердің Ережесі және т.б.). Мұндай билік жасауы бұйрық түрінде
орндалады, жарлық немесе әмір, әрекеттегі заңнаманы қолдану және орындау
мақсатында жасалады, сонымен қатар басқармалық шешімде әділеттік күші болу
үшін жасалады. Әкімшілік басқару әдісі тәртібі және жауапкершілігі дара
басшылық қатынасы арқылы негізделген.
Экономикалық басқару әдісі - экономикалық жағдайды құруды қорытып,
кітапхана ұжымының қойылған міндеттерді шешуге белсене қатысуды икемдетеді.
Экономикалық әдістер тобына экономикалық есептеуді кіргізеді, олар
ресурстарды жоспарлы басқаруды бөліп пайдаланады (қаржылық, еңбектік,
материалдық) бекітілген жоспарға сәйкес кітапханалық қызметін дамытуға
жібереді. Экономикалық талдау әдісі басқару құралы және жұмыстағы ішкі
резервтерді іздеу болып табылады, кітапхана жұмысының дәрежесін көрсету
жолдарын іздеу.
Әлеуметтік-психологиялық әдіс - ұжымға моральды-психологиялық әрекет
жасаудан негізделген, басқару мақсатына сәйкес қызметкерлердің жеке және
топтық қызығушылығын ояту. Келесі нақты топтарды енгізеді: ұжымның
әлеуметтік дамуды жоспарлау, ұжымға қолайлы әлеуметтік-психологиялық жақсы
климатын жасау, моральдық ынталандыру әртүрлі ұжымдық және жеке түрлерін
табу жолдарын, ұжымның топтық саны сезімін тәрбиелеу, даму дәстүрі және
сақтау, басқаруда ұжым мүшесінің жеке-психологиялық ерекшелігінің есебі,
мотивацияның қалыптасу бағыты және зерттеуі және т.б.
Кітапхана функцияларының басқару жүйесінде орталық мәнерде басшысы
орындай алатын, белгілі бір талаптарға сәйкес болу қажет. Мамандықтың
талап, қажеттілігі инструкциясының дәрежеге сәйкес болу керек.
Басқарушының квалификациялық талабы барлық кітапхана типінің
нормативті құжатына сәйкес болып - жоғары біліктілікті және кітапханалық
жұмыс тәжірибесі болғанын талап етеді. Осы талаптар маманның шеберлігі мен
білімінен қалыптасады, сонымен қатар білім дәрежесі және жұмыс
тәжірибесінен тексеріледі. Жеке басшылардың лауазымдық міндетінің нақты
тізімі кітапханада лауазым нұсқау түрінде құрылады. Осы құжаттар негізінде
аттестация өткізеді, онда басқарушының кәсіби сапасына белгілі және сәйкес
келетіні анықталады, кәсіби білімін, біліктілігін нақты ұйымдастырушылық
жағдайда және шығармашылық процесінде тәжірибеде сапалы пайдаланады.
Бастықтың қандай қасиеті бар соған жұмысты басқару стилі де байланысты.
Стиль - ол, бастықтың басқармалық мінезін, басқару әдісін таңдауды
пайдаланатын түрі. Жалпы қабылданған басқару стилі үш бөлімге бөлінеді:
директивалық, демокрктиялық және либералдық.
Директивалық басқару стилі тым орталықтанған билігімен ерекшеленеді.
Мұндай жағдайда, ережеге сәйкес бастық қарсы шығып сөйлегенді, басқалардың
ой-пікірін тыңдайтын, бағынышты қызметкерлердің жұмысына жиі араласып,
тексеріп, бұйрығының орындалуын бақылайды. Өздерінің қажеттілігіне мән
бермей және критиканы елең қылмайды.
Директивалық басқару стилінің сипаттамасы:
мәселені жеке өзі шешеді
команда береді, бұырады, жарлық береді
жауапкершілікті өзіне алады немесе бағыныштыларына салады
ынталандыруды толық басып тастайды
білікті мамандардан қорқады
жан-жақты білімді
қызметкерлерімен алшақ, ара қатынаста болмайды
қатал тәртіпті қолдайды
жазаны негізгі әдіс ретінде қолдайды
таңдаулы адамдарды тек мейрамдарда мадақтайды.
Директивалық-басшы бірінші кезекте әкімшілік қызметін атқарады, негізгі
мақсатын тәртіп пен бақылауды ұйымдастыру деп түсінеді. Оның ойы бойынша,
адамдарды жұмыс істеуге мәжбүр ету керек, сондықтан ол бағыныштылар өз
бетімекн жұмыс істегеннен кейін, біреудің қол астында болғанды қалайды деп
сенеді. Бұндай басшы келіспеушілікке шыдамайды, басқалардың пікіріне құлақ
салмайды, бағыныштылардың жұмысына жиі араласады, олардың жұмысын қатал
бақылайды. Оның талабы қатты, тура, кейбір автократтар қызметкерлерінің
идеясы мен ұсыныстарын ықыласпен тыңдайды, бірақ соңғы шешім қабылдағанда
олардың пікірлерін пайдаланбайды. Бұндай басшы өзіне арналған сынды
көтермейді,бірақ өзі басқаларды үздіксіз сынайды, әкімшілік жазаны
бағыныштыларына ықпал жасаудағы ең тиімді жол деген ойда болады. Осындай
басшыға қарамағындағыларды сыйлау қасиеті жетпейді. Тәжірибеде директивалық
әдіс сирек кездеседі.
Демократиялық басқару стилі бағынушыларды дербестік басқаруды
мінездейді және олардың квалификациясы және орындалатын функциялары, мақсат
қою, жұмысты бағалау, шешімдер дайындау және қабылдау т.б. қызмет түрлеріне
икемдеу. Осындай жағдайда бастық адамдарға сыйластық қатынаспен мінезделеді
және олардың қажеттіліктеріне қамқоршы болады. Ол қызметкерлерімен ақыл-
кеңесімен бөлісіп және олардың пікір-ойларын тыңдайды. Мұндай бастықтар
алдына қойған өздерінің мақсатына жете алады, өйткені бағыныштыларды
көндіре алады. Демократиялық стиль шығармашылық белсенділікті
ынталандырады, өзара сенімдік және серіктестік қатынас қалыптастыруға
тырысады.
Демократиялық басқару стилінің сипаттамасы:
шешім қабылдаудың алдында бағыныштылармен ақылдасады
бағыныштыларына тапсырманы ұсынады
жауапкаршілікті өзіне берілген өкілеттілікпен таратады
бағыныштылардың ынтасын қолдау
іскер, білімді мамандарды таңдайды
үздіксіз өзінің білімін толықтырып отырады
бағыныштылармен ара қатынаста болуды жақсы көреді
саналы тәртіпті жақтайды.
Мұндай бастықтар алдына қойған өздерінің мақсатына жете алады, өйткені
бағыныштыларды көндіре алады. Демократиялық стилі шығармашылық
белсенділікті ынталандырады, өзара сенімдік және серіктестік қатынас
қалыптастыруға тырысады.
Либералдық басқару стилі қызметінің көлемдегі асырылмайтындығымен
ерекшеленеді, өзінің инициативалық және әрқашан үстінен қарайтын
бастықтардан қашан бұйрық келетінін күтіп жүретін, өз мойнына
жауапкершілікті алмайтыны сипатталады.
Либералды басқару стилінің сипаттамасы:
басшыдан жоғарыдан жарлық күтеді немесе кеңестің шешімін күтеді
бағыныштыларына тапсырманы бергенде өтінеді
өзінен бар жауапкершілікті алып тастайды
кадрларды таңдумен шұғылданбайды
өзінің білімін толықтырып отырады
бағыныштылармен өзара қатынасқа бармайды
жұмсақ
формальді тәртіпті қолдайды.
Бастық либералдық стилімен жұмыс істейтін, бағынышты қызметкерлердің
ісіне аса мән беріп, араласпайды, кейде тіпті белсенділік көрсетпейді,
көбіне басқа ұйымдардың қызметкерлерімен тіл табыспайды.Ұжыммен жақсы
қатынаста болады, сыпайы, инабатты, проблемаларын шешуде көмектесуге
тырысады. Мұндай бастықтар критика мен ой-толғамдарды тыңдай біледі, бірақ
көбінесе өзі іске асыра алмайды.
"Жұмыс стилінің қалыптасуы - қиын процесс. Басқаруда қандай стильді
таңдасаң да "таза түрінде" қабылданбайды. Жаңа кезеңде бастықтар жаңа
басқару стиліне көшуге тиісті, онда басқару аса маңызды емес, қызметті
басқаруында қатысуды ынталандыру - "ұжымдық басқару" деп аталады.
Басқарудың нұсқасы мынадан тұрады: жұмысшылардың өзіндік басқаруды бақылау
және жұмысқа жақсы жағдай жасаған болса, берілген мүмкіндіктерді белсене
пайдаланып, біліктілігін кеңейтуге тырысып, шығармашылық деңгейді көтереді.
Сонымен бірге бастық сенімдік таныту керек. Ұжымдық басқару, келесі түрде
болуы мүмкін: жұмыста жан-жақты білімін, кәсіби тәжірибесін дамыту; қызмет
түрімен араласу және аралас мамандықты оқу; жұмыс мерзімінің ауысуы; бірін-
бірі ауыстыру" [7,14б]..
Басшы-демократ жоғарыда айтылғандардан айырмашылығы бар. Оны ойынша,
ара қатынасқа, өз пікірін білдіруге, табысқа талпыну қажеттілік, сондықтан
бағыныштыларымен жақсы ара қатынастарын жөндеуге тырысады және олардың
қабілеті мен бастамаларын көрсетуге мүмкіндік жасайды. Бағыныштылар басқару
жұмысына белсенді қатысады, тапсырманы орындауда еркінділікті пайдаланады.
Басшы-демократ басқалардың пікіріне құлақ салады, өзінің артықшылығын
көрсетеді, сынға ақылмен қарайды, жауапкершіліктен қашпайды.
Либеральды стиль сырттай демократиялы стильге ұқсайды. Либеральды
бастық сыпайы, зейінді, қадірлі, сынды тыңдауға дайын. Бірақ ұсынылған
дұрыс ойларды іске асыра алмайды. Либерал-басшы жауапкершілікті өз мойнына
алғысы келмейді. Қолайсыз шешім қабылдағанда жауапкершіліктен қашады.
Жоғарыда келтірілген сипаттамаларға қарағанда, ең жақсы стиль
демократиялық болып табылады, сондықтан соған талпыну керек.
Бірақ, әртүрлі кітапхананы басқаруды біркелкі қарамау керек:
біріншісінде - демократиялық басқару стилі қызмет сапасын көтеруге
көмектессе, ал екіншісінде - директивалық басқару өте тиімді болуы мүмкін.
Бұлардың нәтижесі көптеген себептерге байланысты. Басқарушы өзі талдау
арқылы қызметке сәйкес шешім қабылдау қажет. Бастық қызметкерлеріне сенімді
болса, онда көптеген сапалы, тиімді жетістіктерге жетеді.
"Кітапхананы басқарудың жалпы жұмыс орнын ұйымдастыру және
қауыпсіздікті сақтау жолдары, әр уақытта да әлеуметтік және экономикалық
көрсеткіштердің дамуына ықпалын жасаушы жолдарының бірі жұмыс орынды тиісті
ұйымдастыру және қауыпсіздікті сақтау болып табылады"[8, 41б]. Себебі,
жұмыс орны - бұл еңбек қызметіндегі маңызды аймақ болуына байланысты
технологиялық процесстермен, басқа да істерді атқару мақсатында арнайы, әрі
лайықты жабдықтармен жабдықталуы қажет.
Жұмыс орыны заман талабына сай болу үшін мына мәселелерді шешуді
қажеттілік етеді:
- жұмыс орнын тиімді жабдықтау және керекті мүліктермен жабдықтау
қажет;
- ең орынды жабдықтар әрі керекті мүліктерді жұмыс орнына орналастыру;
- санитарлық-гигиеналық және өрт қауыпсіздігі жағдайын жасау.
Осы тұрғыда кітапханалық-библиографиялық қызметте неғұрлым кітапхана
қызметкерлерінің жұмыс орындарына тиянақты ұйымдастырып, қауыпсіздікті
сақтауға көңіл бөліп отырса, соғұрлым нәтижелі жетістіктерге қол жеткізіп
отырылады.
Кітапхана қызметінің жедел дамуына кеңсе жиһаздарынан бастап,
автоматтандыру техникасы, оргтехника, телефон және факс жабдықтары нәтижелі
көрсеткіштерге жетуге әрекет жасайды.
Мысалы, кітапхана қызметкерлерінің орны қызметтік-өндірістік орында
және оқу залында да болуы мүмкін. Ал, оқу залы кітапхана қызметкерлерінің
жұмыс орыны ғана емес, ол оқырманның да жұмыс орыны болып есептеледі.
Өйткені, келген оқырман кітаптар қорына, каталогтарға, электрондық іздеу
жүйелеріне еркін, ашық түрде мүмкіндік жағдайлары жасауы керек.
"Бүгінгі адамзат өмірінің табалдырығын аттаған XXI ғасырымыз жаңа
технологияның жан-жақты дамуымен ерекшеленеді. Ақпараттық технологияның
жылдан-жылға кең құшақ жайып, оның адам қызметінің барлық салаларына енуі -
өркениетті дамудың қажетті міндеті болып отыр. Қазіргі кезде бүкіл
дүниежүзілік елдер сияқты, Қазақстанның да ақпараттық дамуы жүзеге
асырылуда. Сондықтан, жаңа технологияларды игеру үшін, оны дұрыс оқи білу,
бағалай және алған ақпараттарды орнымен пайдалана білу кітапхана
қызметкерлерінің жауапті ісі. Яғни, компьютерлік сауаттылық деп компьютерді
пайдалана отырып оқу, жазу, есептеу, сурет салу және ақпаратты іздеу
жолдарын меңгеру деген сөз. Сондықтан, әр кітапхана бастығы кызметкерінің
жұмыс орнын дербес компьютерлік қондырғымен жабдықтауды талап етеді. Тек
компьютерлік қондырғы болған уақытта ғана кітапхана ісіндегі түрлі
технологиялық процестер автоматтандырылып, кітапханашының жұмыстары бір
жағынан жеңілдесе, екінші жағынан ол адамға компьютерде істеу үшін түрлі
жағдайлар жасалуы керек" [9, 41б].
Біріншіден, жұмыстағы отыратын орын ыңғайлы, тар болмауы қажет.
Үстелдің, отырған орындықтың биіктіктері маманның талап-тілегіне сай болуы,
бөлмедегі жарық сәулесінің электр шамының қуаттылығы адам көзіне кері
әсерін тигізбеу жолдарын қарастырып, ГОСТ-қа байланысты тексерістен өту
керектігін талап етеді.
Сондай-ақ, компьютермен жұмыс істеу барысында компьютерлер сәулесінің
адам ағзасына зиянын кетірмеу үшін арнайы қорғайтын жабдықпен жабдықталғаны
жөн.
Әрине, сөрелердің орналасу аралық қашықтықтары, жылу жүйесінің тұрақты
істеуі де кітапхана қызметкерлерінің іскерлігін нәтижелі артыруға әсерін
тигізеді. Осы, басқа да, жұмыс орнына байланысты жақсы жағдайлар жасауды
көзден тыс қалдырмау керек. Кітапхана жұмысында қауыпсіздікті сақтау
мақсатында кітапхана қызметкерлерімен арнайы сабақ, семинарлар өткізіп
қызметкерлердің біліктілігін тексеріліп отырылып, жағдайлар жасалатын болса
нәтижелі көрсеткіштерге жетуге мүмкіндіктер туады.
"Қалды күн талабына сай ғылыми-техникалық жетістіктерді қолдана біліп,
түрлі зерттеулерді өткізіп отырған жөн деп есептеймін. Осы тұрғыда, жұмыс
уақыты қалай пайдаланылады, қандай ішкі резерв мүмкіншіліктері бар,
лауазымдық инструкциялар, карталар, нәтижелік іске қандай кедергілер
кездеседі, оны жою жолдары, қызметкерлердің әлеуметтік жағдайының жақсарту
түрлері мен жолдарын анықтап отыру кітапхана басшысының басты жауапкершілік
міндеттерінің бірі деп есептеймін"[10, 13б].
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Заңындағы Еңбектегі қауыпсіздікті
сақтау ережесі, ондағы көрсетілген талаптары, жымыскердің құқығы екі жақтық
жұмыс беруші мен жұмысшының жауапкершіліктері, осы Заңды орындалуын
қадағалау, мониторингтік зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің талабы
болып отыр. Себебі адамның өмірі, оның денсаулығы ең алдыңғы мақсат түрде
қаралып отырылуы керек.
Басқару функциялары - жұмысы басқарудың негізгі түрі, ерекшелігімен
танылатын, басқару қызметінің арнаулы қайталануы және көрсетілім болып
табылады [4, 106б]. Басқарудың негізгі функцияларының бірі - жоспарлау.
Жоспарды орындау кезінде - жүйелік шаралардың құрастырғанда нақты
міндеттері мен мақсаттары анықталып және оны іске асырудың табу жолдары
көрсетіледі, күнтізбелік мерзімге жасалған кітапхана және оның бөлімдерінің
жоспарланған бақылау көрсеткіштері. Орындау мөлшеріне байланысты жоспардың
екі түрі бар: болжамды және нұсқулы. Болжамды жоспар кейбір жоспарланатын
кезеңнің бағдарламасын көрседеді, кітапхананы дамытудың ең тиімді
тенденциялары нақтыланады. Олар нақты жоспар шешімін қабылдауға теориялық
шарты бойынша қабылданады. Нұсқаулық жоспарда нақты орындау мерзімі мен
жұмыс көрсеткіштері мазмұндалып беріледі.
Уақытына байланысты ағымдағы және болашақ жоспарлар түрлері бар
(жылдық, тоқсандық, айлық). Жұмысты жоспарлау бойынша - кітапхана жоспары,
құрылымдық бөлімдердің жоспары, кітапхана қызметкерлерінің жеке жоспарлары.
Барлық кітапхана жұмысын қамтитын жоспар әмбебап немесе тақырыптық болады.
Жоспардың барлығы жүйеленіп кітапханаы дамытуға және үздік жұмысты
жоспарлау және олардың қайталанбауын ескереді [4,195б].
Болашақ (стратегиялық) жоспар - негізгі қызметтің және ресурстар
базасын дамытатын нақты жиынтық бағдары. Болашақ жоспардың жалпы бағдары -
ұжым қызметінің негізгі бағытын ашып көрсету (ереже бойынша 5 жыл), негізгі
көрсеткіштердің динамикасын айқындау. Мұндай жоспар кітапхананың барлық
қызмет бағыттарын көрсететін немесе ұзақ мерзімді даму бағдарламасы немесе
бірнеше приоритеттік бағдарын көрсетеді (кітапхана қорының тақырыптық
жоспары, ғылыми-зерттеу жұмысының жоспары және т.б.)
Жоспар құрылымы бірнеше бөлімнен тұрады:
1. Ең маңызды мақсаттардың сипаттамасы, объективті шарттың басталуын
және оларды жоспарлаған мерзімде орындаудың қажетті мерзімі.
2. Мақсатқа жету тәсілдері.
3. Ресурсты қамтамасыз ету.
4. Ұйымдастырушылық құрамды жетілдіру, кітап қорын сатып алу бойынша
шаралар, ұжымның әлеуметтік дамуы.
Статегиялық даму әдістемесі - кітапхананың жаңа даму құралы болып
табылады, әсіресе ішкі аймағының өзгеріс жағдайына қарағанда. Оның
қорытындысы, жиынтық стратегиялық жоспарлаудың ұйымдастырушылық айқындығы
болғандығы және кітапхананы басқару құрылымы кітапхана мақсатына жету ұзақ
мерзімді стратегиясын орындауды қамтамасыз етуге арнайы құрылған.
Стратегиялық жоспарлауды құқықтық - ұйымдастырушылық құжаттардың
тұжырымдамасы аса маңызды орын алады (кітапхана Ережесі, құрылым
бөлімдерінің Ережесі туралы және т.б.) кітапхана міндеттері.
"Мақсат ағышы" стратегиялық жоспарлаудың түбінде жатқан негізі -
біріншіден бір мерзімге кітапхананың жалпы мақсаты анықталады, содан кейін
әрбір бөлімдердің сәйкес келетін міндеттері айқындалады, және ең бастысы -
шараларды белгілеу емес, оның нәтижесі.
Басқармалық шешім қабылдауға көмектесетін стратегиялық жоспарлау
процесінің құрылымы болып табылады. Қажетті көлемде жаңашлықты енгізу және
ұйымдастырушылық өзгерістер оның мақсатының нәтижесін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау процессі мынадай сұрақтарға жауап береді:
Кітапхананың қазіргі жағдайы қандай, стратегиялық жағдайы қандай? Кітапхана
бастығы болашақта қандай жағдайда көргісі келеді? Алдына қойылған мақсатқа
жету жолында қандай кедергілерге кездеседі? Қойылған мақсатқа жету үшін не
істеу керек?
Стратегиялық жоспарды тараулар түрінде беруге болады, олардың әрбірі
кітапхана қызметінің нақты бағытына арналған. Тараулар ситуациялық мазмұнын
көрсетеді, жоспарды құрастырудың кезіндегі жаратымды және жаратымсыз
жағының дәйектемесін көрсетеді, жоспарланған шаралардың болашағы
көрсетілген тізімі, берілген жоспарды орындау мерзімі және оған баға беру,
ұсынылатын жаңа қызмет бағыты және қызмет түрінің дәйектемесі. Барлық
кітапханаларға толық қатысты жоспарларда тараулар болу керек (мысалы,
автоматизация және құрал-жабдықтар).
Стартегиялық жоспар жүйелік бағдарламалар және жоспар-жоба, бизнес-
жоспарларды қоса енгізеді, оны әзірлеудің бірінші этапында жоспардың объект
жағдайы талдаудан өтеді, мақсатты даму дәрежесіне жеткенін айқындау,
ресурстарды сапалы пайдалану дәрежесі, сонымен қатар жетіспеушіліктер және
оны жою жолдары. Содан соң жоспардың концепциясы жасалады - объективті
сұрақтар мен нақты бағытың даму түрін мәліметтер негізінде талдауды таңдау.
Алдын-ала кітапхананы даму мақсатында нақты міндеттер айқындалады. Келесі
жылға дейін екі-үш ай бұрын жоспарланады.
1.3 Басқару қызметінің маңызды компоненті – лидерлік
Басқару қызметінің маңызды компоненті - лидерлік, яғни адамдарға әсер
ету қабілеттілігі. Көптеген менеджерлердің лидерлікке қабілеттілігі көп
емес, сонымен қатар, кейбір лидерлер басқару лауазымына сәйкес келе
қоймайды. Лидерлік және әйгілік бірдей сапалар емес. Кейбір жағдайларда
басшылар дөрекілік пен агрессивті қылықтарды тиімді лидерлікпен
шатыстырады. Лидерлік - бұл жалпы басқару емес, оның бір бөлігі. Егер адам
мықты лидер, бірақ нашар басқарушы болса, оған бағынатын адамдардың
қойылған мақсаттарына жетуі қиынға түсуі мүмкін.
Менеджердің қызметі оған кәсіби талаптарды қояды. Оларға сәйкес
менеджердің мынадай қасиеттері болуы тиіс:
1. концептуалдық, яғни жалпы фирманың қызметін көрсету және оны сыртқы
ортаның құбылыстарына бейімдеу, басқаша айтқанда, ол стратегиялық
жоспарлаудың дағдыларын білуі қажет;
2. оперативтік, яғни қабылданатын шешімнін деңгейінде квалификациясының
жеткілікті болуы;
аналитикалық, яғни ол анализдің ғылыми әдістерін тиімді пайдалануды білуі
қажет, алдымен сандық анализдің құралдарын білуі қажет; ол проблеманы
анықтап, альтернативтік шешім белгілеуді білуі тиіс;
әкімшілік шешімдерді қабылдау қабылеттілігі, яғни ұйымдастыру және түрлі
процедураларды жүргізу дағдылары болуы тиіс;
коммуникативтік, яғни ауызша және жазбаша нысанда өзінің ойларын және
тұжырымдарын жеткізуді білу;
коммуникабельдік, яғни өзінің фирмасында, сондай-ақ оның сыртында
әріптестерімен қарым-қатынастарын орнатуды білу;
белгілі деңгейде техникалық білімдерінің, сондай-ақ басқарушылық
мәселелерді шешу үшін қажет спецификалық білімдерінің болуы.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес, кітапхана менеджерсіз болуы мүмкін емес,
себебі олар: кітапхананың бөлек операцияларын байланыстырады; кітапхананың
негізгі қызметін орындауды қамтамасыз етеді; кітапхана қызметінің
стратегиясын өңдейді, кітапхана қызметінің нәтижелері үшін жауап береді;
кітапхананың сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді; кітапхана атынан
түрлі қатынастарға қатысады.
Менеджердің қызметін зерттей отырып, оның негізгі үш функциясын
белгілеуге болады.
Біріншіден, менеджер кітапхананың негізгі мәселелерін анықтап,
ресурстарды бөлу мәселесін шешеді және ағымдағы түзетулерді жүзеге асырады,
бұл жағдайда ол қабылдаған шешімі үшін жауап береді. Сондықтан, менеджер ең
дұрыс шешімді таңдауды ғана емес, басқаратын ұжымды белгілі бағытпен
батылды жүргізуді білуі қажет.
Екіншіден, менеджер кітапхананың ішкі және сыртқы ортасы туралы
мәліметті жинап, оны таратады және кітапхананың мақсаттарын түсіндіреді.
Менеджердін мәліметті білгендігі оның жұмысының нәтижелеріне әсер етеді.
Үшіншіден, менеджер басшы ретінде кітапхананың ішкі жәнс сыртқы
қатынастарын реттеп, кітапхананың мүшелерін мақсаттарға жетуге бaғыттайды,
олардың күш-жігерлерін үйлестіреді және кітапхана атынан өкіл ретінде
шығады.
"Басқарудың иерархиялық деңгейі көтерілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Ибрагимова Б.Е.
Кітапхананы басқарудың ғылыми-әдістемелік және инновациялық қызметі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050418 Кітапханатану және библиография
Көкшетау, 2012
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кітапхананы басқарудың ғылыми-әдістемелік және инновациялық
қызметі
050418 Кітапханатану және библиография
Орындаған: ______________
Ибрагимова Б.Е.
Жетекші: _____________
филол.ғ.к. Қажыбай А.Т.
Қорғауға рұқсат берілді
Кафедра меңгерушісі ______________ ф.ғ.к., доцент
м.а.
Фаткиева Г.Т.
Көкшетау 2012
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кітапхана ісінің негізгі бағыттарын басқару
1.1 Кітапхананы басқару
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кітапхананы басқару стилі және
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Басқару қызметінің маңызды компоненті –
лидерлік ... ... ... ... ... ... . 20
2. Кітапханалардың ғылыми-әдістемелік қызметінің рөлі және функциялары
2.1 Басқарудағы ғылыми-әдістемелік және инновациялық қызмет ... ... . 26
2.2 Инновацияны зерттеудің бағыттары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Кітапхана менеджері жаңарудың
көшбасшысы ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 59
Қосымша: Мен – қазақпын деген тақырыпқа арналған презентация
Кіріспе.
Кіріспе
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда ақпараттық қоғамға өтуді
анықтау, ақпараттық нарық талаптарына сәйкес кітапхананы инновациялық
басқаруды таңдау, заман талабына сай кітапханалық-библиографиялық,
ақпараттық өнімдерін электронды түрде аудару, сонымен қатар ақпараттық
ресурстарды басқару сияқты кітапхана саласында маңызды мәселелер туындап
отыр. Кітапханалар қаржылық және заңгерлік дәрежені иеленіп, олардың
тәжірибелік жұмысында жаңа ақпараттық технологиялар белсенді енгізілуіне
байланысты, кітапханалар өздеріне жаңа технологиялық, қаржылық және
ақпараттық нарықты меңгере бастады.
Кітапханаларды басқаруда инновациялық әдістер қолданылып
жетілдіруде. Теориялық ұғымды талап ететін және лайықты әдістемелік шешім
қабылдайтын кітапханалық тәжірибеде, басқару қызметінде жаңа бағыттар мен
жаңа қызмет түрлері еніп келеді - олар менеджмент, маркетинг, стратегиялық
жоспарлау, инновациялық қызмет және тағы басқа түрлер.
"Қазақстан Республикасының Мәдениет туралы" Заңында кітапхана
басқарушыларының құқықтары мен міндеттері біршама ұлғая түсті. Бірақ,
қазіргі кезде "Кітапхана туралы Заң" әлі де жобаланып қарастырылуда. Егер
кітапхана туралы заң қабылданатын болса, кітапханалар өздері нақты қызмет
түрлерін және оның мазмұнын анықтауға құқылы болып, сонымен қатар кітапхана
басқарушыларына үлкен жауапкершілік жүктелетін болатын еді.
Кітапхана ұжымын жаңа талаптарға сай басқарудың, сонымен қатар
ақпараттың қайнар көзі кітапханалық басқармалық құжаттардың рөлі де өсуде.
Кітапханалар Қазақстан Республикасының кітапханалары қоғамды
ақпараттандыру орталығы ретінде анықталған. Соның ішінде көптеген
мемлекеттік модернизациялық және ақпараттық құралдар, кітапханалық-
библиографиялық өнімдер мен қызмет инфрақұрылымдарының кеңейтілуіне аса
назар аударып отыр.
Кітапхана ұжымының қызмет көрсетуін басқарудың рөлі арта түсті, даму
жолдары анықталып, ақпараттық-библиографиялық қызметінің түрлері мен
әдістері жетілдірілуде.
Әлемдік талаптарға сәйкес, қоғамның ақпараттандырылуы бүгінгі күннің
өзекті мәселесі. Сондықтан қоғамды дұрыс бағытта, сапалы ақпаратпен
қамтамасыз ету үшін ең бірінші кезекте негізгі ақпараттық-мәдени орталық
болып табылатын кітапханалардың қызметі дұрыс жолға қойылуы керек. Сол
себепті кітапхананың инновациялық-әдістемелік қызметін, оның даму
ерекшеліктерін оң жолға қою кітапхана қызметіндегі басты мәселе. Бүгінгі
ақпараттық технологияның қарыштап тұрған күнінде бәсекелестікке қабілетті
болу үшін кітапхананың инновациялық-әдістемелік қызметінің кітапхананың
дәстүрлі қызметімен бірігіп, бір арнада қызмет етуі өте маңызды.
Дипломдық тақырыптың зерттеу деңгейі. Кітапхананы басқарудың даму
жолдары, ғылыми-әдістемелік және инновациялық басқару қызметі және
кітапханалық инновация тақырыбы қазіргі таңда шетелдік, ресейлік, сондай-ақ
қазақстандық авторлар арқылы кеңінен қозғалып жүрген мәселе. Ресейде осы
тақырыпты кеңінен қозғап жүрген авторлар Т.С.Ильина, Е.К.Качанова,
Н.В.Жадько, И.М.Суслова, И.М.Фрумин сияқтылар болса, қазақстандық
авторлардан К.Ғ.Өрмұрзина, И.М. Иващенко, С.Ш. Қожаханова, С.Ахметова,
Р.Бердіғалиева және т.б. көптеген авторларды атауға болады.
Жалпы аталған авторлардың еңбектерінде көрсетілгендей кітапханадағы
инновациялық саясат стратегиялық жоспар, мақсатты бағдарлама, инновациялық
жоба, инновациялық қызметті қолдау жобалары және ағымдағы жоспарлардан
тұрады. Кітапханалық инновациялық үрдістермен қатар кітапханада дәстүрлі
қызмет әдістері де қатар дамып отыруы тиіс. Бұл анықтамалық-библиографиялық
қызмет деңгейі дәстүрлі қызмет түрінің тиімді қолданылуы мен жаңа әдістері
ұтымды пайдалану принципі нәтижесінде жүргізілуі керек.
Зерттеу объектісі. Кітапхананы басқарудың негізгі бағыттары арқылы
кітапхана жұмысындағы басқару жүйесін және жаңа қызмет түрлерін зерттеу.
Қазіргі заман талабына сай кітапхананы басқару негізінің стратегиялық
дамуы, ұйымдастырылуы, қалыптасуы және пайдалану жолдары.
Зерттеу жұмысының пәні. Кітапхананы басқарудағы ғылыми-әдістемелік
және инновацмялық қызмет.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік (методологиялық)
негіздері. Дипломдық жұмыста кітапханатану және библиографияның ақпараттық
ғылыми танымның негізгі қағидалары, бағыттары басшылыққа алынды. Димломды
жазу барысында әлеуметтану, мәдениеттану, журналистика, философия
ғылымдарының отандық және шетелдік бұрын-соңды жазылған көптеген теориялық-
талдамалы, әдістемелік еңбектері, қазіргі кітапханатанудағы озық ой-
пікірлер мен ғылыми-зерттеу жұмыстары жетекшілікке калынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кітапхана жұмысын басқарудағы түрлі
библиографиялық және кітапхананың ақпарат қорларын бәсекелестікке жетуді
қамтамасыз ету, оның бағдарламасы мен жабдығын
қамтамасыз ету мамандармен құжаттар, өндіріске керек жабдықтар т.б.
қызмет. Кітапхана өндірісіне кедергі иновация (жоғарғы қызмет көрсетумен
кітапхананың бәсекелестікке төтеп беретін өнімдерін шығару
Кітапхана құрлымындағы иновация жүйелері: басқару, технология, өндіріс
иновация нарығы жағдайында нәтижелі қызмет көрсетуді қамтамасыз ету. Осы
дипломдық жұмысымжы жазу барысында кітапхана жұмысын иновациялық стратегия
бағытында басқарудың түрлі жолдарын қарастырып оқып білдім.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Кітапхананы
басқаруда ғылыми-әдістемелік, инновациялық әдістерді пайдалану - барлық
қызметкерлердің белсенділігін талап ететін кітапхана қызметінің жалпы
мазмұнының қайта құрылуы. Бұл процессте шығармашылық потенциялын дамыту
үстіндегі әрбір қызметкер және барлық ұжым тұрақты дамуға мүмкіндік алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Кітапханалық инновацияның теориясы мен
практикасы дамудың алғашқы сатысында тұр. Алдағы уақытта көптеген
шешілмеген сұрақтарды зерттеу қажет. Сондықтан, бүгінгі күні кітапхана
инновация саласында келесі тұжырындар орын алады:
1. Кітапхананың ақпараттық саласында шығынды бағаның құрылымын басқару
(инновациялық шығындардың құрамы мен құрылымы; шығындардың көлемін
анықтайтын факторлар және инновациялық шығындарды басқару әдістері;
шығындарды саралау, жоспарлау және бақылау, кітапхананың инновациялық
өніміне баға тағайындау);
2. Кітапхананың инновациялық қызметін қаржыландыру (кітапхананың
инновациялық қызметін қаржыландыру формалары (бюджеттік қаржы бөлу,
бюджеттік емес қаржы) және кітапхананың инновациялық қызметін
қаржыландыратын мемлекеттік емес көздер);
3. Кітапханалық инновацияның нәтижелігін бағалау (эффект түрлері
кітапхана инновациясының нәтижелігінің кешендік бағасы; кітапхана
инновациясының ғылыми-технологиялық, әлеуметтік және экономикалық
нәтижелігі; кітапхананың инновациялық дамуының стратегиялық көрсеткіштер
жүйесі).
4. Инновациялық қызметтің құқықтық қамтамасыз етілуі (интеллектуалдық
меншік, жеке тұлғаның шығармашылық әрекетінің нәтижесі және кітапхана
қызметкерлерінің азаматтық құқық объектісі ретінде; кітапхананың
инновациялық қызметінің интеллектуалды меншік объектілері); 5. Кітапхана
танушылық зерттеу нәтижелерін қолдану және оған бейімделу ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты:
1. Кітапхананың ғылыми-әдістемелік, инновациялық қызметінің
спецификасын анықтау;
Міндеттері:
1. Кітапханадағы инновациялық саясаттың мазмұнын және оның жүзеге асу
ерекшеліктерін анықтау.
2. Инновацияның негізгі объектілерін анықтап, олардың әр алуан түрлерін
орындау процессін сипаттау.
3. Кітапхананы инновация арқылы басқаруда жетістіктерге қол жеткізу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс соңында
қосымшалар берілген.
1. Кітапхана ісіндегі негізгі бағыттарын басқару
1.1 Кітапхананы басқару негіздері
Өмірдегі барша құбылыс - уақыттың, мезгілдің билігі мен әміріне
тәуелді. Осынау ақиқаттың қиыны, жөнімен алып қарайтын болсақ, тоқсаныншы
жылдар республикамыздағы кітапханатану ғылымы дамуының жаңа бір кезеңінің
басталуы ретінде есте қалғалы отыр. Адамның жанына аса зор рухани азық
беретін бұл саланың бұлайша жаңа міндеттер биігіне Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет ретінде шаңырақ көтеруіне қарай қалыптасқан саяси, әлеуметтік-
экономикалық ықпал етіп, жол ашып отырғандығын атап айту орынды.
Баршамыздың бойымыздағы жаңа күш-қуат болып құйылған осынау жақсылық енді
әрқайсымыздың белсенділігімізді арттырып, ой-өріс пен санадағы өрлеуге
бастау да даусыз. Әрине, санадағы мұндай жаңару оңай, өзінен-өзі жүзеге аса
қоймаса керек. Халқымыздың сондай өмірлік қажетіне қызмет ететін
кітапханалар жүйесі де өз басынан қиын да, қажетті де кезеңді кешіру
үстінде [1, 3б]
Осындай биік талаптар тұрғысынан ала отырып, қазіргі кітапханалар
тіршілігінің кейбір маңызды жақтарын талдап, саралап көрейік. Ең алдымен
кітапханаларымыздың дербестігі өріс алып, тиісті қаржыларын өзі жаратып, өз
қажетін өзі алатын болды. Мұндай еркіндік оқырмандарды қызықтырып, ғылымда
қызмет көрсетудің жаңа да игілікті әдістерін іздеуге құлшындыра бастады.
Осыдан келіп, алдымызға кітапханалардың республикамыздың ақпараттық
құрылымы жүйесіндегі орны мен рөлін анықтау міндеті қойылып отыр. Олай
болса, біз қазірдің өзінде жан-жақты зерттеу, егжей-тегжейлі талдап,
талқылайтын бірінші кезектегі маңызды проблемаларымызды, мүмкіндіктеріміз
бен перспективаларымызды анықтап алуымыз дұрыс болмақ. Уақыттың бүгінгі
талап-тілегіне сәйкес көпшілікті ақпараттық қажеттіліктермен өз дәрежесінде
қамтамасыз ету үшін кітапхана істерін жүргізу мен басқарудың жаңа тәсілдері
керек екендігі де даусыз.
Ондай өрелі міндетті жүзеге асыру мақсатында ең алдымен бұл саладағы
әлемдік тәжірибеге назар аударуымыз керек. Сонымен қатар ақыл-ойды, сана
мен парасатты ғылымды дамытудың бұған дейін өмірде сыналған, өзін-өзі
ақтаған жөн-жобаларын да сараптан өткізудің маңызы өте зор.
Кейінгі кезде республикамызда кітапхана ісі едәуір дағдарысқа
ұшыраған жайы бар. Бұл жағдай ең алдымен кітапханалық кәсіптік білім беру
жүйесінің біршама төмендеп кеткенінен деп ойлаймыз. Сонымен қатар талай
жылдан бері кітапхана мамандығының мәртебесі төмендеу, басқа мамандық
иелеріне қарағанда кітапханашылардың әлеуметтік жағынан қорғалуына назар
аударылмай кетті [1, 4б].
Маман кітапханашы дайындаудағы мына бір жайды атап өту орынды шығар.
Қазіргі кезге дейін кез-келген кітапханада, тіпті кез-келген жерде жұмыс
істей алатын мамандар даярланып келеді. Мұндай көз-қарас дұрыс емес еді.
Уақыт әмірінің өзгеруіне қарай бұл мамандық иесін даярлауға талап түбірінен
өзгеріп отыр. Қазір кітапханашыларға білім беруді ұдайы жетілдіре, тұрақты
түрде дамыта отырып, кітапханалық білімнің біріңғай халықаралық жүйесіне
енуге күш салуымыз керек.
Кітапхана ісі - міндеттеріне кітапханалар желісін құру және дамыту,
олардың қорларын қалыптастыру және өңдеу, кітапхана пайдаланушыларға
кітапханалық, ақпараттық және ақпараттық-библиографиялық қызмет көрсетуді
ұйымдастыру, кітапхана мамандарын даярлау мен олардың біліктілігін арттыру,
кітапханалардың дамуын ғылыми және әдістемелік қамтамасыз ету кіретін
мәдениет саласы [ 2, 3б].
"Кітапхана - ақпараттық, мәдени, білім беру функцияларын орындайтын,
баспа және қолжазба құжаттарының ұйымдастырылған қоры, сондай-ақ,
графикалық, дыбыстық-көрініс материалдары, электронды жеткізгіштерде
құжаттары бар және оларды жеке және заңды тұлғаларға уақытша пайдалануға
беретін мекеме"[ 3, 5б]. .
Кітапхананы басқару механизмінде былай әрекеттес басқару жүйесімен
ерекшеленеді - басқару объектісі мен басқару жүйесі - басқару субъектіге.
Басқару объекті түрі мынадан тұрады: кітапхана және оның құрамдық
бөлімдері; кітапханадағы ұжым; кітапханалық-библиографиялық ресурстар;
экономикалық ресурстар. Әрбір объектіге басқаруға берілген мүмкіндікткрді
басқару субъекті рөлінде шығатын ұжымдық басқару органы (әртүрлі басқару
рангі) және бастығы.Субъекті мен объектінің арасындағы қарым-қатынас
басқару жүйесі арқылы іске асырылады, сонымне қатар, енгізілген мақсаттар,
құрамы, ұжымы, функциялары, әдісі.
Заңды объектіні басқару тәжірибесінде түсінушілік түрін пайдаланудың
басқару принциптері болып табылады.
Оларға жататын:
Ғылымдық - кітапханалық-библиографиялық ресурстардың ерекшеліктерін
ескере отырып ғылыми әдістерінің қолдану негізінде басқару орындалады.
Жүйелік - кітапхана және онда жасалатын процесстерді бірегей жүйе
ретінде қарастыру, олардың арасындағы бар қатынастарды, кітапханалардың
қызмет көрсетуіне қажетті әрбір элементтердің тіркелес дербестігі олардың
міндетті түрде функционалды орындалуына соңғы шешімнің бағдары.
Басқару объектісінің ерекшеліктерін басқару субъектісінің іс-әрекетіне
сәйкес ету - басқару сапасы әрқашан шынайы кітапханалық процестері мен
басқарма іс-әрекетіне сәйкес көлеміне байланысты.
Кейін байланыс - өзіндік реттеу негізі, кітапхананы және оның құрама
бөлімдерін дамыту. Ақпарат процесінің айырбастау басқарма шешімдерін
орындау және құрал-жабдық өнімін беру.
Орталықтанған және орталықсыздандырудың тиімді қатынасы -
кітапханалардың көзқарасы, төменгі басқару дәрежедегі өкілеті, міндетін,
құқығын кеңейту және жалпы жүйелік проблемалардың координациясы және
бақылау.
Ұйымдастырушылық принципі - жеке-дара басшылық (басқарушы өзі шешім
қабылдайды); ұжымдық (бірнеше адам шешім қабылдайды); өкілетпен бөлісу
(бастық басқармалық шешімді белгілі бір адамға жүктейді); рационалды
басқару жүйесі (кітапханалардың қалыптасуының мәселелері экономды
тәсілдермен шешіледі).
Қазіргі кезде басқарма әлеуметтік аспект немеса адамдық басты назар
аударатын екенін мәлімдейді, өйткені адамдардың бірегей қызмет жасаудың
қорытындысын қамтамасыздандыру. Басқару принциптері мәдениеттен
ажыраспаған, адал ниеттік және адамдарға деген сеніммен негізделген,
жұмысшыларға ниеттестік, әрбір қызметкердің қосқан өз үлесі жалпы
қорытындыға жету үшін, бастықтардың барлық қызметкерлерді тыңдай білуі.
"Басқарманың ең негізгі міндеттерінің бірі мақсат қойып, оларға жету
үшін қалыптасқан, кітапханалар бірегей жүйе ретінде қызмет көрсетіп және
дамып келе жатыр. Кітапхана міндеті қалыптасу мағынасын білдіретін
мақсаттық функцияларынан басталады. Сонымен бірге бірінші міндет
оқырмандардың болашақ және бағалы қызығушылығы зор орын алады" [4, 116б].
Басқару ғылымында жетекшілік және басшылық деп айтуға болады. Басшылық
әрқашан үкіметпен байланысты басшыларды тағайындайды және олар өкілетті
қолға алып, ресми түрде әрекет істейді.
Билік әртүрлі түрде қолданылады: билік, зорлау негізінде (басшы
бағыныштысын дұрыс жұмыс істеуге мәжбүр етеді); билік, мадақтау негізінде
(басшы жақсы жұмысқа ынталандырады); билік, басшының ықпалы негізінде, кең
білімді; билік, басшының жеке қасиетінің күшімен орнаған;
заңды билік, дәстүрлі, сатылы бағыну.
Басшы осы жоғарыдағы биліктің сипаттамасының көмегімен бағыныштыларын
жұмыс жасауға мәжбүр етеді, мақсатына жетуге бағыттайды. Осыларды жетекші
де қолдайды, бірақ олар көбінесе қарама-қарсы бағытта, мақсаттың
орындалуына кедергі жасау үшін істейді.
"Басшы-жетекшіні айналасындағылар сайлайды және мойындайды. Әдетте
лидер деп сол адамды есептейді, егер қандай да бір мәселеге шешім
қабылдағанда лидердің жоғары дәрежедегі ықпалын көпшіліктің мойындауы.
Басшының міндеттері: ұжымның эталонға жақын тәртібін (тілектестік,
жауапкершілік, өзара түсіністік, нәтижелі еңбек) және ұжымның келеңсіз
тәртіп түрлерін орнатады және қолдайды (мысалы, агрессиялық, бөлектеу,
тартысу); топтың әр мүшесіне баға бере отырып, бұйрықпен емес, сөзбен
немесе дене қимылымен топтың әр мүшесін ұжымның эталондық тәртібін
қабылдауға мәжбүр етеді; көш басқарушысының екі полярлық түрін бөліп
қарауға болады; іскер-мәселе шешуге өз қолына алатын және білімді, жан-
жақты хабарлы; сезімтал лидер - ұжымның көңіл-күйін реттеу функциясын
қолына алады" [5, 147б].
Ғылым басшы лидер деген ұғымға шекара қояды, бірақ қарама-қарсы
қоймайды, себебі олардың арасындағы ұқсас белгілері бар. Олар:
басшы мен лидер ұжым қызметін үйлестіру рөлін атқарады, тек басшы
әкімшілік, заңдылық негізінде атқаралы, ал лидер жеке өзінің бастамасы
арқасында. басшы мен лидер ұжымдағы әлеуметтік ықпалын әртүрлі жолмен
жүзеге асырады.
басшы мен лидер ұжымдағы әлеуметтік ықпалын әр түрлі жолмен жүзеге асырады.
басшы мен лидер арасындағы қатынас реттелген, субординацияны ұсталған болуы
керек.
Лидердің ерекше қасиеттері бар:
қиындыққа төзімді болу
ұжымның алдағы мақсатын түсіну
мейірбан, ізетті болу
парасатты болу.
Біз басшыға қызығып қараймыз, олардың табанды, сенімді адам болуын
қалаймыз. Біз істің сенімді адамның қолында болуына нанымды болуымыз керек.
Кішкене кітапханада лидердің қызмет билігі әлсіз. Үлкен кітапханада
басшының қызметті билігі едәуір белгілі, бағыныштылармен қатынасы үздіксіз
жетілуде. Әр басшы лидер болуға ұмтылуы керек.
"Кітапхананың алдына қойған мақсаттарын орындау және жауапкершілік
танытатын, бастық міндеті қалыптасады. Мақсат - ол міндеттің нақты түрі,
басқару процесін орындауға қол жеткізеді. Ереже бойынша кітапхана алдына
бір емес бірнеше мақсат қойып оларды орындайды, олардың бәрі
кітапханалардың қызметін көрсетуі мен дамуына өте маңызды. Басқару мақсаты
- ол сапалы жиынтығы, кітапхананың қалпын болашақ маңызды олардың негізінде
бірнеше жетістік тәсілі қалыптасады (басқару әдісі), ұйымдастырушылық
құрамында өзгерістер пайда болады, кадрларды сарапталуы болады және т.б"
[5, 149б].
Мазмұны, дәрежесі және басқару уақыты бойынша басқарма мақсаты
ерекшеленеді. Мазмұны бойынша басқару объектісі былай бөлінеді: кадр,
технология, экономикалық ресурстар және т.б. Мақсаттардың орындалу мерзімі
бойынша қысқа және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Басқару мақсаты дәрежесі
бойынша жалпы кітапханалық және құрамдас бөлімінің нақты мақсаты болады.
Мақсаттың негізгі сипаттары бойынша былай бөлінеді: нақты мерзім
интервалының айқын бағдары; өлшемділік және нақтылық; қайшылықсыздық және
басқа мақсаттармен және ресурстармен келісімділік; мекен-жайлық және
бақылаушылық. Басқару мақсат туындысы кітапхана өндірістік қызметіне
байланысты және басқармалық реттеуші іс-әрекеті белгіленеді.
Кітапхананы басқарудың құрылымы - кітапханалардың бірегей қызмет
көрсетуін және дамуын қамтитын реттелген жиынтық элементтердің өзара
байланысы, аралығындағы қарым-қатынастың тұрақтылығын білдіреді.
Элемент құрылымы бөлек басшылар (бастық), қызмет және басқа басқару
аппаратының буыны болып табылады. Горизонтальдық және вертикальдық,
линейлік және функционалдық бірнеше бөлімдерге бөлініп, олармен байланыс
арқылы қарым-қатынастық жұмыс түрі .
Горизонтальдық байланыс келісімдік мінез және бір деңгейлі жүйеде,
вертикальдық - бұл бағыныш байланысы. Олар иерархиялық басқару кезінде
қажеттілік тудырып немесе бірнеше басқау дәрежесі болған кезде болды.
Линейлік байланыс - линейлік басқарушылардың арасындағы ақпаратты және
басқармалық шешім жолдарын көрсетеді. Функционалдық байланыс - әртүрлі
басқару функцияларына байланысты ақпараттың жетуі және басқармалық шешімнің
жылжуын іске асырады.
Басқару қызметінің кооперациясы бөліну түрлері болып табылатын
кітапхананы басқару құрылымы. Басқару құрылымы аясында басқарма процессі
өтеді, олардың қатысушыларының арасында басқару міндеттері мен функциялары
бөлініп және оны орындауға жауапкершілік пен құқығы басқармалық шешім
қабылдау өкілеттілігі жүктеледі.
Шағын кітапханаларда линейлік басқару құрылымы жиі кездеседі, бастық
пен бағынушылардың қарым-қатынастары негізделеді. Жеті, он бағынушы
бөлімдерден тұратын жұмысқа бастығы өзі жауап береді. оған төменгі дәрежеде
тұратын бөлімдердің меңгерушілері және орындаушы-қызметкерлер тұрады.
Линейлік құрылым дара басшылық принциптерін толық сақтауды қамтамасыз
етеді, оның бөлім жұмысының қорытынды нәтижесін бастық жоғарлатуы тиіс,
осыған жауапты, сонымен қатар жан-жақты білімді болуды талап етеді.
Линейлік басқару құрылымы бұйрық түрінде, жарлық, қаулылар іске асырылады.
Осындай құрылым тиімді болғандықтан типтік құрылымның құрамы болып
табылады.
Линейлік-функционалдық басқару ұйымы ең көп тараған түрі. Ол линейлік
және функционалдық басқару жиынтығының нәтижесінде пайда болады.
Кітапханада арнаулы басқарушы бөлімдер мен қызметтер құрастырылады
(кадрлық, экономикалық-қаржылық, маркетингтік, әдістемелік-ұйымдастырушылық
және т.б.), бастық шешім қабылдауға ақпарат дайындайды (талдау және
жалпылау, оны жинау) сонымен қатар жоба шешімдерін дайындайды. Функционалды
басқармалық бөлімдер және олардың бастықтары төменгі дәрежеде тұратын
бағынышты бөлімдерді басқара алмайды және шешім қабылдауға құқығы шектеулі,
сонымен бірге кітапханалардың бөлімдеріне олар жоғарғы тұрған линейлік
бастығына ықпал жасайды (директор немесе орынбасары).
Линейлік - функционалдық басқару құрылымында тек линейлік бастықтар
ғана емес өздерінің аймағы бойынша басқармалық шешім қабылдай ала алады.
Басқарушылар арасындағы міндеттер кітапхана типіне байланысты бөлінеді,
жұмыстың орындалу көлеміне және басқа факторларға байланысты болады.
Басқару аппараты - күнделікті жиі кездесетін және функциялары мен
міндеттері анда-санда қайталанатын жерде линейлік-функционалдық құрылымы ең
сапалы болады. Сондықтан, кітапхананы осындай басқару құрылымында, егер де
өзгерістер барлық бөлімдерде біркелкі өткен кезде жақсы қызмет көрсете
алатыны сөзсіз. Бірақ, мұндай қызмет түрі сирек кездеседі және басқарма
жүйесіне қойылған талаптары түсініксіз болуы мүмкін. Ондай жағдайларда
формалды ережелерді және процедураларды қолданғанда басқару аппараты қарым-
қатынеаста иілгіштік болу мүмкін, ақпарат беру кезінде қиындатады немесе
кешігіп калады, кітапхана басқарушысының әртүрлі функционалды қызметінің
келісімді іс-әрекетке байланысты жұмыс көлемі ұлғайяды.
Осындай сәйкес мінездеме линейлік-штабтық басқару құрылымында да
болады. Олар барлық кітапханалар бөлімдеріне әрекет жасауға құқылы болып,
ерекше үйлесім буының жасауына сипатталады. Линейлік-штабтық басқару құрамы
аясында типтік мекемелер болып табылатындар: директормен бірге жиналыстар,
ғылыми-әдістемелік кеңес, редакциялық кеңес, еңбек ұжымының кеңесі.
Кітапхана директорымен бірге жиналыс - ол кеңестік мүше құрамына
әдеттегідей директор және оның орынбасары, құрамды бөлім меңгерушілері,
кәсподақ мекеменің меңгерушісі кіреді. Мұндай кеңес кітапхана директорының
бекітілген ережеге сәйкес көрсетіледі.
Ғылыми-әдістемелік кеңес - ғылыми-әдістемелік жұмысқа байланысты
ұжымның мәселелерін шешуге мәжіліс-жиналыс ретінде ұйымдастырылады, сонымен
қатар ол кітапхананың білікті мамандарынан тұралы және олардың қандай
қызмет дәрежесінде екеніне қарамайды.
Кітапханадағы еңбек ұжымының кеңесі барлық бөлімдерінің жалпы және
маңызды сұрақтарыне жауап беруге немесе талқылауға жиналады, кітапхана
басқармасының кітапхана туралы жылдық есепті оқып, тыңдап және келесі
жылдық жоспарға берілген ұсыныстар тыңдалады.
Кітапхана ұжымының еңбек КЗоТына сәйкес олар құқылы:
кітапхана Ережесіне басқаушымен бірге өзгерістер және қосымша пікірлер,
ұсыныстарды енгізуге қатысады;
басқарушымен бірге жұмысқа қабылдайтын кезде келісім-шартты анықтау;
кітапханаларда қоғамдық мекемелердің шарттарын және түрлерін жөндеп
анықтау;
әкімшілік пен ұжым арасындағы келісім мәселелерін шешу жолдарының
қажеттіліктері туралы жобалар қарастырып, оны бекіту;
Ережеге сәйкес еңбек ұжымының арасындағы келісім мәселелерін шешу және
қарастыру;
Ұжымдық келісім-шартына сәйкес кейбір мәселелердә шешу, мысалы, жұмыс
жоспары және қорытынды жасауға ұсыныстар беру.
Кітапханада кәсіподақ ұйымын құруға болады, оларға жалақы төлеу
және еңбек шарттарын анықтауға құқығы беріледі; еңбекті қорғау қалпын және
қызметкерлердің тұрмыстық-тұрғын жағдайын бақылау.
Иерархиялық құрылымын басқару түрі дивизинальды құрылым болады
(ағыл. division - бөлім, бөлімше). Мұндай құрылым түрі орталықтандырылған
үйлестіруі және орталықсыздандыру басқаруын тіркесудің мінездемесі
(үйлестіруі және орталықсыздандыру бақылауын сақтау). Орталықтандырылған
кітапханалар жүйесін (ОКХ) қазіргі кезде басқаруды осы түрге қосуға болады,
өйткені кітапхана филиалдарына өзіндік өндірістік қызмет көрсетуде
анықталған, оқырмандарға қызмет көрсету және қорларды ұйымдастырумен
байланысты. Бірақ, орталықтандырылған кітапханалар жүйесі даму
стратегиясының мәселелерін шешуді, ғылыми-зерттеу және ғылыми-әдістемелік
жұмыстың, ақылы қызмет көрсету және т.б. бақылауды өздеріне қалдырады.
Дәстүрлі басқаруды ұйымдастыру, әртүрлі иерахиялық модификациялық
құрылымын қолдауда негізделген (ереже бойынша, линейлік-функционалдық және
линейлік-штабтық құрылым элементтерін орталықтандырылған кітапханалар
жүйесін басқару құрылымын ұйымдастыруда көрінеді), міндетті түрде төменгі
басқармалардың жоғарғы тұрған басшыларға субординациялық қарым-қатынасты
сақтау.
"Басқару құрылымын органикалық әрбір жалпы нәтижеге жеке жауапкершілігі
арқылы жетуге мінезделген, басқару процесінің қатысушылар арасындағы
қатынасты қалыптастыру, олар құрылым бұйрығы емес проблеманың шешу
сипаттамасынан тұрады"[4, 122б].
Орталықсыздандырылған басқару құрылымы органикалық құрылымның түрін
көрсетеді, олар былай сипатталады:
- түрлендіру және бюрократизациялау процессі және қатынасынан бас
тарту;
- иерархиялық дәреженің санын қысқарту;
- ұжым арасындағы интеграциялық жоғарғы дәрежесі;
Органикалық құрылымның түрі мақсаттық-бағдарламалық жобалар,
матрикалық және бригадалық құрылым болып табылады.
Мақсаттық-бағдарламалық басқарманың мақсатты-горизонталды дәрежеде
ақпараттық жиынтық ықпал жасау. Нақты құрылым жүйенің ішінде нақты
бағдарлама жасаған кезде пайда болады және барлық құрылым элементтерін
бағдарлама бастығына бағынышты болуына негізделген. Басқару комиссия немесе
топтар арасында жиі қолданылатын проблемалық кеңес арқылы жасалады.
Жобалық құрылым жобалар дайындау кезінде қалыптасады, бұл ұғымды
кітапханаларда әртүрлі мақсатты бағдарламалық процесс өзгерістері арқылы
түсінуге болады, мысалы, жаңа технологияларды меңгеру. Сонымен бірге
кітапхананың еңбек, материалдық және қаржылық ресурстары біріктіріледі.
Жобаны басқару оның мақсатын анықтау, құрамын қалыптастыру, жұмысты
жоспарлау және орындауды ұйымдастыруды енгізеді, сонымен қатар
орындаушылардың үйлестіру әрекеті. Жобалық басқарудың бір түрі арнауы
бөлімше болып табылады - уақытша негізінде жұмыс істейтін өзіндік жобалық
команда құру. Жобалық топ өзара ұйымдастырушылық-меңгерушілікпен
пайдаланады. Кітапхана басқарушысы қойылған мақсаттың орындалу мерзімін
белгілеп, қаржылық лимитінің қаражатын нақтылап, осы топтың ағымдағы жұмыс
сұрақтарына кіріспеуге тырысу керек. Жобалық топ кітапхананың өзіндік
бөлімше түрінде болуы мүмкін. Жоба орындалған кезде құрылған топ таратылып
кетеді, ал оның қызметтері жаңа жобалық құрамға кіріп немесе өздерінің
бұрынғы жұмысына қайтады.
Матрикалық құрылым екі бағынышты орындаушы келесі принциптерден
тұрады: бірінші жағынан - жобаның меңгерушісіне берілетін персонал және
техникалық көмек беретін тікелей бөлім бастығы,екіншіден - жоба
меңгерушісі, жоспарлаған мерзім, ресурстар сапасына сәйкес басқару
процессін іске асыруға қажетті өкілетпен пайдаланады. Осындай ұйымдастыруда
жоба меңгерушісі бағынышты екі топтың тұрақты мүшесі және кітапхананың
басқа бөлімдерінің қызметтерімен, өйткені олар уақытша және шектеулі
ортасының оған бағынышты болғандықтан. Сонымен бірге олардың бөлімше
меңгерушісіне бағынатыны сақталады. Матрикалық құрылымға көшу әдеттегідей
барлық кітапхана барлығын қамтымайды. Нәтижеге жету үшін көбінесе жоба
меңгерушісіне байланысты болады, олар жеке сапалы, жоғары білімді
қасиеттерден қажеттілінген. Матрикалық құрылымның қолдануы арқылы бірнеше
жетістіктерге жетуге болады, сонымен қатар мамандардың біліктілігі
көтеріледі, өйткені жобадан жобаға көшуіне байланысты және кітапхана
қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға мүмкіндігін қамтамасыздандырады.
Мұндай дәстүрлі ұйымдастырушылық басқару түрімен салыстырғанда басқару қиын
түседі, осындай жоспарлау жүйесі, бақылау, ресурстарды бөлу өзгеріске
ұшырайды; жаңа материалдық дәреже стимулы енеді; қызметкерлердің өзіндік
даму және өзін-өзі көрсету қасиеттері қолдау табады.
Басқару құрылым түрі кітапхана мақсатына сәйкес болу керек. Уақытында
өзгерістерге жеңіл және уақытында басқару құрамы серпіліс жасау, оның
нәтижелі дамуына ықпалдасу, ресурстарды рационалды пайдалану.
1.2 Кітапхананы басқару стилі және әдісі
Басқару әдісі - тәсілдердің жиынтығы және кітапхананы басқару
әдістемелік айласы. Әкімшілік, экономикалық және әлеуметтік-психолгиялық
танымды әдістері бар [6, 12б].
Әкімшілік әдістемелік басқаруы - басқаруды қамтып көрсететін, құқық
негізінде құжаттар арқылы көрсетіледі: заңнама нормаларын қолдану;
нормативті актінің локальды бекіту және құрастыру (жарғы, құрылымдық
бөлімдердің Ережесі және т.б.). Мұндай билік жасауы бұйрық түрінде
орндалады, жарлық немесе әмір, әрекеттегі заңнаманы қолдану және орындау
мақсатында жасалады, сонымен қатар басқармалық шешімде әділеттік күші болу
үшін жасалады. Әкімшілік басқару әдісі тәртібі және жауапкершілігі дара
басшылық қатынасы арқылы негізделген.
Экономикалық басқару әдісі - экономикалық жағдайды құруды қорытып,
кітапхана ұжымының қойылған міндеттерді шешуге белсене қатысуды икемдетеді.
Экономикалық әдістер тобына экономикалық есептеуді кіргізеді, олар
ресурстарды жоспарлы басқаруды бөліп пайдаланады (қаржылық, еңбектік,
материалдық) бекітілген жоспарға сәйкес кітапханалық қызметін дамытуға
жібереді. Экономикалық талдау әдісі басқару құралы және жұмыстағы ішкі
резервтерді іздеу болып табылады, кітапхана жұмысының дәрежесін көрсету
жолдарын іздеу.
Әлеуметтік-психологиялық әдіс - ұжымға моральды-психологиялық әрекет
жасаудан негізделген, басқару мақсатына сәйкес қызметкерлердің жеке және
топтық қызығушылығын ояту. Келесі нақты топтарды енгізеді: ұжымның
әлеуметтік дамуды жоспарлау, ұжымға қолайлы әлеуметтік-психологиялық жақсы
климатын жасау, моральдық ынталандыру әртүрлі ұжымдық және жеке түрлерін
табу жолдарын, ұжымның топтық саны сезімін тәрбиелеу, даму дәстүрі және
сақтау, басқаруда ұжым мүшесінің жеке-психологиялық ерекшелігінің есебі,
мотивацияның қалыптасу бағыты және зерттеуі және т.б.
Кітапхана функцияларының басқару жүйесінде орталық мәнерде басшысы
орындай алатын, белгілі бір талаптарға сәйкес болу қажет. Мамандықтың
талап, қажеттілігі инструкциясының дәрежеге сәйкес болу керек.
Басқарушының квалификациялық талабы барлық кітапхана типінің
нормативті құжатына сәйкес болып - жоғары біліктілікті және кітапханалық
жұмыс тәжірибесі болғанын талап етеді. Осы талаптар маманның шеберлігі мен
білімінен қалыптасады, сонымен қатар білім дәрежесі және жұмыс
тәжірибесінен тексеріледі. Жеке басшылардың лауазымдық міндетінің нақты
тізімі кітапханада лауазым нұсқау түрінде құрылады. Осы құжаттар негізінде
аттестация өткізеді, онда басқарушының кәсіби сапасына белгілі және сәйкес
келетіні анықталады, кәсіби білімін, біліктілігін нақты ұйымдастырушылық
жағдайда және шығармашылық процесінде тәжірибеде сапалы пайдаланады.
Бастықтың қандай қасиеті бар соған жұмысты басқару стилі де байланысты.
Стиль - ол, бастықтың басқармалық мінезін, басқару әдісін таңдауды
пайдаланатын түрі. Жалпы қабылданған басқару стилі үш бөлімге бөлінеді:
директивалық, демокрктиялық және либералдық.
Директивалық басқару стилі тым орталықтанған билігімен ерекшеленеді.
Мұндай жағдайда, ережеге сәйкес бастық қарсы шығып сөйлегенді, басқалардың
ой-пікірін тыңдайтын, бағынышты қызметкерлердің жұмысына жиі араласып,
тексеріп, бұйрығының орындалуын бақылайды. Өздерінің қажеттілігіне мән
бермей және критиканы елең қылмайды.
Директивалық басқару стилінің сипаттамасы:
мәселені жеке өзі шешеді
команда береді, бұырады, жарлық береді
жауапкершілікті өзіне алады немесе бағыныштыларына салады
ынталандыруды толық басып тастайды
білікті мамандардан қорқады
жан-жақты білімді
қызметкерлерімен алшақ, ара қатынаста болмайды
қатал тәртіпті қолдайды
жазаны негізгі әдіс ретінде қолдайды
таңдаулы адамдарды тек мейрамдарда мадақтайды.
Директивалық-басшы бірінші кезекте әкімшілік қызметін атқарады, негізгі
мақсатын тәртіп пен бақылауды ұйымдастыру деп түсінеді. Оның ойы бойынша,
адамдарды жұмыс істеуге мәжбүр ету керек, сондықтан ол бағыныштылар өз
бетімекн жұмыс істегеннен кейін, біреудің қол астында болғанды қалайды деп
сенеді. Бұндай басшы келіспеушілікке шыдамайды, басқалардың пікіріне құлақ
салмайды, бағыныштылардың жұмысына жиі араласады, олардың жұмысын қатал
бақылайды. Оның талабы қатты, тура, кейбір автократтар қызметкерлерінің
идеясы мен ұсыныстарын ықыласпен тыңдайды, бірақ соңғы шешім қабылдағанда
олардың пікірлерін пайдаланбайды. Бұндай басшы өзіне арналған сынды
көтермейді,бірақ өзі басқаларды үздіксіз сынайды, әкімшілік жазаны
бағыныштыларына ықпал жасаудағы ең тиімді жол деген ойда болады. Осындай
басшыға қарамағындағыларды сыйлау қасиеті жетпейді. Тәжірибеде директивалық
әдіс сирек кездеседі.
Демократиялық басқару стилі бағынушыларды дербестік басқаруды
мінездейді және олардың квалификациясы және орындалатын функциялары, мақсат
қою, жұмысты бағалау, шешімдер дайындау және қабылдау т.б. қызмет түрлеріне
икемдеу. Осындай жағдайда бастық адамдарға сыйластық қатынаспен мінезделеді
және олардың қажеттіліктеріне қамқоршы болады. Ол қызметкерлерімен ақыл-
кеңесімен бөлісіп және олардың пікір-ойларын тыңдайды. Мұндай бастықтар
алдына қойған өздерінің мақсатына жете алады, өйткені бағыныштыларды
көндіре алады. Демократиялық стиль шығармашылық белсенділікті
ынталандырады, өзара сенімдік және серіктестік қатынас қалыптастыруға
тырысады.
Демократиялық басқару стилінің сипаттамасы:
шешім қабылдаудың алдында бағыныштылармен ақылдасады
бағыныштыларына тапсырманы ұсынады
жауапкаршілікті өзіне берілген өкілеттілікпен таратады
бағыныштылардың ынтасын қолдау
іскер, білімді мамандарды таңдайды
үздіксіз өзінің білімін толықтырып отырады
бағыныштылармен ара қатынаста болуды жақсы көреді
саналы тәртіпті жақтайды.
Мұндай бастықтар алдына қойған өздерінің мақсатына жете алады, өйткені
бағыныштыларды көндіре алады. Демократиялық стилі шығармашылық
белсенділікті ынталандырады, өзара сенімдік және серіктестік қатынас
қалыптастыруға тырысады.
Либералдық басқару стилі қызметінің көлемдегі асырылмайтындығымен
ерекшеленеді, өзінің инициативалық және әрқашан үстінен қарайтын
бастықтардан қашан бұйрық келетінін күтіп жүретін, өз мойнына
жауапкершілікті алмайтыны сипатталады.
Либералды басқару стилінің сипаттамасы:
басшыдан жоғарыдан жарлық күтеді немесе кеңестің шешімін күтеді
бағыныштыларына тапсырманы бергенде өтінеді
өзінен бар жауапкершілікті алып тастайды
кадрларды таңдумен шұғылданбайды
өзінің білімін толықтырып отырады
бағыныштылармен өзара қатынасқа бармайды
жұмсақ
формальді тәртіпті қолдайды.
Бастық либералдық стилімен жұмыс істейтін, бағынышты қызметкерлердің
ісіне аса мән беріп, араласпайды, кейде тіпті белсенділік көрсетпейді,
көбіне басқа ұйымдардың қызметкерлерімен тіл табыспайды.Ұжыммен жақсы
қатынаста болады, сыпайы, инабатты, проблемаларын шешуде көмектесуге
тырысады. Мұндай бастықтар критика мен ой-толғамдарды тыңдай біледі, бірақ
көбінесе өзі іске асыра алмайды.
"Жұмыс стилінің қалыптасуы - қиын процесс. Басқаруда қандай стильді
таңдасаң да "таза түрінде" қабылданбайды. Жаңа кезеңде бастықтар жаңа
басқару стиліне көшуге тиісті, онда басқару аса маңызды емес, қызметті
басқаруында қатысуды ынталандыру - "ұжымдық басқару" деп аталады.
Басқарудың нұсқасы мынадан тұрады: жұмысшылардың өзіндік басқаруды бақылау
және жұмысқа жақсы жағдай жасаған болса, берілген мүмкіндіктерді белсене
пайдаланып, біліктілігін кеңейтуге тырысып, шығармашылық деңгейді көтереді.
Сонымен бірге бастық сенімдік таныту керек. Ұжымдық басқару, келесі түрде
болуы мүмкін: жұмыста жан-жақты білімін, кәсіби тәжірибесін дамыту; қызмет
түрімен араласу және аралас мамандықты оқу; жұмыс мерзімінің ауысуы; бірін-
бірі ауыстыру" [7,14б]..
Басшы-демократ жоғарыда айтылғандардан айырмашылығы бар. Оны ойынша,
ара қатынасқа, өз пікірін білдіруге, табысқа талпыну қажеттілік, сондықтан
бағыныштыларымен жақсы ара қатынастарын жөндеуге тырысады және олардың
қабілеті мен бастамаларын көрсетуге мүмкіндік жасайды. Бағыныштылар басқару
жұмысына белсенді қатысады, тапсырманы орындауда еркінділікті пайдаланады.
Басшы-демократ басқалардың пікіріне құлақ салады, өзінің артықшылығын
көрсетеді, сынға ақылмен қарайды, жауапкершіліктен қашпайды.
Либеральды стиль сырттай демократиялы стильге ұқсайды. Либеральды
бастық сыпайы, зейінді, қадірлі, сынды тыңдауға дайын. Бірақ ұсынылған
дұрыс ойларды іске асыра алмайды. Либерал-басшы жауапкершілікті өз мойнына
алғысы келмейді. Қолайсыз шешім қабылдағанда жауапкершіліктен қашады.
Жоғарыда келтірілген сипаттамаларға қарағанда, ең жақсы стиль
демократиялық болып табылады, сондықтан соған талпыну керек.
Бірақ, әртүрлі кітапхананы басқаруды біркелкі қарамау керек:
біріншісінде - демократиялық басқару стилі қызмет сапасын көтеруге
көмектессе, ал екіншісінде - директивалық басқару өте тиімді болуы мүмкін.
Бұлардың нәтижесі көптеген себептерге байланысты. Басқарушы өзі талдау
арқылы қызметке сәйкес шешім қабылдау қажет. Бастық қызметкерлеріне сенімді
болса, онда көптеген сапалы, тиімді жетістіктерге жетеді.
"Кітапхананы басқарудың жалпы жұмыс орнын ұйымдастыру және
қауыпсіздікті сақтау жолдары, әр уақытта да әлеуметтік және экономикалық
көрсеткіштердің дамуына ықпалын жасаушы жолдарының бірі жұмыс орынды тиісті
ұйымдастыру және қауыпсіздікті сақтау болып табылады"[8, 41б]. Себебі,
жұмыс орны - бұл еңбек қызметіндегі маңызды аймақ болуына байланысты
технологиялық процесстермен, басқа да істерді атқару мақсатында арнайы, әрі
лайықты жабдықтармен жабдықталуы қажет.
Жұмыс орыны заман талабына сай болу үшін мына мәселелерді шешуді
қажеттілік етеді:
- жұмыс орнын тиімді жабдықтау және керекті мүліктермен жабдықтау
қажет;
- ең орынды жабдықтар әрі керекті мүліктерді жұмыс орнына орналастыру;
- санитарлық-гигиеналық және өрт қауыпсіздігі жағдайын жасау.
Осы тұрғыда кітапханалық-библиографиялық қызметте неғұрлым кітапхана
қызметкерлерінің жұмыс орындарына тиянақты ұйымдастырып, қауыпсіздікті
сақтауға көңіл бөліп отырса, соғұрлым нәтижелі жетістіктерге қол жеткізіп
отырылады.
Кітапхана қызметінің жедел дамуына кеңсе жиһаздарынан бастап,
автоматтандыру техникасы, оргтехника, телефон және факс жабдықтары нәтижелі
көрсеткіштерге жетуге әрекет жасайды.
Мысалы, кітапхана қызметкерлерінің орны қызметтік-өндірістік орында
және оқу залында да болуы мүмкін. Ал, оқу залы кітапхана қызметкерлерінің
жұмыс орыны ғана емес, ол оқырманның да жұмыс орыны болып есептеледі.
Өйткені, келген оқырман кітаптар қорына, каталогтарға, электрондық іздеу
жүйелеріне еркін, ашық түрде мүмкіндік жағдайлары жасауы керек.
"Бүгінгі адамзат өмірінің табалдырығын аттаған XXI ғасырымыз жаңа
технологияның жан-жақты дамуымен ерекшеленеді. Ақпараттық технологияның
жылдан-жылға кең құшақ жайып, оның адам қызметінің барлық салаларына енуі -
өркениетті дамудың қажетті міндеті болып отыр. Қазіргі кезде бүкіл
дүниежүзілік елдер сияқты, Қазақстанның да ақпараттық дамуы жүзеге
асырылуда. Сондықтан, жаңа технологияларды игеру үшін, оны дұрыс оқи білу,
бағалай және алған ақпараттарды орнымен пайдалана білу кітапхана
қызметкерлерінің жауапті ісі. Яғни, компьютерлік сауаттылық деп компьютерді
пайдалана отырып оқу, жазу, есептеу, сурет салу және ақпаратты іздеу
жолдарын меңгеру деген сөз. Сондықтан, әр кітапхана бастығы кызметкерінің
жұмыс орнын дербес компьютерлік қондырғымен жабдықтауды талап етеді. Тек
компьютерлік қондырғы болған уақытта ғана кітапхана ісіндегі түрлі
технологиялық процестер автоматтандырылып, кітапханашының жұмыстары бір
жағынан жеңілдесе, екінші жағынан ол адамға компьютерде істеу үшін түрлі
жағдайлар жасалуы керек" [9, 41б].
Біріншіден, жұмыстағы отыратын орын ыңғайлы, тар болмауы қажет.
Үстелдің, отырған орындықтың биіктіктері маманның талап-тілегіне сай болуы,
бөлмедегі жарық сәулесінің электр шамының қуаттылығы адам көзіне кері
әсерін тигізбеу жолдарын қарастырып, ГОСТ-қа байланысты тексерістен өту
керектігін талап етеді.
Сондай-ақ, компьютермен жұмыс істеу барысында компьютерлер сәулесінің
адам ағзасына зиянын кетірмеу үшін арнайы қорғайтын жабдықпен жабдықталғаны
жөн.
Әрине, сөрелердің орналасу аралық қашықтықтары, жылу жүйесінің тұрақты
істеуі де кітапхана қызметкерлерінің іскерлігін нәтижелі артыруға әсерін
тигізеді. Осы, басқа да, жұмыс орнына байланысты жақсы жағдайлар жасауды
көзден тыс қалдырмау керек. Кітапхана жұмысында қауыпсіздікті сақтау
мақсатында кітапхана қызметкерлерімен арнайы сабақ, семинарлар өткізіп
қызметкерлердің біліктілігін тексеріліп отырылып, жағдайлар жасалатын болса
нәтижелі көрсеткіштерге жетуге мүмкіндіктер туады.
"Қалды күн талабына сай ғылыми-техникалық жетістіктерді қолдана біліп,
түрлі зерттеулерді өткізіп отырған жөн деп есептеймін. Осы тұрғыда, жұмыс
уақыты қалай пайдаланылады, қандай ішкі резерв мүмкіншіліктері бар,
лауазымдық инструкциялар, карталар, нәтижелік іске қандай кедергілер
кездеседі, оны жою жолдары, қызметкерлердің әлеуметтік жағдайының жақсарту
түрлері мен жолдарын анықтап отыру кітапхана басшысының басты жауапкершілік
міндеттерінің бірі деп есептеймін"[10, 13б].
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Заңындағы Еңбектегі қауыпсіздікті
сақтау ережесі, ондағы көрсетілген талаптары, жымыскердің құқығы екі жақтық
жұмыс беруші мен жұмысшының жауапкершіліктері, осы Заңды орындалуын
қадағалау, мониторингтік зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің талабы
болып отыр. Себебі адамның өмірі, оның денсаулығы ең алдыңғы мақсат түрде
қаралып отырылуы керек.
Басқару функциялары - жұмысы басқарудың негізгі түрі, ерекшелігімен
танылатын, басқару қызметінің арнаулы қайталануы және көрсетілім болып
табылады [4, 106б]. Басқарудың негізгі функцияларының бірі - жоспарлау.
Жоспарды орындау кезінде - жүйелік шаралардың құрастырғанда нақты
міндеттері мен мақсаттары анықталып және оны іске асырудың табу жолдары
көрсетіледі, күнтізбелік мерзімге жасалған кітапхана және оның бөлімдерінің
жоспарланған бақылау көрсеткіштері. Орындау мөлшеріне байланысты жоспардың
екі түрі бар: болжамды және нұсқулы. Болжамды жоспар кейбір жоспарланатын
кезеңнің бағдарламасын көрседеді, кітапхананы дамытудың ең тиімді
тенденциялары нақтыланады. Олар нақты жоспар шешімін қабылдауға теориялық
шарты бойынша қабылданады. Нұсқаулық жоспарда нақты орындау мерзімі мен
жұмыс көрсеткіштері мазмұндалып беріледі.
Уақытына байланысты ағымдағы және болашақ жоспарлар түрлері бар
(жылдық, тоқсандық, айлық). Жұмысты жоспарлау бойынша - кітапхана жоспары,
құрылымдық бөлімдердің жоспары, кітапхана қызметкерлерінің жеке жоспарлары.
Барлық кітапхана жұмысын қамтитын жоспар әмбебап немесе тақырыптық болады.
Жоспардың барлығы жүйеленіп кітапханаы дамытуға және үздік жұмысты
жоспарлау және олардың қайталанбауын ескереді [4,195б].
Болашақ (стратегиялық) жоспар - негізгі қызметтің және ресурстар
базасын дамытатын нақты жиынтық бағдары. Болашақ жоспардың жалпы бағдары -
ұжым қызметінің негізгі бағытын ашып көрсету (ереже бойынша 5 жыл), негізгі
көрсеткіштердің динамикасын айқындау. Мұндай жоспар кітапхананың барлық
қызмет бағыттарын көрсететін немесе ұзақ мерзімді даму бағдарламасы немесе
бірнеше приоритеттік бағдарын көрсетеді (кітапхана қорының тақырыптық
жоспары, ғылыми-зерттеу жұмысының жоспары және т.б.)
Жоспар құрылымы бірнеше бөлімнен тұрады:
1. Ең маңызды мақсаттардың сипаттамасы, объективті шарттың басталуын
және оларды жоспарлаған мерзімде орындаудың қажетті мерзімі.
2. Мақсатқа жету тәсілдері.
3. Ресурсты қамтамасыз ету.
4. Ұйымдастырушылық құрамды жетілдіру, кітап қорын сатып алу бойынша
шаралар, ұжымның әлеуметтік дамуы.
Статегиялық даму әдістемесі - кітапхананың жаңа даму құралы болып
табылады, әсіресе ішкі аймағының өзгеріс жағдайына қарағанда. Оның
қорытындысы, жиынтық стратегиялық жоспарлаудың ұйымдастырушылық айқындығы
болғандығы және кітапхананы басқару құрылымы кітапхана мақсатына жету ұзақ
мерзімді стратегиясын орындауды қамтамасыз етуге арнайы құрылған.
Стратегиялық жоспарлауды құқықтық - ұйымдастырушылық құжаттардың
тұжырымдамасы аса маңызды орын алады (кітапхана Ережесі, құрылым
бөлімдерінің Ережесі туралы және т.б.) кітапхана міндеттері.
"Мақсат ағышы" стратегиялық жоспарлаудың түбінде жатқан негізі -
біріншіден бір мерзімге кітапхананың жалпы мақсаты анықталады, содан кейін
әрбір бөлімдердің сәйкес келетін міндеттері айқындалады, және ең бастысы -
шараларды белгілеу емес, оның нәтижесі.
Басқармалық шешім қабылдауға көмектесетін стратегиялық жоспарлау
процесінің құрылымы болып табылады. Қажетті көлемде жаңашлықты енгізу және
ұйымдастырушылық өзгерістер оның мақсатының нәтижесін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау процессі мынадай сұрақтарға жауап береді:
Кітапхананың қазіргі жағдайы қандай, стратегиялық жағдайы қандай? Кітапхана
бастығы болашақта қандай жағдайда көргісі келеді? Алдына қойылған мақсатқа
жету жолында қандай кедергілерге кездеседі? Қойылған мақсатқа жету үшін не
істеу керек?
Стратегиялық жоспарды тараулар түрінде беруге болады, олардың әрбірі
кітапхана қызметінің нақты бағытына арналған. Тараулар ситуациялық мазмұнын
көрсетеді, жоспарды құрастырудың кезіндегі жаратымды және жаратымсыз
жағының дәйектемесін көрсетеді, жоспарланған шаралардың болашағы
көрсетілген тізімі, берілген жоспарды орындау мерзімі және оған баға беру,
ұсынылатын жаңа қызмет бағыты және қызмет түрінің дәйектемесі. Барлық
кітапханаларға толық қатысты жоспарларда тараулар болу керек (мысалы,
автоматизация және құрал-жабдықтар).
Стартегиялық жоспар жүйелік бағдарламалар және жоспар-жоба, бизнес-
жоспарларды қоса енгізеді, оны әзірлеудің бірінші этапында жоспардың объект
жағдайы талдаудан өтеді, мақсатты даму дәрежесіне жеткенін айқындау,
ресурстарды сапалы пайдалану дәрежесі, сонымен қатар жетіспеушіліктер және
оны жою жолдары. Содан соң жоспардың концепциясы жасалады - объективті
сұрақтар мен нақты бағытың даму түрін мәліметтер негізінде талдауды таңдау.
Алдын-ала кітапхананы даму мақсатында нақты міндеттер айқындалады. Келесі
жылға дейін екі-үш ай бұрын жоспарланады.
1.3 Басқару қызметінің маңызды компоненті – лидерлік
Басқару қызметінің маңызды компоненті - лидерлік, яғни адамдарға әсер
ету қабілеттілігі. Көптеген менеджерлердің лидерлікке қабілеттілігі көп
емес, сонымен қатар, кейбір лидерлер басқару лауазымына сәйкес келе
қоймайды. Лидерлік және әйгілік бірдей сапалар емес. Кейбір жағдайларда
басшылар дөрекілік пен агрессивті қылықтарды тиімді лидерлікпен
шатыстырады. Лидерлік - бұл жалпы басқару емес, оның бір бөлігі. Егер адам
мықты лидер, бірақ нашар басқарушы болса, оған бағынатын адамдардың
қойылған мақсаттарына жетуі қиынға түсуі мүмкін.
Менеджердің қызметі оған кәсіби талаптарды қояды. Оларға сәйкес
менеджердің мынадай қасиеттері болуы тиіс:
1. концептуалдық, яғни жалпы фирманың қызметін көрсету және оны сыртқы
ортаның құбылыстарына бейімдеу, басқаша айтқанда, ол стратегиялық
жоспарлаудың дағдыларын білуі қажет;
2. оперативтік, яғни қабылданатын шешімнін деңгейінде квалификациясының
жеткілікті болуы;
аналитикалық, яғни ол анализдің ғылыми әдістерін тиімді пайдалануды білуі
қажет, алдымен сандық анализдің құралдарын білуі қажет; ол проблеманы
анықтап, альтернативтік шешім белгілеуді білуі тиіс;
әкімшілік шешімдерді қабылдау қабылеттілігі, яғни ұйымдастыру және түрлі
процедураларды жүргізу дағдылары болуы тиіс;
коммуникативтік, яғни ауызша және жазбаша нысанда өзінің ойларын және
тұжырымдарын жеткізуді білу;
коммуникабельдік, яғни өзінің фирмасында, сондай-ақ оның сыртында
әріптестерімен қарым-қатынастарын орнатуды білу;
белгілі деңгейде техникалық білімдерінің, сондай-ақ басқарушылық
мәселелерді шешу үшін қажет спецификалық білімдерінің болуы.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес, кітапхана менеджерсіз болуы мүмкін емес,
себебі олар: кітапхананың бөлек операцияларын байланыстырады; кітапхананың
негізгі қызметін орындауды қамтамасыз етеді; кітапхана қызметінің
стратегиясын өңдейді, кітапхана қызметінің нәтижелері үшін жауап береді;
кітапхананың сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді; кітапхана атынан
түрлі қатынастарға қатысады.
Менеджердің қызметін зерттей отырып, оның негізгі үш функциясын
белгілеуге болады.
Біріншіден, менеджер кітапхананың негізгі мәселелерін анықтап,
ресурстарды бөлу мәселесін шешеді және ағымдағы түзетулерді жүзеге асырады,
бұл жағдайда ол қабылдаған шешімі үшін жауап береді. Сондықтан, менеджер ең
дұрыс шешімді таңдауды ғана емес, басқаратын ұжымды белгілі бағытпен
батылды жүргізуді білуі қажет.
Екіншіден, менеджер кітапхананың ішкі және сыртқы ортасы туралы
мәліметті жинап, оны таратады және кітапхананың мақсаттарын түсіндіреді.
Менеджердін мәліметті білгендігі оның жұмысының нәтижелеріне әсер етеді.
Үшіншіден, менеджер басшы ретінде кітапхананың ішкі жәнс сыртқы
қатынастарын реттеп, кітапхананың мүшелерін мақсаттарға жетуге бaғыттайды,
олардың күш-жігерлерін үйлестіреді және кітапхана атынан өкіл ретінде
шығады.
"Басқарудың иерархиялық деңгейі көтерілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz