І. Есенберлин шығармаларындағы туынды бірліктер және олардың жасалу жолдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ

1 І. ЕСЕНБЕРЛИН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТУЫНДЫ АТАУЛАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ

1 . 1 Этнолингвистика саласының (ғылымының) зерттелуіне шолу

Этнолингвистика - дәстүрлі ұлттық мәдениетті танып-білудің көзі

2 І. ЕСЕНБЕРЛИН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТУЫНДЫ БІРЛІКТЕРДІҢ ЖАСАЛЫМЫ

2. 1 Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тәсілдердің орны

2. 2 І. Есенберлин шығармаларындағы туынды бірліктер және олардың жасалу жолдары.

2. 3 І. Есенберлиннің шығармаларындағы кейбір туынды атаулардың лексика-семантикалық топтары және олардың этнолингвистикалық сипаты

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алып, тіліміз, мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастады. Осыған байланысты ұлттық рухани мәдениет мұраның тарихи маңызын саралар, қайта бағалау мүмкіндігі туып отыр. Әр халықтың өзіндік салт-санасы елдік рухы алдымен оның тілінде таңбалаланады. Этностың өзіндік дүниетанымынан, тұрмыс-салт ерекшелігінен туындаған сөз қолданыстарының халықтың өткен өмірінде қандай мәні болса, бүгінгі өмір тіршілігіне тигізер пайдасы одан зор. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы басты бір мүмкіндігі - оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырда терең зерттеп, жете тану. Тіл мен танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик Ә. Т. Қайдар ұсынған «тіл мен ұлт біртұтас» немесе «адамды тіл арқылы тану» деген қағидаларға сүйенетін қазақ тілі біліміндегі жаңа бағыттың қалыптасуына әкелді. Этнолингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә. Қайдаров, Е. Жанпейісов, М. Копыленко, Р. Сыздықова, Б. Қалиев, Н. Уалиев, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова, Р. Шойбеков, А. Жылқыбаева сынды ғалымдардың еңбектерінде қаланды. Соңғы уақытта қазақ тілі білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады. Ана тіліміздің құдіреті - сан мыңдаған жылдар бойы халқымызға тән рухани қазынаны бойына сіңіріп, сақтауы. Ол - халқымыздың асыл мұрасын өз бойына сақтап келген, оны бүгінгі күнге жеткізген, келешек ұрпаққа жеткізетін тілдің кумулятивтік қызметіне байланысты. Бірақ тілдің осы ерекше қызметіне көңіл бөлінбей, тілдің, негізінен қарым-қатынас құралы ретіндегі қызметіне баса назар аударылуы тілдің танымдық, мұрагерлік рөлінің әлсіреуіне, төмендеуіне әкеліп соқты. Бұл көзқарас тілді оқыту үдерісіне, тіптен тілді зерттеу жұмыстарына да өз әсерін тигізді.

Әрине, ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жанында сақталған көне тамырлы сөздердің тарихына үңіліп, тілдік тұрғыдан табиғатын барлап, жасау және сақтау жолдарының тілдік құралдарын анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету мен көнеру себептерін ашу түркітану аясында ғана емес, қазақ тіл білімінің де зерттеу нысанынан тыс қалған емес. Дегенмен, қоғамдық сана мен жаңа бағыттағы зерттеулер деңгейі контексінде ұлттың болмысын дәлелдейтін күшті құрал - ұлттық тіл екенін сезіну тіл зерттеу мәселесіне бұрынғыдан басқаша келу талабын қойып отыр: атап айтқанда, ұлттық тіл ерекшелігінің сырын, табиғатын сол тілде сөйлеуші ұлт өкілінің рухани, психологиялық, әлеуметтік т. б. сипаттарымен біртұтастықта зерттеу.

Осы қағиданың негізгі тілін құрайтын ұлт тіл-мәдениет контексіне байланысты сол тілде сөйлеушінің ішкі әлеміне ерекше көңіл бөлу тіл білімінің басқа да (философия, тарих, психология, логика, әдебиеттану, әлеуметтану, этнография, мәдениеттану) ғылымдармен тоғысуына әкелді. Осының нәтижесінде қазіргі тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердің интеграциялық сипаты қалыптасуда.

Көне түркі ескерткіштері, эпостық жырлар мен ежелгі жыр-аңыздар сол дәуірде өмір сүрген бабаларымыздың тек рухани дүниесін ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар бай да көркем материалдық мәдениетін де бейнелеген.

Ал, халқымыздың әр дәуірдегі материалдық және рухани мұрасын, өз бойына сақтаған этномәдениетінің әртүрлі қырларын (этнографиялық, археологиялық, өнертану, тарихи, әдеби т. ) зерттеу Ш. Уәлиханов жазбаларынан басталып, Ә. Марғұлан, М. Әуезов, С. Мұқанов, Х. Арғынбаев, Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібаев, С. Қасқабасов, Ә. Жәнібеков, С. Қасиманов сынды ғалымдардың еңбектерінде өз жалғасын тауып, жан-жақты қарастырылды.

Сондықтан ұлттың болмыс-мазмұнын тұтас мәдени жүйе ретінде өз бойында сақтаған құнды этномәдени дерек ретіндегі тілдік бірліктерді «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сәйкес жинақтап, жүйелеу, талдау игілікті де өзекті іс болмақ.

Этнолингвистика саласына қатысты лексикалық қордың негізгі көзі - фольклор, өткен ғасырлар ақын жырауларының шығармалары мен көркем мәтін тілі. Көрсетілген дерек көздердің қатарында қаймағы бұзылмаған төл мәдениетіміздің айшықты шығарма көрінісі авторларының ұлттық мүдде-идеясымен астасқан І. Есенберлин, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Дулатов шығармаларының орны ерекше.

Сонымен қатар бұл салаға қатысты құнды деректерді ел арасындағы көпті көрген қариялар, қолынан өнері тамған шеберлер, зергерлер, аңшы-саятшылар кәсіп иелерінен, өлкетану және өнер мұражайларынан, этнографиялық, тарихи, тарихи-салыстырмалы, археологиялық зерттеу жұмыстарынан, этимологиялық, фразеологиялық, түсіндірме, диалектологиялық сөздіктерден табуға болады.

Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл - тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап - жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Тілдің осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау - қазіргі тіл білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі.

Бұл ретте әр алуан лексикалық бірліктердің «екінші деңгейдегі мағыналарын - этнолингвистикалық мағыналарын» тіл білімі тұрғысынан басқа ғылым салалары деректірімен ұштастыра отырып зерттеу, көпшіліктің жадынан шыға бастаған. Ұлттық мәдениетімізді зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі күнде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса алатындығы да жұмыстың өзектілігін айқындайтындығы күмән тудырмаса керек.

Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тіліндегі этнолингвистиканың қалыптасуы мен дамуы сипаты мен заңдылықтарын анықтау. І. Есенберлин шығармаларындағы туынды атауларды этнолингвистикалық тұрғыда жан-жақты талдап сипаттап көрсету.

Диплом жұмысының міндеттері:

этномәдени тілдік бірліктерді жинақтап, саралау;
этнолингвистика, лингвомәдениеттану салаларына қатысты негізгі ғылыми-теориялық, практикалық бағыттағы еңбектермен танысу;
қазақ тіліндегі мәдени лексиканың қалыптасу, даму заңдылықтарын анықтау;
мәдени лексиканың қалыптасуындағы уәждерді айқындау.
Шығармадағы туынды атауларды ұлт мәдениетіне қатысын белгілі бір мағыналық байланыстарға негізделген тұтас лексика-семантикалық топтарға жіктей отырып зерттеу.
І. Есенберлин шығармаларындағы мал шаруашылығына, кәсіп, аң, құс, егіншілік атауларына байланысты этнолексиканы сараптап, жіктеп көрсету.
Шығармалардағы туынды атаулардың этнолингвистикалық сипатын ономасиологиялық аспектіде түсіндіру.
Шығармадағы туынды атауларды сөзжасамдық тұрғыдан құрылымдық моделін анықтау.
Туынды атаулардың фразеологиялық тіркестерде, мақал-мәтелдерде, топонимдерде қолданылған этномәдени мазмұнын ашу.

Диплом жұмысының зерттеу нысаны - І. Есенберлин шығармаларындағы туынды атаулардың этнолингвистикалық сипаты

Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері. Тілдің жүйелілік қасиеті жоғарыда көрсетілген рухани мұралардан жинақталған, сипаттауда құрылымдық лингвистиканың қалыптасқан әдіс-тәсілдерін қолдануға негіз береді. Жұмыста сипаттама, салыстармалы-тарихи, этнолингвистикалық талдау этимологиялық әдіс-тәсілдер, жүйелеу, топтау, салыстыру тәсілдері қолданылды.

Диплом жұмысының жаңалығы мен нәтижелері.

Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты.

Туынды атаулардың көркем мәтіндегі қолданысы кешенді талданды.
І. Есенберлин шығармаларындағы туынды туынды атаулардың шебер қолданысы шығарманың этномәдени мазмұнымен сабақтас өрілгені нақты анықталды.
Туынды атаулар жинақталып, жүйеленіп, этномәдени бірлік ретінде сипатталды.
Туынды атаулардың рухани және материалдық лексика қазақ халқының мәдениетінің, салт-дәстүрі мен әдет ғұрпының ажырамас бөлігі екендігі айқындалып, қаламгер қолданысындағы туынды атаулар этностың рухани және материалдық мәдениетімен, халықтың шаруашылығымен байланысының лингвомәдени, әлеуметтік мәні нақтыланды.

Диплом жұмысының теориялық және практикалық құндылығы. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелер лексикология, семасиология, сөзжасамның жалпы-теориялық негіздерін, этнолингвистиканы, когнитивтік лингвистиканы дамытуға септігін тигізе алады. Жұмыстың нәтижелерін лексикология, сөзжасам, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, елтану бойынша арнайы курстарда, сөздіктер (түсіндірмелі, диалектологиялық, этимологиялық, жиілік) жасауда қолдануға болады.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 І. ЕСЕНБЕРЛИН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТУЫНДЫ АТАУЛАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ

1 . 1 Этнолингвистика саласының (ғылымының) зерттелуіне шолу

Этнолингвистика - кешегі совет тіл білімінің тұрғысынан қарағанда кенжелеу қалыптасқан ғылым. Этнолингвистика термин ретінде грек тілінің этнос «халық, тайпа» және лингвистика деген ұғымдарынан туындайды, ал жалпы тіл білімінің саласы ретінде ол жоғарыда атап өткендей, тілді халықтың рухани мәдениеті тұрғысынан зерттейтін ерекше арна. Ал бұдан да кеңірек әрі дәлірек айтқанда, ғылымның бұл саласы лингвистикалық, этномәдени, этнопсихологиялық және этномифологиялық факторлардың қабыса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін ықпалы мен әсерін лингвистикалық әдістердің көмегімен зерттейді [7, 3-5] .

Ең алғашқы этнолингвистикалық ой-пікірлер И. Г. Гердер (ХVІІІ ғ) мен В. Гумбольдтан (ХІХғ басы) тарағанымен, жеке ғылым ретінде этнолингвистика ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Оның негізін қалаған Американың жазба нұсқалары жоқ байырғы этностарының тілдерін сол этностардың мәдениеттерімен байланыстыра, ұштастыра зерттеген және соның нәтижесінде тұңғыш рет «Еthnolinguistics» атты салиқалы ғылыми еңбекті жарыққа шығарған американдық этнолингвистер Ф. Боас пен оның әріптестері Э. Сепир және Б. Уорф болатын.

Этнолингвистика - жалпы түркітану, оның ішінде қазақ тіл білімінде де енді-енді қалыптаса бастаған жаңа бағыт. Қазақ тіл білімінде ғылымның бұл саласы бұрын соңды сөз болған емес. Сондықтан да бұл біздер үшін әрі жаңа, әрі тың проблема - деп санайды академик Ә. Қайдар. Оның мақсаты мен обьектісі жөнінде: ана тіліміздің ұшан теңіз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне мақсат ететін ғылым салаларының бірі - осы этнолингвистика. Этнолингвистика егер оның түп-тамырына үңілсек, этнография мен лингвистиканың жай қосындысы емес. Бұл ғылым саласының кереметтігі де, бүгінгі таңдағы ғылыми-практикалық маңызы да - оның монолиттік тұтастығында, бір-біріне етене жақын тіпті бір-бірінсіз толық түсінуге болмайтын объект екендігінде. Ол объект - этнос және оның тілі - деген Ә. Қайдардың пікірі этнолингвистиканың өте жас ғылым екеніне көз жеткізумен қатар оның жалпы түркі тіл білімі үшін де аса қажетті сала екенін байқатады [7, 4-5] .

Этнолингвистика - этностың инсандық болмысын һәм дүнияның табиғатын, оның даму заңдылықтарын басқа емес, тек тіл феномені арқылы танып білудің ғажайып мүмкіншіліктерінен, яғни «этностаным» мен «тілтаным» арасынан туындаған жаңа дербес сала. Жалпы тіл білімінде бұл сала және оның мақсат-мүддесі теориялық тұрғыдан көптен бері белгілі болса да, іс-жүзінде әсіресе түркі тілдерінде кең қолданыс таба алмай келе жатқандығы мәлім. Қазақ тіл білімінде бұл саламен алғаш рет (1970-жылдардан бері) шұғылдана бастаған ғалым Ә. Қайдар болды деп есептейміз [14, 162-163] .

Этнографияның қойнауында XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап этнолингвистиканың жеке бағыт ретінде пайда болуы АҚШ-тың тіл білімінде басталған. Ол солтүстік, содан кейін Орталық Американың үндіс тайпаларын зерттеумен тығыз байланысты кеңінен өріс алды да. Алғашқы да негізінен этнографиялық материалға көңіл бөлінсе, кейін бірте-бірте америкалық үндістер тілдерінің туыстығын зерттеу басты мәселеге айнала бастады. Соның негізінде америка тіл білімінде жаңа дәстүрдің негізі қалыптасты (Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Л. Уорф, Хойер) . Америка ғалымдарының еңбектерінде «этнолингвистика» терминінің орнына көбіне «антрополингвистика», «этно-семантика» атаулары қолданылған. Себебі: семантика мәселесі «ішкі форма» деген атпен В. Ф. Гумбольдттің ілімінен бастап, этнолингвистика қарастыратын мәселенің бірі ретінде енгізілген болатын . Анықтай түссек, В. Ф. Гумбольдттің «сөздің ішкі формасы» деген термині арқылы әртүрлі тілдердегі атаулардың уәждерінің ұлттық ерекшелігіне ерекше мән берілген.

XIX ғасырдың 50-жылдарында неогумбольдтианттық бағыт «Сепир-Уорф жорамалының» кең түрде тарауына байланысты тілдің мазмұндық жағына қатты көңіл аудару қайтадан жаңғырды. Оның негізгі мәнін қысқаша этнолингвистикалық деп бағалауға болады [14, 163-164] .

Этнолингвистиканың орыс тіл білімінде, Ресейде қалыптасуы Ф. И. Буслаевтың, А. Н. Афанасьевтің, А. А. Потебняның еңбектерімен байланысты. XIX ғасырдың 70-80-жылдарында фольклористика саласының жанданып, тіл мен мәдениеттің байланысын зерттеудің жаңа жақтарының ашылуы этнолингвистика пәнінің ұғымы мен міндеттерін кеңейтіп, өзін жаңа сатыға көтерді. Осы бағытта үлкен жұмыстар жүргізіп жатқан, өзіндік мектептері бар Ресей этнолингвистикасының көрнекті өкілдері деп, бірінші кезекте Н. И. Толстойды және В. В. Иванов пен В. Н. Топоровты атауға болады. Олар өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол тілде сөйлеуші ұлттың тарихымен тығыз байланыста қарастырады, этнолингвистикалық атластар жасайды, тіл мен мәдениеттің ара қатысына байланысты мәселелерді, тілдегі және халық мәдениетіндегі территориялық және әлеуметтік диалектілерді, ана тіл мен ежелгі мәдениетті, тіл білімі мен мифологияның шекарасындағы өрісті зерттейді.

Ең алғашқы зерттеу жұмыстарын А. Н. Афанасьев, Ф. И. Буслаев, Н. Гринкова, В. МЖирмунский, Д. К. Зеленина, С. Ф. Карской, Б. А. Ларина, А. А. Потебния, Н. С. Трубецкой, А. А. Шахматов сияқты ғалымдардың еңбегінен басталған еді. ХХғасырдың 70-жылдары «Ареальные исследование и языкознание и этнографии» деген М. А. Бородиноның және С. И. Бруктің еңбектері жарық көрді. Аталған ғалымдардың этнолингвистика ғылымы жайлы біраз мақала еңбектері жарық көре отырып 90-жылдары А. С. Герд, Ю. Д. Дешериев, С. И. Никитина, Н. И. Толстой, С. М. Толстая сынды ғалымдардың еібектерімен толықты. Этнолингвистиканың негізін салған ғалым В. Гумбольд (1767-1835) «Ява аралдарындағы киви тілдері» атты еңбегінің алғы сөзінде этнолингвистикалық ұстанымдардың тиянақты концепсиясын баяндап берді. Л. Вайсгербер оның идеясын жалғастырып «неміс тілінің күші туралы» атты төрт томдық еңбегінде неміс мәдениетінің ұлттық сипатын зерттеді [15, 44] .

Этнолингвистиканың зерттелуі қазіргі неміс тіл білімінде екі бағытта жүргізілуде. Оның біріншісінің негізін В. Гумбольд қалап, Л. Вайсгербердің жалғастыруымен тілдің ішкі формасын зерттейтін ғылым ретінде танылса, екіншісі тіл мен мәдениеттің арақатынасын зерттеуді алдына мақсат етіп қойған Ф. Баос және Л. Бломфильд негізін салған бағытты жалғастырушылар.

Неміс тіліндегі этнолингвистикалық мәліметтер беретін елтану және лингвомәдениеттану аспектілеріне, тіл және ұлт тарихындағы өзгерістердің әсеріне арналған ғылыми еңбектер қатарына бұрынғы кеңес дәуіріндегі және қазақстандық герменистердің ғылыми еңбектерін жатқызуға болады. Олардың ішінде неміс тілі фразеологизмдердің ұлттық-мәдени компоненттерін зерттеген Р. Р. Аллоярова, П. Н. Донец, М. Р. Сабитова, Э. Т. Мукушева фразеологизмдердің елтану аспектісін қарастырған А. Д. Райхштейн, С. Е. Исабеков, Р. Смагулова сынды ғалымдардың еңбектерінің маңызы зор [2, 8-9] .

Түркі тіл білімінде жалпы түркі халықтарының тілін, дінін, тұрмыс-тіршілігін танытқан құнды еңбек ретінде, әрине, Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» атты түркі тілдері сөздігін айта кеткеніміз жөн болар. «Диуани лұғат ат-түрік» - түркі мәдениетінің ескерткіші, құнды мұрасы. Махмұд Қашқаридың бұл еңбегін құнды энциклопедиялық туынды деп танимыз. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол кездегі ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына, салт-санасы мен наным сеніміне қатысты аса бағалы деректер берілген [45, 139-141] . Махмұд Қашқари еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет түркологі А. Н. Кононов былай деп жазды: «Мұнда, ХІ ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы, этнонимдері мен топонимдері, ру тайпалары туралы туыстық және жекжаттық терминдері туралы, түркі қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам-сусындардың аттары туралы, үй жануарлары мен жабайы жануарлар, және құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дәнді дақылдары туралы, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлардың және аптадағы күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура туралы, қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анатомиялық терминология туралы, металдар мен минералдар туралы, әскери спорт әкімшілік терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың есімдері туралы, діни және этникалық терминология, балалардың ойындары мен ермектері жайлы бірден-бір деректеме болып табылады . . . » [46, 12] .

Өзінің құнды еңбегі жөнінде Махмұд Қашғари:

Қайырымды мейірімді Алланың атымен бастаймын

Мен Тәңірдің гүлденген мемлекет түркілердің топырағында жаратқанын, өмір біліктерімен сол топырақты ғажайып өрнектегенін көрдім. Тәңір оларды түркілер деп атап, асқан сән-салтанатқа ие қылды. Сан мыңдаған адамдарды басқартып, адалдық істерін қолдады. Олармен бірге сапта күрескендерді бек құрметтеді. Мен түркілердің зерек қабілет иелерінің бірі, әрі ұрыстағы шебер найзагері болатындығымен олардың шаһарлары мен қалаларын кезіп шықтым. Түрік, түрікмен, оғыз, жігіл, ягма, қырғыздардың сөздері мен сөйлесу мәнерлерін зерттеп, қажеттісін пайдаландым. Соларды мұқият зерттеп, арнайы әліппелік тәртіпке келтірдім. Мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-көркем мұра болып қалсын деген ниетпен түркі тілдерінің сөздігін жасап, кітапқа «Түркі сөздерінің жинағы» деп ат қойдым.

«Жинақты» сегіз бөлімге топтастырдым . . . көпшілікке түсінікті болуын ескертіп, арабша атауларды қаз-қалпына келтірдім. Әрбір тайпаның тілінен сөз жасауға болатын түбір сөздерін ғана алдым. Мақсатым - талаптанушыларға тура бағыт көрсетіп, болашаққа кең жол ашу, ниеттес жандарды мәңгілікке риза ету.

Түркі халықтарының атам заманнан көрген-білгендерін баяндайтын бәйіт-жырлары мен қайғылы және қуанышты күндерінде айтатын терең мағыналы мақал-мәтелдерінен мысал келтірдім.

Мен «Жинақты» мұсылман болмаған түркі елдеріндегі таулар, шөлдер, далалар, өзендер, мен көлдердің әр тілде жиі кездесетін көрнектілерін ғана жаздым. Түркі халықтары негізінен жиырма тайпа. Әрбір тайпаның бірталай ұсақ рулары бар. Олардың саны Ұлы Тәңірдің өзіне ғана аян. Рұмға бәрінен жақын орналасқан тайпа бажанақ, одан кейін қыпшақ, оғұз, иәмәк, башқұрт, басмыл, қай, ябаку, татар, қырқыз тайпалары. Қырқыздар шыңға жақын орналасқан. Онан бері жігіл, тохси, ягма, оғрақ, жарұқ, жомұл, ұйғұр, танұт, , қытай тайпалары. Қытайды Шын деп атайды. Онан соң Тауғаж, бұларды Машын дейді. Бұл тайпалар оңтүстік пен солтүстіктің арасында өмір сүреді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.