Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ және хакас тілдерінің орны
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
Қазақ және хакас халықтарының тарихи даму жолы және тілдік
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ және хакас тілдерінің орны
2. Қазақ және хакас халықтарының лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық ерекшеліктері
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 45
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .50
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Көне түркі дәуірінде өмір сүріп, артына мол
жазба мұра қалдырған мемлекеттік деңгейдегі түркілік бірлестіктер тек
этникалық негізде ғана емес, географиялық-аумақтық негізде де құрылғаны
тарихтан белгілі. Кең байтақ аумақты алып жатқан түркі елі өзіндік тілдік
ерекшеліктері бар бірнеше түркі этникалық топтарын қамтығанын, сол көне
тайпалардың қазіргі түркі халықтарының этностық құрамына шашырай таралғанын
ескерсек, көне түркі жазбаларының барлық түркі халықтарына ортақ жәдігер,
ортақ құндылық екені анық.
Көне тілдің ерекше белгілері қазіргі тілдердің тек біреуінен ғана
емес, әр топтағы бірнеше тілдерден көрініс беруі де кезінде өзiндiк
диалектiлiк ерекшелiктерi бар жалпытүркілік ортақ жазба әдеби тілінің
қолданыста болғанының куәсі. Сондай-ақ әрбір мемлекеттік деңгейдегі
тайпалық бірлестіктер құрамындағы саны жағынан басым топтардың немесе
билеуші тайпалардың тілі де басымдыққа ие болатынын естен шығармау керек.
Соған орай, көне түркілердің қазіргі мұрагерлерінің көне түркі жазба
ескерткіштеріне қатысы қаншалықты дәрежеде, үлес-салмағы қандай деген
мәселелердің туындауы да заңды. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде көне түркі
тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын дәлме-дәл қайталайтын
бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс болғандықтан, бұл –
табиғи лингвистикалық заңдылық [1, 18]. Сондықтан ҮII-ІХ ғасырлардағы көне
түркі елінің ортақ әдеби тіліне арқау болған тайпа тiлiн немесе диалектісін
анықтау көне жазба мұралар тілін қазіргі түркі тілдерімен бірден жеке-дара
салыстыру негізінде емес, сол дәуірлерде өмір сүріп, түркі қағанаттарының
құрамында болған көне тайпаларға тікелей қатысы бар қазіргі түркі
тілдерінің макротоптарын құрайтын бірнеше тілдер деректері негізінде
қарастырса нәтижелі болмақ.
Түркі халықтарының сан ғасырлық даму тарихындағы түрлі
әлеуметтік жағдайлар, көрші халықтарымен болған мәдени, экономикалық
байланыстар тіл-тілде өзіндік іздерін қалдырғаны анық. Сонау Алтай
дәуірінен бастау алатын түркі халықтарының қалыптасуы, дамуы
барысында көрші халықтармен өзара қарым-қатынасының нәтижесінде
экстралингвистикалық факторлардың орын алып жататыны анық [2, 22].
Мұндай жағдайлар бір тамырдан тараған түркі халықтарының тілдерінде де
өзіндік айырмашылықтарды тудырып отырады. Өйткені түркі халықтарының
ұзақ ғасырлар бойындағы қилы-қилы тағдыры олардың әрқайсысының жеке
халық, ұлт болып бөлінуіне және тілдерінің де өзіндік
өзгешеліктерімен дамуына әсер еткендігі тарихтан белгілі. Осындай
ерекшеліктерді қазіргі түркі тілдерінің арасынан да кездестіруімізге
әбден мүмкін. Бүгінгі күні түркі тілдерінің ішінде қазақ және хакас
тілдерінде тарихи-мәдени байланыстар бұған дәлел.
Түркі тілдері классификациясы бойынша Батыс Ғұн бұтағындағы
қыпшақ тобының ішіндегі қыпшақ-ноғай тобына жататын қазақ тілі мен
қыпшақ-половец тобындағы хакас тілінің арасында ұқсастықтармен бірге
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық айырмашылықтар да орын алады.
Мұндай ерекшеліктердің болуы заңды да. Көшпелі өмір салты тудырған ұлы
мәдениет иелері саналатын қазақ және хакас халықтарының өзге көрші
халықтармен байланысы олардың тілдерінде де едәуір ізін қалдырса,
мұның өзі қазақ және хакас тілдерінің бір-бірімен өзара тілдік
қарым-қатынасында көрініс табатыны анық. Бір түбірден тараған, ұзақ
уақыт даму жолында тарихи-мәдени байланыс жасаған туыс халықтар арасындағы
тілдік ерекшеліктерді айқындау тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Орхон ескерткiштерi – Бiлгеқаған,
Күлтегiн, Туниқуқ, Күлi Чор, Шу, Талас бойынан табылған басқа да шағын
жазбалардың мәтiндерi (В.Радлов, П.Мелиоранский, С.Малов, Ғ.Айдаров,
А.Аманжолов, Қ.Сартқожаұлының оқылымдары мен аудармалары бойынша);
И.А.Батманов, З.Б.Арагачи т.б. авторлардың Современная и древняя Енисейка
(1962), Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках.
Глоссарии. Указатель аффиксов (1971), Д.Д.Васильевтiң Корпус рунических
памятников Енисея (1983), Древнетюрский словарь (1969), Э.В.Севортянның
Этимологический словарь тюркских языков (1974, Т.I; 1978, Т.II; 1980,
Т.III, 1989, Т.IҮ), Л.З.Будаговтың Сравнительный словарь турецко-татарских
наречий (1869, Т.1; 1871, Т.2.), В.Вербицкийдiң Словарь алтайского и
аладагского наречий тюркского языка (1884, 2-басылымы, 2005), М.Қашқаридың
Девону луғат-ит түрк (Муталибов, 1960, Т.1; 1961, Т.II; 1963, Т.III),
Ә.Құрышжановтың Исследование по лексике старокыпчакского письменного
памятника ХII в. Тюркско-арабского словаря (1970) еңбектерiндегi
деректер; Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi, 10 томдық (1974, 1976, 1978,
1979, 1980, 1985, 1986), I.Кеңесбаевтың Қазақ тiлiнiң фразеологиялық
сөздiгi (1977), Қазақ тiлiнiң диалектологиялық сөздiгi (1996), сондай-ақ
қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, құмық т.б. тiлдердің
түсiндiрме, диалектологиялық және екi тiлдi сөздiктерi қолданылды.
Зерттеудің нысаны. Қазақ және хакас тілдері, олардың тілдік
ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ және хакас тілдерінің
тарихи-мәдени даму жолдарын салыстыра отырып, тілдік ерекшеліктерін
айқындау. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- түркі халықтарының, олардың тілдерінің қалыптасу кезеңдеріне шолу;
- түркі тілдерінің классификациясына тоқталу;
- қазақ, хакас тілдерінің классификациялық ерекшеліктеріне шолу;
- қазақ және хакас халықтары мәдениетіндегі ерекшеліктерді
көрсете отырып, олардың тілге әсеріне тоқталу;
- қазақ және хакас тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ және хакас тілдерінің грамматикалық ерекшеліктерін
айқындау.
- қазақ және хакас тілдерінің лексикалық ерекшеліктерін
айқындау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында қазақ және хакас
тілдерінің тарихи-мәдени байланыстарының тілдегі көріністері
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктермен нақтыланады.
Зерттеудің әдісі. Тарихи-салыстырмалы, синхрондық, диахрондық
әдістер, ретроспективтік тәсіл қолданылды.
Зерттеу жұмысының материалдары. Түркі тілдерінің қалыптасуына,
дамуына, олардың тілдік ерекшеліктеріне қатысты ғылыми-зерттеу еңбектерде,
қазіргі қазақ және хакас тілдеріне қатысты материалдар, сонымен бірге
ғылыми жинақтар, сөздіктер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ және хакас халықтарының тарихи даму жолы және тілдік өзгерістер
1. Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ және хакас тілдерінің орны
Қазақ тілі – қыпшақ тілдер тобындағы ең бай және көркем
тіл. Қазақ тілі – түркі тілдер тобына жататын көне тілдердің бірі.
Қазақ тілі түркі тілінің қыпшақ-ноғай тілдері деп аталатын [3, 7]
тобына жатады.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихы бойында басқа түркі
халықтарымен қонысы, саяси шаруашылық жағдайы жағынан да тығыз
байланысты болып келгені сияқты, оның тілі де сол халықтар тілімен
өте жақын қарым-қатынаста болды.
Бұл жағдайлар көне замандардан басталатын жазу түрлерінің, жазба
нұсқалардың түркі халықтарының барлығына да ортақтығын, оларды
қалыптастыруға, дамытуға олардың барлығының да, солардың ішінде біздің
бабаларымыздың да, шама-шарықтарынша өз үлестерін қосқандығын
байқатады. Сондықтан да олар қазіргі түркі халықтарының, солардың ішінде
қазақ халықтарының да жазу тарихының, жазба нұсқалары тарихының бір
кезеңі, көне замандық белгісі ретінде танылады. Осыған орай қазақ
тілі туыстық сипаты жағынан да, ұқсастық белгілері жағынан да
түркі тілдері деп аталатын топқа қосылады. Типологиялық белгілері
жағынан басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілі де жалғамалы
(агглютинативті) тіл деп есептеледі.
Қазақ тiлi – түпкi түркі түрiн сақтаған байырғы тiл. Қазақ тiлi
ғайыптан пайда болған жоқ және оқшау жаратылған тiл емес. Оның шыққан
ататегi бар. Қазақ тiлi түркi тiлдерi деп аталатын алып бәйтеректiң аса бiр
iрi тармағына жатады. Бiр негiзден өрбiп, түркi ата тiлiнен тарағандықтан
әзербайжан, балкар, башқұрт, ғағауыз, қазақ, қарақалпақ, қарайым, қарашай,
құмық, қырғыз, ноғай, өзбек, саха (якут), татар, тофалар, туба, түрiк,
түрiкмен, ұйғыр, чуваш, хакас тiлдерi түркi тiлдерi деп аталады [3, 22].
Түбі бір түркі тілдерін бұтақтары тармақталып жапырақ жайған алып
бәйтерекке ұқсатамыз. Қазақ тiлiнiң түркi тiлдерiмен туыстас болатын себебi
ай, тәңiр, көк, жер, су тәрiздi зат есiмдер, бас, тiс көз, қол, аяқ тәрiздi
дене мүше атаулары, ақ, қара, көк, сары, қызыл тәрiздi сын есiмдер, ондық,
жүздiк, мыңдықты бiлдiретiн сан есiмдер, бар, кел, жүр, ұш, отыр, тұр, жат
тәрiздi етiстiк, апа, қарындас, ата, келiн, қайын т.б. сияқты туыстық
атаулар ортақ болып келедi [4, 56]. Өмiрлiк мәнi бар мұндай атаулар әдетте
ауыс-түйiстiкке жатпайды, сондай-ақ олар түркi тiлдерiнiң бiр негiзден, бiр
ата тiлден тарағандығының белгiсi болып табылады. Грамматикалық шақ, жақ
көрсеткiштерi мен негiзгi септiктердiң түркi тiлдерiне ортақ болып келуi
олардың бiр ата тiлден тарағандығын, туыстығын көрсететiн ең сенiмдi тiлдiк
деректер.
Туыстығы жағынан қарақалпақ, ноғай, өзбек тiлiнiң қыпшақ диалектiсi,
сондай-ақ татар, қырғыз тiлдерi қазақ тiлiне ең жақын тiлдерге жатады [2,
41]. Туыстығы алыс саха, чуваш тәрiздi тiлдердi, туыстығы бiршама жақын,
туыстығы өте жақын тiлдердiң деректерiн салыстыру арқылы тiлiмiздiң қандай
көнелiк белгiлердi сақтағанын, дыбыстық, мағыналық жақтан қандай
өзгерiстердi өткергенiн өз зерттеулерiнде тiл мамандары айқындап бередi.
Ғылыми мәнi зор болғандықтан тiлдердiң туыстығына зерттеушiлер ерекше көңiл
бөледi. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық мағынасынан,
дыбыстық жүйесінен, грамматикалық құрылысынан нақты байқалады. Сонымен
қатар, түркі тілдерінің әрқайсысына тән фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық өзгешеліктер де болады. Ондай өзгешеліктерді қазақ тілін
басқа туыстас тілдермен салыстыра отырып байқауға болады.
1. Басқа түркі тілдерінде б, ғ, г дыбыстары келетін орындарда
қазақтар у, к, қ дыбыстарын қолданады.
Мысалы: Аба – ауа, тағ – тау, гелді – келді, гырмызы – қырмызы.
2. Басқа түркі тілдерінде ш дыбысы келетін біраз сөздерде
қазақтар с дыбысын қолданады.
Мысалы: баш – бас, таш – тас, т.б.
3. Басқа түркі тілдерінде сөз басында и дыбысы келетін жерде
қазақ тілінде ж дыбысы айтылады.
Мысалы: иаш – жас, иол – жол, иаз – жаз, иыл – жыл, т.б.
4. Түркі тілдерінде -лар қосымшасы дыбыс үндестігіне сәйкес
өзгермесе, қазақ тілінде өзгереді.
Мысалы: маллар – малдар, атлар – аттар, т.б.
5. Басқа тілдерде сұрау есімдігінде н дыбысын қолданса, қазақ
тілінде и дыбысы қолданылады.
Мысалы: қандай, қайда т.б
6. Кейбір түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың созылыңқы түрі болса,
қазақ тілінде ол жоқ [3, 18].
Қазақ – қазірде Қазақстан Реаспубликасының негізгі тұрғындарының
байырғы халқының ұлттық этникалық атауы. Оның этникалық атау ретінде
қоданылуы ХІҮ-ХҮ ғасырлардан басталады.
Қазақ ССР тарихында қазақтың байтақ далаларын жайлаған алуан түрлі
тайпалар көне тас дәуірінде-ақ көріне бастаған. Олардың ең ірілерінің бірі
– сақтар. Сақтардың негізінде қалыптасып, өз дәуірінде мәдениетті, күшті
мемлекеттер болғаны да аз емес. Олардың қатарында ғұндар мен үйсін,
қаңлы, қыпшақ бірлестіктері де жатады [5, 87]. Қазақтардың шығу тегі
осылардан басталады дегенді айтады. Тарихшы ғалымдардың айтуларына
қарағанда, көптеген түркі тілдерінде сөз басында келетін и орныны
ж дыбысын қолданып сөйлейтін қауым көне замандарда да болған [6,
15]. Ол туралы мәлімет Махмуд Қашқаридің Диуанында да, араб, грек,
парсы жиһанкездерінің, оқымыстыларының жазып кеткен ескерткіш
материалдарында да бар көрінеді.
Сөз басында ж дыбысын қолдану қазақ тілінің ең негізгі
белгілерінің бірі екенін ескерсек, қазақ халқының да, оның тілінің де
көне халықтардың, көне тілдердің бірі екендігі байқалады.
Қазақстанның көне халық екендігін кезінде М.Дулатов та айтқан. Ол
қазақтар ХІҮ ғасырдан бастап, белгілі болды деу қате. 1020 жылдарда
өмір сүрген атақты Фердауси өзінің тарихында қазақ жұрты және
қазақ хандары туралы жазады. Бұған қарағанда қазақ Фердаусиден бұрын
мемлекетті жұрт болғандығы көрінеді,- [3, 85] деп жазады. Бұл мәселеде
халықтың да, оның тілінің де бір мезгіл ішінде бірден, кенеттен пайда
болмай қалатындығын да естен шығармау жөн. Халқымыздың не себептен қазақ
деп аталатындығы күні бүгінге дейін дәлелді шешімін таба алмай
келеді. Ең алдымен, есте ұстауға тиісті жайт – этникалық бірлік пен оған
атау болған сөздің, терминнің бір дәуірде бірге пайда болмайтыны сөз,
яғни атау, белгілі бір этникалық бірліктен бұрын да тілде немесе
тілдерде бола беруі мүмкін. Мұны біз қазақ сөзінің тарихынан да
байқаймыз.
Бұл сөздің тарихын, этимологиясын зерттеген ғалымдар қазақ
сөзі қаағ – қа соғ, қаз-ақ түрінде ерте заманда да сонау ҮІІІ
ғасырдың өзінде де болған. Ол ҮІІІ ғасырда өмір сүрген монах
Эпифонидың еңбегінде кездеседі дейді (Лавров П.И). Венгер ғылым
академиясының корреспандент мүшесі түрколог А.Вамбери Түркі халықтарының
этнографиясы мен этимологиясы атты еңбегінде қазақ сөзі ІХ ғасырда
бүкіл әлемге белгілі болған атау дегенді айтады [1, 48]. Түрколог
А.И.Левшин В.Радловтың мәлімдемесіне сүйене отырып, атақты Фердаусидің
Шахнама атты туындысында қазақ ханы туралы мәлімет бар дейді.
Қазақ деген сөздің халық атауы ретінде пайдаланылуы Х ғасырда
жазылған орыс жылнамаларында да кездеседі [2, 60-61].
Ал енді, зертеу нысанының бірі болып оырған хакас халқының тарихына
тоқталсақ. Хакастар Дағыстан, Шешенстан, Ингушетия және Солтүстік
Осетия аймағында мекен етеді. ТМД-да 300000-ға жуық хакас бар.
Хакастар ана тілдері хакас тілінде сөйлейді. Хакас тілі түркі
тілдерінің қыпшақ тобына кіреді. 1926 жылға дейін араб, 1929 – 1938
жылдар арасында латын және кейіннен кирилл әліпбиін қолданған.
Хакастар ислам дінін ұстанады [7, 256]. Бұл мәлімет хакас халқының
қазіргі тарих сахнасындағы бір бөлшегі. Ал осы хакас халқының өткен
тарихына бір көз жүгіртсек. Бір кезде Алтын Орда мемлекетінің тілі
болған қыпшақ тілі Алтын Орда мемлекетінің құлауына, ыдырауына
байланысты қыпшақ – половшы, қыпшақ – бұлғар, қыпшақ – ноғай тілдері
деген атпен кесек үш топқа бөлінеді. Енді қыпшақ – половшы тобына
тоқталсақ: мұндағы половшы орыс тіліндегі поль деген сөзден
шыққан, ал поль дала деген мағына береді. Кейбір әдебиеттерде
қыпшақтарды печенегтер деп те атайды. Бұл топқа көне қыпшақ,
қарашай-балқар, хакас, қырым татарлары тілдері (диалектілері) жатады
деп өз зерттеуінде Т.Қордабаев жазады [2, 60-61]. Ал Л.С.Левитская:
хакас тілі ХҮІІІ ғасыр аяғы – ХІХ ғасырдың бірінше жартысындағы
ғылыми еңбектерде татар, (сол кездегі терминология бойынша) яғни
түркі тілінің кавказдық наречиесі (диалекті) деп аталды. Хакас
этнонимінің шығу тегі әзірге анықталмаған, көптеген зерттеушілер оны
қимақ терминімен ІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан түркі
тайпалары бірлестігінің атауымен теңестіреді. [2, 60-61].
Хакастардың саны 1989 жылғы санақ бойынша 282000 адамды
құраған. Хакастардың 97,4% хакас тілін ана тіліміз деп санайды, 76,6%
хакастар орыс тілін еркін меңгерген [8, 91].
Ал енді Р.Бердібай хакастар жайлы былай деп жазады: Дағыстанды
жайлаған көптеген ұлттар мен ұлыстар арасында хакастар көрнекті орын
алады. Олар ежелден бұл өлкенің құнарлы жазығын мекен еткен.
Хакастар Бабаюрт, Хасавюрт, Қызылюрт, Бойнақ, Ленин, Қиякент, Қайтас
деген аудандарда және Махачкала, Кизляр, Дербент т.б. қалаларда
тұрады. Көрші Чечен, Ингуш, Солтүстік Осетияға шашырап қоныстанғандары
да кездеседі. Соңғы есеп бойынша хакастардың саны үш жүз мыңнан
асады [4, 68].
Қыпшақ тілінде сөйлейтін бұл халықтың ерте замандағы тарихы аз
зерттелген. Сондықтан хакасқа қатысты тарихи мәліметтердің орыс
тілінде жазылғандары ғана белгілі. Бұл деректерді қалдырушылар
өздерінің алдында сол елді қалай еткенде Ресей империясы қарауына
бағындыруға болады деген бір ғана мақсат қойған. Мәселен, бірінші
Петр әскерінің капитаны Иван Гербер Дағыстанда ұзақ уақыт болған
кезінде хакастардың еліне көз тігіп, көп мағлұмат жинаған (1728).
Бұл жазбаларда хакастардың егіншілік кәсіппен, сауда-саттықпен
айналысатыны, жергілікті әкімдердің (шамхал) ел билеу жүйесі, әскери
күші сөз болған. Дағыстан, соның ішінде хакастар жөнінде бұдан да
толығырақ мағлұматты П.Г.Бутков өзінің Кавказдың 1722-1803
жылдарындағы жаңа тарихының материалдары деген үш томдық еңбегінде
(1869) келтірілген [8, 14]. Ерекше тапсырмамен 1768-1775 жылдары
Кавказға саяхат шеккен И.А.Гильденштент хакастардың билеушілері
арасындағы қақтығыстармен алауыздықтарды аңғарып қайтқан.
С.М.Броневский 1796 жылы парсы жорығына қатысқаннан кейін
хакастардың мемлекеттік жүйесін Кавказда қызмет ете жүріп зерттеген,
олардың санын, қыпшақ тектестігін, жерінің шүйгін екендігін атап
көрсеткен. Ал академик Э.И.Эйхвальд орыс – хакас қарым-қатынасының ХҮІ
ғасырдан берідегі тарихын тексерген [5, 78].
Хакастар жайында деректер тізген еңбектер қатарында П.Зубвовтың
Кавказ өлкесінің тарихи, статистикалық, сауда жүргізу жағдайын
баяндаған зерттеуі аталады. Ал орыс офицері М.Б.Лобанов-Ростовскийдің
хакастардың салттары мен заңдары [9, 92] деген еңбегінде
хакастардың этногенезі, қоғамдық құрылысы, әулеттік бөліністері,
халықтан салық жинау тәртібі турасында тұжырымдар баяндалған.
Әзірбайжан тарихшысы А.Бакиханов Гюлистан-Иран деген зерттеуінде
Дағыстан мен Ширваның арасындағы терең байланыстарғы ерекше көңіл
бөлген. Бұл тақырыпқа М.М.Коволевский де қалам тартып, елеулі үлес
қосқан (Кавказдықтардың заң және әдеттері) [9, 92]. Ал
Н.С.Семеновтың Солтүстік-Шығыс Кавказдың тұрғындары деген
монографиясының бір тарауы толығымен хакастарға арналған.
Бұл көрсетілгендер хакастар туралы зерттеушілер көптеген
мағлұмат жинағанын аңғартады. Осы аталаған зерттеулер мен жинақтарда
хакас халқының тарихы, этнографиясы, мәдениеті, салты мен фольклоры
жөніндегі көптеген құнды ойлар мен қортындылар берілген. Сонымен
қатар бұл басылымдардың көбі хакастар халін ұлы державалық Ресей
шовинизмі тұрғысынан қарап баяндағаны күмән келтірмейді. Сондықтан
мұндай материалдарды сын көзімен қарап, пайдалану қажет.
Бұрынғы өткен бұлдыр замандарды айтпағанда қазіргі хакас жеріндегі
түрік тайпаларды біздің эрамыздың басынан бері қарай өмір кешіп
келгені ғылымда толық негізделген тұжырым. Көп уақытқа дейін бұл
өңір гундер жері деп аталған. Бұдан кейінгі кезеңде түркі тілді
саверлер мен болгарлар аты жиі кездеседі. Көршілес даргинде ерте
кезде хакастарды Жандар деп атағаны белгілі [7.19]. ХІІ ғасырда
Батыс Түрік қағанатының үстемдікке жетуіне байланысты болғарлар
бірлестігі ыдырап, Дунай мен Волгаға бет алады. Бұдан кейін билік
құрған Хазар қағанаты Х-ХІ ғасырларда мұнда қыпшақ, қимақтар
қоныстанады. Дәл осы тұс хакас жерінің түріктенуі біржолата
аяқталған кезең болып есептеледі
Қыпшақ тілі моңғол жаушылығы кезінде де өзінің қолдану өрісін
азайтпаған, моңғолдардың өзі көп ұзамай осы тілде сөйлейтін болған.
Алтын Орда хандарының жарлықтары орта азиялық, түркі тілінде де,
қыпшақ тілінде де жазылуы дәстүрге айналады. Оңтүсік хакас тілінде
оғыз диалектісінің элементтері байқалғанымен, әдеби тіл қыпшақ тілі
болып қалыптасады.
Хакас деген сөздің түбірін зерттеушілер түрліше түсіндіреді.
Олардың кейбіреулері бұл терминді қимақ-қыпшақтан таратса, екіншілері
құм, құмлық дегеннен шығарады [7.12]. Дегенмен бұл пікірді қай-
қайсысы да біржолата мойындала қоймаған.
Біз шолып қараған еңбектердің көбінде хакастардың түп негізі
жергілікті кавказдықтар, олардың түріктенуі кейінірек деген ұйғарым
басым естіледі. Бірақ аталған зерттеулерде түрік-қыпшақтарды қалай да
аты, заты басқа әлем секілдендіріп көрсетуге тырысу тенденциясы да
анық сезіледі. Хакас тарихын айта отырып, оларды түрік қыпшақтардан
бөліп, әлекке түсу неліктен деген сұрау ойға оралады. Бұл арада аты
шулы евроцентризм теориясының зерттеушілер санасына мықтап ұйып
қалғанына өкініш білдірмеске болмайды. Хакастардың арғы ата-бабалары
осы жерде екі мың жыл тұрғаны аздық ететіндей, одан бұрынғы
күмәнді құжаттарды сарсаң болып іздейтіндей не күн туды екен?
Алтын Орда мемлекеті кезінде Дағыстандағы биліктің тұтқасы
хакастарда болған. Кейіннен Тарков Шамхалдағы күллі хакастар үстінен
қараған. Бұл Шамхалдықтың бір бөлігі Ресей қол астына өтуі кейбір
құжаттарда ХҮІІ ғасырдың бас кезінде болған делінеді. Сонымен қатар
енді бір деректе оңтүстіктегі хакастардың басшысы Сұлтан-Махмұт 1718
жылы Петр патшаның Дербентке аттанған әскеріне күшті қарсылық
көрсеткені айтылады [5. 54]. Демек хакастардың Ресейге еркімен
қосылуы дегеннің ақиқатын ашу тарихшылардың жаңа ізденістерін керек
етеді. Бір анық нәрсе сол – бүкіл Дағыстан 1813 жылғы Ресей мен
Персия арасындағы келісімнен кейін ғана орыс патшалығының қарауына
өткен деп саналады.
Орта Азия секілді Кавказ халықтарының да Ресейге бағындырылу
тарихы күні кешеге дейін біржақты баяндалып келді. Орыс империясының
мүддесіне қызмет еткен зерттеушілер бұл елдердің халқы отаршылдық
қамытын шын ықыласымен мойнына ілген деп дәлелдеуге тырысты. Мұның
есесіне мұсылман халықтарына тілі, діні, дәстүрі жақын Түркия мен
Персияны қас дұшпандар деп көрсетті. Мұндай бұрмалаушылық, бұра
тартушылық ғылымның табиғатына жат екенін, қандай мәселені де
ақиқат таразысына салып талдау керектігін есте тұту парыз. Ал
халықтар тарихы болашақта мүлде жаңа тұрғыдан жазу болашақ еншісінде.
Содан ғана түрік халықтарының бір бұтағы – хакастардың өмір
кешулері шындыққа сәйкес тексерілетін болады [5. 55].
Хакастар арасындағы оқу-ағарту жағдайы дұрыс көрсетілмей
келген. Қалыптасқан жарамсыз әдет бойынша араб тілін, ислам
тарихын, мешіт, медресені құбыжық етіп көрсетіп кітаптан кітапқа
көшіп келген жаттанды тұжырымдар еді. Бұл арадан да орысша оқуды
ғана бірыңғай дәріптейтін миссионерлік саясаттың таңбасы танылады
[7. 11]. Мұсылманша оқуды көзге ілмеу, одан тек кемшілік іздеу
салқыны хакастар тарихына қатысты еңбектерден орын алған.
Түркі халықтарының арасында хакас тілінің танымал болғаны
–тарихтың аса қызық құбылыстарының бірі. Алтын Орда заманында
мемлекеттік тіл қыпшақ тілі болғандықтан да осы дәстүр сақталған.
Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі ғасырларда да хакас тілі өзінің
ұлысаралық қызметін жоғалтпаған. Бұл дәстүр Дағыстанды Ресей билеп-
төстеп алғаннан кейін де ұзақ жалғастық тапқан [10. 112]. Көп
ұлыстардан құралған Дағыстан мен Солтүстік Кавказда әрбір адамның
барлық тілді меңгеруі мүмкін емес еді. Сондықтан кең таралған
түрік тілінің бір бұтағы – хакас тілі ұлтаралық қарым-қатынас
тілі болған. Бұл өлкеге келген Ресей адамдары да алдымен
хакас тілін үйренуді қажет деп санаған. Орыс жазушылары Л.Толстой
мен Лермонтовтың шығармаларында татар тілі деп сипатталатын тіл
осы болатын. Мұны хакас-ноғай тілі деп атаса да шындықтың шырқы
бұзылмайды. Бүгінде ұсақ ұлттардың бірі болып саналатын, ұлттық
мемлекеттік құрылымы сөз жүзінде ғана мойындалатын, саны аз
хакас тілі бір кезде халықаралық тіл деңгейінде болғанын
елдің көбі біле бермейді [5. 55].
Хакастар мен қазақтардың көне заманнан келе жатқан
жақындығы түрлі терминдерден, атаулардан айқын байқалады [7.
11]. Ежелгі түбірлестік мекен атауларынан айрықша көрінеді. Елді
мекендерді жұрт (юрт), кент, ауыл, отар деп айтушылық – туыстықтың
тамыры тереңде екенін сипаттайды. Қазақстандағы Жаңакентті
(Янгикент) еске салатын Янгикент хакастары да бар [7. 12].
Ал жұрт деген ескі сөз көп қоныстардың атына жалғанатын
қосымша болып қалыптасқан (Хасавюрт, Бабаюрт, т.б). Темір ауыл,
Ағаш ауыл деп келетін ауылдарда біздің құлағымызға сүйкімді
естіледі. Хакастар мал өсіретін жазық далалықтардағы елді мекенді
отар дейді екен [11, 19]. Дәл қазақтағыдай мағынада айтылатын
атамалар кәсіп, шаруашылықтың әр тарапында-ақ ұшырайды. Диқандардың
егістік жұмысын бірлесіп жүргізетіндіктері ортақ деген
сөзбен белгіленген. Ортақтың қазақтағы байырғы мәні де
осылай болатын.
Нілді мекен демекші Ресейдің басқыншы Ермолов Кавказ,
Дағыстанды қан жоса қып қырып-жойып бағындырып алған кезде
(1825) хакастардың да көптеген кенттері мен жұрттарын,
ауылдарын жоқ қылған [7. 13]. Сол кезде Кенже ауыл, Қарлан юрт,
Сала отар, Қашқар юрт, Баммат юр т, Бал юрт, Қазақ мырза
юрт, Иманғұл юрт, Нұрақай юрт, Танай юрт, Азамат юрт секілді
ондаған қоныстар жойылған. Осыдан кейін хакас жері талапайға
түседі, құнарлы өңірге орыстың Нечаевка, Богатыровка, Покаровское
сынды поселкелері орнайды. Бұрын тау аңғарларында күн кешкен
дағыстандықтардың да хакас өлкесіне иін тіресе орнығуы
басталады. Мұның өзі жеке талдауды керек ететін арнаулы тақырып
[5. 59]. Анық нарсе сол – кім-кім де хакас жеріне жылжып
келгенде жергілікті халықтың еркімен есептеспеген.
Көне түркі заманнан келе жатқан сан түрлі сөздердің
хакастарда қазақтағымен бірдей мағынада айтылуы таңқаларлық.
Ғасырларға созылған қоныс шалғайлығы да әуелден ортақ ұғымдарды
ұмыттырмаған [1. 57]. Қонақ түсетін бөлменің күні бүгінге дейін
қонақ үй делінуі, отбасы отбаш, ошақ, аран, көрік , әйнек,
перде, ұршық, арқан, тарақ, шекпен, қаптал, бөрік, тон, мәсі, шарық,
илеу (тері), тоқпақ (тоқмақ), шайтан шалу (күрмек байлау), көйлек,
шалбар, қию, түйме, ұлтан, жүзік, білезік, сырға, моншақ, қаймақ,
сүзбе, май, айран, қуырма, боза, шербет, қазан деген алуан
сөздерді санасақ, сөздіктің көбін қайта көшіру керек болады. Әскер,
соғыс қару-жарақтары да (көбе, қалқан, сүңгі, қылыш т.б) қазақ,
ноғай, қарақалпақ, татар, башқұрттардағымен ұқсас [1. 58]. Мұның
негізгі себебі – ежелгі этникалық туыстықта, қыпшақ тілдес
халық екендігінде жатыр. Аралас-құралас тұрса, кейбір
айырмашылықтар тегістеліп, қазақ тілімен бірдейлікке жете
алатындығына күмән жоқ. Мұндай жақындықты білу былай тұрсын,
тіпті дүниеде хакас деген ел бар екенін естімегендер де аз емес
қой. Бұл, әрине мақтанарлық хәл емес. Бір кездегі Алтын Орданың
ойраны шығып, соның құрамындағы халықтар бір-біріне байланыссыз,
ойдым-ойдым аралдай болып қалғандығының салдары бұл. Ендігі жерде
тағдыр адастырғанды қайта табыстыратын уақыт жетті. Сол үшін
мәдени, рухани байланыстарды неғұрлым кеңейтіп, өзара қарым-
қатынастың жолдарын пайдалануымыз парыз. Осы мақсатпен тарихшы
ғалымдардың пікірлеріне тоқталсақ:
Хакас тілі – хакас халқының сөйлеу және жазба тілі. ТМД-дағы
хакастардың жалпы саны – 282 178. Хакастар өздерінің ата-тегін
хазарлармен байланыстырады. Тарихи деректерге жүгінетін болсақ, қазіргі
хакастардың тұрған жерлерінде дәуіріміздің басында түркі тектес
халықтардың өмір сүргендігінен хабар беретін деректер бар. Жалпы,
хакастардың этникалық құрамында қыпшақтар мен оғыздардың ықпалы күшті
болғандығы анық. А.Н.Баскаковтың жіктемесінде хакас тілі батыс
қыпшақ тілдерінің тобына жатады [3. 18]. Ғасырлар бойына өмір
сүрген, тарихи отаны Оңтүстік Грузияда, әсіресе оның батыс бөлігі
Месхетияда түріктер 220 ауылда шоғырлана тұрды. Олар жеке-жеке ауыл
болып та, грузиндермен, армяндармен араласып өмір сүрді .
1829 жылдың қыркүйек айына дейін оңтүстік Грузия Осман
империясының құрамында болып келді. Ол кезде Осман империясына енген
өлекелердің арасында шекара болғаны анық. Сондықтан Месхетияға
Анатолияның түрлі түкпірінен қоныс аударушылар аз емес еді. Қазіргі
Месхет түріктері деп жүрген, міне, солардың ұрпағы. Кейбір
тарихшылар тіпті сол Месхетияның өзін ежелгі Түрік жері деп
есептейді. Мысалы, Қызыл Қытай отыршылдары әлі күнге дейін Шыңжан
деп атап келе жатқан Шығыс Түркістанымыз сияқты.
Ал 1829 жылы 14 қыркүйектегі Түркияның Едірне қаласында
Ресеймен шарт жасады. Ол кезде Ахалцихе патшалығы деген Масхития
– Жауахетия қайтадан Грузияға қосылып, Ахалцихе уезі деген атқа ие
болды. Бұл өңірде орналасқан түріктер Ресейдің, яғни Грузияның
жерінде қалып қойды. Осылайша мұсылман түріктері өздерінің ескі жауы
христиан дініндегі грузиндердің бөлігі астына көшті. 1944 жылы олар
Орта Азия мен Қазақстанға жер аударады. Қазақстан мен Қырғыстанда
месхет түріктер 400 метав.
Хакастар – қыпшақ қауымының бүгінгі бір бұтағы. Олардың
қалыптасуы біздің дәуіріміздің бірінші мың жылдығында болды. Ұлыстың
этникалық негізін Дағыстанның Куман қыпшықтары құраған. Ал, ІҮ-Ү ғғ.
бұл жерде ғұндар жайлаған. Бұл аралық Дешті – Қыпшақ деп аталады
[5. 244]. ҮІ – Х ғғ. бұл аймақ хазар қағанатының қол астына қарайды.
Ресми діні – Исламның сунний тармағы. Бірінші Петрдің 1722 ж.
Персияға жасаған жорығынан кейін Дағыстан Ресейге қосылды. 1921 ж.
ол РСФСР – дің құрамына кірді [6.131-132].
Сөз орайында, Солтүстік Кавказды мекен ететін қарашай, малқарлар
мен Дағыстандағы хакастардың да тілі қыпшақ тобына жататынын айта кеткен
жөн. Өкінішке қарай, бұл халықтардың тарихы мен мәдениетінен
білетініміз де мардымды емес. Қарайым мен малқарлар жазықсыз жазалауға
ұшырап, жер аударылғанда, көбі Қазақстаннан пайда тапқан. Олардың
қазақ тілін меңгеріп, ана тіліндей сөйлесе алатындары өте көп.
Қазақ және хакас халықтарының географиялық жағынан алыс жатқанымен
зерттеулер бойынша тілдік тарихы жақын. Осы зерттеулерге қарап түрлі
ғалымдардың көзқарастарын талдаймыз.
С.Малов [3. 64] түркі тілдерінің тарихын есепке ала отырып,
төмендегідей схемада жіктеу жасайды.
1) Ең көне түркі тілдері: бұлғар , ұйғыр (сары ұйғыр), чуваш,
якут тілдері.
2) Көне түркі тілдері: (көне түркі руникалық жазба
ескеркіштерінің тілі), тофалар, тува, ұйғыр, хакас, шор тілдері.
3) Жаңа түркі тілдері: әзірбайжан, гагауз, кумандар, қыпшақ, печенек,
половец, салар, түрік, түркімен, ұйғыр (қытай және Шығыс Түркістан
ұйғырларының тілі), өзбек, шағатай, чулым тілдері.
4) Ең жаңа түркі тілдері: башқұрт, қазақ, қарақалпақ, қырғыз, хакас,
ноғай, ойрат (таулы алтай), татар (Қазан, Қасымов, Мишер,Батыс Сібір
татарлары), чуваш, якут тілдері.
Бұл жіктеуде қазақ пен хакас тілдері бір топқа жіктелген.
Г.И.Рамстедтің классификациясын Н.З. Гаджиева былай жіктеді:
• Чуваш тілі
• Якут тілі
• Солтүстік топ: барлық түркі тілдері мен диалектері, Алтай және жақын
орналасқан аудандар.
• Батыс топ: қырғыз тілі, қазақ тілі, қарақалпақ тілі, ноғай тілі, хакас
тілі, қарашай тілі, балғар тілі, қарайым тілі, татар тілі, башқұрт
тілі және Құман және Қыпшақ өлі тілдері.
• Шығыс топ: жаңа ұйғыр және өзбек тілдері
• Оңтүстік топ: түркімен, азербайжан, түрік және гагауыз тілдері [1.
61].
В.В.Радловтың классификациясы
• Шығыс топ: Алтай тілі және диалектісі обьлік, енисейлік түрк және
шұлұм татар, қарағас, хакас, шор және тувин тілдері.
• Батыс топ: батыс Сібір татар наречиясы, қырғыз, қазақ, башқұрт, татар,
қарақалпақ тілдері.
• Орта Азия тобы: ұйғыр және өзбек тілдері
• Оңтүстік топ: түркімен, әзербайжан, түркі тілдері және Қырым
татарларының говорлары [8. 186].
А.Н. Самойловчтің классификациясы
• Бұлғар тобы немесе р тобы: бұлғар және чуваш тілдері
• Ұйғыр тобы немесе д тобы: ежелгі ұйғыр, тувин, тофа, якут, хакас
тілдері
• Қыпшақ тобы немесе тау тобы: татар, башқұрт, қазақ, қырғыз, алтай,
қарачай-балқар, хакас, қырым татар тілдері
• Шағатай тобы немесе тағ-лық тобы: қазіргі ұйғыр, қыпшақ
диалектісінсіз өзбек тілі
• Қыпшақ-Түркімен немесе тағ-лы тобы: хивин-өзбек говорлары және хивин-
сарт говорлары
• Оғыз немесе ол тобы: түрк, әзербайжан, түркімен, қырым татар
диалектісі [8. 172].
В.А. Богородицкийдің классификациясы
• Солтүстік-Шығыс – якут, қарағас, тувин тілдері
• Хақас (Абақандық) – сағай, белтір, қойбал, қашын, қызыл хақастық
говорлары
• Алтайлық – оңтүстік бұтақ: алтай және телеут тілдері және солтүстік
бұтақ: диалектілері және т.б.
• Батыс-Сібір – Сібір татарларының барлық диалектілері
• Орта Азия – ұйғыр, қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ тілдері
• Оңтүстік-Батыс – түркімен, әзербайжан, хакас, гагауз, түрк тілдері [8.
173].
Жоғары жіктелімдерде қазақ тілі мен хакас тілі бір топқа енгізіліп қаралса,
Богородицкийдің классификациясында бөлек топтарға жіктелген. Ал енді
И.Бенцинг барлық түркі тілдерін 5 топқа бөліп қарайды [8. 181].
Бұл жіктеуде географиялық орнына байланысты қазақ пен хакас
тілдері екі бөлек топта орналасқан. Негізі ғылымда нағыз
тұжырымдалған жіктеу Н.А.Баскаковтыкі.. Ол дүниежүзінің тілдерін тарау-
тарауға, топ-топқа жіктеп көрсеткен:
2. Қазақ және хакас халықтарының лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық ерекшеліктері
Кез келген тілдің лексикалық жүйесінің даму жолын, басқа тілдермен
туыстық деңгейін анықтау ең алдымен түбір құрылымын айқындап алуға
негізделетіндіктен түркі түбірлері жайлы алғашқы пікірлер де түбір
құрылымын анықтауға бағытталып, моносиллабтық, дисиллабтық бағыттар
қалыптасты. Түркі тілдеріндегі дисиллабтар мен полисиллабтар құрамындағы
алғашқы буынды бастапқы тұлға ретінде қарауға теориялық негіз бар [12. 22].
Сондықтан моносиллабтық бағыт көптеген ғалымдар тарапынан
(Н.Сауранбаев, Б.Юнусалиев, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Э.В.Севортян,
А.Н.Кононов, Ә.Т.Қайдар, Ә.Ибатов, М.Томанов, Б.Сағындықұлы, Ж. Манкеева,
Е. Қажыбек т.б.) қолдау тауып, зерттеу нәтижелері түркі тілдері бойынша
негізгі тұлғалар деп танығанмен, осы модельдердің қайсысы алғашқы (этимон
түбір, этимологиялық түбiр, архетүбір, өлі түбір, ілкі түбір, бастапқы
түбір, т.б.) деген мәселе үлкен пікірталас өзегі болып отырғаны белгілі.
Түркi тiлдерiндегi түбiр морфемалардың фонетикалық құрылымын әр
қырынан қарастырған Н.А.Баскаков түркi түбiрiнiң CVC тұлғалы болып келетiнi
жайлы алғашқы ойын қарақалпақ тiлi деректерi негiзiнде көрсетiп,
В.Котвичтің Исследования по алтайским языкам (1981) еңбегіне жазған алғы
сөзінде түркi түбiрiнiң екi дыбыстан тұратын ашық буынды болып келетiнiн
негiздеген В.Котвич теориясына қарсы аргумент ретiнде созылыңқы
дауыстыларды мысалға келтіру түркі түбірінің шынайы табиғатын ашып бере
алмайтынын айтады. [12, 5]. Бұл пікір Б.М.Юнусалиев, А.Н.Кононов,
Э.В.Севортян, А.А. Юлдашев т.б. ғалымдардан қолдау тауып, тереңдетіле түсті
[5,108].
Қазақ тiлiндегi қарт, қария, кәрi; айт, айтыс, айқай т.б. сөздерiнiң
құрамынан қар, ай тұлғаларын түбiр морфема ретiнде ажыратып, -т, -йа, -i,
-т, -ыс, -қай тұлғаларын түбiр құрамына қатысы жоқ элементтер ретiнде
таныған М. Томанов осы азғана фактілер тобына жасалған талдаудың өзі де
қазіргі тіл нормалары бойынша бөліп-жаруға келмейтін жалаң түбір деп
қаралатын сөздердің недәуір тобы мағынасыз түбірлер мен белгісіз
қосымшаларға ажырайтынын көрсетеді деп қорытады [1,140]. Түркілік түбір
табиғатын қазақ тілі аясында әр қырынан жан-жақты қарастырған академик
Ә.Т.Қайдар ұзақ жылдар бойы түркі тілдеріндегі түбір, негіз терминдерінің
ара-жігі толық ажыратылмай келгеніне ерекше мән беріп, аталған ұғымдардың
өзіндік ерекшеліктерімен сараланатын ғылыми анықтамасын ұсынады. Нақты
тілдік деректер мен В.В.Радлов бастаған белгілі лингвист-түрколог
ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, ... разложимость односложных корней-
основ в тюркских языках ... вполне реальный факт [14, 28] деген
қорытындыға келеді. Түркі тілдері бойынша ғалым пікірінің негізділігіне
дәлел бола алатын, дисиллабтармен қатар моносиллабтардың да біразы тіл
дамуындағы ұзақ мерзімді қамтитын агглютинативтік процестің жемісі екенін
көрсететін тілдік деректер қоры жинақталып, маңызды теориялық тұжырымдар
жасалды. Е.Қажыбек түркі тілдеріндегі гомогенді моносиллабтарды етіс-есім
омонимиясы тұрғысынан зерттеп, синкретизм құбылысының теориялық
сипаттамасын ауқымды тілдік дерек негізінде дәйектеп берсе [15], қазақ
тіліндегі етістік негіздерді морфемдiк-компоненттiк талдау барысында
тілімізде қолданылып жүрген етiстiктер құрамындағы өлі түбірлердің мол
қорын анықтаған ғалым Ж.Манкеева қазақ тіліндегі айт, арт, кет
императивтерінің құрамындағы т етістік тудырушы тарихи жұрнақ екенін
көрсетеді [16, 55]. Аса ежелгi дәуiрлерде қолданылған түбiрлер мен
қосымшаларды мүмкiндiгiнше бастапқы қалпына келтiрудi өз зерттеуiнiң басты
мақсаты етiп алған Б.Сағындықұлы қазiргi түркi сөздерiнiң ежелгi тұлғасын
реконструкциялауда дәстүрлi салыстырмалы-тарихи әдiстер жиынтығымен қатар
математикалық амал-тәсiлдерге де, атап айтқанда теңдеу теориясына жүгiнедi.
Жалғамалылыққа дейінгі флекциялық құрылымның басты ерекшелігі ретінде
түркі түбірлерінің бір ғана дауысты мен бір ғана дауыссыздан тұратынын
дәйектеп көрсеткен ғалым, жеке дауыссыздар заттардың, қимыл-қозғалыстың,
сын-сапа, қасиеттердің атауы болса, дауысты дыбыстар әртүрлі семантикалық
өзгерістерді, реңктерді жеткізгенін айтады [17, 5]. Б.Сағындықұлының
көзқарастары жалпылама алғанда лингвистикадағы фонология теориясының
қағидаларымен, императив теориясындағы идеяфондық идеялармен үндесiп, жалпы
лексикадағы фоно-семантикалық құбылыстарды нақтылай түседi. Түркi тiлдерi
түбiртану мәселесiн зерттеуде дәстүрлi әдiс-тәсiлдермен қатар тың теориялық-
методологиялық қағидаларды да ұстанудың қажеттiгiн көтерiп жүрген башқұрт
ғалымы А.Шайхулов түркi түбiрлерiнiң құрылымдық сипаттамасын жасау үш
деңгейлi (фонологиялық, морфологиялық, семантикалық) зерттеу аясында
жүргiзiлгенде ғана нәтижелi болатынын баса көрсетеді. Ғалым тұжырымдарынан
түбiр табиғатын зерттеуде теориялық-танымдық бағытты да ұстанатынын,
имманенттiк талдау мен когнитологиялық талдауды ұштастыра қарастыруды
қолдайтынын байқаймыз [18]. Қазақ тiл бiлiмiнде түбiртану жайлы соңғы
жылдары айтылған маңызды ой-пiкiрлер мен тұжырымдарды А.Салқынбайдың,
Ш.Жалмахановтың, М.Сабырдың, Ұ.Исабекованың т.б. еңбектерiнен
кездестiремiз.
Хакас тілі мен қазақ тілінің тарихи байланысына Қазақстан
территориясындағы жер-су аттары куә болады. Бұл сөздер қазақ пен
хакас сөздерінің лексикалық жақындығына жатады. Мысалы, Лепсі
–Талдықорған облысы жеріндегі өзен. Және ол өзен атына қойылған сол
облыстағы аудан орталығы мен темір жол стансасы.
Өзен атауының шығу тарихы туралы бұдан бұрын айтылған екі пікір бар.
Солардың бірі лапылдап қатты ағатын өзен болғандықтан кейін дыбыстың
өзгеріс нәтижесінде лап-тан леп--ке айналған. Екіншісі көне
түркілердегі сай, өзен, сала, жыра мағынасында қолданылған. Лабалапа
сөздеріне су тұлғасы қосылу арқылы Лепсі пайда болған дегенді айтады.
Кейбір түркі тілдері дерегін көлденең тарта отырып, біз өз топшылауымызға
жол беріп көрейік.
Қазіргі түркі тілдері ішінде хакасша – лап сөзі біздің қазіргі
түсінігіміздегі толық, толы мағынасына ие. Міне, кейінгі уақыттарда қазақ
тілінде леп дыбыстық құрамға дейін өзгеріске ұшырап, оған басқа авторлар
көрсеткендей су сөзінің де құбылған түрі қосылып, лепсу - лепсі тууы
заңдылықтан сыртқары кетпейді. Сонда бұл толық сулы өзен дегенге меңзейді
[19, 42].
Ғалым, филолог профессор Қалсын Салахович Қадыраджиевтің бағалы
еңбегі бар – Хакас тілінің этимологиялық сөздігі. Бұл еңбекте хакас
тілінің жеке ертеден келе жатқан сөздері мен басқа да түркі тілдерінің
Хакас тілінің фонетикасы мен морфологиясына әсері туралы жазылған. Мәселен:
Алпавут – батыр, ер, титул, игілікті батыр, алып, лауазым. Ежелгі
түркілерде Алпагу деп айтылады да т жалғауы жалғанбаған. Ал ежелгі
ұйғырларда баягут - бай, бай мырза дегенді білдіреді. Енді алвавут,
алпагу және баягут сөздері көпше түрде айтылғанда – агут - авут
жалғауларынан – агу (ежелгі түрік. алп – агу) + т
Бюлбюл – бұлбұл.
Бұл сөз түркі тілдеріне ортақ, арап тілінен енген кірме сөз болып табылады.
[20.201]
Түркі тілдерімен салыстыра қарағанда, қырғызша бюлбюл (күнгірт, көмескі),
бюлбюлде жылт-жылт ету, әрең көріну), булдур (көмескі, бұлдыр, күңгірт).
Орыс тілінің типологиясында соловый сары-сұрғылт, соловеть – бұлынғыр,
көмескі, ежелгі неміс тілінде salawer бұлынғыр, көмескі деп беріледі
[21 103].
Сала – хакас ақ сүйектерінің лауазымы.
Шамалауымызша сала сөзі ауыл, аула, шаруашылық иелігі деген мағына
береді. Қарайымша сала, ежелгі татарша ауыл, поселке, Хазарша сала қала
деп көрсетіледі. Радловтың зерттеуінше словянша село деген мағынаға жақын
сөз болып табылады [1.86].
Къыпчақъ – түрік халқының аты: оғыз, бұлғар, қарлұқ халықтары қыпшақ
тілінде сөйлеген.
Бұл сөз хакас тілінің диалектісінде сараң, ашкөз, тойымсыз деп
беріледі. Хакас тіліндегі Къыпты сөзінің морфологиялық және семантикалық
аналогиясында къыпты сөзіне ұқсатады. Оған -чакъ аффиксі жалғанып къыптчакъ
– къыпчакъ болып келген [20.123]. Къыпчакъ сөзінің этнонимінде қыпшақ
атаулы рулық белгі қайшыдан шыққан деп беріледі. Себебі, қазақ – қарақалпақ
этнонимдік аналогиясында қайшылы деген түпкі сөзден шығады деп
көрсетіледі.
Н.А.Баскаковтың зерттеуінше, қыпшақтың көп микроэтнонимдері рулық
белгіге байланысты шыққан. Мәселен, ыргақлы (ілмек, қармақ деген таңбамен
байланысты), қазаяқълы (қаздың аяғының формасындай таңба белгісі),
қостамғалы (қостамшы), тарақлы (тарақ формасындағы белгі), балғалы (балға
белгісіндегі таңба) [22.125] т.б.
Және де қызықты ноғай этнониміне қарасақ, экипшақ, яғни екі пышақ
деген мағына береді де таңбасында сондай дейді. Бұл фонетикалық құбылысқа
ұшыраған сөздер эки пычакъ → экипчакъ→ экъыпчакъ→ къыпчакъ [22, 247].
Хакас тілінің фольклорымен қазақ тілінің фольклорының арасында
байланыс бар. Қадим дәуірлер сырын неғұрлым мол сақтаған ауыз әдебиеті
мұрасынан құлағымызға қанықты, көңілімізге жақын мысалдарды табамыз.
Фольклор жанрларының ішінде жырлар (Йырлар) күрделі орын алады.
Оларды кейде батыр ерлердің жыры (батыр эрлени йырлары) деп те
атайды. Мункуллу, Эльдаруш, Қарт Қожақ пен Максуман секілді
шығармалар көне заманның шындығын бейнелейді [10.112]. Бұлардың
ішінде Қарт Қожақ пен Максуман Солтүстік Кавказда кең жайылған
нарттық эпостар тобына жақын. Мункуллу туралы жырда хакастардың
қалмақтарға қарсы күрес оқиғалары көрсетілген.
Көптеген шығармалардың басты сарыны отан қорғау болып келеді.
Кейбір жырлардың қаһарманы әлеуметтік теңсіздіктерге қарсы шығады.
Айғазының жырында батыр Айғазының зорлықшылардан кек қайтарғаны
суреттеледі.
Туыс халықтарының ауыз әдебиеті мен тұрмыстық-салттық халдер
туралы қымбат мағлұмат жинап, жарияланған зерттеушілер еңбегінің мәні
ерекше. Хакас тарихшысы һәм этнографы Д.М.Шихалевтің Хакастар
хақында хакастың хикаясы деп аталған шығармасында елдің ертедегі
шежіре-тарихына шолу жасалған. Ал М.Османовтың 1883 жылы Петербургте
Ноғай және хакас жырларының жинағы деген атпен шыққан кітабы өзге жұрт
өкілдерінің тұңғыш рет хакастың ауыз әдебиеті мұрасы мен таныстырған
еңбек болды. Адиль Шемильдиновтің Этнографиялық шолу журналында
басылған Хакастардың аңыздары мен әпсаналары атты зерттеуі де
[10.112] сирек құнды басылым.
Хакас фольклорындағы өзгеше жанрлардың бірі – қазақ
жырлары. Бұл дүние-мүлкі жоқ кедей, әлеуметтік әділетсіздікке қарсы
шыққаны үшін қуғын көріп, туған жерінен кетуге мәжбүр болған ерлердін
сыры мен мұңын сипаттайтын жырлар. Салттық, тарихи өлендер, маусымдық-
салттық шығармалар, ертегілер, аңыздар, әпсаналар, жұмбақтар, мақал-
мәтелтер (аталар сөзі) халықтың өткен өмірінің көркем куәлігіндей [10.114].
Халық ақындарының поэзиясы хакас халқының рухани қазынасы болып
табылады. Ел мұңын мұңдаған көптеген ақын-жыршылар есімі мен еңбегі біздің
заманымызға ұмтылмай жеткен. Солардың ішінде ең көрнектісі – жыршы (ирчы)
Қазақ (1830-1879) хакастардың мақтанышы. Жыршының Қазақ шығармаларындағы
тақырыбы сан қырлы. Өз заманынаң елеулі әлеуметтік сауалдарына ақын
көркемдік жауап айтқан, елдің көңіліндегі келешекке деген үміт пен
сенімді елестете алған. Оның өлеңдерінде халықтық саф таза нақылдарындай
өрнектер көп ұшырайды. (Сабыр түбі сары алтын, сабырға зат жетер ме,
Жарлыға күн шықпас, жалғызға таң атпас, Сіңіріне азап біздей шаншылса,
сілкінбей шыдайтұғын ер керек, Құс қанатты атқа мініп шапсақ та,
құталмастай түстік темір тұзаққа, Сары майдай іріді ғой санамыз, сары
орысқа байлап берген ханымыз, Тәңірі тағдыр жазған жазудан, тақта
отырған патша да құтылмас, Толқыны таудай ойнаған, дүние деген ащы
теңіз-дүр ,кемесі онда кімнің батпаған, Асқар таудың биіктігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
Қазақ және хакас халықтарының тарихи даму жолы және тілдік
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ және хакас тілдерінің орны
2. Қазақ және хакас халықтарының лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық ерекшеліктері
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 45
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .50
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Көне түркі дәуірінде өмір сүріп, артына мол
жазба мұра қалдырған мемлекеттік деңгейдегі түркілік бірлестіктер тек
этникалық негізде ғана емес, географиялық-аумақтық негізде де құрылғаны
тарихтан белгілі. Кең байтақ аумақты алып жатқан түркі елі өзіндік тілдік
ерекшеліктері бар бірнеше түркі этникалық топтарын қамтығанын, сол көне
тайпалардың қазіргі түркі халықтарының этностық құрамына шашырай таралғанын
ескерсек, көне түркі жазбаларының барлық түркі халықтарына ортақ жәдігер,
ортақ құндылық екені анық.
Көне тілдің ерекше белгілері қазіргі тілдердің тек біреуінен ғана
емес, әр топтағы бірнеше тілдерден көрініс беруі де кезінде өзiндiк
диалектiлiк ерекшелiктерi бар жалпытүркілік ортақ жазба әдеби тілінің
қолданыста болғанының куәсі. Сондай-ақ әрбір мемлекеттік деңгейдегі
тайпалық бірлестіктер құрамындағы саны жағынан басым топтардың немесе
билеуші тайпалардың тілі де басымдыққа ие болатынын естен шығармау керек.
Соған орай, көне түркілердің қазіргі мұрагерлерінің көне түркі жазба
ескерткіштеріне қатысы қаншалықты дәрежеде, үлес-салмағы қандай деген
мәселелердің туындауы да заңды. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде көне түркі
тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын дәлме-дәл қайталайтын
бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс болғандықтан, бұл –
табиғи лингвистикалық заңдылық [1, 18]. Сондықтан ҮII-ІХ ғасырлардағы көне
түркі елінің ортақ әдеби тіліне арқау болған тайпа тiлiн немесе диалектісін
анықтау көне жазба мұралар тілін қазіргі түркі тілдерімен бірден жеке-дара
салыстыру негізінде емес, сол дәуірлерде өмір сүріп, түркі қағанаттарының
құрамында болған көне тайпаларға тікелей қатысы бар қазіргі түркі
тілдерінің макротоптарын құрайтын бірнеше тілдер деректері негізінде
қарастырса нәтижелі болмақ.
Түркі халықтарының сан ғасырлық даму тарихындағы түрлі
әлеуметтік жағдайлар, көрші халықтарымен болған мәдени, экономикалық
байланыстар тіл-тілде өзіндік іздерін қалдырғаны анық. Сонау Алтай
дәуірінен бастау алатын түркі халықтарының қалыптасуы, дамуы
барысында көрші халықтармен өзара қарым-қатынасының нәтижесінде
экстралингвистикалық факторлардың орын алып жататыны анық [2, 22].
Мұндай жағдайлар бір тамырдан тараған түркі халықтарының тілдерінде де
өзіндік айырмашылықтарды тудырып отырады. Өйткені түркі халықтарының
ұзақ ғасырлар бойындағы қилы-қилы тағдыры олардың әрқайсысының жеке
халық, ұлт болып бөлінуіне және тілдерінің де өзіндік
өзгешеліктерімен дамуына әсер еткендігі тарихтан белгілі. Осындай
ерекшеліктерді қазіргі түркі тілдерінің арасынан да кездестіруімізге
әбден мүмкін. Бүгінгі күні түркі тілдерінің ішінде қазақ және хакас
тілдерінде тарихи-мәдени байланыстар бұған дәлел.
Түркі тілдері классификациясы бойынша Батыс Ғұн бұтағындағы
қыпшақ тобының ішіндегі қыпшақ-ноғай тобына жататын қазақ тілі мен
қыпшақ-половец тобындағы хакас тілінің арасында ұқсастықтармен бірге
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық айырмашылықтар да орын алады.
Мұндай ерекшеліктердің болуы заңды да. Көшпелі өмір салты тудырған ұлы
мәдениет иелері саналатын қазақ және хакас халықтарының өзге көрші
халықтармен байланысы олардың тілдерінде де едәуір ізін қалдырса,
мұның өзі қазақ және хакас тілдерінің бір-бірімен өзара тілдік
қарым-қатынасында көрініс табатыны анық. Бір түбірден тараған, ұзақ
уақыт даму жолында тарихи-мәдени байланыс жасаған туыс халықтар арасындағы
тілдік ерекшеліктерді айқындау тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Орхон ескерткiштерi – Бiлгеқаған,
Күлтегiн, Туниқуқ, Күлi Чор, Шу, Талас бойынан табылған басқа да шағын
жазбалардың мәтiндерi (В.Радлов, П.Мелиоранский, С.Малов, Ғ.Айдаров,
А.Аманжолов, Қ.Сартқожаұлының оқылымдары мен аудармалары бойынша);
И.А.Батманов, З.Б.Арагачи т.б. авторлардың Современная и древняя Енисейка
(1962), Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках.
Глоссарии. Указатель аффиксов (1971), Д.Д.Васильевтiң Корпус рунических
памятников Енисея (1983), Древнетюрский словарь (1969), Э.В.Севортянның
Этимологический словарь тюркских языков (1974, Т.I; 1978, Т.II; 1980,
Т.III, 1989, Т.IҮ), Л.З.Будаговтың Сравнительный словарь турецко-татарских
наречий (1869, Т.1; 1871, Т.2.), В.Вербицкийдiң Словарь алтайского и
аладагского наречий тюркского языка (1884, 2-басылымы, 2005), М.Қашқаридың
Девону луғат-ит түрк (Муталибов, 1960, Т.1; 1961, Т.II; 1963, Т.III),
Ә.Құрышжановтың Исследование по лексике старокыпчакского письменного
памятника ХII в. Тюркско-арабского словаря (1970) еңбектерiндегi
деректер; Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi, 10 томдық (1974, 1976, 1978,
1979, 1980, 1985, 1986), I.Кеңесбаевтың Қазақ тiлiнiң фразеологиялық
сөздiгi (1977), Қазақ тiлiнiң диалектологиялық сөздiгi (1996), сондай-ақ
қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, құмық т.б. тiлдердің
түсiндiрме, диалектологиялық және екi тiлдi сөздiктерi қолданылды.
Зерттеудің нысаны. Қазақ және хакас тілдері, олардың тілдік
ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ және хакас тілдерінің
тарихи-мәдени даму жолдарын салыстыра отырып, тілдік ерекшеліктерін
айқындау. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- түркі халықтарының, олардың тілдерінің қалыптасу кезеңдеріне шолу;
- түркі тілдерінің классификациясына тоқталу;
- қазақ, хакас тілдерінің классификациялық ерекшеліктеріне шолу;
- қазақ және хакас халықтары мәдениетіндегі ерекшеліктерді
көрсете отырып, олардың тілге әсеріне тоқталу;
- қазақ және хакас тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ және хакас тілдерінің грамматикалық ерекшеліктерін
айқындау.
- қазақ және хакас тілдерінің лексикалық ерекшеліктерін
айқындау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында қазақ және хакас
тілдерінің тарихи-мәдени байланыстарының тілдегі көріністері
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктермен нақтыланады.
Зерттеудің әдісі. Тарихи-салыстырмалы, синхрондық, диахрондық
әдістер, ретроспективтік тәсіл қолданылды.
Зерттеу жұмысының материалдары. Түркі тілдерінің қалыптасуына,
дамуына, олардың тілдік ерекшеліктеріне қатысты ғылыми-зерттеу еңбектерде,
қазіргі қазақ және хакас тілдеріне қатысты материалдар, сонымен бірге
ғылыми жинақтар, сөздіктер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ және хакас халықтарының тарихи даму жолы және тілдік өзгерістер
1. Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ және хакас тілдерінің орны
Қазақ тілі – қыпшақ тілдер тобындағы ең бай және көркем
тіл. Қазақ тілі – түркі тілдер тобына жататын көне тілдердің бірі.
Қазақ тілі түркі тілінің қыпшақ-ноғай тілдері деп аталатын [3, 7]
тобына жатады.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихы бойында басқа түркі
халықтарымен қонысы, саяси шаруашылық жағдайы жағынан да тығыз
байланысты болып келгені сияқты, оның тілі де сол халықтар тілімен
өте жақын қарым-қатынаста болды.
Бұл жағдайлар көне замандардан басталатын жазу түрлерінің, жазба
нұсқалардың түркі халықтарының барлығына да ортақтығын, оларды
қалыптастыруға, дамытуға олардың барлығының да, солардың ішінде біздің
бабаларымыздың да, шама-шарықтарынша өз үлестерін қосқандығын
байқатады. Сондықтан да олар қазіргі түркі халықтарының, солардың ішінде
қазақ халықтарының да жазу тарихының, жазба нұсқалары тарихының бір
кезеңі, көне замандық белгісі ретінде танылады. Осыған орай қазақ
тілі туыстық сипаты жағынан да, ұқсастық белгілері жағынан да
түркі тілдері деп аталатын топқа қосылады. Типологиялық белгілері
жағынан басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілі де жалғамалы
(агглютинативті) тіл деп есептеледі.
Қазақ тiлi – түпкi түркі түрiн сақтаған байырғы тiл. Қазақ тiлi
ғайыптан пайда болған жоқ және оқшау жаратылған тiл емес. Оның шыққан
ататегi бар. Қазақ тiлi түркi тiлдерi деп аталатын алып бәйтеректiң аса бiр
iрi тармағына жатады. Бiр негiзден өрбiп, түркi ата тiлiнен тарағандықтан
әзербайжан, балкар, башқұрт, ғағауыз, қазақ, қарақалпақ, қарайым, қарашай,
құмық, қырғыз, ноғай, өзбек, саха (якут), татар, тофалар, туба, түрiк,
түрiкмен, ұйғыр, чуваш, хакас тiлдерi түркi тiлдерi деп аталады [3, 22].
Түбі бір түркі тілдерін бұтақтары тармақталып жапырақ жайған алып
бәйтерекке ұқсатамыз. Қазақ тiлiнiң түркi тiлдерiмен туыстас болатын себебi
ай, тәңiр, көк, жер, су тәрiздi зат есiмдер, бас, тiс көз, қол, аяқ тәрiздi
дене мүше атаулары, ақ, қара, көк, сары, қызыл тәрiздi сын есiмдер, ондық,
жүздiк, мыңдықты бiлдiретiн сан есiмдер, бар, кел, жүр, ұш, отыр, тұр, жат
тәрiздi етiстiк, апа, қарындас, ата, келiн, қайын т.б. сияқты туыстық
атаулар ортақ болып келедi [4, 56]. Өмiрлiк мәнi бар мұндай атаулар әдетте
ауыс-түйiстiкке жатпайды, сондай-ақ олар түркi тiлдерiнiң бiр негiзден, бiр
ата тiлден тарағандығының белгiсi болып табылады. Грамматикалық шақ, жақ
көрсеткiштерi мен негiзгi септiктердiң түркi тiлдерiне ортақ болып келуi
олардың бiр ата тiлден тарағандығын, туыстығын көрсететiн ең сенiмдi тiлдiк
деректер.
Туыстығы жағынан қарақалпақ, ноғай, өзбек тiлiнiң қыпшақ диалектiсi,
сондай-ақ татар, қырғыз тiлдерi қазақ тiлiне ең жақын тiлдерге жатады [2,
41]. Туыстығы алыс саха, чуваш тәрiздi тiлдердi, туыстығы бiршама жақын,
туыстығы өте жақын тiлдердiң деректерiн салыстыру арқылы тiлiмiздiң қандай
көнелiк белгiлердi сақтағанын, дыбыстық, мағыналық жақтан қандай
өзгерiстердi өткергенiн өз зерттеулерiнде тiл мамандары айқындап бередi.
Ғылыми мәнi зор болғандықтан тiлдердiң туыстығына зерттеушiлер ерекше көңiл
бөледi. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық мағынасынан,
дыбыстық жүйесінен, грамматикалық құрылысынан нақты байқалады. Сонымен
қатар, түркі тілдерінің әрқайсысына тән фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық өзгешеліктер де болады. Ондай өзгешеліктерді қазақ тілін
басқа туыстас тілдермен салыстыра отырып байқауға болады.
1. Басқа түркі тілдерінде б, ғ, г дыбыстары келетін орындарда
қазақтар у, к, қ дыбыстарын қолданады.
Мысалы: Аба – ауа, тағ – тау, гелді – келді, гырмызы – қырмызы.
2. Басқа түркі тілдерінде ш дыбысы келетін біраз сөздерде
қазақтар с дыбысын қолданады.
Мысалы: баш – бас, таш – тас, т.б.
3. Басқа түркі тілдерінде сөз басында и дыбысы келетін жерде
қазақ тілінде ж дыбысы айтылады.
Мысалы: иаш – жас, иол – жол, иаз – жаз, иыл – жыл, т.б.
4. Түркі тілдерінде -лар қосымшасы дыбыс үндестігіне сәйкес
өзгермесе, қазақ тілінде өзгереді.
Мысалы: маллар – малдар, атлар – аттар, т.б.
5. Басқа тілдерде сұрау есімдігінде н дыбысын қолданса, қазақ
тілінде и дыбысы қолданылады.
Мысалы: қандай, қайда т.б
6. Кейбір түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың созылыңқы түрі болса,
қазақ тілінде ол жоқ [3, 18].
Қазақ – қазірде Қазақстан Реаспубликасының негізгі тұрғындарының
байырғы халқының ұлттық этникалық атауы. Оның этникалық атау ретінде
қоданылуы ХІҮ-ХҮ ғасырлардан басталады.
Қазақ ССР тарихында қазақтың байтақ далаларын жайлаған алуан түрлі
тайпалар көне тас дәуірінде-ақ көріне бастаған. Олардың ең ірілерінің бірі
– сақтар. Сақтардың негізінде қалыптасып, өз дәуірінде мәдениетті, күшті
мемлекеттер болғаны да аз емес. Олардың қатарында ғұндар мен үйсін,
қаңлы, қыпшақ бірлестіктері де жатады [5, 87]. Қазақтардың шығу тегі
осылардан басталады дегенді айтады. Тарихшы ғалымдардың айтуларына
қарағанда, көптеген түркі тілдерінде сөз басында келетін и орныны
ж дыбысын қолданып сөйлейтін қауым көне замандарда да болған [6,
15]. Ол туралы мәлімет Махмуд Қашқаридің Диуанында да, араб, грек,
парсы жиһанкездерінің, оқымыстыларының жазып кеткен ескерткіш
материалдарында да бар көрінеді.
Сөз басында ж дыбысын қолдану қазақ тілінің ең негізгі
белгілерінің бірі екенін ескерсек, қазақ халқының да, оның тілінің де
көне халықтардың, көне тілдердің бірі екендігі байқалады.
Қазақстанның көне халық екендігін кезінде М.Дулатов та айтқан. Ол
қазақтар ХІҮ ғасырдан бастап, белгілі болды деу қате. 1020 жылдарда
өмір сүрген атақты Фердауси өзінің тарихында қазақ жұрты және
қазақ хандары туралы жазады. Бұған қарағанда қазақ Фердаусиден бұрын
мемлекетті жұрт болғандығы көрінеді,- [3, 85] деп жазады. Бұл мәселеде
халықтың да, оның тілінің де бір мезгіл ішінде бірден, кенеттен пайда
болмай қалатындығын да естен шығармау жөн. Халқымыздың не себептен қазақ
деп аталатындығы күні бүгінге дейін дәлелді шешімін таба алмай
келеді. Ең алдымен, есте ұстауға тиісті жайт – этникалық бірлік пен оған
атау болған сөздің, терминнің бір дәуірде бірге пайда болмайтыны сөз,
яғни атау, белгілі бір этникалық бірліктен бұрын да тілде немесе
тілдерде бола беруі мүмкін. Мұны біз қазақ сөзінің тарихынан да
байқаймыз.
Бұл сөздің тарихын, этимологиясын зерттеген ғалымдар қазақ
сөзі қаағ – қа соғ, қаз-ақ түрінде ерте заманда да сонау ҮІІІ
ғасырдың өзінде де болған. Ол ҮІІІ ғасырда өмір сүрген монах
Эпифонидың еңбегінде кездеседі дейді (Лавров П.И). Венгер ғылым
академиясының корреспандент мүшесі түрколог А.Вамбери Түркі халықтарының
этнографиясы мен этимологиясы атты еңбегінде қазақ сөзі ІХ ғасырда
бүкіл әлемге белгілі болған атау дегенді айтады [1, 48]. Түрколог
А.И.Левшин В.Радловтың мәлімдемесіне сүйене отырып, атақты Фердаусидің
Шахнама атты туындысында қазақ ханы туралы мәлімет бар дейді.
Қазақ деген сөздің халық атауы ретінде пайдаланылуы Х ғасырда
жазылған орыс жылнамаларында да кездеседі [2, 60-61].
Ал енді, зертеу нысанының бірі болып оырған хакас халқының тарихына
тоқталсақ. Хакастар Дағыстан, Шешенстан, Ингушетия және Солтүстік
Осетия аймағында мекен етеді. ТМД-да 300000-ға жуық хакас бар.
Хакастар ана тілдері хакас тілінде сөйлейді. Хакас тілі түркі
тілдерінің қыпшақ тобына кіреді. 1926 жылға дейін араб, 1929 – 1938
жылдар арасында латын және кейіннен кирилл әліпбиін қолданған.
Хакастар ислам дінін ұстанады [7, 256]. Бұл мәлімет хакас халқының
қазіргі тарих сахнасындағы бір бөлшегі. Ал осы хакас халқының өткен
тарихына бір көз жүгіртсек. Бір кезде Алтын Орда мемлекетінің тілі
болған қыпшақ тілі Алтын Орда мемлекетінің құлауына, ыдырауына
байланысты қыпшақ – половшы, қыпшақ – бұлғар, қыпшақ – ноғай тілдері
деген атпен кесек үш топқа бөлінеді. Енді қыпшақ – половшы тобына
тоқталсақ: мұндағы половшы орыс тіліндегі поль деген сөзден
шыққан, ал поль дала деген мағына береді. Кейбір әдебиеттерде
қыпшақтарды печенегтер деп те атайды. Бұл топқа көне қыпшақ,
қарашай-балқар, хакас, қырым татарлары тілдері (диалектілері) жатады
деп өз зерттеуінде Т.Қордабаев жазады [2, 60-61]. Ал Л.С.Левитская:
хакас тілі ХҮІІІ ғасыр аяғы – ХІХ ғасырдың бірінше жартысындағы
ғылыми еңбектерде татар, (сол кездегі терминология бойынша) яғни
түркі тілінің кавказдық наречиесі (диалекті) деп аталды. Хакас
этнонимінің шығу тегі әзірге анықталмаған, көптеген зерттеушілер оны
қимақ терминімен ІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан түркі
тайпалары бірлестігінің атауымен теңестіреді. [2, 60-61].
Хакастардың саны 1989 жылғы санақ бойынша 282000 адамды
құраған. Хакастардың 97,4% хакас тілін ана тіліміз деп санайды, 76,6%
хакастар орыс тілін еркін меңгерген [8, 91].
Ал енді Р.Бердібай хакастар жайлы былай деп жазады: Дағыстанды
жайлаған көптеген ұлттар мен ұлыстар арасында хакастар көрнекті орын
алады. Олар ежелден бұл өлкенің құнарлы жазығын мекен еткен.
Хакастар Бабаюрт, Хасавюрт, Қызылюрт, Бойнақ, Ленин, Қиякент, Қайтас
деген аудандарда және Махачкала, Кизляр, Дербент т.б. қалаларда
тұрады. Көрші Чечен, Ингуш, Солтүстік Осетияға шашырап қоныстанғандары
да кездеседі. Соңғы есеп бойынша хакастардың саны үш жүз мыңнан
асады [4, 68].
Қыпшақ тілінде сөйлейтін бұл халықтың ерте замандағы тарихы аз
зерттелген. Сондықтан хакасқа қатысты тарихи мәліметтердің орыс
тілінде жазылғандары ғана белгілі. Бұл деректерді қалдырушылар
өздерінің алдында сол елді қалай еткенде Ресей империясы қарауына
бағындыруға болады деген бір ғана мақсат қойған. Мәселен, бірінші
Петр әскерінің капитаны Иван Гербер Дағыстанда ұзақ уақыт болған
кезінде хакастардың еліне көз тігіп, көп мағлұмат жинаған (1728).
Бұл жазбаларда хакастардың егіншілік кәсіппен, сауда-саттықпен
айналысатыны, жергілікті әкімдердің (шамхал) ел билеу жүйесі, әскери
күші сөз болған. Дағыстан, соның ішінде хакастар жөнінде бұдан да
толығырақ мағлұматты П.Г.Бутков өзінің Кавказдың 1722-1803
жылдарындағы жаңа тарихының материалдары деген үш томдық еңбегінде
(1869) келтірілген [8, 14]. Ерекше тапсырмамен 1768-1775 жылдары
Кавказға саяхат шеккен И.А.Гильденштент хакастардың билеушілері
арасындағы қақтығыстармен алауыздықтарды аңғарып қайтқан.
С.М.Броневский 1796 жылы парсы жорығына қатысқаннан кейін
хакастардың мемлекеттік жүйесін Кавказда қызмет ете жүріп зерттеген,
олардың санын, қыпшақ тектестігін, жерінің шүйгін екендігін атап
көрсеткен. Ал академик Э.И.Эйхвальд орыс – хакас қарым-қатынасының ХҮІ
ғасырдан берідегі тарихын тексерген [5, 78].
Хакастар жайында деректер тізген еңбектер қатарында П.Зубвовтың
Кавказ өлкесінің тарихи, статистикалық, сауда жүргізу жағдайын
баяндаған зерттеуі аталады. Ал орыс офицері М.Б.Лобанов-Ростовскийдің
хакастардың салттары мен заңдары [9, 92] деген еңбегінде
хакастардың этногенезі, қоғамдық құрылысы, әулеттік бөліністері,
халықтан салық жинау тәртібі турасында тұжырымдар баяндалған.
Әзірбайжан тарихшысы А.Бакиханов Гюлистан-Иран деген зерттеуінде
Дағыстан мен Ширваның арасындағы терең байланыстарғы ерекше көңіл
бөлген. Бұл тақырыпқа М.М.Коволевский де қалам тартып, елеулі үлес
қосқан (Кавказдықтардың заң және әдеттері) [9, 92]. Ал
Н.С.Семеновтың Солтүстік-Шығыс Кавказдың тұрғындары деген
монографиясының бір тарауы толығымен хакастарға арналған.
Бұл көрсетілгендер хакастар туралы зерттеушілер көптеген
мағлұмат жинағанын аңғартады. Осы аталаған зерттеулер мен жинақтарда
хакас халқының тарихы, этнографиясы, мәдениеті, салты мен фольклоры
жөніндегі көптеген құнды ойлар мен қортындылар берілген. Сонымен
қатар бұл басылымдардың көбі хакастар халін ұлы державалық Ресей
шовинизмі тұрғысынан қарап баяндағаны күмән келтірмейді. Сондықтан
мұндай материалдарды сын көзімен қарап, пайдалану қажет.
Бұрынғы өткен бұлдыр замандарды айтпағанда қазіргі хакас жеріндегі
түрік тайпаларды біздің эрамыздың басынан бері қарай өмір кешіп
келгені ғылымда толық негізделген тұжырым. Көп уақытқа дейін бұл
өңір гундер жері деп аталған. Бұдан кейінгі кезеңде түркі тілді
саверлер мен болгарлар аты жиі кездеседі. Көршілес даргинде ерте
кезде хакастарды Жандар деп атағаны белгілі [7.19]. ХІІ ғасырда
Батыс Түрік қағанатының үстемдікке жетуіне байланысты болғарлар
бірлестігі ыдырап, Дунай мен Волгаға бет алады. Бұдан кейін билік
құрған Хазар қағанаты Х-ХІ ғасырларда мұнда қыпшақ, қимақтар
қоныстанады. Дәл осы тұс хакас жерінің түріктенуі біржолата
аяқталған кезең болып есептеледі
Қыпшақ тілі моңғол жаушылығы кезінде де өзінің қолдану өрісін
азайтпаған, моңғолдардың өзі көп ұзамай осы тілде сөйлейтін болған.
Алтын Орда хандарының жарлықтары орта азиялық, түркі тілінде де,
қыпшақ тілінде де жазылуы дәстүрге айналады. Оңтүсік хакас тілінде
оғыз диалектісінің элементтері байқалғанымен, әдеби тіл қыпшақ тілі
болып қалыптасады.
Хакас деген сөздің түбірін зерттеушілер түрліше түсіндіреді.
Олардың кейбіреулері бұл терминді қимақ-қыпшақтан таратса, екіншілері
құм, құмлық дегеннен шығарады [7.12]. Дегенмен бұл пікірді қай-
қайсысы да біржолата мойындала қоймаған.
Біз шолып қараған еңбектердің көбінде хакастардың түп негізі
жергілікті кавказдықтар, олардың түріктенуі кейінірек деген ұйғарым
басым естіледі. Бірақ аталған зерттеулерде түрік-қыпшақтарды қалай да
аты, заты басқа әлем секілдендіріп көрсетуге тырысу тенденциясы да
анық сезіледі. Хакас тарихын айта отырып, оларды түрік қыпшақтардан
бөліп, әлекке түсу неліктен деген сұрау ойға оралады. Бұл арада аты
шулы евроцентризм теориясының зерттеушілер санасына мықтап ұйып
қалғанына өкініш білдірмеске болмайды. Хакастардың арғы ата-бабалары
осы жерде екі мың жыл тұрғаны аздық ететіндей, одан бұрынғы
күмәнді құжаттарды сарсаң болып іздейтіндей не күн туды екен?
Алтын Орда мемлекеті кезінде Дағыстандағы биліктің тұтқасы
хакастарда болған. Кейіннен Тарков Шамхалдағы күллі хакастар үстінен
қараған. Бұл Шамхалдықтың бір бөлігі Ресей қол астына өтуі кейбір
құжаттарда ХҮІІ ғасырдың бас кезінде болған делінеді. Сонымен қатар
енді бір деректе оңтүстіктегі хакастардың басшысы Сұлтан-Махмұт 1718
жылы Петр патшаның Дербентке аттанған әскеріне күшті қарсылық
көрсеткені айтылады [5. 54]. Демек хакастардың Ресейге еркімен
қосылуы дегеннің ақиқатын ашу тарихшылардың жаңа ізденістерін керек
етеді. Бір анық нәрсе сол – бүкіл Дағыстан 1813 жылғы Ресей мен
Персия арасындағы келісімнен кейін ғана орыс патшалығының қарауына
өткен деп саналады.
Орта Азия секілді Кавказ халықтарының да Ресейге бағындырылу
тарихы күні кешеге дейін біржақты баяндалып келді. Орыс империясының
мүддесіне қызмет еткен зерттеушілер бұл елдердің халқы отаршылдық
қамытын шын ықыласымен мойнына ілген деп дәлелдеуге тырысты. Мұның
есесіне мұсылман халықтарына тілі, діні, дәстүрі жақын Түркия мен
Персияны қас дұшпандар деп көрсетті. Мұндай бұрмалаушылық, бұра
тартушылық ғылымның табиғатына жат екенін, қандай мәселені де
ақиқат таразысына салып талдау керектігін есте тұту парыз. Ал
халықтар тарихы болашақта мүлде жаңа тұрғыдан жазу болашақ еншісінде.
Содан ғана түрік халықтарының бір бұтағы – хакастардың өмір
кешулері шындыққа сәйкес тексерілетін болады [5. 55].
Хакастар арасындағы оқу-ағарту жағдайы дұрыс көрсетілмей
келген. Қалыптасқан жарамсыз әдет бойынша араб тілін, ислам
тарихын, мешіт, медресені құбыжық етіп көрсетіп кітаптан кітапқа
көшіп келген жаттанды тұжырымдар еді. Бұл арадан да орысша оқуды
ғана бірыңғай дәріптейтін миссионерлік саясаттың таңбасы танылады
[7. 11]. Мұсылманша оқуды көзге ілмеу, одан тек кемшілік іздеу
салқыны хакастар тарихына қатысты еңбектерден орын алған.
Түркі халықтарының арасында хакас тілінің танымал болғаны
–тарихтың аса қызық құбылыстарының бірі. Алтын Орда заманында
мемлекеттік тіл қыпшақ тілі болғандықтан да осы дәстүр сақталған.
Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі ғасырларда да хакас тілі өзінің
ұлысаралық қызметін жоғалтпаған. Бұл дәстүр Дағыстанды Ресей билеп-
төстеп алғаннан кейін де ұзақ жалғастық тапқан [10. 112]. Көп
ұлыстардан құралған Дағыстан мен Солтүстік Кавказда әрбір адамның
барлық тілді меңгеруі мүмкін емес еді. Сондықтан кең таралған
түрік тілінің бір бұтағы – хакас тілі ұлтаралық қарым-қатынас
тілі болған. Бұл өлкеге келген Ресей адамдары да алдымен
хакас тілін үйренуді қажет деп санаған. Орыс жазушылары Л.Толстой
мен Лермонтовтың шығармаларында татар тілі деп сипатталатын тіл
осы болатын. Мұны хакас-ноғай тілі деп атаса да шындықтың шырқы
бұзылмайды. Бүгінде ұсақ ұлттардың бірі болып саналатын, ұлттық
мемлекеттік құрылымы сөз жүзінде ғана мойындалатын, саны аз
хакас тілі бір кезде халықаралық тіл деңгейінде болғанын
елдің көбі біле бермейді [5. 55].
Хакастар мен қазақтардың көне заманнан келе жатқан
жақындығы түрлі терминдерден, атаулардан айқын байқалады [7.
11]. Ежелгі түбірлестік мекен атауларынан айрықша көрінеді. Елді
мекендерді жұрт (юрт), кент, ауыл, отар деп айтушылық – туыстықтың
тамыры тереңде екенін сипаттайды. Қазақстандағы Жаңакентті
(Янгикент) еске салатын Янгикент хакастары да бар [7. 12].
Ал жұрт деген ескі сөз көп қоныстардың атына жалғанатын
қосымша болып қалыптасқан (Хасавюрт, Бабаюрт, т.б). Темір ауыл,
Ағаш ауыл деп келетін ауылдарда біздің құлағымызға сүйкімді
естіледі. Хакастар мал өсіретін жазық далалықтардағы елді мекенді
отар дейді екен [11, 19]. Дәл қазақтағыдай мағынада айтылатын
атамалар кәсіп, шаруашылықтың әр тарапында-ақ ұшырайды. Диқандардың
егістік жұмысын бірлесіп жүргізетіндіктері ортақ деген
сөзбен белгіленген. Ортақтың қазақтағы байырғы мәні де
осылай болатын.
Нілді мекен демекші Ресейдің басқыншы Ермолов Кавказ,
Дағыстанды қан жоса қып қырып-жойып бағындырып алған кезде
(1825) хакастардың да көптеген кенттері мен жұрттарын,
ауылдарын жоқ қылған [7. 13]. Сол кезде Кенже ауыл, Қарлан юрт,
Сала отар, Қашқар юрт, Баммат юр т, Бал юрт, Қазақ мырза
юрт, Иманғұл юрт, Нұрақай юрт, Танай юрт, Азамат юрт секілді
ондаған қоныстар жойылған. Осыдан кейін хакас жері талапайға
түседі, құнарлы өңірге орыстың Нечаевка, Богатыровка, Покаровское
сынды поселкелері орнайды. Бұрын тау аңғарларында күн кешкен
дағыстандықтардың да хакас өлкесіне иін тіресе орнығуы
басталады. Мұның өзі жеке талдауды керек ететін арнаулы тақырып
[5. 59]. Анық нарсе сол – кім-кім де хакас жеріне жылжып
келгенде жергілікті халықтың еркімен есептеспеген.
Көне түркі заманнан келе жатқан сан түрлі сөздердің
хакастарда қазақтағымен бірдей мағынада айтылуы таңқаларлық.
Ғасырларға созылған қоныс шалғайлығы да әуелден ортақ ұғымдарды
ұмыттырмаған [1. 57]. Қонақ түсетін бөлменің күні бүгінге дейін
қонақ үй делінуі, отбасы отбаш, ошақ, аран, көрік , әйнек,
перде, ұршық, арқан, тарақ, шекпен, қаптал, бөрік, тон, мәсі, шарық,
илеу (тері), тоқпақ (тоқмақ), шайтан шалу (күрмек байлау), көйлек,
шалбар, қию, түйме, ұлтан, жүзік, білезік, сырға, моншақ, қаймақ,
сүзбе, май, айран, қуырма, боза, шербет, қазан деген алуан
сөздерді санасақ, сөздіктің көбін қайта көшіру керек болады. Әскер,
соғыс қару-жарақтары да (көбе, қалқан, сүңгі, қылыш т.б) қазақ,
ноғай, қарақалпақ, татар, башқұрттардағымен ұқсас [1. 58]. Мұның
негізгі себебі – ежелгі этникалық туыстықта, қыпшақ тілдес
халық екендігінде жатыр. Аралас-құралас тұрса, кейбір
айырмашылықтар тегістеліп, қазақ тілімен бірдейлікке жете
алатындығына күмән жоқ. Мұндай жақындықты білу былай тұрсын,
тіпті дүниеде хакас деген ел бар екенін естімегендер де аз емес
қой. Бұл, әрине мақтанарлық хәл емес. Бір кездегі Алтын Орданың
ойраны шығып, соның құрамындағы халықтар бір-біріне байланыссыз,
ойдым-ойдым аралдай болып қалғандығының салдары бұл. Ендігі жерде
тағдыр адастырғанды қайта табыстыратын уақыт жетті. Сол үшін
мәдени, рухани байланыстарды неғұрлым кеңейтіп, өзара қарым-
қатынастың жолдарын пайдалануымыз парыз. Осы мақсатпен тарихшы
ғалымдардың пікірлеріне тоқталсақ:
Хакас тілі – хакас халқының сөйлеу және жазба тілі. ТМД-дағы
хакастардың жалпы саны – 282 178. Хакастар өздерінің ата-тегін
хазарлармен байланыстырады. Тарихи деректерге жүгінетін болсақ, қазіргі
хакастардың тұрған жерлерінде дәуіріміздің басында түркі тектес
халықтардың өмір сүргендігінен хабар беретін деректер бар. Жалпы,
хакастардың этникалық құрамында қыпшақтар мен оғыздардың ықпалы күшті
болғандығы анық. А.Н.Баскаковтың жіктемесінде хакас тілі батыс
қыпшақ тілдерінің тобына жатады [3. 18]. Ғасырлар бойына өмір
сүрген, тарихи отаны Оңтүстік Грузияда, әсіресе оның батыс бөлігі
Месхетияда түріктер 220 ауылда шоғырлана тұрды. Олар жеке-жеке ауыл
болып та, грузиндермен, армяндармен араласып өмір сүрді .
1829 жылдың қыркүйек айына дейін оңтүстік Грузия Осман
империясының құрамында болып келді. Ол кезде Осман империясына енген
өлекелердің арасында шекара болғаны анық. Сондықтан Месхетияға
Анатолияның түрлі түкпірінен қоныс аударушылар аз емес еді. Қазіргі
Месхет түріктері деп жүрген, міне, солардың ұрпағы. Кейбір
тарихшылар тіпті сол Месхетияның өзін ежелгі Түрік жері деп
есептейді. Мысалы, Қызыл Қытай отыршылдары әлі күнге дейін Шыңжан
деп атап келе жатқан Шығыс Түркістанымыз сияқты.
Ал 1829 жылы 14 қыркүйектегі Түркияның Едірне қаласында
Ресеймен шарт жасады. Ол кезде Ахалцихе патшалығы деген Масхития
– Жауахетия қайтадан Грузияға қосылып, Ахалцихе уезі деген атқа ие
болды. Бұл өңірде орналасқан түріктер Ресейдің, яғни Грузияның
жерінде қалып қойды. Осылайша мұсылман түріктері өздерінің ескі жауы
христиан дініндегі грузиндердің бөлігі астына көшті. 1944 жылы олар
Орта Азия мен Қазақстанға жер аударады. Қазақстан мен Қырғыстанда
месхет түріктер 400 метав.
Хакастар – қыпшақ қауымының бүгінгі бір бұтағы. Олардың
қалыптасуы біздің дәуіріміздің бірінші мың жылдығында болды. Ұлыстың
этникалық негізін Дағыстанның Куман қыпшықтары құраған. Ал, ІҮ-Ү ғғ.
бұл жерде ғұндар жайлаған. Бұл аралық Дешті – Қыпшақ деп аталады
[5. 244]. ҮІ – Х ғғ. бұл аймақ хазар қағанатының қол астына қарайды.
Ресми діні – Исламның сунний тармағы. Бірінші Петрдің 1722 ж.
Персияға жасаған жорығынан кейін Дағыстан Ресейге қосылды. 1921 ж.
ол РСФСР – дің құрамына кірді [6.131-132].
Сөз орайында, Солтүстік Кавказды мекен ететін қарашай, малқарлар
мен Дағыстандағы хакастардың да тілі қыпшақ тобына жататынын айта кеткен
жөн. Өкінішке қарай, бұл халықтардың тарихы мен мәдениетінен
білетініміз де мардымды емес. Қарайым мен малқарлар жазықсыз жазалауға
ұшырап, жер аударылғанда, көбі Қазақстаннан пайда тапқан. Олардың
қазақ тілін меңгеріп, ана тіліндей сөйлесе алатындары өте көп.
Қазақ және хакас халықтарының географиялық жағынан алыс жатқанымен
зерттеулер бойынша тілдік тарихы жақын. Осы зерттеулерге қарап түрлі
ғалымдардың көзқарастарын талдаймыз.
С.Малов [3. 64] түркі тілдерінің тарихын есепке ала отырып,
төмендегідей схемада жіктеу жасайды.
1) Ең көне түркі тілдері: бұлғар , ұйғыр (сары ұйғыр), чуваш,
якут тілдері.
2) Көне түркі тілдері: (көне түркі руникалық жазба
ескеркіштерінің тілі), тофалар, тува, ұйғыр, хакас, шор тілдері.
3) Жаңа түркі тілдері: әзірбайжан, гагауз, кумандар, қыпшақ, печенек,
половец, салар, түрік, түркімен, ұйғыр (қытай және Шығыс Түркістан
ұйғырларының тілі), өзбек, шағатай, чулым тілдері.
4) Ең жаңа түркі тілдері: башқұрт, қазақ, қарақалпақ, қырғыз, хакас,
ноғай, ойрат (таулы алтай), татар (Қазан, Қасымов, Мишер,Батыс Сібір
татарлары), чуваш, якут тілдері.
Бұл жіктеуде қазақ пен хакас тілдері бір топқа жіктелген.
Г.И.Рамстедтің классификациясын Н.З. Гаджиева былай жіктеді:
• Чуваш тілі
• Якут тілі
• Солтүстік топ: барлық түркі тілдері мен диалектері, Алтай және жақын
орналасқан аудандар.
• Батыс топ: қырғыз тілі, қазақ тілі, қарақалпақ тілі, ноғай тілі, хакас
тілі, қарашай тілі, балғар тілі, қарайым тілі, татар тілі, башқұрт
тілі және Құман және Қыпшақ өлі тілдері.
• Шығыс топ: жаңа ұйғыр және өзбек тілдері
• Оңтүстік топ: түркімен, азербайжан, түрік және гагауыз тілдері [1.
61].
В.В.Радловтың классификациясы
• Шығыс топ: Алтай тілі және диалектісі обьлік, енисейлік түрк және
шұлұм татар, қарағас, хакас, шор және тувин тілдері.
• Батыс топ: батыс Сібір татар наречиясы, қырғыз, қазақ, башқұрт, татар,
қарақалпақ тілдері.
• Орта Азия тобы: ұйғыр және өзбек тілдері
• Оңтүстік топ: түркімен, әзербайжан, түркі тілдері және Қырым
татарларының говорлары [8. 186].
А.Н. Самойловчтің классификациясы
• Бұлғар тобы немесе р тобы: бұлғар және чуваш тілдері
• Ұйғыр тобы немесе д тобы: ежелгі ұйғыр, тувин, тофа, якут, хакас
тілдері
• Қыпшақ тобы немесе тау тобы: татар, башқұрт, қазақ, қырғыз, алтай,
қарачай-балқар, хакас, қырым татар тілдері
• Шағатай тобы немесе тағ-лық тобы: қазіргі ұйғыр, қыпшақ
диалектісінсіз өзбек тілі
• Қыпшақ-Түркімен немесе тағ-лы тобы: хивин-өзбек говорлары және хивин-
сарт говорлары
• Оғыз немесе ол тобы: түрк, әзербайжан, түркімен, қырым татар
диалектісі [8. 172].
В.А. Богородицкийдің классификациясы
• Солтүстік-Шығыс – якут, қарағас, тувин тілдері
• Хақас (Абақандық) – сағай, белтір, қойбал, қашын, қызыл хақастық
говорлары
• Алтайлық – оңтүстік бұтақ: алтай және телеут тілдері және солтүстік
бұтақ: диалектілері және т.б.
• Батыс-Сібір – Сібір татарларының барлық диалектілері
• Орта Азия – ұйғыр, қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ тілдері
• Оңтүстік-Батыс – түркімен, әзербайжан, хакас, гагауз, түрк тілдері [8.
173].
Жоғары жіктелімдерде қазақ тілі мен хакас тілі бір топқа енгізіліп қаралса,
Богородицкийдің классификациясында бөлек топтарға жіктелген. Ал енді
И.Бенцинг барлық түркі тілдерін 5 топқа бөліп қарайды [8. 181].
Бұл жіктеуде географиялық орнына байланысты қазақ пен хакас
тілдері екі бөлек топта орналасқан. Негізі ғылымда нағыз
тұжырымдалған жіктеу Н.А.Баскаковтыкі.. Ол дүниежүзінің тілдерін тарау-
тарауға, топ-топқа жіктеп көрсеткен:
2. Қазақ және хакас халықтарының лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық ерекшеліктері
Кез келген тілдің лексикалық жүйесінің даму жолын, басқа тілдермен
туыстық деңгейін анықтау ең алдымен түбір құрылымын айқындап алуға
негізделетіндіктен түркі түбірлері жайлы алғашқы пікірлер де түбір
құрылымын анықтауға бағытталып, моносиллабтық, дисиллабтық бағыттар
қалыптасты. Түркі тілдеріндегі дисиллабтар мен полисиллабтар құрамындағы
алғашқы буынды бастапқы тұлға ретінде қарауға теориялық негіз бар [12. 22].
Сондықтан моносиллабтық бағыт көптеген ғалымдар тарапынан
(Н.Сауранбаев, Б.Юнусалиев, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Э.В.Севортян,
А.Н.Кононов, Ә.Т.Қайдар, Ә.Ибатов, М.Томанов, Б.Сағындықұлы, Ж. Манкеева,
Е. Қажыбек т.б.) қолдау тауып, зерттеу нәтижелері түркі тілдері бойынша
негізгі тұлғалар деп танығанмен, осы модельдердің қайсысы алғашқы (этимон
түбір, этимологиялық түбiр, архетүбір, өлі түбір, ілкі түбір, бастапқы
түбір, т.б.) деген мәселе үлкен пікірталас өзегі болып отырғаны белгілі.
Түркi тiлдерiндегi түбiр морфемалардың фонетикалық құрылымын әр
қырынан қарастырған Н.А.Баскаков түркi түбiрiнiң CVC тұлғалы болып келетiнi
жайлы алғашқы ойын қарақалпақ тiлi деректерi негiзiнде көрсетiп,
В.Котвичтің Исследования по алтайским языкам (1981) еңбегіне жазған алғы
сөзінде түркi түбiрiнiң екi дыбыстан тұратын ашық буынды болып келетiнiн
негiздеген В.Котвич теориясына қарсы аргумент ретiнде созылыңқы
дауыстыларды мысалға келтіру түркі түбірінің шынайы табиғатын ашып бере
алмайтынын айтады. [12, 5]. Бұл пікір Б.М.Юнусалиев, А.Н.Кононов,
Э.В.Севортян, А.А. Юлдашев т.б. ғалымдардан қолдау тауып, тереңдетіле түсті
[5,108].
Қазақ тiлiндегi қарт, қария, кәрi; айт, айтыс, айқай т.б. сөздерiнiң
құрамынан қар, ай тұлғаларын түбiр морфема ретiнде ажыратып, -т, -йа, -i,
-т, -ыс, -қай тұлғаларын түбiр құрамына қатысы жоқ элементтер ретiнде
таныған М. Томанов осы азғана фактілер тобына жасалған талдаудың өзі де
қазіргі тіл нормалары бойынша бөліп-жаруға келмейтін жалаң түбір деп
қаралатын сөздердің недәуір тобы мағынасыз түбірлер мен белгісіз
қосымшаларға ажырайтынын көрсетеді деп қорытады [1,140]. Түркілік түбір
табиғатын қазақ тілі аясында әр қырынан жан-жақты қарастырған академик
Ә.Т.Қайдар ұзақ жылдар бойы түркі тілдеріндегі түбір, негіз терминдерінің
ара-жігі толық ажыратылмай келгеніне ерекше мән беріп, аталған ұғымдардың
өзіндік ерекшеліктерімен сараланатын ғылыми анықтамасын ұсынады. Нақты
тілдік деректер мен В.В.Радлов бастаған белгілі лингвист-түрколог
ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, ... разложимость односложных корней-
основ в тюркских языках ... вполне реальный факт [14, 28] деген
қорытындыға келеді. Түркі тілдері бойынша ғалым пікірінің негізділігіне
дәлел бола алатын, дисиллабтармен қатар моносиллабтардың да біразы тіл
дамуындағы ұзақ мерзімді қамтитын агглютинативтік процестің жемісі екенін
көрсететін тілдік деректер қоры жинақталып, маңызды теориялық тұжырымдар
жасалды. Е.Қажыбек түркі тілдеріндегі гомогенді моносиллабтарды етіс-есім
омонимиясы тұрғысынан зерттеп, синкретизм құбылысының теориялық
сипаттамасын ауқымды тілдік дерек негізінде дәйектеп берсе [15], қазақ
тіліндегі етістік негіздерді морфемдiк-компоненттiк талдау барысында
тілімізде қолданылып жүрген етiстiктер құрамындағы өлі түбірлердің мол
қорын анықтаған ғалым Ж.Манкеева қазақ тіліндегі айт, арт, кет
императивтерінің құрамындағы т етістік тудырушы тарихи жұрнақ екенін
көрсетеді [16, 55]. Аса ежелгi дәуiрлерде қолданылған түбiрлер мен
қосымшаларды мүмкiндiгiнше бастапқы қалпына келтiрудi өз зерттеуiнiң басты
мақсаты етiп алған Б.Сағындықұлы қазiргi түркi сөздерiнiң ежелгi тұлғасын
реконструкциялауда дәстүрлi салыстырмалы-тарихи әдiстер жиынтығымен қатар
математикалық амал-тәсiлдерге де, атап айтқанда теңдеу теориясына жүгiнедi.
Жалғамалылыққа дейінгі флекциялық құрылымның басты ерекшелігі ретінде
түркі түбірлерінің бір ғана дауысты мен бір ғана дауыссыздан тұратынын
дәйектеп көрсеткен ғалым, жеке дауыссыздар заттардың, қимыл-қозғалыстың,
сын-сапа, қасиеттердің атауы болса, дауысты дыбыстар әртүрлі семантикалық
өзгерістерді, реңктерді жеткізгенін айтады [17, 5]. Б.Сағындықұлының
көзқарастары жалпылама алғанда лингвистикадағы фонология теориясының
қағидаларымен, императив теориясындағы идеяфондық идеялармен үндесiп, жалпы
лексикадағы фоно-семантикалық құбылыстарды нақтылай түседi. Түркi тiлдерi
түбiртану мәселесiн зерттеуде дәстүрлi әдiс-тәсiлдермен қатар тың теориялық-
методологиялық қағидаларды да ұстанудың қажеттiгiн көтерiп жүрген башқұрт
ғалымы А.Шайхулов түркi түбiрлерiнiң құрылымдық сипаттамасын жасау үш
деңгейлi (фонологиялық, морфологиялық, семантикалық) зерттеу аясында
жүргiзiлгенде ғана нәтижелi болатынын баса көрсетеді. Ғалым тұжырымдарынан
түбiр табиғатын зерттеуде теориялық-танымдық бағытты да ұстанатынын,
имманенттiк талдау мен когнитологиялық талдауды ұштастыра қарастыруды
қолдайтынын байқаймыз [18]. Қазақ тiл бiлiмiнде түбiртану жайлы соңғы
жылдары айтылған маңызды ой-пiкiрлер мен тұжырымдарды А.Салқынбайдың,
Ш.Жалмахановтың, М.Сабырдың, Ұ.Исабекованың т.б. еңбектерiнен
кездестiремiз.
Хакас тілі мен қазақ тілінің тарихи байланысына Қазақстан
территориясындағы жер-су аттары куә болады. Бұл сөздер қазақ пен
хакас сөздерінің лексикалық жақындығына жатады. Мысалы, Лепсі
–Талдықорған облысы жеріндегі өзен. Және ол өзен атына қойылған сол
облыстағы аудан орталығы мен темір жол стансасы.
Өзен атауының шығу тарихы туралы бұдан бұрын айтылған екі пікір бар.
Солардың бірі лапылдап қатты ағатын өзен болғандықтан кейін дыбыстың
өзгеріс нәтижесінде лап-тан леп--ке айналған. Екіншісі көне
түркілердегі сай, өзен, сала, жыра мағынасында қолданылған. Лабалапа
сөздеріне су тұлғасы қосылу арқылы Лепсі пайда болған дегенді айтады.
Кейбір түркі тілдері дерегін көлденең тарта отырып, біз өз топшылауымызға
жол беріп көрейік.
Қазіргі түркі тілдері ішінде хакасша – лап сөзі біздің қазіргі
түсінігіміздегі толық, толы мағынасына ие. Міне, кейінгі уақыттарда қазақ
тілінде леп дыбыстық құрамға дейін өзгеріске ұшырап, оған басқа авторлар
көрсеткендей су сөзінің де құбылған түрі қосылып, лепсу - лепсі тууы
заңдылықтан сыртқары кетпейді. Сонда бұл толық сулы өзен дегенге меңзейді
[19, 42].
Ғалым, филолог профессор Қалсын Салахович Қадыраджиевтің бағалы
еңбегі бар – Хакас тілінің этимологиялық сөздігі. Бұл еңбекте хакас
тілінің жеке ертеден келе жатқан сөздері мен басқа да түркі тілдерінің
Хакас тілінің фонетикасы мен морфологиясына әсері туралы жазылған. Мәселен:
Алпавут – батыр, ер, титул, игілікті батыр, алып, лауазым. Ежелгі
түркілерде Алпагу деп айтылады да т жалғауы жалғанбаған. Ал ежелгі
ұйғырларда баягут - бай, бай мырза дегенді білдіреді. Енді алвавут,
алпагу және баягут сөздері көпше түрде айтылғанда – агут - авут
жалғауларынан – агу (ежелгі түрік. алп – агу) + т
Бюлбюл – бұлбұл.
Бұл сөз түркі тілдеріне ортақ, арап тілінен енген кірме сөз болып табылады.
[20.201]
Түркі тілдерімен салыстыра қарағанда, қырғызша бюлбюл (күнгірт, көмескі),
бюлбюлде жылт-жылт ету, әрең көріну), булдур (көмескі, бұлдыр, күңгірт).
Орыс тілінің типологиясында соловый сары-сұрғылт, соловеть – бұлынғыр,
көмескі, ежелгі неміс тілінде salawer бұлынғыр, көмескі деп беріледі
[21 103].
Сала – хакас ақ сүйектерінің лауазымы.
Шамалауымызша сала сөзі ауыл, аула, шаруашылық иелігі деген мағына
береді. Қарайымша сала, ежелгі татарша ауыл, поселке, Хазарша сала қала
деп көрсетіледі. Радловтың зерттеуінше словянша село деген мағынаға жақын
сөз болып табылады [1.86].
Къыпчақъ – түрік халқының аты: оғыз, бұлғар, қарлұқ халықтары қыпшақ
тілінде сөйлеген.
Бұл сөз хакас тілінің диалектісінде сараң, ашкөз, тойымсыз деп
беріледі. Хакас тіліндегі Къыпты сөзінің морфологиялық және семантикалық
аналогиясында къыпты сөзіне ұқсатады. Оған -чакъ аффиксі жалғанып къыптчакъ
– къыпчакъ болып келген [20.123]. Къыпчакъ сөзінің этнонимінде қыпшақ
атаулы рулық белгі қайшыдан шыққан деп беріледі. Себебі, қазақ – қарақалпақ
этнонимдік аналогиясында қайшылы деген түпкі сөзден шығады деп
көрсетіледі.
Н.А.Баскаковтың зерттеуінше, қыпшақтың көп микроэтнонимдері рулық
белгіге байланысты шыққан. Мәселен, ыргақлы (ілмек, қармақ деген таңбамен
байланысты), қазаяқълы (қаздың аяғының формасындай таңба белгісі),
қостамғалы (қостамшы), тарақлы (тарақ формасындағы белгі), балғалы (балға
белгісіндегі таңба) [22.125] т.б.
Және де қызықты ноғай этнониміне қарасақ, экипшақ, яғни екі пышақ
деген мағына береді де таңбасында сондай дейді. Бұл фонетикалық құбылысқа
ұшыраған сөздер эки пычакъ → экипчакъ→ экъыпчакъ→ къыпчакъ [22, 247].
Хакас тілінің фольклорымен қазақ тілінің фольклорының арасында
байланыс бар. Қадим дәуірлер сырын неғұрлым мол сақтаған ауыз әдебиеті
мұрасынан құлағымызға қанықты, көңілімізге жақын мысалдарды табамыз.
Фольклор жанрларының ішінде жырлар (Йырлар) күрделі орын алады.
Оларды кейде батыр ерлердің жыры (батыр эрлени йырлары) деп те
атайды. Мункуллу, Эльдаруш, Қарт Қожақ пен Максуман секілді
шығармалар көне заманның шындығын бейнелейді [10.112]. Бұлардың
ішінде Қарт Қожақ пен Максуман Солтүстік Кавказда кең жайылған
нарттық эпостар тобына жақын. Мункуллу туралы жырда хакастардың
қалмақтарға қарсы күрес оқиғалары көрсетілген.
Көптеген шығармалардың басты сарыны отан қорғау болып келеді.
Кейбір жырлардың қаһарманы әлеуметтік теңсіздіктерге қарсы шығады.
Айғазының жырында батыр Айғазының зорлықшылардан кек қайтарғаны
суреттеледі.
Туыс халықтарының ауыз әдебиеті мен тұрмыстық-салттық халдер
туралы қымбат мағлұмат жинап, жарияланған зерттеушілер еңбегінің мәні
ерекше. Хакас тарихшысы һәм этнографы Д.М.Шихалевтің Хакастар
хақында хакастың хикаясы деп аталған шығармасында елдің ертедегі
шежіре-тарихына шолу жасалған. Ал М.Османовтың 1883 жылы Петербургте
Ноғай және хакас жырларының жинағы деген атпен шыққан кітабы өзге жұрт
өкілдерінің тұңғыш рет хакастың ауыз әдебиеті мұрасы мен таныстырған
еңбек болды. Адиль Шемильдиновтің Этнографиялық шолу журналында
басылған Хакастардың аңыздары мен әпсаналары атты зерттеуі де
[10.112] сирек құнды басылым.
Хакас фольклорындағы өзгеше жанрлардың бірі – қазақ
жырлары. Бұл дүние-мүлкі жоқ кедей, әлеуметтік әділетсіздікке қарсы
шыққаны үшін қуғын көріп, туған жерінен кетуге мәжбүр болған ерлердін
сыры мен мұңын сипаттайтын жырлар. Салттық, тарихи өлендер, маусымдық-
салттық шығармалар, ертегілер, аңыздар, әпсаналар, жұмбақтар, мақал-
мәтелтер (аталар сөзі) халықтың өткен өмірінің көркем куәлігіндей [10.114].
Халық ақындарының поэзиясы хакас халқының рухани қазынасы болып
табылады. Ел мұңын мұңдаған көптеген ақын-жыршылар есімі мен еңбегі біздің
заманымызға ұмтылмай жеткен. Солардың ішінде ең көрнектісі – жыршы (ирчы)
Қазақ (1830-1879) хакастардың мақтанышы. Жыршының Қазақ шығармаларындағы
тақырыбы сан қырлы. Өз заманынаң елеулі әлеуметтік сауалдарына ақын
көркемдік жауап айтқан, елдің көңіліндегі келешекке деген үміт пен
сенімді елестете алған. Оның өлеңдерінде халықтық саф таза нақылдарындай
өрнектер көп ұшырайды. (Сабыр түбі сары алтын, сабырға зат жетер ме,
Жарлыға күн шықпас, жалғызға таң атпас, Сіңіріне азап біздей шаншылса,
сілкінбей шыдайтұғын ер керек, Құс қанатты атқа мініп шапсақ та,
құталмастай түстік темір тұзаққа, Сары майдай іріді ғой санамыз, сары
орысқа байлап берген ханымыз, Тәңірі тағдыр жазған жазудан, тақта
отырған патша да құтылмас, Толқыны таудай ойнаған, дүние деген ащы
теңіз-дүр ,кемесі онда кімнің батпаған, Асқар таудың биіктігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz