Кәкімбек Салықов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қашықтықтан оқыту факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қорғауға жіберілді 2018 ж.
Қолы
Қанапина С.Ғ.
(каф.меңг.)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Кәкімбек Салықов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Мамандығы 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған:
Угибаева Г.А.
Ғылыми жетекшісі:
Қанапина Б.Т.
аға оқытушы
Қостанай 2018
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қашықтықтан оқыту факультеті
Мамандығы 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.к., доцент Қанапина С.Ғ.
___________
2017 ж.
Диплом жұмысын орындауға берілетін тапсырма
Студент: Угибаева Гүлнұр Амантаевна
Жұмыс тақырыбы: Кәкімбек Салықов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Жоғары оқу орнының бұйрығы бойынша бекітілді
№_______________2017 жыл.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі _____________2018 жыл.
Талдауға жататын мәселелер мен жұмыстың қысқаша мазмұны
Кіріспе
1 Қазақтың жез қанатты Жезкиігі
2 Ақын тілінің көркемділігі
Қорытынды
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Әдебиеттер тізімі:
1. Жақып Б. Өлеңі Көкшетаудай көркем ақын Солтүстік Қазақстан 22
мамыр, 2012. – 12 бет.
2. Салықов К. Шығармалары. Т. 1. Кеншілік пен ақындық. Өлеңдер мен
поэмалар. – Астана: Фолиант, 2009. – 432 бет.
3. Оразханова М. И. К. Салықовтың табиғатты суреттеу шеберлігі ҚазҰУ
Хабаршысы №4, 2008. –23-26 бб.
4. Салықов К. Мәңгі шырақ алауы: Өлеңдер, поэмалар. – Алматы: Жазушы,
2007. – 416 бет.
Дипломдық жұмыстың орындалу кестесі
Тараулардың тақырыбы, Ғылыми жетекшіге
№ қаралатын мәселелер ұсыну мерзімі Ескерту
Тақырыпқа қатысты Қыркүйек Жаңа, тың көзқарастағы
1 әдебиеттермен, мақалалармен соңғы жылдары жарық
танысу, материал жинақтау көрген зерттеулерді
пайдалану. Әдебиеттер
тізімін жасау
2 Дипломдық жұмыстың жоспарынҚазан Ауқымды, өзекті
құру мәселелерге көңіл бөлу
3 Жинақталған деректер бойынша Қараша Жинақталған
материалды жүйеге келтіру материалдарды жүйелеп,
ретке келтіру
4 Бірінші тараудың дайындығы желтоқсан, қаңтар Өзіңдік көзқарасыңды,
пікіріңді келтіру,
сілтемені дұрыс көрсету
5 ақпан, наурыз Материалды реттеп,
Екінші тараудың дайындығы хронологиялық жағынан
жүйелеу, көрнекіліктер,
таблицалар жасау.
6 сәуір, мамыр Жұмыс
Жұмыстың толық нұсқасын тақырыбының ашылуына
дайындау, алдын ала қорғаудан баса көңіл бөлу,
өту жұмысты қорытындылау
7 Қорғауға дайындық, Талапқа сай жұмысты
пікір жазушылардың мамыр бастыру, сын-пікірлер
ұсыныстарын дайындау жаздырту, қатемен жұмыс
жасау
Жұмыс бойынша әр тарауға қатысты кеңес беру
№ Тараулар Кеңес беруші Мерзімі Қолы
11 Поэтикалық мәтіннің Қанапина Б.Т. қыркүйек
тілдік сипаты желтоқсан
22 Ақын тілінің көркемдік Қанапина Б.Т. қаңтар
сипаты наурыз
сәуір
Тапсырманың бекітілген уақыты _____________
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.к., доцент ______________ Қанапина
С.Ғ.
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы _______________
Қанапина Б.Т.
Тапсырманы орындауға алдым
Студент _______________ Угибаева
Г.А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қазақтың жез қанатты
Жезкиігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..10
1.1 Өмірді жыр – әнімен
өрнектеген ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 К.Салықовтың қазақ әдебиетіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Көкейкесті армандарды
көксеген ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...27
2. Ақын тілінің көркемділігі.
2.1 К. Салықов поэзиясының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 К. Салықов поэзиясының тақырыптық – идеялық
маңызы ... ... ... ... ...42
2.3 Жезкиік шығармасының көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...46
2.4 Ақынның өлендерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақ поэзиясының да, қазақ әдеби
тілінің де мазмұн жағынан тереңдеуі, түрленуі әдебиетімізге әр кезде келіп
қосылған талантты ақындардың ізденісіне байланысты. Поэзияда ерекше орны
бар үлкен талант иелерінің бірі – Кәкімбек Салықов. Ұлттық әдебиеттің аса
ірі қайраткерлерінің шығармашылығын саралап, оны ойша шолып шығар болсақ,
сонда ең алдымен сол ұлттың белгілі бір кезеңдегі рухани әлеуметтік
көрінісі мен даму диалектикасын байқаймыз. Нағыз суреткер ғана өмір
шындығын өз тұрғысынан даралап бейнелейді, саралап, салмақтайды. Кәкімбек
Салықовтың ақындық жолын екі кезеңге бөліп қарасақ. Оның бірі-автордың
поэзияға ұмтылысы,алғашқы сапарының ізденістері. Мұны біз Сыр,
Жезкиік, Нұрлы жылдар атты кітаптардан байқаймыз. Оның шыншыл, мөлдір
таланты осы кітаптардан-ақ анық көрінген. Алайда үнемі өлең қуып,оны
кәсіпке айналдырмаған адамның бойдағы талантын ұштап үлгермегені, өмір
шындығының әдеби шындыққа айналуының жетімсіз жақтары, халық поэзиясынан
сусындап өскен адамның профессионалды поэзияның сырларына қанып болмағаны
ол кітаптарда байқалмай қалмайтын.
Ол үлкен поэзияға бет алып, ақындық толғаныстың биік белестеріне
ұмтылып келеді. Алайда, Кәкімбек Салықовтың поэзиядағы жолы алғашқы
ізденістерінен бастап тұтас бір ақындық үнді, ақындық сырды шертеді,
сондықтан да оның іздену, үйрену, жетілу жолына бірінен бірі бөлінбейтін
тұтас құбылыс есебінде қарау орынды. Мұны біз ақын жырларының туу
кезеңдеріне қарай қарастырсақ, анық байқаймыз. Әрі одан ақынның іздену,
жетілу,толысу жолдары да айқын көрінеді. Кеншілік пен ақындық ол үшін екі
құбылыс. Сондықтан да ақын алғашқы ізденісінен бастап осы екі мамандығын
біріктірер тың сыр іздейді. Ақындыққа бала жастан ғашық болып, өмір жолын
кеншіліктен бастаған ол осы екеуіне ортақ қасиетті үлкен азаматтықтан
табады. Өз бойына екеуін де сыйдырып, оны ақынға да, кеншіге де ортақ
тұтатас бір азаматтық бейнеге айналдырады. К.Салықов өмірді әсемдік деп
таниды. Сондықтан оның өлеңдеріндегі өмірге құштарлық әсемдікті қорғау,
сұлулықты сүю, адам бойндағы игі қасиеттер мен жақсы мінездерге қызығу
күйінде көрініс табады.
Ол табиғаттың сәулетті шағын көріп қанаттанса, кейде күздің жүдеу
бейнесіне үңіліп жабырқап қалады. Ақынның Күз, Құймағын миллиардтың
татып қайттым, Оқ жетпес, Ақ жауын, Көкшетау, Есілге,
Теңізге өлеңдері жалаң табиғат суреттеріне айналмай, оны адам сезімімен
оның көңіл күйімен байланыстра жырлау негізінде туған.
Әсемдікті тек табиғаттан ғана емес, ақын өнерден де тани біледі.Оның
Сәулет, Мансфельд Мадоннасы, Ақын сол ғой өлеңдері өнер күші арқылы
өмірдің өзін тануға болатын жайлы ойға құрылған. Мұның бәрі К.Салықовтың
поэзиясының негізгі объектісі-адам екенін, ақының әр түрлі жолдармен адам
өмірін, оның арманын, тіршілігін, сезім күйлерін суретеуге тырысатынын
көрсетеді. Ол өз бақытын оңаша сезінбейді, елімен достарымен бірге көреді.
Өзін бақытты еткен заманына, туған халқына бар тіршілігін арнайды.
Сондықтан да өлеңнің лирикалық геройы бойындағы барын туған елге ұсынады.
Салықов өмір туралы толғаныстарында адам сезімінің байлығы кең көрінеді.
Адамға тән қуаныш пен реніш, сағыныш сезімдері, өмір жауыпкершілігі жайлы
ақынның оқырманмен бөлісерлік ойлары аз емес.
Салықов бірқатар поэма да жазды. Ол-өлеңде ғана емес, поэмада да
сыршыл лирик. Балалық шағы соғыстың ауыр кезіне тұтас келген ақынның
көңіліне дәуірдің қайшылықты да қайғылы суреттері ұялап қалған. Дәуірдің
сол бір шындығы үлкен эпикалық суретке айналып ақынның бірсапыра поэмасына
да кіреді. Шалқыма, Ұрпақ сыры, Домбыра. Домбыра поэмасында домбыра
күйіне елігіп, сыр шерткенде, оның тебіреніп еске алатыны да сол шындық.
Лирикалық толғаныс ақының Дала поэмасында тән. Ақындық толғаныстың тағы
бір үлгісін Салықов Еңлік гүл, Аққу мен Ару, Тотының тоқсан тарауы,
Қырандар атты поэмаларында да қолданады. Бұлар, негізінен, ақын
лирикасында көп жырлаған әсемдік туралы, сезім туралы толғаныстар.
К.Салықов поэмалары ақынның бұл жанрда да лирик екенін көрсетеді.
К. Салықовтың Жезкиік шығармасы және оның тілінің көркемдігін ашу
зерттеу еңбегімізге негіз болып отыр.
К.Салықов - әдебиетке өмірдің өзінен қайнаған өндірістің ортасынан,
халық ішінен келді. Сондықтан да оның шығармаларының негізгі мазмұны мен
пафосын ақын жырлаған өмір құбылыстарына деген халықтық көзқарас
белгілейді. Кәкімбек Салықов туралы пікір айтқан ғалымдар мен сыншылар,
ақындар мен жазушылар оның қазақ әдебиетіне жаңа бетбұрыс әкелгенін, арғы-
бергі қазақ поэзиясының ең озық үлгілерінен терең үйренгендігі, өзінің
ақындық әлемін ашу арқылы, әдеби құбылысқа айналғандығын айтады. Ақынның аз
жылдар ішінде артына қалдырған асыл мұрасы тек қазақ халқының ғана емес,
бүкіл түркі халқының нәр алған рухани қазығы.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері: К.Салықовтың поэзиясын және оның
көркемдік ерекшеліктерін таным тұрғысынан талдау болды. Сондықтан ғылыми
зерттеу жұмысымда төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделген.
- ақын поэзиясының сипатын ашу, теңеудің қызметін саралау;
- Жезкиік өлеңінің қөркем баяндалуын ашу;
- шығарма тілінің көркемдік ерекшелігін айқындау.
Дипломдық жұмыстың нысаны етіп К.Салықовтың Жезкиік өлеңі және оның
көркемдік ерекшелік сипатын алдық.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Жұмыста әдеби тілімізге үлкен үлес
қосқан Кәкімбек Салықов шығармаларының поэзиялық тілі, қолдану
тұрғысынан қарастырып, өлең - сөздегі поэтикалық айшықтарының түрлі
грамматикалық құрылымы тілші ғалымдар еңбектері негізінде талданып,
тұжырымдар жасалынды. Ақын туындыларындағы көркем - бейнелегіш сипатының
ашылуы, ақын поэзиясы тілінің сараланып, талдануы жұмыстың ғылыми сипатын
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері. Жұмыстың орындалу барысында
мақсаты мен тақырып ерекшелiгiне байланысты, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, жүйелеу және оны түсiндiру, талдау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кiрiспеден, екi бөлiмнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмiнен тұрады.
1. Қазақтың жез қанатты Жезкиігі.
1.1 Өмірді жыр – әнімен өрнектеген.
Дүние әуенінің тербелген жүрегімен кімдер дәурен сүрмеді дейсіз?! Сырлы
Сырымбет саласынан Ақан серінің дүние іңкәрлігін ғашық жүрегінің тәтті бір
сезіміне бөлеп алып, үзілдіре төгілген әлдебір ән әуені көңіл түкпіріне
жеткендей болады да, сол үн мен сол әуен тал бесігінде тербелгендей болады.
Осы бір ой тағы да сол бір әнді аңсатқандай-ды.
Сұлуды адам жаны қимайды екен,
Беймезгіл еске түсіп қинайды екен.
Жезкиік сен есіме тұскен кезде,
Бір өзім Сарыарқаға сыймай кетем!..
Ой мен сезім тереңінен үн қатып, бір өзі Сарыарқаға сыймай кеткен
Кәкімбек ағаның да дәуренді жүрегі енді бізге өз жырымен өз сырын қайыра
бір ашпас па екен?! Сана түкпірінен осы бір ой қылаң беріп, оянған сәтте
көңіл шіркінді мұң басып, кірбің шалғаны да бар. Алайда, бар қазақ даласын
шарлап кеткен және де әр жүректі баурап алған Кәкімбек аға Салықовтың
жырлары мен ән сырлары ендігі арманды үміттерді жалғастырып, жалғары анық.
Көңіл соған иланады. Абай хакімше айтқанда, артында өлмейтұғын сөз
қалдырған Кәкімбек ағаны да өлділер қатарына қоса алмас едік. Сарыарқаны
қойып, мынау кең дүниеге сыймай кеткен ақынның мырға толы жырлары мен
сезімге бөленген әндері ендігі жүрегі болып мәңгілік соғып тұрары тағы да
анық жай.
Құдіреті күшті поэзия әлеміне көңіл құштарлығымен және де жүректегі зор
іңкәрлігімен өз сыры мен өз мұңын айта келген Кәкімбек Салықов жырлары
туған халқын бірден баурап алған еді.
Қалың жұрт Кәкімбек ағаның жырларына құмар болды! Не бір талантты да,
соның ішінде танылғаны да, танылмағаны да бар композитор біткен Кәкімбек
Салықов жырларына ән шығаруға құштар болды!
Жылжиды аққу айдында, жылжымайды,
Мұңаяды ол неге, тұнжырайды.
Сыңсып салған әніне тебіреніп,
Қамыс басы қамығып, су жылайды.
Су жылайды, тұнжырайды,
Жылжиды аққу айдында,
Жылжымайды !..
Махаббаттың ақ періштесі аққудың сыңсып салған әніне тебіреніп, қамыс
басының да қамығып, судың да жылағанын кім байқаған, кім сезінген?!
Қамыққанды қамкөңілді жан ғана байқай алар! Жылап тұрғанды да жабырқаған
жан ғана көре алар! Мына өмірдің қамығуы мен жабығуының талайғы бір
сәттерінің күндері мен түндерін өз басынан кешірген Кәкімбек ағаның жан
дүниесі ой мен сезімнен құралғаны бар-ды. Сол өз жан дүниесінің қамығуы мен
жабығуын, Мұқағалиша айтқанда, сағыныштың сал шекпенін жамылып айта
келген ақын Кәкімбек Салықовтың жан дүниесі адам баласына өзінің тап-таза,
мөп-мөлдір қалпымен ашылып жүре берді. Сол тап-таза да мөп-мөлдір Кәкімбек
ағаның жан дүниесінен ақтарыла төгілген жырларында адалдық бар еді. Ол
адалдық адамды сүйе білген, өмірді сүйе білген сезіммен құндақталған-ды.
Жер тереңінен шығып, шым-шымдап қана мөлдіреп, бір ағып жатар бұлақ суына
лап қойғандай баршаның Кәкімбек Салықов поэзиясына бас салғанының бір сыры
сол біз айтып отырған адалдық пен тазалығында жатыр. Бұлақ суына мейірім
қандырған жолаушыдай болып біз де Кәкімбек ағаның жан дүниесінің тап-таза
да мөлдірей біткен жырларын аса бір жан құштарлығымен сіміріп өстік. Бір
құдіреті, аңсарлы көңіл сол өзі сімірген Кәкімбек Салықовтың жырларын өзді
өзінен келіп ыңылдап әлдебір әнге салғызатын. Ақынның жырларының ән болып
әуелей жүре бергендігінің бір сырының, міне, осында жатқандығы да бар.
Ақынның жырларын жүректің өзі ән қылып қайыратын да, сол әнді көңілдің өзі
шырқап салатын. Ал көңіл шырқап салған ән қашан болсын жүрек төрінен орын
алатындығын ескерсек, мұндай ән мен поэзияның мәңгілік ғұмыры бар екендігін
көңілімізге түйіп қойғанымыз да абзал.
Кездескенде қуанамыз бәріміз,
Қоштасарда қиналады жанымыз.
Кездесу мен қоштасудың арасын,
Жалғастырып тұрады екен сағыныш...
Міне, тағы да Кәкімбек ақынның жан дүниесі! Жан тазалығы да осы болар!
Кездесу мен қоштасудың арасын жалғастырып тұрар нәзік бір көңіл, дегеніңіз
сезім шыңырауында жатқан сағыныш екендігін ақын өзінің ой тереңдігімен
анықтап айта білді. Ендігі арада ақынның Сағыныш атты жыры жанымызды
жылытып, Сағыныш атты әні жан дүниемізді әлдилеп тұрады. Сол бір
құдіретті сезім селімен жуылып тазарар жан дүниеміз.
Киелі Көкшенің ән мен жыр ордасы болып орныққан арда Айыртаудың
баурайында дәурен кешкен от ауызды орынбай ақын, шырмауықша шырмалған
жалған дүниеге ғашық болған Ақан сері мен гәккулетіп сайран кешкен Үкілі
Ыбырай туған топырақта солардың іздері де, суымаған үндері мен әуендері де
қалған болатын. Осындай жырлары мен әндерін өз ауыздарынан естіп, үйреніп
қалған зерделі де зерек қарттары бар ортада өсіп, есейген Кәкімбек ағаға
ақын болу оңай болған сыңайлы. Алайда, ақындықтың оңайлылығы болушы ма еді?
Біз бұл оңайлылықты бала күнінен құлағына сіңісті болғаны және де
көкірегіне жатталып қалған ән әуендерінің Кәкімбек ағаның санасында мол
жатқандығы тұрғысынан айтар едік. Кейін Орынбай ақын, Ақан сері мен Үкілі
Ыбырай сынды алыптардың жоқтаушысы да, солардың бай мұраларын зерттеп,
түгендеушісі де болғандығы бала санасынан бертін келе хабар беріп
тұрғандығы да әсер, еткен шығар.
Өлең деген - сарқылмайтын махаббат,
Қызығынан сағындырған мұңы көп!..
Жабырқаған жаныңды жырмен жұбатып, жүрегіңнің мұңын әнмен айықтырар
болсаңыз, қызығынан да сағындырар мұңы көп поэзияның құдіретін тани
білгендік. Ақын Кәкімбек Салықов сол құдіретті тани білген, танып қана
қоймай жүрегін жыр толғап, көкірегін ән кернеп, туған тума талант еді. Ол
кеңшілікті тұрмыстың билеуімен меңгерсе, ақындық бойындағы туабітті қасиеті
болатын. Сол қасиетті ақындығының қасиетті үні Кәкімбек жырларының
іңкәрлікпен кең таралып кетуінің де бір сыры осы.
Ұқсаған тұлпарға да, сұңқарға да,
Болғаны қандай жақсы атаң дана.
Бір сырлы, сегіз қырлы бар қазақта,
Атасы серіліктің Ақан ғана,
деп айта білген Кәкімбек Салықовтың әрбір арнау жырларында терең де
пайымды таным жатады да, ақын сол арқылы, бұрын-соңды жан иесі айта алмаған
ой толғайды. Абайды ақындықтың пайғамбары десе, Мағжан – ақындықтың
Абылайы деп бағасын асырады да Бұйра шашы әсем толқып, бұрқырап, үлкен
басы екі иыққа сыймайтын деп Қанышты дәріптейді. Нұрғиса деген сөзден күй
төгіліп, Нұрғиса деген сөзден ән тамады және де Қос бұлбұл – Күләш,
Бибігүл, Гәкку мен асыл Гауһартас, - деп, тағы да терең ойлы,
теңеулердің бояуын келістірері де бар. Қазақтың небір нар тұлғалы
азаматтары, солардың ішінде Бәйкен Әшімов, Фазыл Кәрібжанов, Мұсахан
Қанапиянов, тағы да басқа зиялылар жайындағы Кәкімбек Салықов туындыларының
тумысы бөлек дүниелер ретінде танылары бар. Ақын осы тұлғаларды жырлау
арқылы сол кезеңнің танымды тарихын да жаза білді.
Асқандай көп тізім шамадан,
Жасқандым жүректе жарадан.
Артымда,туған ел, сені ойлап ,
Алыстап барамын жағадан!
-деген осы бір жыр жолдарын оқығанда сағымды елестің сағынышты самалымен
желпінер көңіл шіркіннің не де болса бір мұңайып, бір кеңейген сәті болар.
Әйтпесе, Көкшесі мен Есіл-Қызылжары, Жездісі мен Ұлытауы, Жетісуы мен
Алатауы, Жезқазғаны мен Қарағандысы бар, оны қойып бар қазақ елінің
Кәкімбек ақынды жатсынған жері жоқ еді.
Мөлдір, таза, ніл аспанды,кіл жазық,
Дала деген - Планетаның кеңдігі,
-деп қазақ даласының сол кеңдігін тұтас бір планетаның кеңдігіне
сыйғыза айту үшін де бәлкім, ақын жүрегі де сол планеталық кеңдікпен пара-
пар болуы керек шығар. Сол кең де дарқан жүректі ақын күні кешелі бері өзі
айтқан өмір жағасынан алыстап кетіп бара жатқандай. Өзі алыстағанымен жан
жырлары жаныңа жақындай түсері де бар! Өзі алыстаған сайын сазды әуендері
жүрегіңнің сағыныш кілтін қайыра бір келіп, шертіп тұратыны да бар!
...Бір әнді аңсай береді көңіл шіркін! Сол аңсар ән тағы да жүрек
түкпірінен үн қатқандай болады.
Сырғиды аққу айдында, сырғымайды,
Жақын барып хал-жайын кім сұрайды.
Қатар жүрген күндерді сыйлайықшы,
Біреу ерте, біреу кеш бір құлайды.
Бір құлайды, кім сұрайды,
Сырғиды аққу айдында,
Сырғымайды...
Ақын Кәкімбек Салықов Қатар жүрген күндерді сыйлайықшы, біреу ерте,
біреу кеш бір құлайды деген өзінің өсиетімен де, таза да пәк жан
тазалығының қасиетімен де ерекшеленеді.
Кәкімбек әке – шешесінен ерте, сәби шағында көз жазып қалды. Оны анасы
Ақықтың ағасы Айтахмет Салықов тәрбиелеп өсірді.
Жарық дүниеге келіп, әлі көзін де ашып үлгермей жатып тағдырдың
тәлкегіне түскен шақалақты бауырына тартып, тегін берген Айтахмет
Кәкімбектің туған әкесіндей болды. 1955 жылы Мәскеудің түсті металлургия
және алтын институтын аяқтағаннан кейін Жезқазған кенішінде кен мастері,
участке бастығы, Қ.Сәтбаев атындағы кен-металлургия комбинаты партия
комитетінің, Қазақстан КП қалалық комитетінің бірінші, Жезқазғанда екінші
хатшы қызметін атқарды. Бозбала шағына дейін шындық шымылдығының
ашылмағанын Кәкімбек Салықов шау тартқан шағынды БАҚ тілшілерінің біріне
берген сұхбатында былайша еске алады:
... ата-ананы көп айта бермеймін, себебі мен қырқымнан шықпай әкем
дүниеден өткен, 1932 жылы. Анам 17 жасында қалып бара жатқанда әкем анамның
ағасының қолына апарып тапсырған. Қарындасың жастай қалып барады, мына
кішкентай бауыр етімді саған бердім, екі дүниеде сұрауым жоқ, асырап
алыңдар - депті. Сол кезде Айтахмет әкемнің үйіндегі баласы шетінеп кеткен
екен, мені бала ғып бауырларына басыпты. Мен сол үйдің баласы болып өстім.
Ақынның балалық және бозбалалық шақтары Көкшетау жеріндегі сұлу айна
көлдері мен тәкаппарлана көкке ұмтылған таулардың арасымен буырқана аққан
өзендері талай ақындардың жырына арқау болған табиғаты әсем жерде өтті. Бұл
өлкенің әрбір сүйем жері қазақтың ұлы ақын – сазгерлері Біржан сал мен
Үкілі Ыбырайды, Ақан серіні еске салады. Осындай ортада өскен Кәкімбек
Салықұлы зерделі де зерек болып ержетті. Ерте хат танып, жазу – сызуды
үйренді. Заманның жетегіне ілесіп, әліппе есігін орыс тілінде ашса да, орта
білімді қазақша үздік оқып бітірді. Қос арғымақты құрықтағандай қос тілде
еркін көсілуі еңбек жолында да таусылмас қазына іспеттес болды. Бұл дәріс
берген ұстаздарының қажымас еңбектерінің қарымтасы екенін Кәкімбек Салықов
әрдайым айтып та, жазып та жүрді.
Кәкімбек Салықов оқу таңдағанда алдындағы ағаларын үлгі тұтты.
Мәскеудегі түсті металл және алтын институтын үздік бітіріп, еңбек жолын
Жезқазған таукен металлургия комбинатында кен мастері қызметінен бастады.
Жас білгір инженердің адам жанына жақындық, адам жанын түсінгіштік
қасиеттері үшін Кәкімбек Салықұлына үлкен комбинаттың жұмысшылары,
инженерлері, мамандары түгел ұжымы зор сенім көрсетіп, комбинат партия
ұйымына хатшылық қызметке сайлады. Сол комбинатта Кәкімбек Салықов
қатардағы мастер, инженерден бастап, партия хатшысына дейін ұзын ырғасы 13
жыл қайратты қызмет атқарды. Жұмысшылардың еңбек, тұрмыс, әлеуметтік
жағдайын шешуде, ұжымда технологиялық жабдықтаудың дер кезінде жүргізіліп
отыруына, инженер-техникалық мамандардың әділ бағасымен жауапты
қызметкерлерге өсіріліп отыруына, тау - кен, комбинат цехтарында қазақ
жастарының, кәсіби мамандығымен тұрақталып, жұмыс істеуіне, оларды
өнеркәсіп, техника саласына көптеп тартуда жас маман, жас басшы – ақын
ағамыздың сіңірген еңбегі мол болғанын замандастары, оның шарапатын көрген
адамдар осы күнге дейін ризалықпен айтады. Оны айтып отырған себебіміз –
Кеңес заманында Қазақстанда Мәскеудің құзырынды болатын Жезқазған мыс,
Өскемен титан-магний, Өскемен мыс-қорғасын, Павлодар алюминий, Қостанайдағы
Соколов - Сарыбай тау-кен комбинаты, Қарағанды – Теміртау металлургия
комбинаттарнында қазақ жастарының үлес салмағы өте төмен болатын. Өндіріс
орындарында, цехтарда, инженерлік басқару жүйелерінде басым көпшілігі басқа
ұлт өкілдері болады да, барлық үрдістер жұмыста да, жұмыстан тыс тұрмыста
да, тек орыс тілінде жүргізіледі. Әдетте өндіріс басшылары өздері басқа ұлт
өкілі болғандықтан қазақ жастарын қатарға тартып, өндірісте көбейтуге
мүдделі болмайды. Осы жағдайда қызмет еткен Кәкімбек ағамыз кезінде
өнеркәсіп саласында қазақ жастарының тұрақтанып, кәсіби мамандығын
жетілдіріп, қызмет бабында лауазымды, жауапты орындарға өсуіне тікелей
қамқорлық жасай алды. Олай жасау да оңай болған жоқ. Өйткені, басшы
қазақтың сөзіне де, ісіне де сын көп, шешуші тетіктерде қазақ мамандары
көбейіп бара жатса, ұлтшыл деп сыртынан таңба салып қоятын. Бүгін
ұлтшыл болу - мәртебе, ол заманда оған теріс ұғым, теріс баға берілетін.
Жауапты, басшы қызметтің өзінің де, адамнан талап етері көп болады. Ұжымның
өндірістегі еңбегін сәтті, тиімді ұйымдастыру негізгі қорды құрайтын
базалық техниканың ақаусыз жұмыс істеуін, жұмыскерлер мен инженер - техник
қызметкерлерінің кәсіби біліктілігін мерзімін қадағалау, оның өсуіне,
білікті еңбек етуіне жағдай жасау, адамдармен, мамандармен, жұмыс бабында
кездесу, әртүрлі қоғамдық шаралардың уақытында нәтижелі өткізілуін
қамтамасыз ету, тағы басқа күнделікті шегі шеті жоқ, өмірі бітпейтін
тіршіліктің өзі де аз уақыт алмайды.
Кәкімбек Салықов жас кезінде өндірістегі техникалық басшылық қызметтің
барлық сатыларынан абыроймен өтіп, өсті. Ол кезде ондай білгір мамандар
Коммунистік партия қатарына қабылданып, қоғамдық саяси жұмысқа тартылатын.
Оған әртүрлі салаларда тапсырма берілетін. Негізі, адамдармен сөйлесе білу,
әртүрлі әлеуметтік топтармен араласып-құраласып, өзің шұғылданатын істің
мән-жайына, жан-жағына, ұңғыл-шұңғылына көз жеткііп, оның қиындықтары мен
шешілуге тиісті мәселелерінен анық мағлұматты болып, кем-кетігі болса, ілкі
уақытта оларды жою жолдарын қарастыру да жинақы іскерлікке тәрбиелеп,
бейімдейді. Болашақ ірі лауазымдағы қызметкер үшін мұндай мектептен өтудің
де маңызы зор. Жезқазған қалалық партия комитетінің бірінші, облыстық
партия комитетінің екінші хатшысы лауазымды басшы қызметтерінде жүргенде
негізінен өнеркәсіп, экономика салаларын дамытуға жауапты болса да,
өңірдегі тұрғындардың барлық мәселелерімен әсіресе, әлеуметтік-мәдени хал-
ахуалымен, тұрмысымен, жастар тәрбиесімен жан-жақты, күнделікті шұғылданды.
Кәкімбек Салықов кен комбинатында, өндірісте, шахтада, қалада, облыста ел
игілігіне қызмет еткен жылдарын ерекше сүйіспеншілікпен еске алып,
адалдықпен атқарған қызметтерінің сол кездегі Одақтық дәрежеге көтерілуіне
қуат болғанын ерекше бағалайды. Бала күнін атақты Ыбырай әншінің,
композитордың ауылында өткізген Кәкімбек өзіне табиғат берген ақын жанымен
қоса өнер, ақындық ұялаған ауылдан тәлім-тәрбие алды. Ол тебіренген кезде
теңдесі жоқ әншіге, құдіретті күйшіге де айналып жүре береді. Мәскеудегі
Алтын және түсті метал институты Кәкімбекке инженер мамандығын берсе, өз
ауылы, өз елінің әдебиеті оның ақындық талабының гүлін ашты. ғашық болған
қызына, туған жердің биік шыңына, мөлдір көліне, самал желіне жыр арнамаған
жас талап жоқ. Мұндай өлеңдер Кәкімбек Салықовтың студент күнгі
дәптерлерінде де, көп-ақ.
Кәкімбек қызмет бабымен өте жоғары, мәртебелі орындарда болды. Бүкіл
Одақтың экологиясын басқарған жылдар, Партияның Орталық комитетіндегі
инспекторлық үлкен қызмет. Қарақалпақстан Партия Комитетінің бірінші
хатшысы, Кеңестер Одағының Парламент мүшесі болып жүрген кездер ақын
Кәкімбектен де кейде биіктеу көрінетін сияқты.
Оқып жүргенде сол Астанада жоғары санатты экономист мамандығын игерген
Мәриям Мәженқызымен отау құрған. Кенші-инженер атанған Кәкімбек еңбек жолын
Жезқазғанның шахталарынан бастады, осылайша, халқымыздың данышпан ұлы Қаныш
Сәтбаевтың жолын қуды. Жай ауысым шебері лауазымынан бастаған Кәкімбек
шахта басшысына дейін көтерілді. 1955 жылы Мәскеудің түсті металлургия
және алтын институтын бітіргеннен кейін Жезқазған кен ішінде кен мастері,
участке бастығы, К.И.Сәтбаев атындағы кен-металлургия комбинаты парткомының
хатшысы, Қазақстан КП қалалық комитетінің бірінші хатшысы, Жезқазған
комитетінің екінші хатшысы қызметін атқарды. 1975 жылдан КОКП Орталық
Комитетінің аппаратында инспектор болып қызмет істейді. 1984 жылы Өзбекстан
КПОК-нің бюро мүшесі, Қарақалпақ облыстық партия комитетінің бірінші
хатшысы, одан кейін Кеңестер Одағы Жоғарғы кеңесінің экология комитетінің
төрағасы, Жоғарғы кеңестің Президиум мүшесі қызметтерін атқарды.
Алғашқы өлеңдер жинағы Сыр 1977 жылы жарық көрді. Сол жылы Жезкиік
атты жыр жинағы орыс тіліне аударылып жарияланды. 1981 жылы Қырғызстан
баспасы оның Нұрлы күндер кітабын қырғыз тілінде, 1983 жылы Ғафур Ғүлам
баспасы Жезкиік жинағын өзбек тілінде шығарды. Букетовке реквием,
Эдельвейс, Ғасырға тең бір мезет, Че Гевара атты поэмалары орыс
тіліне аударылды.
К.Салықов — Дала, Қырандар, Гәкку, Жезкиік, Еңлікгүл,
Тәттімбет, Домбыра, Қарақалпақ, Кенесарының соңғы сөзі секілді
көптеген поэмалардың авторы. Ақын жемісті еңбегін бүгінгі күнге дейін
талмай жалғастырып келеді. Соңғы жылдары оның Ойтолғақ (2001), Сырғалы
сонеттер (2001), Күзгі шуақ (2004), Күзгі сарын (2005), Сенсің ел
данасы (2006), Әлемнің сегізінші ғаламаты (2006), Мағжанға тағзым
(2008) кітаптары жарық көрді. В.В.Маяковскийдің В.И.Ленин поэмасын,
А.С.Пушкиннің өлеңмен жазылған Евгений Онегин романын, М.Ю.Лермонтовтың,
Ю. П. Полонскийдің, Р. Ғамзатовтың, Алдан-Семеновтың, С.Норовчатов-тың,
В.Савельевтің, Я.Коластың, М.Львовтың, моңғол және өзбек ақындарының
өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Б.Жұманиязов, Н.Тілендиев, Ә.Бейсеуов,
Е.Хасанғалиев сияқты композиторлар ақынның көптеген өлеңдеріне ән шығарды.
Жезкиік, Сағыныш, Аққу әні, Үш арыс, Бір ауыз сөз, Оқжетпес,
Көкшетау, Жамбыл ата сынды туындылары халық әніне айналып кетті.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне үш мәрте (IX, X, XI) депутат болып
сайланған. КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Қазақстанның еңбек сіңірген
қайраткері құрметті атағының иегері (2001), Халықаралық Қ.Сәтбаев қорының
президенті, Қазақстан Республикасы Экология академиясының академигі.
Ленин орденімен, екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен, Парасат және
Халықтар Достығы ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.
1972 жылы Одақтағы шахталар бойынша еңбек өнімділігі жөнінде орасан зор
табысқа жеткені үшін 40 жастағы Кәкімбек Салықов Социалистік Еңбек Ері
атағына ұсынылады, бірақ та Дімұхаммед Қонаев әлі жассың ғой, өскемендік
кеншіге берейік дейді. Сонымен Кәкімбектің кеудесіне Ленин ордені тағылып,
соны місе тұтады.
Сол заманда үлкен Жезқазған, Қазақстандық мысты игеру деген бүкілодақ
бойынша дүрілдеп тұрды. Кен орындарында, кен экспедицияларында Сәтбаевтың
шәкірттері жұмыс істейтін. Абыройлы Кәкімбек Салықов партия органдарын
бақарады: Қ.Сәтбаев атындағы кен – металлургия комбинатының партком
хатшысы, Жезқазған қаласы партия комитетінің бірінші хатшысы, облыстық
партия комитетінің екінші хатшысы, одан әрі мәскеудегі Орталық комитеттің
инспекторы...
Кәкімбек Салықов сол уақытта партияның түлегі еді, соған сенді, бар жан
– тәнімді, еңбегімді халқымның келешегіне бағыштаймын деді. Ең жоғарғы
орган – Орталық комитетте ол табаны күректей 10 жыл жұмыс істеп тіпті сол
органның бір мезгілде қоғамдық негізде партком хатшысы болыпты, Л.
Брежневтің өзі оған партиялық жарна тапсырып отырған. Соғыстан кейін Сталин
КСРО өңірлері бойынша 4 инспектор тағайындаған болатын. Сол төртеудің
біреуі Қазақстан мен Орта Азия бойынша инспектор еді. Міне Кәкімбек Салықов
осы қызметті адал атқарды. Инспектор болып жұмыс істеп жүрген кезінде оның
кураторы ОК хатшысы Капитанов болған. Талай жыл Мәскеудегі қызметтегі
Кәкімбек Салықов Қазақстанға сұранады, алайда республика басшылығы
тарапынан ұсыныстар түспейді. Капитанов оған қазіргі Қазақстандық басшылық
сені республикаға шақырмайды дейді. Сөйтіп, Кәкімбек 1984 жылы Нөкіс
қаласынан бірақ шығады, Қарақалпақстан Компартиясы Орталық комитетінің
бірінші хатшысы, Өзбекстан Компартиясы Орталық комитетінің бюро мүшесі
болып тағайындалады. Бес жыл осы қызметте істейді, Қарақалпақстан
республикасына еңбегін сіңіріп, халқының құрметіне бөленді. Бұдан әрі 1989
ж КСРО халық депутаты болып сайланып, Мәскеуде Жоғары Кеңестің экология
комитетін басқарды. Жезқазған Қарағандыдан енші алып, облыс орталығына
айналды да, профкомның екінші хатшысы болып, Кәкімбек Салықов сайланды.
Қазақ жырын Қасымнан кейін қайта түлеткен Қадыр, Тұманбай, Сағи, Мұқағали,
Өтежандарға ілесе келген Кәкімбек Салықов бір күнде советтің ірі
шенеуніктерінің біріне айналып шыға келді.
Кәкімбектің кейінгі атқарған қызметтері де ол үшін өмір мектебі болғаны
даусыз. Жезқазғанда алты жыл мемлекет, партия басшылығанда қызмет атқарған
ол он жылдай Мәскеуде Орталық ақпаратта еңбек етті. Бес жыл
Қарақалпақстанда бірінші басшы болды. Одан Мәскеуге қайтып оралып, Жоғарғы
Кеңестің Экология мен табиғат байлығын тиімді пайдалану жөніндегі
комитетінің төрағасы, Жоғарғы Кеңес төралқасының мүшесі қызметін атқарды.
1992 жылы Қазақстанға қайтты. Мұнда Каспий мен Арал теңіздерін қорғау
жөніндегі комитеттің бастығы, осы мәселеге арналған ұлттық кеңестің мүшесі
болды. Осы жолда елін сүйген азамат, интернационалист болып халқына қызмет
еткен Кәкімбек жырлары оның бойындағы биік адамгершілік сезімдерді
толғайды. Оның Мәскеу, Болгария, Қырғыз, Түркімен, Қарақалпақ жырлары
тақырыптық кеңдігімен ғана емес, өмірді тани білген ақынның
суреткерлігімен, тапқыр, бейнелі образдарымен бағалы.
Ақын Кәкімбек өлеңдерімен оқырмандар жүрегін жаулап алды, кітаптары
бірнеше тілге аударылды. Ол қоғамдық жұмыстармен де айналыса берді.
Мәскеуден келгеннен соң 1992 жылдан Алматыда Арал мен Балқашты қорғау
комитетін басқарды, 2002 жылы қалың жұртшылық ақынның 70 жылдығын Алматыда,
Жезқазғанда, туған жерінде кеңінен атап өтті. Елдің сүйіспеншілігіне
бөленген Кәкімбекке кеншілер Астанадан пәтер сыйлады, сөйтіп, Кәкімбек
Салықов өмірінің соңғы он екі жылын Астанада өткізді. Кәкімбек Салықов бар
саналы ғұмырын халқының болашағына арнап еді. Тасқынды талантын, еселі
еңбегін сарп етті, елі үшін аянбады.
1.2 К. Салықовтың қазақ әдебиетіндегі орны.
Тіл жатқан әр күннің әр сағатына, өтіп жатқан айының әр күніне
ғашықтық көбінде ақын мен әншінің балуан мен батырдың, ғалым мен ел
ағаларының сыбағасына берілетін бақыт сияқты. Ол өлеңсіз өмір сүре
алмайтын. Барлық той - томалақтың, сәбидің туған күні, қарияның мерей тойы,
тіпті елеулі өмірдің өткен күніне өлең арнамаған күні жоқ оның. Өлең оның
тыныстар ауасы, дертінің дауасы сияқты.
Ақынның бәрі де жұлдызға, айға ғашық. Ақынның бәрі де сұлу әйелге,
батыр жігітке ғашық. Біз әңгіме етейік деп отырған ақынымыз кең далаға,
мөлдір көлге, бүкіл елге ғашық.
Ақындыққа сағыныштар әкелді.
Кеңшілікке жастық жалын әкелді -
деген Кәкімбек Салықовтың екі жолынан ол туралы көп ойды таратып
әкетуге болады. Кәкімбек Салықов - қазіргі қазақ поэзиясында есімі кең
тараған ақындардың бірі. Оның әсем лириктігіне қоса, өзі шығарған және
өлеңдеріне жазылған әндер қосылып, ақын атын елге әйгілеп жіберді. Қазір
қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да, Жезкиік, Аққу жеткен,
Саумалкөл, Сарыарқа, Дүниеде мені сүйген бір адам бар деген әндер
алдыңыздан шығады. Ақынды көргендер де, көрмегендер де оған зор құрметпен
қарайды. Елге аға болып жүрген Кәкімбектің ақыл ақыл ойы, ел алдындағы
абыройы, оған жақын жүргендердің бәріне де жақсы әсер етеді. Оның өзін-өзі
ақынмын деп сезініп сеніммен ақындықтың отауына кірген шағы 1964 жылдардан
басталған. Салықовтың бойына біткен ерекше қасиет-оның адамды шексіз жақсы
көруі, өзінің мақсат еткен жеріне жету үшін бойдағы барды аямайтындығы, бір
шумақ өлеңін өзінің діттеген жеріне жеткенше әрлей-әшекейлей беретіні,
тынымсыз еңбектенетіні. Ананың сүтімен, әкенің құтымен келген Кәкімбек
ақындығы өзінің сенімді иесін тапты. Ол ақындықтың иесі - Кәкімбек
Салықовтың өзі. Ол өмір бойы өртеніп келеді, жанып келеді. Тынымсыз шапса
тұлпар да шаршайды, тынымсыз ұша берсе сұңқардың да қанаты талады. Кәкімбек
Салықовтың ақындығының тынымсыздығын ілгері ұмтылған, тоқтаусыз ағатын
мөлдір өзенге теңеуге болады.
Ақындық, композиторлық өнер Кәкімбек Салықовқа туа біткен. Ақан мен
Біржанның, Үкілі Ыбырай мен Балуан Шолақтың елінде туған Кәкімбек солардың
ән – жырларымен сусындап өскен. Әсіресе, ол Ақан серіні пір тұтқан, өзіне
ұстаз тұтқан. Оларға арнап бірталай туындылар шығарды. Жастық жігіттік шағы
Жезқазғанда өткен Кәкімбек Жезкиікиікті туындатқан. Бұл ән қалың көпшілік
айтып жүретін танымал, қазіргіше айтқанда, хитке айналып еді. Осы әннің бір
нұсқасын талантты композитор Жақсыгелді Сейілов шығарған. Осы екен ғой
аққу жеткен әні де.
Мәскеуде тұрған кезде:
Шөліркеген далаға
Жаңбырлы бұлт болар ма ем,
Піскен кезде мол егін
Диқан болып орар ма ем, орар ма ем.
Қайтқан құстар ұшады
Еділдетіп, Оралмен,
Елге жетіп қалар ма ем.
Ере кетіп солармен, солрмен.
Қандай сағыныш туған жерге деген!
Құлагер жортқан құба бел
Сағындам Сарыарқамды...
Ақан, Біржан, Сәкендей.
Серілер туған Сарыарқам...
Немесе Үш арыс өлеңіндегі:
Абайдың інілері - ай,
Қазақтың ірілері - ай,
Сәкен, Ілияс, Бейімбет...
Көркемдік кестесі, сезім тереңдігі жағынан бірінен - бірі өтетін қандай
мөлдір туындылар.
Кәкімбек Салықовтың аты ерте шыққан. Кеңші ақын, ел басқарған азамат!
Кеңестік дәуір кезінде оның өлеңдері, поэмалары газет - журналдарда көптеп
басылды. Бәріне Тұм – аға атанған асқан лирик ақын Молдағалиев өткен
ғасырдың 70 – жылдары Жалын альманағының редакциясында бірде отырған да
Сабырхан Асанов ақынға:
- Мен инженер ақындарды да көбейтіп жатырмын, олардың алды Кәкімбек,
Иранбек,міне енді Бақытжанды да шығарып отырмын деп еді, - деп еді.
Кәкімбек шығармашылығының бастауында шахтер өмірін біраз жырлады. Әсіресе,
Жезқазғанның даласы, Ұлытау өңірі, сонда жатқан ұлы бабалар жайлы да ойлы,
өрнекті жырлар тудырады. Ал адамзат баласы жаралғалы бері ақындардың ту ғып
ұстап келе махаббат жайлы өлең, поэмаларды да Кәкімбек ақын көптеп тудырды.
Олардың ішінде оқушысын баурап алған шұрайлылары да, пісуі жетпеген жеңіл
дүниелер де жоқ емес. Кәкімбек өзі жазғанына елтігіш жан. Ақын жеке бір
өмір, жеке бір шаруашылық, жеке бір зәулім емен. Ол түнде жұлдыздармен,
аймен, күндіз алыс көкжиекпен, таулардың қарлы шыңдарымен сыр бөліседі.
Кәкімбек Салықов десе елең етпейтін қазақ жоқ шығар, сірә. Ақынның
сыршыл өлеңдерін елі сүйсіне оқиды.
Жер астынан тергенім,
Жалынды жыр боп төгілді,
Жер мен жүрек шахтасын,
Қатар қазып барамын деп өзі айтқандай, кенші тағдыры ақындық тағдырмен
біртұтас тоғысады.
Ол бірнеше өлеңдер жинағы мен дастандардың авторы. Оның сөзіне жазылған
Жезкиік әні ел аузына кеңінен тарап кетті. Жезкиігі желдей зулап,
алдымызды орғытып, көлемі шағын өлеңде қаншама образды сурет, қаншама
сыршылдық, қаншама ой жатыр..
Алғашқы өлеңдер жинағы Сыр деп аталады. Сол поэзия кітабымен қалың
оқырманымен сырласты. Қарақалпақ, Кенесарының соңғы сөзі секілді
көптеген поэмаларды дүниеге әкелді.
Талантты ақын В.Маяковскийдің В.И.Ленин поэмасын, А.Пушкиннің өлеңмен
жазылған Евгений Онегин романын, М.Лермонтовтың, Ю. Полонскийдің,
Р.Ғамзатовтың, Алдан-Семеновтың, С.Норовчатовтың, өзбек ақындарының
өлеңдерін қазақ тіліне аударды.
Кәкімбек ағаның көптеген өлеңдеріне, Б.Жұманиязов, Н.Тілендиев,
Ә.Бейсеуов, Е.Хасанғалиев сияқты композиторлар ән жазды. Жезкиік,
Сағыныш, Аққу әні, Үш арыс, Бір ауыз сөз, Оқжетпес, Көкшетау,
Жамбыл ата сынды туындылары халық әніне айналды.
Қаламгер Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне үш мәрте. КСРО Жоғарғы кеңесіне
депутат болып сайланды. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері құрметті
атағының иегері, Халықаралық Қ.Сәтбаев қорының президенті, Қазақстан
Республикасы Экология академиясының академигі.
Сондай-ақ, Ленин, екі рет Еңбек Қызыл Ту, Парасат және Халықтар
Достығы ордендермен, көптеген медальдармен марапатталды.
Ақын шығармашылық ізденіс үстінде болды. Соңғы жылдары оның Ойтолғақ,
Сырғалы сонеттер, Күзгі сарын, Күзгі шуақ, Сенсің ел данасы,
Әлемнің сегізінші ғаламаты, Мағжанға тағзым, Дүлділдердің дүбірі
кітаптары жарық көрді.
Ел құрметіне бөленген тұлғаның данышпан ақынымыз Абайға арналған
Сенесің ел данасы атты өлеңдері мен шығармалар жинағы жарық көрді. Онда
ұлы ақынның поэзиялық, философиялық даналығын аша түсер лирикасымен жан
баурайды. Мәселен:
Абай жыр-ар-намысқа қазағымыз,
Абай ән-сарқылмайтын наз үніміз.
Абай сыр-ақыл-ойдың қазынасы,
Абай сөз-рухани азығымыз, деген жыр жолдары кімді болсын бейжай
қалдырмайды.
Сексен жасқа толғанда ағамыздың еліміздің қайталанбас тұлғасы, ғұлама
ғалым, тарихшы, өресі биік, өнегесі мол абзал азамат, әділеттің ұраны
болған ақтаңгер дарабоз, академик Манаш Қабашұлы Қозыбаевқа арнаған
Тарихтың тарланбозы, Тарихтың құлагері атты өлеңдер жинағы да жарық
көрді. Онда мынадай жолдар бар:
Қырғыздың Манасы бар
Жасаған ұран еді.
Қазақтың Манашы бар,
Тарихтың құлагері.
Шоқаным, Мұхтарым да
Қазақтар Манасшылмыз.
Манастан құт дарыған,
Сөнбейді Манаш – жұлдыз.
Кітаптарда Манаш өскен өлкені, өркен алған ортаны, ардақты ғалым-
азаматтың бейнесін аша түседі.
Ол табиғат таңғажайыптарын да өлеңдеріне арқау еткен. Оның Ұлытау,
Көкшетау, Алатау секілді өлеңдері сұлулықты кестелі тілімен өрнектейді.
М.Жұмабаев қорының алтын белгісінің иегері Кәкімбек Салықовтың
поэзиясын оқырмандар іздеп жүріп оқиды. Аса дарынды ақынға одан артық
қандай бақыт керек.
Ол жоғарыда жүрген тұсында төмендегі дос інілеріне бірде-бір рет ірілік
көрсетпген жан. Кезескен сәтте жайылып төсек, жиылып жастық болады. Өскен
сайын кішірген, жарқырап жана түскен, биіктеген сайын сәулесін жақыннан
түсіріп тұратын кішкене күн сияқты ақын. Оның қасына жақынырақ жүруді,
онымен сырласуды жастар мәртебе көретін. Адамның бәрін жақсы көретін, өзіне
жақын тартатын ұлы жүректі кісі.
Кәкімбек Салықов достыққа да адал, берік болды. Оның Б. Әшімовке, Е.
Бөкетовке, Н. Тілендиевке, М.Қозыбаевқа арнаған кітаптары осыған дәлел
болады. Аса көрнекті мемлекет қайраткері Фазыл Кәріпжановтың өмірін зерттеп
те бір кітап арнады. Адамгершілігі мол, адами қарым – қатынаста сарадал да
салиқалы жан еді. Қаншама үлкен лауазымды қызметтер атқарған. Ешқашан да
өзін жоғары көтермейтін. Қашан да қарапайым қалпы, күнара Фолиант
баспасына барады, одан орала бере фоткарточкалармен айналысады да (атақты
қазақ әйел - қыздарының, (Бибігүл, Айман, Жәния, Роза, Зағипа, Оразгүл,
Әсимат.б.) фотопорттерімен бірге өлең порттреттерін жасады.
Ақын Кәкімбек дарынды аудармашы да болды. Ол А.С. Пушкиннің Евгений
Онегин романын толық нұсқада, М.Лермонтовтың, Я. Полонскийдің,
Гамзатовтын, Коластың өлеңдерін шебер аударды.
Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, ақын Кәкімбек Салықов нағыз
сегіз қырлы, бір сырлы адам. Ол-сыршыл ақын, қабілетті жазушы, қарымды
журналист, өткір көсемсөзші (публицист), тарихшы, әнші, сазгер. Бұларға
қоса Кәкімбек ағамыз жақсы аудармашы да болған. Басқаларын былай қойғанда
ол орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиннің Евгений Онегин атты әйгілі поэмасын да
қазақ тіліне аударған және ол аудармасы жұртшылықтан оң бағасын алған.
Жуырда Кәкімбектің А.С.Пушкин. Қанатты сөздері мен нақылдары. Крылатые
слова и афоризмы атты кітабы шықты. Автордың алғы сөзінен оның Пушкиннің
шығармаларын сонау мектептегі оқушы кезінен бастап, студент кезінде және
одан кейінгі есейген жылдардада бар ықыласымен оқып, оның ұнаған қанатты
сөздері нақылдарын дәптеріне жазып алып отырған. Сонымен қатар ол ұлы
ақынның қанатты сөздері мен нақылдарын аударумен де айналысады. Бұл туралы
аудармашының өзі: Зейнеткерлікке шығып, қауырт істерден қол босаған соң
сол еңбектеріме зейін сала кірісіп, оларды ел қолына жеткізуге ішкі сезім
мен ақылдың келісімін тапқандаймын, - дей келе аударманың қиындығы туралы:
Азабы мен ғажабы қатарласқан Пушкиндей дананы аударудан қиын не
болмақ?! Пушкиннің қанатты сөздері мен нақылдары топтастырылып отырған бұл
жинақ та аз күннің тартуы емес, өмір бойы теңіздің терең түбінен жинап
жүрген інжу-маржандай ұлылықтың шашырап жатқан ұшқынын терген қымбат
қазынам.
Шынында да Кәкімбек Салықұлы бұл жинақты шығаруға кіріскенге дейін көп
ізденген. Ақынның бірқатар өлеңдерін аударған, Пушкинге байланысты атақты
жерлерді аралаған. Пушкинге арналған өз өлеңдерін жазған. Бұған қоса
әдебиет зерттеуші библиографтар М.Г. Пшукина мен И.С. Пшукиннің 1955жылы
шыққан Крылатые слова кітабынан және орыстың белгілі жазушысы Игорь
Шкляревский құрастырған Пушкиннің қанатты сөздері мен нақылдары (М.,1999)
атты арнайы жеке жинағынан Пушкиннің 175 қанатты сөздерін алып аударыпты.
Оларға қосымша ретінде 2001жылы Минск қаласында шыққан Крылатые слова
жинағынан және Мәскеуде шыққан Русская классика афоризмах жинағынан
Пушкиннің тағы бірқатар қанатты сөздерін теріп алып аударыпты. Сөйтіп ол
Пушкиннің 315 қанатты сөздері мен нақылдарын аударған.
Жинаққа кірген Қанатты сөз кейде екі-ақ сөзден құралса, кейде бір
шумақ өлеңмен берілген.
Кәкімбек - мамандығы, алған білімі жағынан кенші, кен инженері. Ол
Мәскеудің түсті металл мен алтын кені институтын (1955) бітіріп, Жезқазған
кен басқармасы жүйесінде 15 жылдай қызмет істеген. Жұмысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қашықтықтан оқыту факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қорғауға жіберілді 2018 ж.
Қолы
Қанапина С.Ғ.
(каф.меңг.)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Кәкімбек Салықов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Мамандығы 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған:
Угибаева Г.А.
Ғылыми жетекшісі:
Қанапина Б.Т.
аға оқытушы
Қостанай 2018
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қашықтықтан оқыту факультеті
Мамандығы 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.к., доцент Қанапина С.Ғ.
___________
2017 ж.
Диплом жұмысын орындауға берілетін тапсырма
Студент: Угибаева Гүлнұр Амантаевна
Жұмыс тақырыбы: Кәкімбек Салықов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Жоғары оқу орнының бұйрығы бойынша бекітілді
№_______________2017 жыл.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі _____________2018 жыл.
Талдауға жататын мәселелер мен жұмыстың қысқаша мазмұны
Кіріспе
1 Қазақтың жез қанатты Жезкиігі
2 Ақын тілінің көркемділігі
Қорытынды
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Әдебиеттер тізімі:
1. Жақып Б. Өлеңі Көкшетаудай көркем ақын Солтүстік Қазақстан 22
мамыр, 2012. – 12 бет.
2. Салықов К. Шығармалары. Т. 1. Кеншілік пен ақындық. Өлеңдер мен
поэмалар. – Астана: Фолиант, 2009. – 432 бет.
3. Оразханова М. И. К. Салықовтың табиғатты суреттеу шеберлігі ҚазҰУ
Хабаршысы №4, 2008. –23-26 бб.
4. Салықов К. Мәңгі шырақ алауы: Өлеңдер, поэмалар. – Алматы: Жазушы,
2007. – 416 бет.
Дипломдық жұмыстың орындалу кестесі
Тараулардың тақырыбы, Ғылыми жетекшіге
№ қаралатын мәселелер ұсыну мерзімі Ескерту
Тақырыпқа қатысты Қыркүйек Жаңа, тың көзқарастағы
1 әдебиеттермен, мақалалармен соңғы жылдары жарық
танысу, материал жинақтау көрген зерттеулерді
пайдалану. Әдебиеттер
тізімін жасау
2 Дипломдық жұмыстың жоспарынҚазан Ауқымды, өзекті
құру мәселелерге көңіл бөлу
3 Жинақталған деректер бойынша Қараша Жинақталған
материалды жүйеге келтіру материалдарды жүйелеп,
ретке келтіру
4 Бірінші тараудың дайындығы желтоқсан, қаңтар Өзіңдік көзқарасыңды,
пікіріңді келтіру,
сілтемені дұрыс көрсету
5 ақпан, наурыз Материалды реттеп,
Екінші тараудың дайындығы хронологиялық жағынан
жүйелеу, көрнекіліктер,
таблицалар жасау.
6 сәуір, мамыр Жұмыс
Жұмыстың толық нұсқасын тақырыбының ашылуына
дайындау, алдын ала қорғаудан баса көңіл бөлу,
өту жұмысты қорытындылау
7 Қорғауға дайындық, Талапқа сай жұмысты
пікір жазушылардың мамыр бастыру, сын-пікірлер
ұсыныстарын дайындау жаздырту, қатемен жұмыс
жасау
Жұмыс бойынша әр тарауға қатысты кеңес беру
№ Тараулар Кеңес беруші Мерзімі Қолы
11 Поэтикалық мәтіннің Қанапина Б.Т. қыркүйек
тілдік сипаты желтоқсан
22 Ақын тілінің көркемдік Қанапина Б.Т. қаңтар
сипаты наурыз
сәуір
Тапсырманың бекітілген уақыты _____________
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.к., доцент ______________ Қанапина
С.Ғ.
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы _______________
Қанапина Б.Т.
Тапсырманы орындауға алдым
Студент _______________ Угибаева
Г.А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қазақтың жез қанатты
Жезкиігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..10
1.1 Өмірді жыр – әнімен
өрнектеген ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 К.Салықовтың қазақ әдебиетіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Көкейкесті армандарды
көксеген ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...27
2. Ақын тілінің көркемділігі.
2.1 К. Салықов поэзиясының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 К. Салықов поэзиясының тақырыптық – идеялық
маңызы ... ... ... ... ...42
2.3 Жезкиік шығармасының көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...46
2.4 Ақынның өлендерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақ поэзиясының да, қазақ әдеби
тілінің де мазмұн жағынан тереңдеуі, түрленуі әдебиетімізге әр кезде келіп
қосылған талантты ақындардың ізденісіне байланысты. Поэзияда ерекше орны
бар үлкен талант иелерінің бірі – Кәкімбек Салықов. Ұлттық әдебиеттің аса
ірі қайраткерлерінің шығармашылығын саралап, оны ойша шолып шығар болсақ,
сонда ең алдымен сол ұлттың белгілі бір кезеңдегі рухани әлеуметтік
көрінісі мен даму диалектикасын байқаймыз. Нағыз суреткер ғана өмір
шындығын өз тұрғысынан даралап бейнелейді, саралап, салмақтайды. Кәкімбек
Салықовтың ақындық жолын екі кезеңге бөліп қарасақ. Оның бірі-автордың
поэзияға ұмтылысы,алғашқы сапарының ізденістері. Мұны біз Сыр,
Жезкиік, Нұрлы жылдар атты кітаптардан байқаймыз. Оның шыншыл, мөлдір
таланты осы кітаптардан-ақ анық көрінген. Алайда үнемі өлең қуып,оны
кәсіпке айналдырмаған адамның бойдағы талантын ұштап үлгермегені, өмір
шындығының әдеби шындыққа айналуының жетімсіз жақтары, халық поэзиясынан
сусындап өскен адамның профессионалды поэзияның сырларына қанып болмағаны
ол кітаптарда байқалмай қалмайтын.
Ол үлкен поэзияға бет алып, ақындық толғаныстың биік белестеріне
ұмтылып келеді. Алайда, Кәкімбек Салықовтың поэзиядағы жолы алғашқы
ізденістерінен бастап тұтас бір ақындық үнді, ақындық сырды шертеді,
сондықтан да оның іздену, үйрену, жетілу жолына бірінен бірі бөлінбейтін
тұтас құбылыс есебінде қарау орынды. Мұны біз ақын жырларының туу
кезеңдеріне қарай қарастырсақ, анық байқаймыз. Әрі одан ақынның іздену,
жетілу,толысу жолдары да айқын көрінеді. Кеншілік пен ақындық ол үшін екі
құбылыс. Сондықтан да ақын алғашқы ізденісінен бастап осы екі мамандығын
біріктірер тың сыр іздейді. Ақындыққа бала жастан ғашық болып, өмір жолын
кеншіліктен бастаған ол осы екеуіне ортақ қасиетті үлкен азаматтықтан
табады. Өз бойына екеуін де сыйдырып, оны ақынға да, кеншіге де ортақ
тұтатас бір азаматтық бейнеге айналдырады. К.Салықов өмірді әсемдік деп
таниды. Сондықтан оның өлеңдеріндегі өмірге құштарлық әсемдікті қорғау,
сұлулықты сүю, адам бойндағы игі қасиеттер мен жақсы мінездерге қызығу
күйінде көрініс табады.
Ол табиғаттың сәулетті шағын көріп қанаттанса, кейде күздің жүдеу
бейнесіне үңіліп жабырқап қалады. Ақынның Күз, Құймағын миллиардтың
татып қайттым, Оқ жетпес, Ақ жауын, Көкшетау, Есілге,
Теңізге өлеңдері жалаң табиғат суреттеріне айналмай, оны адам сезімімен
оның көңіл күйімен байланыстра жырлау негізінде туған.
Әсемдікті тек табиғаттан ғана емес, ақын өнерден де тани біледі.Оның
Сәулет, Мансфельд Мадоннасы, Ақын сол ғой өлеңдері өнер күші арқылы
өмірдің өзін тануға болатын жайлы ойға құрылған. Мұның бәрі К.Салықовтың
поэзиясының негізгі объектісі-адам екенін, ақының әр түрлі жолдармен адам
өмірін, оның арманын, тіршілігін, сезім күйлерін суретеуге тырысатынын
көрсетеді. Ол өз бақытын оңаша сезінбейді, елімен достарымен бірге көреді.
Өзін бақытты еткен заманына, туған халқына бар тіршілігін арнайды.
Сондықтан да өлеңнің лирикалық геройы бойындағы барын туған елге ұсынады.
Салықов өмір туралы толғаныстарында адам сезімінің байлығы кең көрінеді.
Адамға тән қуаныш пен реніш, сағыныш сезімдері, өмір жауыпкершілігі жайлы
ақынның оқырманмен бөлісерлік ойлары аз емес.
Салықов бірқатар поэма да жазды. Ол-өлеңде ғана емес, поэмада да
сыршыл лирик. Балалық шағы соғыстың ауыр кезіне тұтас келген ақынның
көңіліне дәуірдің қайшылықты да қайғылы суреттері ұялап қалған. Дәуірдің
сол бір шындығы үлкен эпикалық суретке айналып ақынның бірсапыра поэмасына
да кіреді. Шалқыма, Ұрпақ сыры, Домбыра. Домбыра поэмасында домбыра
күйіне елігіп, сыр шерткенде, оның тебіреніп еске алатыны да сол шындық.
Лирикалық толғаныс ақының Дала поэмасында тән. Ақындық толғаныстың тағы
бір үлгісін Салықов Еңлік гүл, Аққу мен Ару, Тотының тоқсан тарауы,
Қырандар атты поэмаларында да қолданады. Бұлар, негізінен, ақын
лирикасында көп жырлаған әсемдік туралы, сезім туралы толғаныстар.
К.Салықов поэмалары ақынның бұл жанрда да лирик екенін көрсетеді.
К. Салықовтың Жезкиік шығармасы және оның тілінің көркемдігін ашу
зерттеу еңбегімізге негіз болып отыр.
К.Салықов - әдебиетке өмірдің өзінен қайнаған өндірістің ортасынан,
халық ішінен келді. Сондықтан да оның шығармаларының негізгі мазмұны мен
пафосын ақын жырлаған өмір құбылыстарына деген халықтық көзқарас
белгілейді. Кәкімбек Салықов туралы пікір айтқан ғалымдар мен сыншылар,
ақындар мен жазушылар оның қазақ әдебиетіне жаңа бетбұрыс әкелгенін, арғы-
бергі қазақ поэзиясының ең озық үлгілерінен терең үйренгендігі, өзінің
ақындық әлемін ашу арқылы, әдеби құбылысқа айналғандығын айтады. Ақынның аз
жылдар ішінде артына қалдырған асыл мұрасы тек қазақ халқының ғана емес,
бүкіл түркі халқының нәр алған рухани қазығы.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері: К.Салықовтың поэзиясын және оның
көркемдік ерекшеліктерін таным тұрғысынан талдау болды. Сондықтан ғылыми
зерттеу жұмысымда төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделген.
- ақын поэзиясының сипатын ашу, теңеудің қызметін саралау;
- Жезкиік өлеңінің қөркем баяндалуын ашу;
- шығарма тілінің көркемдік ерекшелігін айқындау.
Дипломдық жұмыстың нысаны етіп К.Салықовтың Жезкиік өлеңі және оның
көркемдік ерекшелік сипатын алдық.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Жұмыста әдеби тілімізге үлкен үлес
қосқан Кәкімбек Салықов шығармаларының поэзиялық тілі, қолдану
тұрғысынан қарастырып, өлең - сөздегі поэтикалық айшықтарының түрлі
грамматикалық құрылымы тілші ғалымдар еңбектері негізінде талданып,
тұжырымдар жасалынды. Ақын туындыларындағы көркем - бейнелегіш сипатының
ашылуы, ақын поэзиясы тілінің сараланып, талдануы жұмыстың ғылыми сипатын
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері. Жұмыстың орындалу барысында
мақсаты мен тақырып ерекшелiгiне байланысты, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, жүйелеу және оны түсiндiру, талдау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кiрiспеден, екi бөлiмнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмiнен тұрады.
1. Қазақтың жез қанатты Жезкиігі.
1.1 Өмірді жыр – әнімен өрнектеген.
Дүние әуенінің тербелген жүрегімен кімдер дәурен сүрмеді дейсіз?! Сырлы
Сырымбет саласынан Ақан серінің дүние іңкәрлігін ғашық жүрегінің тәтті бір
сезіміне бөлеп алып, үзілдіре төгілген әлдебір ән әуені көңіл түкпіріне
жеткендей болады да, сол үн мен сол әуен тал бесігінде тербелгендей болады.
Осы бір ой тағы да сол бір әнді аңсатқандай-ды.
Сұлуды адам жаны қимайды екен,
Беймезгіл еске түсіп қинайды екен.
Жезкиік сен есіме тұскен кезде,
Бір өзім Сарыарқаға сыймай кетем!..
Ой мен сезім тереңінен үн қатып, бір өзі Сарыарқаға сыймай кеткен
Кәкімбек ағаның да дәуренді жүрегі енді бізге өз жырымен өз сырын қайыра
бір ашпас па екен?! Сана түкпірінен осы бір ой қылаң беріп, оянған сәтте
көңіл шіркінді мұң басып, кірбің шалғаны да бар. Алайда, бар қазақ даласын
шарлап кеткен және де әр жүректі баурап алған Кәкімбек аға Салықовтың
жырлары мен ән сырлары ендігі арманды үміттерді жалғастырып, жалғары анық.
Көңіл соған иланады. Абай хакімше айтқанда, артында өлмейтұғын сөз
қалдырған Кәкімбек ағаны да өлділер қатарына қоса алмас едік. Сарыарқаны
қойып, мынау кең дүниеге сыймай кеткен ақынның мырға толы жырлары мен
сезімге бөленген әндері ендігі жүрегі болып мәңгілік соғып тұрары тағы да
анық жай.
Құдіреті күшті поэзия әлеміне көңіл құштарлығымен және де жүректегі зор
іңкәрлігімен өз сыры мен өз мұңын айта келген Кәкімбек Салықов жырлары
туған халқын бірден баурап алған еді.
Қалың жұрт Кәкімбек ағаның жырларына құмар болды! Не бір талантты да,
соның ішінде танылғаны да, танылмағаны да бар композитор біткен Кәкімбек
Салықов жырларына ән шығаруға құштар болды!
Жылжиды аққу айдында, жылжымайды,
Мұңаяды ол неге, тұнжырайды.
Сыңсып салған әніне тебіреніп,
Қамыс басы қамығып, су жылайды.
Су жылайды, тұнжырайды,
Жылжиды аққу айдында,
Жылжымайды !..
Махаббаттың ақ періштесі аққудың сыңсып салған әніне тебіреніп, қамыс
басының да қамығып, судың да жылағанын кім байқаған, кім сезінген?!
Қамыққанды қамкөңілді жан ғана байқай алар! Жылап тұрғанды да жабырқаған
жан ғана көре алар! Мына өмірдің қамығуы мен жабығуының талайғы бір
сәттерінің күндері мен түндерін өз басынан кешірген Кәкімбек ағаның жан
дүниесі ой мен сезімнен құралғаны бар-ды. Сол өз жан дүниесінің қамығуы мен
жабығуын, Мұқағалиша айтқанда, сағыныштың сал шекпенін жамылып айта
келген ақын Кәкімбек Салықовтың жан дүниесі адам баласына өзінің тап-таза,
мөп-мөлдір қалпымен ашылып жүре берді. Сол тап-таза да мөп-мөлдір Кәкімбек
ағаның жан дүниесінен ақтарыла төгілген жырларында адалдық бар еді. Ол
адалдық адамды сүйе білген, өмірді сүйе білген сезіммен құндақталған-ды.
Жер тереңінен шығып, шым-шымдап қана мөлдіреп, бір ағып жатар бұлақ суына
лап қойғандай баршаның Кәкімбек Салықов поэзиясына бас салғанының бір сыры
сол біз айтып отырған адалдық пен тазалығында жатыр. Бұлақ суына мейірім
қандырған жолаушыдай болып біз де Кәкімбек ағаның жан дүниесінің тап-таза
да мөлдірей біткен жырларын аса бір жан құштарлығымен сіміріп өстік. Бір
құдіреті, аңсарлы көңіл сол өзі сімірген Кәкімбек Салықовтың жырларын өзді
өзінен келіп ыңылдап әлдебір әнге салғызатын. Ақынның жырларының ән болып
әуелей жүре бергендігінің бір сырының, міне, осында жатқандығы да бар.
Ақынның жырларын жүректің өзі ән қылып қайыратын да, сол әнді көңілдің өзі
шырқап салатын. Ал көңіл шырқап салған ән қашан болсын жүрек төрінен орын
алатындығын ескерсек, мұндай ән мен поэзияның мәңгілік ғұмыры бар екендігін
көңілімізге түйіп қойғанымыз да абзал.
Кездескенде қуанамыз бәріміз,
Қоштасарда қиналады жанымыз.
Кездесу мен қоштасудың арасын,
Жалғастырып тұрады екен сағыныш...
Міне, тағы да Кәкімбек ақынның жан дүниесі! Жан тазалығы да осы болар!
Кездесу мен қоштасудың арасын жалғастырып тұрар нәзік бір көңіл, дегеніңіз
сезім шыңырауында жатқан сағыныш екендігін ақын өзінің ой тереңдігімен
анықтап айта білді. Ендігі арада ақынның Сағыныш атты жыры жанымызды
жылытып, Сағыныш атты әні жан дүниемізді әлдилеп тұрады. Сол бір
құдіретті сезім селімен жуылып тазарар жан дүниеміз.
Киелі Көкшенің ән мен жыр ордасы болып орныққан арда Айыртаудың
баурайында дәурен кешкен от ауызды орынбай ақын, шырмауықша шырмалған
жалған дүниеге ғашық болған Ақан сері мен гәккулетіп сайран кешкен Үкілі
Ыбырай туған топырақта солардың іздері де, суымаған үндері мен әуендері де
қалған болатын. Осындай жырлары мен әндерін өз ауыздарынан естіп, үйреніп
қалған зерделі де зерек қарттары бар ортада өсіп, есейген Кәкімбек ағаға
ақын болу оңай болған сыңайлы. Алайда, ақындықтың оңайлылығы болушы ма еді?
Біз бұл оңайлылықты бала күнінен құлағына сіңісті болғаны және де
көкірегіне жатталып қалған ән әуендерінің Кәкімбек ағаның санасында мол
жатқандығы тұрғысынан айтар едік. Кейін Орынбай ақын, Ақан сері мен Үкілі
Ыбырай сынды алыптардың жоқтаушысы да, солардың бай мұраларын зерттеп,
түгендеушісі де болғандығы бала санасынан бертін келе хабар беріп
тұрғандығы да әсер, еткен шығар.
Өлең деген - сарқылмайтын махаббат,
Қызығынан сағындырған мұңы көп!..
Жабырқаған жаныңды жырмен жұбатып, жүрегіңнің мұңын әнмен айықтырар
болсаңыз, қызығынан да сағындырар мұңы көп поэзияның құдіретін тани
білгендік. Ақын Кәкімбек Салықов сол құдіретті тани білген, танып қана
қоймай жүрегін жыр толғап, көкірегін ән кернеп, туған тума талант еді. Ол
кеңшілікті тұрмыстың билеуімен меңгерсе, ақындық бойындағы туабітті қасиеті
болатын. Сол қасиетті ақындығының қасиетті үні Кәкімбек жырларының
іңкәрлікпен кең таралып кетуінің де бір сыры осы.
Ұқсаған тұлпарға да, сұңқарға да,
Болғаны қандай жақсы атаң дана.
Бір сырлы, сегіз қырлы бар қазақта,
Атасы серіліктің Ақан ғана,
деп айта білген Кәкімбек Салықовтың әрбір арнау жырларында терең де
пайымды таным жатады да, ақын сол арқылы, бұрын-соңды жан иесі айта алмаған
ой толғайды. Абайды ақындықтың пайғамбары десе, Мағжан – ақындықтың
Абылайы деп бағасын асырады да Бұйра шашы әсем толқып, бұрқырап, үлкен
басы екі иыққа сыймайтын деп Қанышты дәріптейді. Нұрғиса деген сөзден күй
төгіліп, Нұрғиса деген сөзден ән тамады және де Қос бұлбұл – Күләш,
Бибігүл, Гәкку мен асыл Гауһартас, - деп, тағы да терең ойлы,
теңеулердің бояуын келістірері де бар. Қазақтың небір нар тұлғалы
азаматтары, солардың ішінде Бәйкен Әшімов, Фазыл Кәрібжанов, Мұсахан
Қанапиянов, тағы да басқа зиялылар жайындағы Кәкімбек Салықов туындыларының
тумысы бөлек дүниелер ретінде танылары бар. Ақын осы тұлғаларды жырлау
арқылы сол кезеңнің танымды тарихын да жаза білді.
Асқандай көп тізім шамадан,
Жасқандым жүректе жарадан.
Артымда,туған ел, сені ойлап ,
Алыстап барамын жағадан!
-деген осы бір жыр жолдарын оқығанда сағымды елестің сағынышты самалымен
желпінер көңіл шіркіннің не де болса бір мұңайып, бір кеңейген сәті болар.
Әйтпесе, Көкшесі мен Есіл-Қызылжары, Жездісі мен Ұлытауы, Жетісуы мен
Алатауы, Жезқазғаны мен Қарағандысы бар, оны қойып бар қазақ елінің
Кәкімбек ақынды жатсынған жері жоқ еді.
Мөлдір, таза, ніл аспанды,кіл жазық,
Дала деген - Планетаның кеңдігі,
-деп қазақ даласының сол кеңдігін тұтас бір планетаның кеңдігіне
сыйғыза айту үшін де бәлкім, ақын жүрегі де сол планеталық кеңдікпен пара-
пар болуы керек шығар. Сол кең де дарқан жүректі ақын күні кешелі бері өзі
айтқан өмір жағасынан алыстап кетіп бара жатқандай. Өзі алыстағанымен жан
жырлары жаныңа жақындай түсері де бар! Өзі алыстаған сайын сазды әуендері
жүрегіңнің сағыныш кілтін қайыра бір келіп, шертіп тұратыны да бар!
...Бір әнді аңсай береді көңіл шіркін! Сол аңсар ән тағы да жүрек
түкпірінен үн қатқандай болады.
Сырғиды аққу айдында, сырғымайды,
Жақын барып хал-жайын кім сұрайды.
Қатар жүрген күндерді сыйлайықшы,
Біреу ерте, біреу кеш бір құлайды.
Бір құлайды, кім сұрайды,
Сырғиды аққу айдында,
Сырғымайды...
Ақын Кәкімбек Салықов Қатар жүрген күндерді сыйлайықшы, біреу ерте,
біреу кеш бір құлайды деген өзінің өсиетімен де, таза да пәк жан
тазалығының қасиетімен де ерекшеленеді.
Кәкімбек әке – шешесінен ерте, сәби шағында көз жазып қалды. Оны анасы
Ақықтың ағасы Айтахмет Салықов тәрбиелеп өсірді.
Жарық дүниеге келіп, әлі көзін де ашып үлгермей жатып тағдырдың
тәлкегіне түскен шақалақты бауырына тартып, тегін берген Айтахмет
Кәкімбектің туған әкесіндей болды. 1955 жылы Мәскеудің түсті металлургия
және алтын институтын аяқтағаннан кейін Жезқазған кенішінде кен мастері,
участке бастығы, Қ.Сәтбаев атындағы кен-металлургия комбинаты партия
комитетінің, Қазақстан КП қалалық комитетінің бірінші, Жезқазғанда екінші
хатшы қызметін атқарды. Бозбала шағына дейін шындық шымылдығының
ашылмағанын Кәкімбек Салықов шау тартқан шағынды БАҚ тілшілерінің біріне
берген сұхбатында былайша еске алады:
... ата-ананы көп айта бермеймін, себебі мен қырқымнан шықпай әкем
дүниеден өткен, 1932 жылы. Анам 17 жасында қалып бара жатқанда әкем анамның
ағасының қолына апарып тапсырған. Қарындасың жастай қалып барады, мына
кішкентай бауыр етімді саған бердім, екі дүниеде сұрауым жоқ, асырап
алыңдар - депті. Сол кезде Айтахмет әкемнің үйіндегі баласы шетінеп кеткен
екен, мені бала ғып бауырларына басыпты. Мен сол үйдің баласы болып өстім.
Ақынның балалық және бозбалалық шақтары Көкшетау жеріндегі сұлу айна
көлдері мен тәкаппарлана көкке ұмтылған таулардың арасымен буырқана аққан
өзендері талай ақындардың жырына арқау болған табиғаты әсем жерде өтті. Бұл
өлкенің әрбір сүйем жері қазақтың ұлы ақын – сазгерлері Біржан сал мен
Үкілі Ыбырайды, Ақан серіні еске салады. Осындай ортада өскен Кәкімбек
Салықұлы зерделі де зерек болып ержетті. Ерте хат танып, жазу – сызуды
үйренді. Заманның жетегіне ілесіп, әліппе есігін орыс тілінде ашса да, орта
білімді қазақша үздік оқып бітірді. Қос арғымақты құрықтағандай қос тілде
еркін көсілуі еңбек жолында да таусылмас қазына іспеттес болды. Бұл дәріс
берген ұстаздарының қажымас еңбектерінің қарымтасы екенін Кәкімбек Салықов
әрдайым айтып та, жазып та жүрді.
Кәкімбек Салықов оқу таңдағанда алдындағы ағаларын үлгі тұтты.
Мәскеудегі түсті металл және алтын институтын үздік бітіріп, еңбек жолын
Жезқазған таукен металлургия комбинатында кен мастері қызметінен бастады.
Жас білгір инженердің адам жанына жақындық, адам жанын түсінгіштік
қасиеттері үшін Кәкімбек Салықұлына үлкен комбинаттың жұмысшылары,
инженерлері, мамандары түгел ұжымы зор сенім көрсетіп, комбинат партия
ұйымына хатшылық қызметке сайлады. Сол комбинатта Кәкімбек Салықов
қатардағы мастер, инженерден бастап, партия хатшысына дейін ұзын ырғасы 13
жыл қайратты қызмет атқарды. Жұмысшылардың еңбек, тұрмыс, әлеуметтік
жағдайын шешуде, ұжымда технологиялық жабдықтаудың дер кезінде жүргізіліп
отыруына, инженер-техникалық мамандардың әділ бағасымен жауапты
қызметкерлерге өсіріліп отыруына, тау - кен, комбинат цехтарында қазақ
жастарының, кәсіби мамандығымен тұрақталып, жұмыс істеуіне, оларды
өнеркәсіп, техника саласына көптеп тартуда жас маман, жас басшы – ақын
ағамыздың сіңірген еңбегі мол болғанын замандастары, оның шарапатын көрген
адамдар осы күнге дейін ризалықпен айтады. Оны айтып отырған себебіміз –
Кеңес заманында Қазақстанда Мәскеудің құзырынды болатын Жезқазған мыс,
Өскемен титан-магний, Өскемен мыс-қорғасын, Павлодар алюминий, Қостанайдағы
Соколов - Сарыбай тау-кен комбинаты, Қарағанды – Теміртау металлургия
комбинаттарнында қазақ жастарының үлес салмағы өте төмен болатын. Өндіріс
орындарында, цехтарда, инженерлік басқару жүйелерінде басым көпшілігі басқа
ұлт өкілдері болады да, барлық үрдістер жұмыста да, жұмыстан тыс тұрмыста
да, тек орыс тілінде жүргізіледі. Әдетте өндіріс басшылары өздері басқа ұлт
өкілі болғандықтан қазақ жастарын қатарға тартып, өндірісте көбейтуге
мүдделі болмайды. Осы жағдайда қызмет еткен Кәкімбек ағамыз кезінде
өнеркәсіп саласында қазақ жастарының тұрақтанып, кәсіби мамандығын
жетілдіріп, қызмет бабында лауазымды, жауапты орындарға өсуіне тікелей
қамқорлық жасай алды. Олай жасау да оңай болған жоқ. Өйткені, басшы
қазақтың сөзіне де, ісіне де сын көп, шешуші тетіктерде қазақ мамандары
көбейіп бара жатса, ұлтшыл деп сыртынан таңба салып қоятын. Бүгін
ұлтшыл болу - мәртебе, ол заманда оған теріс ұғым, теріс баға берілетін.
Жауапты, басшы қызметтің өзінің де, адамнан талап етері көп болады. Ұжымның
өндірістегі еңбегін сәтті, тиімді ұйымдастыру негізгі қорды құрайтын
базалық техниканың ақаусыз жұмыс істеуін, жұмыскерлер мен инженер - техник
қызметкерлерінің кәсіби біліктілігін мерзімін қадағалау, оның өсуіне,
білікті еңбек етуіне жағдай жасау, адамдармен, мамандармен, жұмыс бабында
кездесу, әртүрлі қоғамдық шаралардың уақытында нәтижелі өткізілуін
қамтамасыз ету, тағы басқа күнделікті шегі шеті жоқ, өмірі бітпейтін
тіршіліктің өзі де аз уақыт алмайды.
Кәкімбек Салықов жас кезінде өндірістегі техникалық басшылық қызметтің
барлық сатыларынан абыроймен өтіп, өсті. Ол кезде ондай білгір мамандар
Коммунистік партия қатарына қабылданып, қоғамдық саяси жұмысқа тартылатын.
Оған әртүрлі салаларда тапсырма берілетін. Негізі, адамдармен сөйлесе білу,
әртүрлі әлеуметтік топтармен араласып-құраласып, өзің шұғылданатын істің
мән-жайына, жан-жағына, ұңғыл-шұңғылына көз жеткііп, оның қиындықтары мен
шешілуге тиісті мәселелерінен анық мағлұматты болып, кем-кетігі болса, ілкі
уақытта оларды жою жолдарын қарастыру да жинақы іскерлікке тәрбиелеп,
бейімдейді. Болашақ ірі лауазымдағы қызметкер үшін мұндай мектептен өтудің
де маңызы зор. Жезқазған қалалық партия комитетінің бірінші, облыстық
партия комитетінің екінші хатшысы лауазымды басшы қызметтерінде жүргенде
негізінен өнеркәсіп, экономика салаларын дамытуға жауапты болса да,
өңірдегі тұрғындардың барлық мәселелерімен әсіресе, әлеуметтік-мәдени хал-
ахуалымен, тұрмысымен, жастар тәрбиесімен жан-жақты, күнделікті шұғылданды.
Кәкімбек Салықов кен комбинатында, өндірісте, шахтада, қалада, облыста ел
игілігіне қызмет еткен жылдарын ерекше сүйіспеншілікпен еске алып,
адалдықпен атқарған қызметтерінің сол кездегі Одақтық дәрежеге көтерілуіне
қуат болғанын ерекше бағалайды. Бала күнін атақты Ыбырай әншінің,
композитордың ауылында өткізген Кәкімбек өзіне табиғат берген ақын жанымен
қоса өнер, ақындық ұялаған ауылдан тәлім-тәрбие алды. Ол тебіренген кезде
теңдесі жоқ әншіге, құдіретті күйшіге де айналып жүре береді. Мәскеудегі
Алтын және түсті метал институты Кәкімбекке инженер мамандығын берсе, өз
ауылы, өз елінің әдебиеті оның ақындық талабының гүлін ашты. ғашық болған
қызына, туған жердің биік шыңына, мөлдір көліне, самал желіне жыр арнамаған
жас талап жоқ. Мұндай өлеңдер Кәкімбек Салықовтың студент күнгі
дәптерлерінде де, көп-ақ.
Кәкімбек қызмет бабымен өте жоғары, мәртебелі орындарда болды. Бүкіл
Одақтың экологиясын басқарған жылдар, Партияның Орталық комитетіндегі
инспекторлық үлкен қызмет. Қарақалпақстан Партия Комитетінің бірінші
хатшысы, Кеңестер Одағының Парламент мүшесі болып жүрген кездер ақын
Кәкімбектен де кейде биіктеу көрінетін сияқты.
Оқып жүргенде сол Астанада жоғары санатты экономист мамандығын игерген
Мәриям Мәженқызымен отау құрған. Кенші-инженер атанған Кәкімбек еңбек жолын
Жезқазғанның шахталарынан бастады, осылайша, халқымыздың данышпан ұлы Қаныш
Сәтбаевтың жолын қуды. Жай ауысым шебері лауазымынан бастаған Кәкімбек
шахта басшысына дейін көтерілді. 1955 жылы Мәскеудің түсті металлургия
және алтын институтын бітіргеннен кейін Жезқазған кен ішінде кен мастері,
участке бастығы, К.И.Сәтбаев атындағы кен-металлургия комбинаты парткомының
хатшысы, Қазақстан КП қалалық комитетінің бірінші хатшысы, Жезқазған
комитетінің екінші хатшысы қызметін атқарды. 1975 жылдан КОКП Орталық
Комитетінің аппаратында инспектор болып қызмет істейді. 1984 жылы Өзбекстан
КПОК-нің бюро мүшесі, Қарақалпақ облыстық партия комитетінің бірінші
хатшысы, одан кейін Кеңестер Одағы Жоғарғы кеңесінің экология комитетінің
төрағасы, Жоғарғы кеңестің Президиум мүшесі қызметтерін атқарды.
Алғашқы өлеңдер жинағы Сыр 1977 жылы жарық көрді. Сол жылы Жезкиік
атты жыр жинағы орыс тіліне аударылып жарияланды. 1981 жылы Қырғызстан
баспасы оның Нұрлы күндер кітабын қырғыз тілінде, 1983 жылы Ғафур Ғүлам
баспасы Жезкиік жинағын өзбек тілінде шығарды. Букетовке реквием,
Эдельвейс, Ғасырға тең бір мезет, Че Гевара атты поэмалары орыс
тіліне аударылды.
К.Салықов — Дала, Қырандар, Гәкку, Жезкиік, Еңлікгүл,
Тәттімбет, Домбыра, Қарақалпақ, Кенесарының соңғы сөзі секілді
көптеген поэмалардың авторы. Ақын жемісті еңбегін бүгінгі күнге дейін
талмай жалғастырып келеді. Соңғы жылдары оның Ойтолғақ (2001), Сырғалы
сонеттер (2001), Күзгі шуақ (2004), Күзгі сарын (2005), Сенсің ел
данасы (2006), Әлемнің сегізінші ғаламаты (2006), Мағжанға тағзым
(2008) кітаптары жарық көрді. В.В.Маяковскийдің В.И.Ленин поэмасын,
А.С.Пушкиннің өлеңмен жазылған Евгений Онегин романын, М.Ю.Лермонтовтың,
Ю. П. Полонскийдің, Р. Ғамзатовтың, Алдан-Семеновтың, С.Норовчатов-тың,
В.Савельевтің, Я.Коластың, М.Львовтың, моңғол және өзбек ақындарының
өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Б.Жұманиязов, Н.Тілендиев, Ә.Бейсеуов,
Е.Хасанғалиев сияқты композиторлар ақынның көптеген өлеңдеріне ән шығарды.
Жезкиік, Сағыныш, Аққу әні, Үш арыс, Бір ауыз сөз, Оқжетпес,
Көкшетау, Жамбыл ата сынды туындылары халық әніне айналып кетті.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне үш мәрте (IX, X, XI) депутат болып
сайланған. КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Қазақстанның еңбек сіңірген
қайраткері құрметті атағының иегері (2001), Халықаралық Қ.Сәтбаев қорының
президенті, Қазақстан Республикасы Экология академиясының академигі.
Ленин орденімен, екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен, Парасат және
Халықтар Достығы ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.
1972 жылы Одақтағы шахталар бойынша еңбек өнімділігі жөнінде орасан зор
табысқа жеткені үшін 40 жастағы Кәкімбек Салықов Социалистік Еңбек Ері
атағына ұсынылады, бірақ та Дімұхаммед Қонаев әлі жассың ғой, өскемендік
кеншіге берейік дейді. Сонымен Кәкімбектің кеудесіне Ленин ордені тағылып,
соны місе тұтады.
Сол заманда үлкен Жезқазған, Қазақстандық мысты игеру деген бүкілодақ
бойынша дүрілдеп тұрды. Кен орындарында, кен экспедицияларында Сәтбаевтың
шәкірттері жұмыс істейтін. Абыройлы Кәкімбек Салықов партия органдарын
бақарады: Қ.Сәтбаев атындағы кен – металлургия комбинатының партком
хатшысы, Жезқазған қаласы партия комитетінің бірінші хатшысы, облыстық
партия комитетінің екінші хатшысы, одан әрі мәскеудегі Орталық комитеттің
инспекторы...
Кәкімбек Салықов сол уақытта партияның түлегі еді, соған сенді, бар жан
– тәнімді, еңбегімді халқымның келешегіне бағыштаймын деді. Ең жоғарғы
орган – Орталық комитетте ол табаны күректей 10 жыл жұмыс істеп тіпті сол
органның бір мезгілде қоғамдық негізде партком хатшысы болыпты, Л.
Брежневтің өзі оған партиялық жарна тапсырып отырған. Соғыстан кейін Сталин
КСРО өңірлері бойынша 4 инспектор тағайындаған болатын. Сол төртеудің
біреуі Қазақстан мен Орта Азия бойынша инспектор еді. Міне Кәкімбек Салықов
осы қызметті адал атқарды. Инспектор болып жұмыс істеп жүрген кезінде оның
кураторы ОК хатшысы Капитанов болған. Талай жыл Мәскеудегі қызметтегі
Кәкімбек Салықов Қазақстанға сұранады, алайда республика басшылығы
тарапынан ұсыныстар түспейді. Капитанов оған қазіргі Қазақстандық басшылық
сені республикаға шақырмайды дейді. Сөйтіп, Кәкімбек 1984 жылы Нөкіс
қаласынан бірақ шығады, Қарақалпақстан Компартиясы Орталық комитетінің
бірінші хатшысы, Өзбекстан Компартиясы Орталық комитетінің бюро мүшесі
болып тағайындалады. Бес жыл осы қызметте істейді, Қарақалпақстан
республикасына еңбегін сіңіріп, халқының құрметіне бөленді. Бұдан әрі 1989
ж КСРО халық депутаты болып сайланып, Мәскеуде Жоғары Кеңестің экология
комитетін басқарды. Жезқазған Қарағандыдан енші алып, облыс орталығына
айналды да, профкомның екінші хатшысы болып, Кәкімбек Салықов сайланды.
Қазақ жырын Қасымнан кейін қайта түлеткен Қадыр, Тұманбай, Сағи, Мұқағали,
Өтежандарға ілесе келген Кәкімбек Салықов бір күнде советтің ірі
шенеуніктерінің біріне айналып шыға келді.
Кәкімбектің кейінгі атқарған қызметтері де ол үшін өмір мектебі болғаны
даусыз. Жезқазғанда алты жыл мемлекет, партия басшылығанда қызмет атқарған
ол он жылдай Мәскеуде Орталық ақпаратта еңбек етті. Бес жыл
Қарақалпақстанда бірінші басшы болды. Одан Мәскеуге қайтып оралып, Жоғарғы
Кеңестің Экология мен табиғат байлығын тиімді пайдалану жөніндегі
комитетінің төрағасы, Жоғарғы Кеңес төралқасының мүшесі қызметін атқарды.
1992 жылы Қазақстанға қайтты. Мұнда Каспий мен Арал теңіздерін қорғау
жөніндегі комитеттің бастығы, осы мәселеге арналған ұлттық кеңестің мүшесі
болды. Осы жолда елін сүйген азамат, интернационалист болып халқына қызмет
еткен Кәкімбек жырлары оның бойындағы биік адамгершілік сезімдерді
толғайды. Оның Мәскеу, Болгария, Қырғыз, Түркімен, Қарақалпақ жырлары
тақырыптық кеңдігімен ғана емес, өмірді тани білген ақынның
суреткерлігімен, тапқыр, бейнелі образдарымен бағалы.
Ақын Кәкімбек өлеңдерімен оқырмандар жүрегін жаулап алды, кітаптары
бірнеше тілге аударылды. Ол қоғамдық жұмыстармен де айналыса берді.
Мәскеуден келгеннен соң 1992 жылдан Алматыда Арал мен Балқашты қорғау
комитетін басқарды, 2002 жылы қалың жұртшылық ақынның 70 жылдығын Алматыда,
Жезқазғанда, туған жерінде кеңінен атап өтті. Елдің сүйіспеншілігіне
бөленген Кәкімбекке кеншілер Астанадан пәтер сыйлады, сөйтіп, Кәкімбек
Салықов өмірінің соңғы он екі жылын Астанада өткізді. Кәкімбек Салықов бар
саналы ғұмырын халқының болашағына арнап еді. Тасқынды талантын, еселі
еңбегін сарп етті, елі үшін аянбады.
1.2 К. Салықовтың қазақ әдебиетіндегі орны.
Тіл жатқан әр күннің әр сағатына, өтіп жатқан айының әр күніне
ғашықтық көбінде ақын мен әншінің балуан мен батырдың, ғалым мен ел
ағаларының сыбағасына берілетін бақыт сияқты. Ол өлеңсіз өмір сүре
алмайтын. Барлық той - томалақтың, сәбидің туған күні, қарияның мерей тойы,
тіпті елеулі өмірдің өткен күніне өлең арнамаған күні жоқ оның. Өлең оның
тыныстар ауасы, дертінің дауасы сияқты.
Ақынның бәрі де жұлдызға, айға ғашық. Ақынның бәрі де сұлу әйелге,
батыр жігітке ғашық. Біз әңгіме етейік деп отырған ақынымыз кең далаға,
мөлдір көлге, бүкіл елге ғашық.
Ақындыққа сағыныштар әкелді.
Кеңшілікке жастық жалын әкелді -
деген Кәкімбек Салықовтың екі жолынан ол туралы көп ойды таратып
әкетуге болады. Кәкімбек Салықов - қазіргі қазақ поэзиясында есімі кең
тараған ақындардың бірі. Оның әсем лириктігіне қоса, өзі шығарған және
өлеңдеріне жазылған әндер қосылып, ақын атын елге әйгілеп жіберді. Қазір
қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да, Жезкиік, Аққу жеткен,
Саумалкөл, Сарыарқа, Дүниеде мені сүйген бір адам бар деген әндер
алдыңыздан шығады. Ақынды көргендер де, көрмегендер де оған зор құрметпен
қарайды. Елге аға болып жүрген Кәкімбектің ақыл ақыл ойы, ел алдындағы
абыройы, оған жақын жүргендердің бәріне де жақсы әсер етеді. Оның өзін-өзі
ақынмын деп сезініп сеніммен ақындықтың отауына кірген шағы 1964 жылдардан
басталған. Салықовтың бойына біткен ерекше қасиет-оның адамды шексіз жақсы
көруі, өзінің мақсат еткен жеріне жету үшін бойдағы барды аямайтындығы, бір
шумақ өлеңін өзінің діттеген жеріне жеткенше әрлей-әшекейлей беретіні,
тынымсыз еңбектенетіні. Ананың сүтімен, әкенің құтымен келген Кәкімбек
ақындығы өзінің сенімді иесін тапты. Ол ақындықтың иесі - Кәкімбек
Салықовтың өзі. Ол өмір бойы өртеніп келеді, жанып келеді. Тынымсыз шапса
тұлпар да шаршайды, тынымсыз ұша берсе сұңқардың да қанаты талады. Кәкімбек
Салықовтың ақындығының тынымсыздығын ілгері ұмтылған, тоқтаусыз ағатын
мөлдір өзенге теңеуге болады.
Ақындық, композиторлық өнер Кәкімбек Салықовқа туа біткен. Ақан мен
Біржанның, Үкілі Ыбырай мен Балуан Шолақтың елінде туған Кәкімбек солардың
ән – жырларымен сусындап өскен. Әсіресе, ол Ақан серіні пір тұтқан, өзіне
ұстаз тұтқан. Оларға арнап бірталай туындылар шығарды. Жастық жігіттік шағы
Жезқазғанда өткен Кәкімбек Жезкиікиікті туындатқан. Бұл ән қалың көпшілік
айтып жүретін танымал, қазіргіше айтқанда, хитке айналып еді. Осы әннің бір
нұсқасын талантты композитор Жақсыгелді Сейілов шығарған. Осы екен ғой
аққу жеткен әні де.
Мәскеуде тұрған кезде:
Шөліркеген далаға
Жаңбырлы бұлт болар ма ем,
Піскен кезде мол егін
Диқан болып орар ма ем, орар ма ем.
Қайтқан құстар ұшады
Еділдетіп, Оралмен,
Елге жетіп қалар ма ем.
Ере кетіп солармен, солрмен.
Қандай сағыныш туған жерге деген!
Құлагер жортқан құба бел
Сағындам Сарыарқамды...
Ақан, Біржан, Сәкендей.
Серілер туған Сарыарқам...
Немесе Үш арыс өлеңіндегі:
Абайдың інілері - ай,
Қазақтың ірілері - ай,
Сәкен, Ілияс, Бейімбет...
Көркемдік кестесі, сезім тереңдігі жағынан бірінен - бірі өтетін қандай
мөлдір туындылар.
Кәкімбек Салықовтың аты ерте шыққан. Кеңші ақын, ел басқарған азамат!
Кеңестік дәуір кезінде оның өлеңдері, поэмалары газет - журналдарда көптеп
басылды. Бәріне Тұм – аға атанған асқан лирик ақын Молдағалиев өткен
ғасырдың 70 – жылдары Жалын альманағының редакциясында бірде отырған да
Сабырхан Асанов ақынға:
- Мен инженер ақындарды да көбейтіп жатырмын, олардың алды Кәкімбек,
Иранбек,міне енді Бақытжанды да шығарып отырмын деп еді, - деп еді.
Кәкімбек шығармашылығының бастауында шахтер өмірін біраз жырлады. Әсіресе,
Жезқазғанның даласы, Ұлытау өңірі, сонда жатқан ұлы бабалар жайлы да ойлы,
өрнекті жырлар тудырады. Ал адамзат баласы жаралғалы бері ақындардың ту ғып
ұстап келе махаббат жайлы өлең, поэмаларды да Кәкімбек ақын көптеп тудырды.
Олардың ішінде оқушысын баурап алған шұрайлылары да, пісуі жетпеген жеңіл
дүниелер де жоқ емес. Кәкімбек өзі жазғанына елтігіш жан. Ақын жеке бір
өмір, жеке бір шаруашылық, жеке бір зәулім емен. Ол түнде жұлдыздармен,
аймен, күндіз алыс көкжиекпен, таулардың қарлы шыңдарымен сыр бөліседі.
Кәкімбек Салықов десе елең етпейтін қазақ жоқ шығар, сірә. Ақынның
сыршыл өлеңдерін елі сүйсіне оқиды.
Жер астынан тергенім,
Жалынды жыр боп төгілді,
Жер мен жүрек шахтасын,
Қатар қазып барамын деп өзі айтқандай, кенші тағдыры ақындық тағдырмен
біртұтас тоғысады.
Ол бірнеше өлеңдер жинағы мен дастандардың авторы. Оның сөзіне жазылған
Жезкиік әні ел аузына кеңінен тарап кетті. Жезкиігі желдей зулап,
алдымызды орғытып, көлемі шағын өлеңде қаншама образды сурет, қаншама
сыршылдық, қаншама ой жатыр..
Алғашқы өлеңдер жинағы Сыр деп аталады. Сол поэзия кітабымен қалың
оқырманымен сырласты. Қарақалпақ, Кенесарының соңғы сөзі секілді
көптеген поэмаларды дүниеге әкелді.
Талантты ақын В.Маяковскийдің В.И.Ленин поэмасын, А.Пушкиннің өлеңмен
жазылған Евгений Онегин романын, М.Лермонтовтың, Ю. Полонскийдің,
Р.Ғамзатовтың, Алдан-Семеновтың, С.Норовчатовтың, өзбек ақындарының
өлеңдерін қазақ тіліне аударды.
Кәкімбек ағаның көптеген өлеңдеріне, Б.Жұманиязов, Н.Тілендиев,
Ә.Бейсеуов, Е.Хасанғалиев сияқты композиторлар ән жазды. Жезкиік,
Сағыныш, Аққу әні, Үш арыс, Бір ауыз сөз, Оқжетпес, Көкшетау,
Жамбыл ата сынды туындылары халық әніне айналды.
Қаламгер Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне үш мәрте. КСРО Жоғарғы кеңесіне
депутат болып сайланды. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері құрметті
атағының иегері, Халықаралық Қ.Сәтбаев қорының президенті, Қазақстан
Республикасы Экология академиясының академигі.
Сондай-ақ, Ленин, екі рет Еңбек Қызыл Ту, Парасат және Халықтар
Достығы ордендермен, көптеген медальдармен марапатталды.
Ақын шығармашылық ізденіс үстінде болды. Соңғы жылдары оның Ойтолғақ,
Сырғалы сонеттер, Күзгі сарын, Күзгі шуақ, Сенсің ел данасы,
Әлемнің сегізінші ғаламаты, Мағжанға тағзым, Дүлділдердің дүбірі
кітаптары жарық көрді.
Ел құрметіне бөленген тұлғаның данышпан ақынымыз Абайға арналған
Сенесің ел данасы атты өлеңдері мен шығармалар жинағы жарық көрді. Онда
ұлы ақынның поэзиялық, философиялық даналығын аша түсер лирикасымен жан
баурайды. Мәселен:
Абай жыр-ар-намысқа қазағымыз,
Абай ән-сарқылмайтын наз үніміз.
Абай сыр-ақыл-ойдың қазынасы,
Абай сөз-рухани азығымыз, деген жыр жолдары кімді болсын бейжай
қалдырмайды.
Сексен жасқа толғанда ағамыздың еліміздің қайталанбас тұлғасы, ғұлама
ғалым, тарихшы, өресі биік, өнегесі мол абзал азамат, әділеттің ұраны
болған ақтаңгер дарабоз, академик Манаш Қабашұлы Қозыбаевқа арнаған
Тарихтың тарланбозы, Тарихтың құлагері атты өлеңдер жинағы да жарық
көрді. Онда мынадай жолдар бар:
Қырғыздың Манасы бар
Жасаған ұран еді.
Қазақтың Манашы бар,
Тарихтың құлагері.
Шоқаным, Мұхтарым да
Қазақтар Манасшылмыз.
Манастан құт дарыған,
Сөнбейді Манаш – жұлдыз.
Кітаптарда Манаш өскен өлкені, өркен алған ортаны, ардақты ғалым-
азаматтың бейнесін аша түседі.
Ол табиғат таңғажайыптарын да өлеңдеріне арқау еткен. Оның Ұлытау,
Көкшетау, Алатау секілді өлеңдері сұлулықты кестелі тілімен өрнектейді.
М.Жұмабаев қорының алтын белгісінің иегері Кәкімбек Салықовтың
поэзиясын оқырмандар іздеп жүріп оқиды. Аса дарынды ақынға одан артық
қандай бақыт керек.
Ол жоғарыда жүрген тұсында төмендегі дос інілеріне бірде-бір рет ірілік
көрсетпген жан. Кезескен сәтте жайылып төсек, жиылып жастық болады. Өскен
сайын кішірген, жарқырап жана түскен, биіктеген сайын сәулесін жақыннан
түсіріп тұратын кішкене күн сияқты ақын. Оның қасына жақынырақ жүруді,
онымен сырласуды жастар мәртебе көретін. Адамның бәрін жақсы көретін, өзіне
жақын тартатын ұлы жүректі кісі.
Кәкімбек Салықов достыққа да адал, берік болды. Оның Б. Әшімовке, Е.
Бөкетовке, Н. Тілендиевке, М.Қозыбаевқа арнаған кітаптары осыған дәлел
болады. Аса көрнекті мемлекет қайраткері Фазыл Кәріпжановтың өмірін зерттеп
те бір кітап арнады. Адамгершілігі мол, адами қарым – қатынаста сарадал да
салиқалы жан еді. Қаншама үлкен лауазымды қызметтер атқарған. Ешқашан да
өзін жоғары көтермейтін. Қашан да қарапайым қалпы, күнара Фолиант
баспасына барады, одан орала бере фоткарточкалармен айналысады да (атақты
қазақ әйел - қыздарының, (Бибігүл, Айман, Жәния, Роза, Зағипа, Оразгүл,
Әсимат.б.) фотопорттерімен бірге өлең порттреттерін жасады.
Ақын Кәкімбек дарынды аудармашы да болды. Ол А.С. Пушкиннің Евгений
Онегин романын толық нұсқада, М.Лермонтовтың, Я. Полонскийдің,
Гамзатовтын, Коластың өлеңдерін шебер аударды.
Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, ақын Кәкімбек Салықов нағыз
сегіз қырлы, бір сырлы адам. Ол-сыршыл ақын, қабілетті жазушы, қарымды
журналист, өткір көсемсөзші (публицист), тарихшы, әнші, сазгер. Бұларға
қоса Кәкімбек ағамыз жақсы аудармашы да болған. Басқаларын былай қойғанда
ол орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиннің Евгений Онегин атты әйгілі поэмасын да
қазақ тіліне аударған және ол аудармасы жұртшылықтан оң бағасын алған.
Жуырда Кәкімбектің А.С.Пушкин. Қанатты сөздері мен нақылдары. Крылатые
слова и афоризмы атты кітабы шықты. Автордың алғы сөзінен оның Пушкиннің
шығармаларын сонау мектептегі оқушы кезінен бастап, студент кезінде және
одан кейінгі есейген жылдардада бар ықыласымен оқып, оның ұнаған қанатты
сөздері нақылдарын дәптеріне жазып алып отырған. Сонымен қатар ол ұлы
ақынның қанатты сөздері мен нақылдарын аударумен де айналысады. Бұл туралы
аудармашының өзі: Зейнеткерлікке шығып, қауырт істерден қол босаған соң
сол еңбектеріме зейін сала кірісіп, оларды ел қолына жеткізуге ішкі сезім
мен ақылдың келісімін тапқандаймын, - дей келе аударманың қиындығы туралы:
Азабы мен ғажабы қатарласқан Пушкиндей дананы аударудан қиын не
болмақ?! Пушкиннің қанатты сөздері мен нақылдары топтастырылып отырған бұл
жинақ та аз күннің тартуы емес, өмір бойы теңіздің терең түбінен жинап
жүрген інжу-маржандай ұлылықтың шашырап жатқан ұшқынын терген қымбат
қазынам.
Шынында да Кәкімбек Салықұлы бұл жинақты шығаруға кіріскенге дейін көп
ізденген. Ақынның бірқатар өлеңдерін аударған, Пушкинге байланысты атақты
жерлерді аралаған. Пушкинге арналған өз өлеңдерін жазған. Бұған қоса
әдебиет зерттеуші библиографтар М.Г. Пшукина мен И.С. Пшукиннің 1955жылы
шыққан Крылатые слова кітабынан және орыстың белгілі жазушысы Игорь
Шкляревский құрастырған Пушкиннің қанатты сөздері мен нақылдары (М.,1999)
атты арнайы жеке жинағынан Пушкиннің 175 қанатты сөздерін алып аударыпты.
Оларға қосымша ретінде 2001жылы Минск қаласында шыққан Крылатые слова
жинағынан және Мәскеуде шыққан Русская классика афоризмах жинағынан
Пушкиннің тағы бірқатар қанатты сөздерін теріп алып аударыпты. Сөйтіп ол
Пушкиннің 315 қанатты сөздері мен нақылдарын аударған.
Жинаққа кірген Қанатты сөз кейде екі-ақ сөзден құралса, кейде бір
шумақ өлеңмен берілген.
Кәкімбек - мамандығы, алған білімі жағынан кенші, кен инженері. Ол
Мәскеудің түсті металл мен алтын кені институтын (1955) бітіріп, Жезқазған
кен басқармасы жүйесінде 15 жылдай қызмет істеген. Жұмысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz