Қазақ интеллигенциясының қалыптасу ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ұлттық интеллигенция түсінігі және оның тарихы
12
1.2 Қазақ интеллигенциясының әлемдік өркениетте алатын орны
21
1.3 Көкше өңірі зиялыларының қалыптасу ерекшеліктері
24
2 XIX ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН XX ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ ӨҢІРІНЕН
ШЫҚҚАН ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫ
2.1 XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші ширегіндегі өлкедегі қоғамдық-
саяси жағдай
38
2.2 Көкшетау өңірінің тарихи тұлғалары және олардың қоғамдық-саяси
қызметі
43
2.3 Өлкедегі ұлттық демократиялық интеллигенцияның мәдениет саласындағы
қызметі
80
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
86
ҚОСЫМШАЛАР
89
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ қоғамының дамуының тәуелсіздік
кезеңінде, рух пен дін, тіл халықтың әл-ауқат негізі шаруашылық-
экономикалық мәселелерін тарихи таным тұрғысынан жаңаша ой-пікір мен
көзқарастарды қалыптастыруда тарих ғылымының бүгінгі рөлі жоғары. Отандык
тарихнамада тарихшылар осы мәселелерді соңғы бес-алты жылда жүйелі түрде
қойып келеді. Өткен ұрпақтың осы жолдағы күресінің интелектуальдық
теориялық табыстарын қайта бағамдамайынша бүгінгі ұлттық идеологиямыздың
негізін қалыптастыру мүмкін еместігіне қоғам танушы ғалымдар үнемі назар
аударып отыр.
Зерттеушілерге XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезеңі
ерекше ынта-ықылас туғызатыны даусыз. Ресейде капиталистік қатынастардың
дамуы орталықтағы ғана емес, сонымен атар бүкіл отарлық шет аймақтардағы
өмір салаларында да, экономикада, мемлекеттік құрылымда, мәдениетте ғаламат
өзгерістерге жеткізді. Жаңа экономикалық укладтың объективті заңдарының
ықпалымен қазақтың қоғамдық санасында елеулі өзгерістер орнығып, ұлттық
интеллигенция қалыптаса бастады. Сондай-ақ Ресейде парламеттік жүйенің
өмірге келуі, қазақ даласы өкілдерінің 1 және 11 Думаға депутат боп
сайлануы ұлт зиялыларының саяси сана мен тәжиірбесінің жетілуіне ықпал
жасады. Қазақстанның солтүстік- шығыс өңірі Ресейде жүріп жатқан қызу саяси
үрдістің ықпалында дамып, жергілікті ұлт өкілдері мемлекеттік–саяси
процестерге тартылғанын Шаймерден Қосшығұлұлының екі мәрте мемлекеттік
Думаға мүшелікке сайлануы, 1906 бүкілресейлік мұсылмандар фракциясына
қатысып оның бағдарламасын жасауға қатысуы үлкен саяси маңызы бар оқиға
еді, Айдархан Тұрлыбаев сынды алаш қайраткерінің Алаш Орда үкіметінің - Ұлт
Кеңесінің мүшесі болғанының өзі-ақ көрсетеді. Сондай-ақ Көкше өңірінен
шыққан ұлт мүддесі үшін күрескен қайраткердің бірі ол Мәмбетәлі Шөбекұлының
шаруашылықты оның ішінде егіншілікті қазақ жерінде дамыту жөніндегі
идеялары өзінің өзектілігін әлі күнге жойған емес немесе Науан Хазіреттің
діни-рухани тұтастығымыз үшін күресі соңғы кезде елімізге жауыннан кейінгі
саңырау құлақтай қаптап кеткен түрлі секталардың шабуылына қарсы
күресушілер үшін үлгі боларлықтай. Оның үстіне сол кезде де дін мен діл
ұлттық білім беру жүйесіндегі мәселелермен тығыз байланыста болғанын
байқаймыз.
Соңғы ғасырлар бойы, қазақ жерінде орын алған түрлі саяси оқиғалар
ұлттық дүниетаным өрісін тұмшалап, ұлт мүддесінің шын жанашыры зиялылар
қатарын сирете түскендігі тарихтан белгілі. Өзіне бүкіл әлемнің сыни
көзқарасын туғызған тоталитаризм, халық мәдениетінде ұлт игілігіне үнемі
ұйытқы болып отырғын зиялылар ісін аяққа басып, тұлға ақиқатын терістеген
бейнесімен қалды. Мұндай қоғамда адам құндылығының жойылып, рухының жаси
бастайтынын да бүгін уақыт дәлелдеп отыр. Г. Лебон жазып кеткен, қай
уақытта да қол астына түрлі-түрлі халықты ноқталап отырған үлкен
империялардың маңдайына ешқандай ұзақ өмір сүру жазылмаған [1].
Ұлт зиялыларының өздері болмаса да, олардың дербес рухани тұлғасы
кейінгі ұрпаққа, елге арнаған игі істері, мұралары арқылы жететіндігіне де
тарих куә. Олардың халық мүддесі үшін атқарған парызды қызметтерін ел үшін
игілік, ұрпақ үшін құндылық дейтін себебіміз сол. Сондықтан да біз, соңғы
кездері азғана уақыт ішінде елімізде қолға алынып отырған ұлт тарихы мен
мәдениетін зерттеу жолындағы мәселелерді халық игілігі үшін атқарылып
отырған іс деп есептейміз. Бірақ, бұл жолда жүрген адамның алдында ұлт
құндылықтарын игеріп жарыққа шығарумен қатар, оған жанашырлық пен қарау
міндетінің де тұрғандығын ескергеніміз абзал.
Ұлттық интеллигенция феноменін тарихи негізде, әлеуметтік философия
тұрғысында зерттеудің мәні халықтың рухани дүниесін, сол рухани дүние
өкілдері зиялылар тағдырының шындығын кейінгі ұрпақ буынға жеткізіп
отыруымен терең және өзекті. Отандық мәдениеттанушы ғалым, Т.Х. Ғабитов
жазғандай: Мәдениет адамзат тарихын адамдық ететін, оның жалғасы мен
мұрагерлік құпиясын ашатын күш болғандықтан, оның дамуына ұйытқы болып
отыратын да ұлттық интеллигенция өкілдерінің тұлғалық феномені [2].
Сондықтан зиялылар тағдыры ел игілігімен сабақтас. Ұлт тұлғаларының рухани
болмысына тән кез-келген мәдени құбылыс халықтың игілік мұратына тәуелді.
Философия қызметі осы тарихи шындықтың рухани мәнін жан-жақты зерделеп,
халыққа түсіндіріп отыруымен терең.
Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ғылымда үстем болып келген таптық
көзқарас ұғымы әрбір адам мен әрбір халықтың жеке өзінің бостандығы, бүкіл
адамзат мәдениетіндегі жетістіктерге еркін қол жеткізу құқығы сияқты жалпы
адам баласына тән өркениетті игеру жолында қажырлықпен күрескен ХІХ-ХХ
ғасырлардағы қазақ интеллигенциясының қызметін объективті зерттеуге кедергі
жасаған болса, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары алаштың ардақтыларының ұлт-
азаттығы жолындағы күрестегі тарихи орнын қалпына келтіруге ұмтылғанымен
ұлт зиялылары күресін бүтіндей бағамдауға ғылыми әділ қөзқарастың
жеткіліксіздігі айқын байқалды. Қазақ интеллигенциясының қалыптасу тарихы,
осы процестің тарихи-мәдени алғышарттары бір жақты қарастырылды. Қазақ
интеллигенциясы алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің ықпалымен қалыптасып
дамыды деген сыңаржақ қағида орын алды. Қазақ интеллигенциясын
қалыптастырудағы ұлттық рухани бастау-көздер, қоғамда орын алған әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайлардың ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен XX
ғасырдың бас кезіндегі қазақ интеллигенциясының жаңа легінің пайда болуы
мен оның нақтылы іс-әрекетіне жасаған әсері, зерттеушілер назарынан тыс
қалды. Ал Алаш қозғалысының пайда болуына ұйытқы болып, Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметінің белсенді қайраткерлері болған Әлихан Бөкейхановтың
төңірегіне топтасқан ұлт зиялылары халық жаулары деген жалған жалалармен
айыпталып, олар туралы айтуға да, жазуға да ресми түрде тыйым салынды.
Осынау күрделі тарихымыздың кезінде зерттеуге тыйым салынған ақтаңдақ
беттерін саралау бүгінгі күн тарихшыларының алдындағы үлкен міндеттердің
бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Көкшетау өңірінен шыққан қазақ зиялыларының
халық мүддесіне қосқан үлестерін зерделеу және сол арқылы ұлттық мәдениет
пен қоғам дамуындағы дербес тұлғасын көрсету болып табылады. ХХ ғасырдың
басындағы зиялы қауымның пайда болуының тарихи – мәдени алғышарттарын
анықтау, оған нақты тарихи құжаттар негізінде талдау жасау, ұлттық зиялы
қауымның ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның
қоғамдық – саяси өмірінде алатын орны мен атқарған қызмет рөліне баға беру
болып табылады.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
- XIX ғ. соңы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегінде қазақ зиялыларының
тарихының күрделі тұстарын зерттеу мәселесін қарастыру. Ұлттық
реакцияшыл ұстанымда қалыптасқан қазақ зиялыларының ел болашағын өз
алдына дара мемлекет құру жолынан көрсете білу.
- Ұлттық интеллигенция феноменін тарихи-әлеуметтік тұрғыда зерттеу,
осыған сәйкес интеллигенция ұғымының нақты өлшемдерін, адам-әлем
мәселесінің рухани-әлеуметтік негіздерін айқындау.
- Қазақ зиялыларының қалыптасу ерекшеліктерін зерделеу, рухани
тұлғасының дербестігін, тұлғалық феномені: тектілігі мен даналығын
көрсету.
- Ұлттық мүдде тұрғысыдағы қызметтерін, ұлттық идеяға қосқан үлестерін
айту.
- Ұлттық идеяның әлеуметтік мәні мен халықтық рухын көрсету.
- Ұлттық мәдениет түсінігін, рухын ұлттық интеллигенция өкілдерінің
тарихи тұлғасы негізінде зерттеу. Осыған сай ұлттық мәдениет пен
ұлттық интеллигенция қызметінің тұтастығын анықтау.
- Қазақ зиялыларының әлемдік өркениетке қосқан үлестерін айту, әлем
мәдениеті кеңістігіндегі қазақ зиялыларының тұлғасын көрсету.
- Осыған сәйкес өркениеттілік түсінігінің ұлттық мәдениет кеңістігіне
сай тарихи тұлғалық көріністерін жаңа уақыт талабына сай зерттеу.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақстан тарихында ерекше зерттеуге тұрарлық
тақырыптардың бірі. Яғни, зиялыларымыздың тарихи тұлғасына тән бұл
құндылықтардың, философия тұрғысында ұлттық интеллигенция феноменін
зерттеуге қосар үлесі, жаңалығы баршылық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ зиялыларының ұлт мәдениетінде алар орны
және ұлт мүддесіне қосқан үлесі. Зерттеу пәніне қазақ зиялыларының тұлғалық
ерекшеліктері және оның қазақ мәдениетіндегі дербес рухани көзқарасы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні осы тақырыптың әлеуметтік-философиялық шеңберде
қарастырылуымен айқын. Дипломдық ізденістің ғылыми нәтижелері халық
мүддесіне қызмет етеді. Ұлт азаттығы қозғалысын объективті көзқарастар
тұрғысынан қарастыру принципі алынды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік,
тарихи тағылым тұрғысынан қарастырылды. Дипломдық жұмысты орындау
мақсатында, негізге алған идеялар мен ғылыми тұжырымдамалар әлеуметтік
философия ғылымында кеңінен қолданылып жүрген тарихи ұстаным, жан-жақты
зерделеу және объективті негізде қарастыру, тарихи және әлеуметтік тұрғыда
талдау, логикалық сараптау, жүйелеу сынды әдістер шеңберінде зерттелді және
жүйеленді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлт зиялыларының қалыптасу
үрдістерін саяси-қоғамдық процестермен байланыстыра қарастыру сондай-ақ
әліде болса алаш қайраткерлері оның кейбір белсенділерінің өмірі мен
қызметін зерттей түсуге назар аудару.
Зерттеу жұмысының тәжірбиелік маңызы. Дипломдық жұмыстың практикалық
мәні оның ғылыми нәтижелерінің жоғары, орта оқу орындарының студенттері
үшін оқу құралдарын құрастыру ісінде пайдалануға сонымен қатар, әлеуметтік-
философия мен өзге де қоғамдық пәндер айналымында дәріс сабақтарында
қолдануға және ұлттық идея, ұлттық мүдде, ұлттық мәдениет тақырыптары
төңірегінде арнайы курс дайындауға болады. Зерттеу жұмысын Қазақстан
тарихынан жоғарғы оқу орындарында, арнайы курста, жалпы қоғамдық ғылым
саласындағы еңбектерде, мектепте пайдалануға болады.
Көкше өңірінен шыққан алаш қайраткерлерінің Науан Хазірет, Шәймерден
Қосшығұлов, Айдархан Тұрлыбаев сынды қайраткерлерінің интелектуалдық,
азаматтық күрес жолы кімге болса да үлгі жол, халқына адал қызмет еткен
ерледің кейінгі ұрпаққа қалдырған аманаты, саяси-идеялогиялық капиталы
ендеше біздер осынау еркін ойлауға мүмкіндік туып тұрған заманда ол кісілер
аңсаған ұлт мұрат-мақсаттары жолындағы күрес тарихын зерделеу қасиетті
парызымыз боп табылады. Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік ұстанымдарын
нығайтуда олардың кейбір идеялары мен ұстанымдары уақыт тезінен өтіп өзінің
өміршеңдігін дәлелдей түсуде. Мәселен алаш қайраткерлерінің маңдай алды
тұлғасы Бөкейхановтың бөлінбейтін біртұтас Ресей идеясынан айнымаған кадет
партиясынан шығуы осы ұлттық мұрат-ұлттық мемлекет идеясынан туған еді.
Халықтың өткенін зерттеп зерделеу оның алдыңғы қатарлы өкілдерінің
өмірін білу тарихы, шындықты сол күйінде көрсету келешек ұрпақтың тарихты
терең түсінуінің, олардың саяси ойлау мәдениеті дамуының кепілі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зиялы қауым тақырыбы әрбір дәуір тынысы,
оқиғалардың ықпал-әсерімен қоғамтанушылар еңбектерінде әр қырынан
қарастырылып келді. Зиялы қауымның пайда болуы, қалыптасу тарихына, қызмет
ету механизміне, қоғамдағы рөліне арнап шетелдік тарихшылар да, кеңестік
ғалымдар мен бүгінгі зерттеушілер де бірқатар еңбектер жариялады.
Қазақстандық тарихнамада 20-30 жылдары кеңестік болмыс өктемдігі салқынын
тигізген бірқатар ғылыми еңбектер жазылып, оларда күні бүгінге дейін
кесімді шешімін таппаған проблемалар, атап айтқанда қазақ зиялы қауымның
пайда болуы мен қалыптасу жағдайлары қарастырылды.
Халқымыздың біртуар ұлы Т. Рысқұлов қазақ интеллигенциясының тарихи
тағдырына зор көңіл бөліп, оның пайда болуы мен қалыптасуының хронологиялық
ауқымын ХІХ ғасырдың аяғына жатқызды. Ол қазақ интеллигенциясы өкілдерінің
қызметін саяси, әлеуметтік, ұлттық бағдарды негізге ала отырып саралаудың
дәйектілігін атап өтті [3]. Қазақстандағы тарих ғылымының негізін
қалаушылардың бірі С.Ж. Асфендияров та өлкеде интеллигенцияның қалыптаса
бастауын ХІХ ғасырға жатқызды [4].
Алайда, қатаң таптық методологияға негізделген кеңестік тарихнамада
революцияға дейін қазақ интеллигенциясы болғанын теріске шығаратын
тұжырымдама берік орнықты. Ұлттық интеллигенцияның пайда болуы мен
қалыптасуын қарастыратын арнайы еңбектің атының өзі осыны дәлелдейді.
Ұлттық зиялы қауым тақырыбын зерттеудің 70-жылдардан бастап едәуір
жандана түскені байқалады. Проблеманың жекелеген қырларын зерттеуге
арналған, қазақ зиялы қауымы өкілдерінің өмірбаяндық деректеріне, олардың
саяси және дүниетанымдық қөзқарастарына тереңірек бойлаған еңбектері шықты
(Қ. Бисембиев, С. Бейсенбаев, Қ. Жаманбаев т.б.). Солардың ішінен Р.Б.
Сүлейменовтің орыс тілінде жарық көрген Мәдени революцияның лениндік
идеялары және олардың Қазақстанда жүзеге асырылуы [5] деген іргелі еңбегін
атап өткен жөн.
60-жылдардың орта шеніне карай отандық ғалымдардың еңбектерінде
Қазақстандағы социалистік құрылыстың түрлі кезеңдерінде интеллигенцияның
қалыптасуын, даму мәселелерін, олардың қызметі мен атқарған рөлін неғұрлым
кең ауқымда талдаушылық сипат алды.
Ұлттық интеллигенция тақырыбын зерттеудің 70-жылдардан бастап едәуір
жандана түскені байқалады.
Қазақ интеллигенциясы қалыптасуының күрделі проблемаларын жаңаша
зерделеудің егеменді еліміздің тарихнамасындағы айтулы кезеңі 80- жылдардың
соңынан басталады. Осы жылдары жарияланған басылымдарда интеллигенция
ұғымы мен оның тарихы бір қырынан қоғамды жаңғыртудағы интеллектуальдық
еңбектің рөлі, екінші қырынан екі басқа айқындама тұрғысынан қаралып,
интеллигенция мен өкіметтің, интеллигенция мен халықтың өзара қарым-
қатынасы туралы мәселелер көтерілді.
ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық өміріне арналған В.З.
Ғалиевтің еңбектерінде қазақ арасынан шыққан алғашқы оқыған, көзі ашық,
білімді азаматтар-зерттеушілер мен публицистер, аудармашылар мен жол
нұсқаушылар хақында құнды мәліметтер кеңінен қамтылған. Х.М. Әбжанов пен
Л.Я. Гуревич өз зерттеулерінде қазақ интеллигенциясының, оның мәні мен
атқарған қызметінің бірқатар проблемаларын қарастырды, интеллигенцияның
қалыптаса бастаған кезеңі туралы жаңсақ айтылған пікірлерді сынға алды.
Зерттеу жұмысының деректемесі. Соңғы жылдары интеллигенция тарихының
қадау-қадау проблемаларын жаңа тарихи таным мен методология тұрғысынан
саралауда қыруар істер тындырылды. Академик М.Қ. Қозыбаев өз еңбектерінде
интеллигенция тарихындағы ақтаңдақты беттердің сырын ашып, оның жазықсыз
жазаға ұшыраған қайраткерлерінің мұрасын зерттеудің бағыт-бағдарламасын
айқындап берді. Белгілі ғалым К.Н. Нүрпейісовтың дәйекті зерттеулері қазақ
интеллигенциясына таңылған қатал, әділетсіз бағаның ақиқатын анықтап,
тарихи шындықты қалпына келтіруге арналған. Егеменді еліміздің жаңа тарихи
танымын қалыптастыруда тындырымды ізденістерімен танымал М. Қойгелдиевтің
докторлық диссертациясында және соның негізінде жарияланған монографиясында
қазақ демократиялық интеллигенцияның XX ғасырдың алғашқы 20 жылындағы
қоғамдық-саяси қызметі жан-жақты терең қамтылған. Д. Аманжолованың
Казахский автономизм и Россия жуырда шыққан Алашорда на изломе ХХ века
атты монографиялар аталған тақырыпты жаңа пайымдаулар тұрғысынан қараумен
ерекшеленеді, әсіресе деректемелік базаның ауқымдылығымен көзге түседі.
Ж.Б. Әбілхожиннің еңбектерінде ұлттық-демократиялық интеллигенция
өкілдерінің қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан үлесі
тиісті бағасын алған. Көкшелік айтулы ұлт тұлғаларын зерттеуде көп еңбек
сіңіріп, бұрындары көпшілікке беймәлім боп келген алаш азаматтарының
қызметін, саяси-қоғамдық келбетін танытудағы профессор Қ. Әбуевтың
еңбектерінің орны ерекше. Ғалымның: Сұлтанғазы Уәлиханов, Мәмбетәлі
Шөбекұлы, Науан Хазірет, Шәймерден Қосшығұлов, Айдархан Тұрлыбаев турасында
жазған мақалалары мен кітаптары қазіргі алаштануға қосылған өзіндік үлес
болып табылады.
Сондай–ақ күнделікті баспасөз соның ішінде Өмірзақ Озғанбайдың Егемен
Қазақстан газетінде Ресей Думасындағы қазақтар атты көлемді мақала
жарияланып онда Көкшелік алаш азаматтары Айдархан Тұрлыбаев, Шаймерден
Қосщығұлов турасында біраз материалдар көпшілікке танымал болды.
Зерттеуші ғалымдар мен публицистердің шығармашылық ізденістері баспа
жүзінде жарық көрді. Зерттеу жұмысының деректік негіздері біршама архивтік
құжаттарды, шолуларды, қазіргі таңдағы баспасөз жарияланымдарын,
мәліметтерін біріктіріп отыр. Қарастырылып отырған кезеңдегі ұлттық
интеллигенция жайлы біршама маңызды архивтік деректер Омбы облысының
мемлекеттік архивінің қорында топтастырылған. Омбы мұрағатындағы мәселеге
қатысты құжаттар: 27, 65, 151 қорларда жинақталған. Мәселен, оларда М.
Сердалиннің өмірбаянына қатысты материалдар бар. Омбы техникалық
училищесінің директоры Добраховка губернатор міндетін атқарушы Ливенцовтың,
уезд бастығы Коноваловтың хаттары, Далалық генерал-губернатордың кеңсесіне
жазылған хаттар, Омбы архивінде Жасырын бақылауда жүрген қырғыз (қазақ) М.
Сердалин туралы жазба қатынастар деп аталатын іс сақталған. Омбыдағы
Смағұл оқыған оқу орнына қатысты архив қорында, оның қай күні құжат
тапсырып, неден емтихан бергеніне дейін тіркеліпті. Тақырыпқа қатысты тың
мәліметтер беретін деректік құжаттардың шоғырланған жері Қазақстан
Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты. Онда мәселеге байланысты
құжаттар 81, 369, 929 қорларда сақталуда. Зерттеуде Жұлдыз, Ақиқат,
Парасат, Арқа ажары, Егеменді Қазақстан, Оқжетпес, Көкшетау,
Солтүстік Қазақстан атты газет-журналдарға назар аударылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық мерзімі. XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басы. Аталған уақыттың саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени
өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де, әр алуан жаңалықтардың
қазақ қоғамының өміріне ене бастауы, әрине Қазақстанның Солтүстік
өңіріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсерін тигізбей қойған жоқ.
Қазақ интеллигенциясын қалыптастырудағы ұлттық рухани бастау-көздер,
қоғамда орын алған әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ интеллигенциясының жаңа
легінің пайда болуы мен оның нақты іс-әрекетіне әсерін тигізді.
Зерттеудің жұмысының географиялық шеңбері. Қазіргі Солтүстік Қазақстан,
Ақмола облыстарын қамтиды.
Зерттеу жұмысының қарастыратын негізгі мәселелері. Солтүстік өңірдің
тарихы Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Айтса айтқандай,
осыған дейінгімізді ой елегінен өткізгенде халқымыздың тарихында елеулі із
қалдырған, туған елі, жері үшін бар ғұмырын сарп еткен талай арыстарымызды
әлі де тани алмай, бүгінгі ұрпаққа насихаттай алмай жатқанымыз шындық.
Солардың ішінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген
Көкшелік жерлестеріміз, ғұлама ғалымдар, табанды қоғам қайраткерлері,
алаштың азаттығы үшін самұрық бейнелі байрағы бар айбарлы жүйемен ымырасыз
күресе білген Наурызбай Таласұлы, халқы оны сүйіспеншілікпен Науан Хазірет
деп атаған, Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан Тұрлыбаевтың өмірі мен қызметі
онан әрі зерттеуді талап етеді.
Науан Хазірет Таласұлының есімі зиялы қауымға кеңінен мәшһүр. Оның
Көкше өңірінде сіңірген ағартушылық қызметі ерен. Ұзақ уақыт Науан Хазірет
есімі тарихта өзінің әділ бағасын алмай келді. Осы ақтаңдақтардың орнын
толтыру мақсатында кейінгі кездерде бірқатар игі шаралар атқарылуда.
Мәмбетәлі Сердалин (Шөбеков) - Қазақстаннан шыққан алғашқы білікті де
білімді экономистердің бірі. Сонымен бірге ол әдебиет пен тарих саласында
да жан-жақты ізденістер жүргізіп, ірілі-ұсақты ғылыми еңбектер жазған озық
ойлы, оқымысты адам.
Айдархан Тұрлыбаев – алаш қозғалысының ірі қайраткері Ұлт кеңесінің
мүшесі Ақмола облысындағы алаш қозғалысының көшбасшысы, соңғы кезге дейін
Қазақстан тарихнамасында есімі еленбей келген көрнекті қайраткер алаш
қозғалысының бүтін бейнесін осы тұлғаларсыз елестету мүмкін де емес деп
білеміз. Өйткені осы азаматтар қажырлы еңбек еткен аймақ Қазақстанның ең
бай өлкелерінің бірі болып саналып, отаршылдық ең бір өрістеткен аймаққа
айналған болатын. Міне осындай дүлей күшке ақылымен, саяси-қарым
парасатымен қарсы тұра білген қайраткелердің күрескерлік жолын зерттей түсу
уақыт талабабы.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
әр тарау үш бөлімшеден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша материалдардан тұрады. Өз ұлтының, халықтың тарихы мен мәдениетін
зерттеуге деген бетбұрыс қазақ топырағында әр уақытта орын алып отырғаны
айқын. Өткен ғасыр басында өмір сүрген алаш зиялыларын айтпағаннын өзінде,
мәдениетіміздегі Шоқан, Ыбырай, Абай секілді ірі ғұлама ғалымдар мен
ойшылдарымыздың ұлттық мүдде тұрғысындағы ізденістері осы пікірімізді
дәлелдейді. Қазақ ұлтының шежірешілдігі де ұрпақтың өз тегіне, өз жеріне,
туған еліне деген тұлғалық түсінігін тереңдете түскен. Яғни, өз ұлтының
болмысын танып қана қоймай оның мәнін кейінгі ұрпаққа жеткізіп кетуді
мақсат еткен адамдар ел ішінде қай кезде де көп болған. Түптеп келгенде,
бұл дәстүр тарихтағы еліміздің өзінің төл мұраларын игеру жолындағы
ізденістерінің жан-жақтылығын танытады.
Ұлт зиялылары олардың Отан тарихындағы орны мен рөлі туралы сөз
қозғағанда бүгінгі таңда ол азаматтардың жалпыұлттық Алаштық ұлт- азаттық
күреспен байланысын айналып өтуге болмайды. Ғасырлар тоғысындағы ұлт-
азаттық қозғалысы сол кезеңдегі қазақ қоғамының сан қырлы әлеуметтік,
мәдени, саяси проблемаларын қамтып жатты, бүгінгі күнде сол зиялы қауым күн
тәртібіне қойған дін тәрбиесі, білім, ұлттық шаруашылық экономика
мәселелері өзінің өткірлігін жоя қойған жоқ, керсінше тәуелсіздік кезеңде
ол мәселелер жаңаша мән мен мазмұнға, мақсат-мұратқа ие болуда.
1. ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ұлттық интеллигенция түсінігі және оның тарихы
Зиялы қауым – қоғамдағы ғылыми – мәдени құндылықтарды қалыптастырып,
дамытатын және тарататын прогресшіл әлеуметтік топ. Орыс тілінде оның
баламасы ретінде интеллигенция термині жиі қолданылып жүр. Интеллигенция,
латын (intelligens) тілінен шығып, ақылды, түсінетін, ойлайтын, парасатты
деген мағынаны білдіреді. Интеллигенция термині ғылыми айналымға алғаш
рет Ресейде ХІХ ғасырдың 60-жылдары, ағылшын тілді сөздіктерге ХХ ғасырда
енген. Батыс Еуропа елдерінде интеллигенцияның синонимі ретінде
интеллектуал термині қолданылды. Қазақ тілінде оның баламасы ретінде
зиялы қауым термині жиі қолданылып жүр. Әдетте зиялы қауымды қоғамдағы
биік адамгершілік пен демократияшылдықтың көрінісіне балап, оған моральдік
жүк арта қарау дәстүрге айналған. Зиялы қауымның қоғамдағы әлеуметтік топ
ретінде пайда болуына тікелей қара жұмыс істемейтін, тек ой еңбегімен
шұғылданатын адамдардың өзгелерден бөлектеніп шығуы ықпал етті. Зиялы
қауымның тұңғыш тобын ғұрыптық рәсімдерді өткізу, ауру-сырқаудан емдеу,
болжам айту істерін атқарушы дана абыздар құрады. Бірте-бірте абыздар рөлін
ежелгі философтар, жыраулар, шешендер, ресми дінбасылары ауыстырды. Орта
ғасырларда кәсіби дәрігерлер, мұғалімдер, өнер иелері шықты. Қайта өрлеу
дәуіріндегі ғылымның, әдебиет пен өнердің дамуы нәтижесінде ғылыми-
техникалық зиялы қауым қалыптасып, зиялы қауым тобы зайырлық сипат иеленді.
Ой еңбегі адамдарының қызметіне мұқтаждық көбейіп, зиялы қауымның құрамы,
саны, сапасы артты. Зиялы қауымның өзге әлеуметтік топтардан басты
ерекшелігі – рухани құндылықтар жасауға бағытталған шығармашылық еңбек пен
олардың бойындағы адамзаттық даму мүддесін көздейтін әлеуметтік мұраттардың
басым болуы деп танылды. Осы проблеманы тарихи тұрғыдан зерттеуге ХХ
ғасырдың басында алғашқы талпыныстар жасалды.
Қазіргі таңда зиялы қауым ұғымы ғылымды, техниканы, өнер-білімді,
мәдениетті дамытушы топты бейнелейді. Атап айтқанда, интеллигенция
ұғымы:1) ақыл-ой еңбегімен шұғылданатын адамдар тобы; 2) жоғары білімді
адамдар жиынтығы; 3) ақыл-ой еңбегімен кәсіби шұғылданушы және сол бағытта
қажетті арнаулы білім алған адамдар тобы деген мағына береді. Ал атқаратын
әлеуметтік қызметі мен білім сипатына қарай интеллигенцияға жататын топ
ғылыми-техникалық, инженерлік-техникалық, гуманитарлық, денсаулық сақтау
саласы, әскери, әдебиет және өнер, педагогика т.б. салаларға бөлінеді.
Италия философы Антонио Грашми (1891-1937) интеллигентсіз қоғам
болмайды дей келе зиялы қауымды дәстүрлі, яғни табиғи және органикалық деп
екі топқа бөледі. Дәстүрлі зиялы қауымды халық өзі туғызады. Мысалы, қазақ
халқының тектілік пен парасаттылықты тең ұстаған хандары, билері,
шешендері, жыраулары осы дәстүрлі интеллигенцияға жатады. Ал органикалық
интеллигенцияны кәсіби жоғары білімді адамдар (мұғалімдер, агрономдар,
инженерлер т.б.) құрайды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында зиялы қауымның бірінші тобы – яғни даналық,
парасаттылық, рухани кемелдік қасиеттерді табиғи түрде бойына сіңірген
жыраулар, ақындар, ойшылдар, шешендер, абыздар, т.б. үлкен рөл атқарды.
Олар білім мен өнердің бір саласын меңгеріп қана қоймай, ойшылдық пен
өнерпаздық қабілетін биігіне көтеріп, елдің, халықтың болашақ даму бағдарын
болжап айта білді, ел билеушілері – хандар мен билерге, ел қорғаны –
батырларға сенімді кеңесшісі рөлін атқарды. Қоғамдағы әлеуметтік
қайшылықтарды көре біліп, батыл сынға алатын да солар еді. Асан Қайғыдан
бастап, Бұқар жырауға дейінгі жыраулар, Абайдан Жамбылға дейінгі ақындар,
мыңдаған шешендер мен абыздар,т.б.ғасырлар бойы дәстүрлі қазақ қоғамы ақыл-
ойының қаймағы іспетті болды. Қазақ қоғамында ХІХ ғасырдың ІІ жартысында
еуропалық білім алған қазақ жастарының тобы пайда болып, олар өзіне дейінгі
дәстүрлі қоғамдағы зиялы қауым дәстүрін жаңа сипатта жалғастырды [6].
Революцияға дейінгі тарихнамада интеллигенцияға қатысты үш бағыт
көрсетілетін: халықшылдық, либералдық, маркстік-лениндік. Бұл бағыттағы
зерттеушілер Ресей зиялыларының қоғамдағы орнын айқындауға тырысты. Ондай
еңбектерде көбінесе мұғалімдер, дәрігерлер, темір жол қызметкерлері,
студенттердің және тағы басқалардың өмірі мен қызметіне сипаттама
берілетін. Халықшылдық тәсілде зиялыларға қатысты белгілер нақты
көрсетілді. Мұндай белгілерге халықтың мүддесі үшін олар өзін-өзі құрбан
етуге дейін барады деген пікір негіз болды. Мұндай тәсілде зиялылардың
әлеуметтік-кәсіби белгілері жоққа шығарылып, зиялы қауымның бүкіл қызметі
саяси қызметте делінді.
Сол жылдары бұл пікірлерге қарсы жинақтар да шығады. Зиялылардың
мемлекетке, революциялық қозғалыстарға қатынасы туралы мәселені талдауға
түрлі саяи топтардың өкілдері белсене араласты.
Пікірталастарда орыс зиялыларының дүниетанымы, оның қоғамдағы орны мен
рөлі мәселесі қозғалды. Бұл мәселе әсіресе Н. Бердяевтің Философская
истина и интеллигентская правда мақаласында өткір қойылды. Либералды
тұжырымдаманың өкілдері Вехи жинағында интеллигенция ұғымын
саясаттандырғаны үшін халықшыларды сынады. Зиялылықты анықтаудағы
халықшылдық тәсіл оларды әлеуметтік-саяси сапа қалыптастырды деп санаушы
еді.
Бұл жерде біздің ойымыз бойынша зиялыларды сипаттауда оның рухани іске
араласу дәрежесін ғана көрсететін сыртқы жағын қарастырып қана қоймай,
сонымен қатар рухани құндылықтарды таратуда жетекші болатынын дәлелдейтін
ішкі сипатын да қарастырған маңызды деп есептейміз. Зиялылардың қалыптасуы,
әлеуметтік құрылыстағы оның орны мен рөлі, тарихи орны туралы мәселе де
зерттеушілердің назарынан тыс қалған емес. Интеллигенция термині Ресейдің
қоғамдық ойында көптеген пікір туғызды. Ғылыми пікірталастағы негізгі
мәселе интеллигенция ұғымын анықтаудан басталды. ХХ ғ. басындағы
тұжырымдамаларға қарасақ, интеллигенция ұғымы негізінде рухани бастама
жатыр. Ол ой еңбегімен айналысатын, ерекше жағдайда қалыптасқан әлеуметтік
топ. Талдаудың өзіндегі осы тұжырымдамаларға жүгінсек, ХХ ғасырдағы Ресей
зерттеушілері бұл мәселені адамгершілік көзқарас тұрғысынан қарастырды.
Н.А. Бердяев интеллигенция ұғымын адамгершіліктің өзі
интеллектуалдылықтан жоғары болды деген ресейлік ойдың өзіндік сипатымен
байланыстырады [7]. Яғни, өз сөзімізбен түсініктеме берер болсақ,
интеллигент дегеніміз ақыл ой, білімділік деңгейімен ғана емес
адамгершілік, ар-ожданымен айқындалады.
Зиялылар тапқа, әлеуметтік топқа жатпайтын ерекше қоғамдық топ ретінде
сипатталды. Мұндай пайымдаманы ұстайтындардың көзқарасы бойынша
интеллигенция этикалық жағынан тоғышарлыққа қарсы, әлеуметтік жағынан
топқа, тапқа жатпайтын адамдардың сабақтастық тобы, олар толығымен идеямен
айналысып, сол идеяға қызмет етуге дайын болады. Олар білімді, сонымен
қатар бар нәрсеге сыни көзқараспен қарайды. Әсіресе олар өз халқы үшін
күйіне біледі, өз отанының тағдыры үшін алаңдайды.
ХХ ғ. басындағы зерттеушілер интеллигенцияны әлеуметтік-этикалық
категория деп түсінді. Мысалы, интеллигенция деп нақты әлеуметтік
дүниетанымы, адамгершілік келбеті бар адамдары таныды. Интеллигент деген
сыни ойлай алатын адамдар, ескіге қарсы күресе алатын, жалпы теңдік пен
бақыт мұраты үшін күреске бастайтын, тоқыраушылықтың жауы, революционер,
әділдікті іздейтіндер. Осындай рухани-әлеуметтік тұрғыдан қарағанда
зиялылар тарихы идеялар мен қоғамдық ойлар жиынтығының тарихы. Оны нақты
тапқа жатқызу мүмкін емес. Осындай тәсілмен анықтаған кезде интеллигенция
феномені ұлттық санамен пара-пар келеді. Ұлттық сипат ұлтқа да өз ізін
қалдырады. Интеллигенция орыстықтың шынайы белгілерін көрсетті, сондықтан
бірқатар авторлар бұл ұғымды тек орыс интеллигенциясына ғана қолдану керек
деген пікірде.
Адам тиімділікті ғана ойлап қоймай, жеке өзі метафизикалы да ойлайды.
Ойлау принципіне сай адамдар ғылыми және көркемдік мектептерге, бағыттар
мен қозғалыстарға бөліне алады.
Н.П. Гордеевтің пікірінше, мұндай жағдайда тұлғалар тобының таптан,
әлеуметтен тыс тобын айтудың қажеті жоқ, өйткені әңгіме рухани тарих, ой
тарихы туралы болып отыр. Ал оны осы ұрпақтың кез келгені қайталай алады.
М.А. Славинский интеллигентті интелектуалды зертхана деп атап, онда
таза мәдени құндылықтардан басқа, ұлт азаттықтың және саяси құрылымның
түрлері мен кейпі жасалады деген пікір айтады [8]. Бұл автордың ұлтты
дамытудағы интеллигенцияның рөлі туралы мәселені көтергенін құптауға
болады. Автордың ойынша, интеллигенция өз халқының ұлттық санасының барлық
құрамдарын қорғайтыны анық. Оның мәдени дамуы сол халықтың мәдени даму
деңгейімен анықталады, оның көңіл-күйі де сол ұлттыкіндей, психикасы
халықтық санамен ұлттық психологияның ақырғы формасын береді. Халықтың
мәдени-ұлттық шығармашылығының басты қаруы болып табылатын ұлттық тіл соның
иелігінде болады. М.А. Славинскийдің пайымдамалары қазіргі заманғы
зерттеушілердің көзқарастарына қарама-қайшы келетінін байқауға болады.
Таптық қоғамдағы интеллигенцияның орны туралы айта отырып, С.Я.
Вольфсон оның пролетариат пен ұсақ буржуазия арасындағы аралық топ екенін,
пролетарлық интеллигенция терминіне қарсы екенін айқындап, кез-келген
интеллигенция тапқа тәуелсіз деп көрсетеді. Автордың бұл ұстанымы
интеллигенция туралы кеңестік тарихнамада оңшыл оппортунистік делінді.
Интелегенция туралы екінші тұжырымдаманы жақтаушылар оны күрделі
шығармашылық еңбекпен, кәсіби ой еңбегімен айналысатын адамдар тобы деп
таныды. Бұл анықтамаға назар аударсақ, В.И. Лениннің Бір қадам алға, екі
қадам артқа деген еңбегінде интеллигенцияға қатысты утилитаризм тәсілін
қолданғанын байқаймыз, ал бұл тәсіл большевиктер партиясы билікке келгеннен
кейін теория мен практикада жүзінде анықталды. Мұндай марксистік тәсілде
революцияға дейінгі және кеңестік кезеңдегі интеллигенция арасындағы
айырмашылық көрсетілмеді, оның рөлі мен орны да анықталмаған. Интеллигенция
қызметін таза кәсіби қызмет деп санайды [9].
В.И. Ленин орыс қоғамының ерекше тобы ретіндегі сословиесіз
интеллигенция тезисіне қарсы болып, орыстың алдыңғы қатарлы, либералды,
демократиялық интеллигенция буржуазиялық интеллигенция болды деп мәлімдеді.
И.В. Сталин интеллигенция мәнін теориялық жағынан қарапайым схемаға салды.
Ол В.И. Лениннен коммунистік қоғамды дамытудың жоғары деңгейіне жеткізетін
ерекше әлеуметтік топ деген пікірін ала отырып, кеңестік қоғамның
әлеуметтік-таптық құрылысының үштік формуласына енгізді.
Мұстафа Шоқай интеллигенция деп кім алдына жоғары мақсат қойып, сол
мақсат үшін барлығымен бірігетін білімді адамдарды атауға болатынын айтты.
Ұлттық интеллигенция құрамына өз халқының саяси, экономикалық және
әлеуметтік дамуы үшін еңбек ететіндер де енеді деп көрсетті [10]. Кеңестік
қоғамдық ғылымда интеллигенция мәселесі идеологияландырылды. Марксизм
догматикалық бұл мәселені ХХ ғ. 30-жж. толығымен бекітті. Интеллигенция
өзінің жеке дүниетанымы жоқ, қоғамның қандай да бір табының дүниетанымын
білдіретін ой еңбегі қызметкерлерінен тұратын әлеуметтік топ ретінде
анықталды. Бұдан басқа анықтамаларды қабылдамады. Кеңестік ғылымда ұзақ
уақыт бойы интеллигенцияның әлеуметтік-саяси дербестігі туралы мәселе жабық
болды.
Деректік мәліметтерге қарағанда алашшыл ұлт зиялылары саяси күрес
жүргізуді, дипломатиялық, идеологиялық әдістерді кең қолданған. Өйткені,
сол тарихи кезеңде қазақ қоғамының ішкі және сыртқы әсерлері яғни
демографиялық ара салмақ, орыс халқының шовинистік пиғылы, автономия ісін
жүзеге асыруда әрдайым дипломатиялық тәсілдерді қолдануға мәжбүр болды.
Өйтпеген жағдайда елде азамат соғысы өрті тұтануы мүмкін еді. Міне осы
жағдайды ескере отырып бұл кезеңдегі қазақ зиялыларының әр бағыттағы
белсенді қызметі нәтижесінде алаштық дипломатия мектебі қалыптасты деген
қорытынды да жасауымызға болады. Идеологиялық әдіс - қазақ қоғамын идеялық
тұрғыдан біріктіруге, халықтың саяси сана-сезімін оятуға және большевизмге
қарсы үгіт-насихат жүргізу жұмыстарында кеңінен қолданылды. Саяси күрес
жүргізудегі ұлт зиялыларының ұстанған әдістерінің ішіндегі маңыздыларының
бірі - қай жерде болмасын қалалық Думада, Земство мекемелерінде, Кеңестік
биліктің негізгі ықпалды, жауапты қызмет орындарын қолға алу арқылы ұлттық
мүддеге сай жұмыс жүргізу тәсілі болды. Сондай-ақ, Алаш зиялылары
большевиктерге қарсы саяси репрессиялық әдіске де жүгінуге тырысқан.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында Қазақстанның
әлеуметтік – экономикалық және саяси дамуында болған өзгерістер қазақ
халқының рухани өміріне терең әсер етті. Саяси, экономикалық экспансиямен
қоса, құлдыққа салушылардың мәдениеті күштеп танылды.
Патша өкіметінің кертартпа саясаты халыққа білім беру саласынан
мейлінше айқын аңғарылады. Отаршыл билік қазақ халқының мүдделері мен
құқықтарын елемей, оның рухани дамуын тежеді.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінде қарастырылып
отырған кезеңде орын алған соңғы құбылыстар қазақ қоғамының қоғамдық
санасындағы елеулі өзгерістерге әкеп соқты. Мұндай елеулі өзгерістер ұлттық
сана-сезімді оятуға жағдай жасады, қазақ қоғамында жаңа идеялардың, ой-
пікірлер мен көзқарастардың қалыптасуын анықтап берді. Мәдениет тұрғысынан
алғанда, дәуірдің жаңалықтары ең алдымен еуропалық өркениетті, жаңа
құндылықтарды бастапқыда әлеуметтік үстем топ өкілдерінің, адамдардың шағын
тобының меңгеруі орын алғанынан көрінді.
Ұлттық зиялылардың қалыптасу жолы бірдей болған жоқ, күрделі және
ұзаққа созылған үрдіс болды. Бұл жағдайдың халық шаруашылығында да,
мәдениетте де мамандар санының өсуінен көрінгені күмәнсіз. Оның барысын
отаршылдық режим жағдайлары, патша өкіметінің бағындырылған халық жөніндегі
кемсітушілік саясаты тежеп отырды. Дегенмен, ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ
ғасырдың басы халықтың интеллектуалдық күштері дамуындағы жаңа кезең болып
табылады.
Революцияға дейін Қазақстанда мұсылман мектептері мен медреселерде, не
орыс – қазақ, бұратаналық, ауылдық мектептерде оқып, бастауыш білім
алуға болатын еді. Мұсылман мектептері мен медреселері байырғы ұлттардың
балаларына білім және тәрбие берудің негізі, ал Ресейдің отарлауы
басталғанға дейін бірде-бір буындары болмады. Бұл мектептер мен
медреселердің басты мақсаты діни білім беру болғанымен, олардың оқу
бағдарламаларында зайырлы пәндердің де елеулі орын алғанын атап өткен жөн.
Оқыту және тәрбиелеу әдістерінің қаншалықты жетілдірілмегеніне қарамастан,
бұл мектептер мен медреселер мешіттің ғана емес, сонымен қатар қоғам мен
мемлекеттің де мүдделеріне қызмет етті. Медреселердің оқу бағдарламаларына
пәндердің мынадай топтамалары енгізілді: 1) араб тілі, грамматика,
морфология, синтаксис, этимология, араб риторикасы, араб тарихы, Құран оқу
туралы ғылым және ғылыми-мәдени пікірсайыстар; 2)дін ілімі мен заңтану –
Құранның мазмұны мен маңызы, құқық, діни ережелер, мұраны бөлу тәртібі
туралы ілім, заңтану негіздері; 3) философия, логика, математика,
география, астрономия, химия және жаратылыстану ғылымдары [11].
Отарлау кезеңінде, әсіресе ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында
өкімет орындары мұсылман мектептерінің өміріне араласпау туралы сөз жүзінде
мәлімдей отырып, орыс-бұратана ұлттар мектептері желісін кеңейту және басқа
да шаралар арқылы медреселерде оқитын балалар санын азайтуға қол жеткізді.
Патша үкіметі жаңа әдіспен оқытатын мұсылман мектептерінің қызметін
бейтараптандыру жөнінде белсенді шаралар қолданды, олар қазақ халқының
арасында исламшылдық және түрікшілдік идеяларды тарату жөніндегі қамалдар
деп қарастырылды.
Діни мектептер ретінде, мұсылман оқу орындары діни мекемелерге ғана
бағынышты болуға тиіс еді, сондықтан да мұсылман мектептерінің ықпалын
шектеп, оларды азаматтық мектептермен қосуға наразылық білдірілді. Алайда
бұған қарамастан, 1874 жылы Қазақстанның мұсылман мектептері Халық ағарту
министрлігіне тікілей бағындырылды. Империялық үкімет мұнымен енгізу арқылы
орыстандыру жөнінде тағы бір ірі қадам жасады [12]. Халық ағарту
министрлігінің ресми мандатын алған орыс әкімшілігі мұсылман мектептерінің
жанынан орыс сыныптарын ашуға белсене кірісті, мұның өзі мұсылман
мектептері жанындағы орыс сыныптары орыс мемлекетінің үстемдігін
орнықтыруға қажет деп санаған отаршылық әкімшіліктің қалың тобына қатты
ұнады. Көшпелі болса да, мұсылман болса да, қазақ орыс тілін білуге тиіс,
өйткені бұл – Мемлекеттік тіл, үкіметтік және сот орындарында іс сол тілде
жүргізіледі [12, 871-қ., 25- б].
Мұсылман оқу орындарында қатаң талаптар қойылды, олардың бұзылуын
отаршылдық әкімшілік үнемі қудалап отырды. Бірақ бұған қарамастан,
Қазақстан аумағында мектептер мен медреселер саны үздіксіз өсе берді,
өйткені оқуға тілек білдірушілер саны барған сайын арта түсті.
Дәстүрлі мектептердегі оқуды бітіргеннен кейін қазақтар өз балаларын
шәкірттерді жаңаәдіспен оқытатын Уфадағы Ғалия, Орынбордағы Хусаиния,
Троицкідегі Расулия, Уазифа сияқты ірі медреселерге оқуын жалғастыруға
жіберетін.
Басқалармен салыстырғанда, Ғалия медресесінде мына пәндер:шығыс
тілдер, логика, философия, тарих, математика, география, орыс тілі, адам
физиологиясы оқытылатын. Бұл медресенің қабырғасында 300 – ден астам қазақ
баласы білім алды [13]. Олардың арасында қазақтың белгілі зиялылары,
жазушылары Б. Майлин, М. Жұмабаев, педагог – ақын Т. Жомартбаев, М.
Оразаев, Н. Манаев, Ж. Тілепбергенов, М. Тұрғанбаев, Ғ. Қайыров, Ә.
Сұлтанов және басқалар бар.
Медресенің тәрбиеленушілері озық демократиялық идеялардың ықпалына
түсті. Олар ескі оқыту әдістеріне, артта қалушылық пен надандыққа қарсы
шықты. Шәкірттер арасында ұлтты түлету, өз елінің тарихын, әдебиеті мен
тілін оқып – үйрену, зерттеу идеялары кең таралды. Ғалия медресесінің
қазақ шәкірттері жастарды әдебиетке тарту мақсатымен 1916 жылдан қолжазба
Садақ журналын шығарып тұрды. Садақ апта сайын шығарылды,оның
редакторлары сол жылдары медреседе оқып жүрген Б. Майлин мен Ж.
Тілепбергенов болатын. Садақ журналы елді жаңғыртуды қазақ әдеби тілін
дамыту, ұлттық әліпбиді қалыптастыру, ана тілінде оқулықтар шығару
проблемасымен ұштастырды. Елдің көзін ашып, рухани түлеуге үндеген озық
ойлы жас зиялы азаматтардың соңына түскен полициялық бақылаудың құпия
хабарында былай деп жазылған: Олар қазақ тілінде теріс бағытта шығарылған,
Уфада басылған кітапшаларды әкеліп, халық арасында таратады. Кітапшалар
арасынан: Оян, қазақ!, Тұр, қазақ! және Маса мысалдар жинағы мәлім,
аталған басылымдарда қырғыздардың (қазақтардың) құқықсыз ауыр жағдайы
туралы айтылады, аграрлық мәселе қозғалып,қазақтардың пайдалануындағы жер
мөлшерінің тарылғаны көрсетіледі.
Практикалық қызмет нәтижесінде Ғалия медресесінің шәкірттері қазақ
балаларына арнап Әліппе немесе жеңілдетілген оқыту құралын шығарды. 1913
жылдың қаңтарында Қазақ газетінде Ғалия медресесінің қазақ оқушыларының
хаты жарияланды, онда олардың өз қаражатымен кітаптар шығарғаны және тілек
білдірушілердің оларды Қазақ газетінің баспасынан сатып алуына болатыны
атап өтілген. М. Дулатов отандастарын, білімді және дәулетті адамдарды өзі
өмір сүрген уақыт ішінде көптеген қазақ жастарына білім берген Ғалия
медресесіне материалдық көмек көрсетуге шақырды.
Хусаиния медресесінің қазақ шәкірттері оқытушылардың қатысуымен
Қазақ тілін үйрену жөніндегі қоғам құрды, оның мақсаты қазақ әдебиеті
мұраларын басып шығару, қазақ тілінде мектептерге арналған оқулықтар мен
кітаптар құрастыру, болашақта қазақ тілінде газеттер шығаруға жәрдемдесу
болатын.
Патша үкіметі мұндай оқу орындарын орыс мемлекетінің жауы деп бағалады
және олардың түркі тілдес халықтарға ықпалын шектеуге бар күшін салып
ұмтылды. Ішкі істер министрі облыс губернаторына 1911 жылғы 12
желтоқсандағы құпия хатында былай деп атап өтті: Ресейдегі кейбір мұсылман
діни-оқу орындары, мысалы, Қазан қаласындағы жаңа әдістемелі Галеев
медресесі, Орынбордағы Хусаинов медресесі және Уфа қаласындағы Ғалия
медресесі, тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, осы училищелерде қалыптасқан
жалпы бағыттың арқасында жеткілікті дәрежеде сенімді деп санауға болмайтын
молдалар оқытып шығаратынына Сіздің назарыңызды аудару қажет деп
есептеймін [14].
Патша үкіметі қазақ халқы арасында оқу-ағарту ісін бастауыш білім
берумен, яғни орыс тілін және арифметиканың жай амалдарын үйретумен шектеу
жеткілікті деп санады, ал орта білім беруге, оның үстіне жоғары білім
беруге ол мүдделі болмады. Отаршыл өкімет орындары бастауыш мектептерді
әсте де қазақтардың толық және жан-жақты білім алуы үшін емес, болыс
басқарушылары жанында тілмаш, сұлтандардың іс жүргізушілері және т.б. болып
жұмыс істеуге жарарлықтай аздаған білім беру үшін ғана ашты. Орыс
әкімшілігінің қазақ балаларын бастауыш оқу орындарына тарту ниетін осымен
түсіндіруге болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында дамып келе жатқан капиталистік
шаруашылық жағдайда Халық ағарту министрлігінің бастауыш орыс – қазақ және
орыс мектептері елдің шаруашылық өмірінің қажеттерін қанағаттандыра алмады.
Ел өмірінде неғұрлым жоғары деңгейдегі оқу орындарын құру қажеттігі пісіп-
жетілді. Осыған байланысты өлкеде қалалық училищелер, орта мектептер
(гимназиялар), кәсіптік мектептер ұйымдастырыла бастады.
Қазақстан аумағында: 1876 жылдан Верный және Орал қалаларында ерлер
гимназиялары жұмыс істеді, 1871 жылы Орал мен Семейде қыздар гимназиялары
ашылды. Орта мектептерде оқу үшін жоғары ақы төленуі оларға негізгі
халықтың қолы жетпейтін етті. Өлкеде мектептердің үш үлгісі: педагогикалық,
ауыл шаруашылық және қолөнерлік үлгілері болды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында қазақ оқушыларына арналған интернаттар ашылды, олардың мақсаты
тәрбиеленушілерді отырықшы орыс адамының тұрмысы мен өмір салтына және орыс
тілін неғұрлым ойдағыдай оқуға үйрету еді. Алайда орыс өкімет орындарының
қатты өкінішіне қарай, мұндай интернаттар үмітті ақтамады. Төменгі ауыл
шаруашылық мектептерінің негізгі мақсаты – көшпелі қазақ қоғамында
егіншілік білімін тарату, қазақ санасына отырықшы тұрмыстың көшпелі тұрмыс
салтынан артықшылығын сіңіруге тиіс болады.
Патша үкіметі қазақ халқы арасынан өзіне сенімді тірек жасауға,
әкімшілік аппарат үшін, сондай-ақ орыстандыру рухында ағартушылық қызмет
атқаратын сенімді кадрлар даярлауға ұмтылды. Оқу бағдарламаларының мазмұны
да қазақ халқының экономикалық және мәдени дамуы мүдделерін негізге алмай,
отаршыл әкімшіліктің қажеттері мен талап-тілектеріне бейімделді. Орыс
өкімет орындарының мұндай кертартпа саясаты бүкіл отарлау кезеңінде
Қазақстанда бірде-бір жоғары оқу орнының ашылмауына әкеп соқты. Отаршыл
әкімшіліктің қазақ балаларын орта және оның үстіне жоғары білім алуға
жібермеу ниеті ұлттық сана-сезімнің өсуінен, қазақ халқының отаршылдық
режимге қарсы ұлт-азаттық қозғалысының өрлеуінен қорқу, сондай-ақ ұлт
зиялыларының пайда болуына жол бермеушілік туғызған еді.
Революцияға дейінгі Қазақстанда ұлттық орта оқу орындарының болмауы
қазақтарды өз балаларын орыс оқу орындарына беруге мәжбүр етті, ал олардағы
оқу үрдісінде орыс мәдениетіне басымдық берілетін және орыс тілі үстемдік
ететін. Сонымен бірге революцияға дейінгі Қазақстанның көптеген прогресшіл
қайраткерлерінің орыс оқу орындарында білім алғанын ұмытуға болмайды.
Бұратаналардың балалары кіре алатын алғашқы орта оқу орны Орынбордағы
Неплюев әскери училищесі болды, ол кейіннен Орынбор кадет корпусын 35 қазақ
бітірді [15]. Кадет корпусының алғашқы түлектерінің бірі – Орыс геогафиялық
қоғамының мүшесі сұлтан М. Тәукин, Орынбор өлкесінің бұратаналарға арналған
мұғалімдер мектептерін құру туралы ережелер әзірлеу комиссиясының мүшесі
С.Жантөрин болды [15, 25-қ., 2-т., 257 іс, 1-б.]. Этнография бөліміне
еңбегімен жәрдемдескені және қырғыздардың (қазақтардың) тұрмысы туралы
мақалалар мен әр түрлі этнографиялық бұйымдар бергені үшін Орыс
географиялық қоғамының күміс медалімен марапатталған, қоғамның
Ш.Уәлихановтан кейінгі алғашқы мүшелерінің бірі М.-С. Бабажанов та кадет
копусының түлегі болатын [16].
Қазақтар оқыған оқу орындарының бірі Орынбор гимназиясы болды, 1868-
1892 жылдарда гимназияда 52 қазақ оқыды [16, 2 –т., 371 іс, 5 б.]. Олардың
ішінде С. Сүйіншәлиев гимназияны 1877 жылы үздік бітірді, А. Бірімжанов
1891 жылы оқудағы жетістіктері үшін күміс медальмен марапатталды. Орынбор
гимназиясының көптеген түлектері өз білімдерін Қазан университетінде
жалғастырды. Мәселен, Қазан университетінде оқыған 25 қазақтың оны –
Орынбор гимназиясын бітіріп келгендер. ХІХ ғасырдың 70-жылдарына дейін
Қазан университетінде оқыған қазақтар бірлі-жарым болатын. 1863 жылы
университет Жарғысының қабылдануына байланысты гимназияларда курс бітірген
мұсылмандар Қазан университетіне түсу құқығын алды.
Осы кезеңде жоғары медициналық білімі бар алғашқы қазақ дәрігерлері
шықты. Олар негізінен Қазан, Саратов, Томск, Мәскеу университеттерінде,
сондай-ақ С.-Петербургтің әскери-медицина академиясы мен университетінде
білім алды. Мәселен, 1868-1913 жылдарда Қазан университетінің медицина
факультетін қазақтың 30 жас дәрігері бітіріп шыққан [17]. Қазан
университетінің медицина факультетін 1887 жылы бітірген алғашқы қазақтардың
бірі Мұхамеджан Қарабаев болатын. Оны бітіргеннен кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ұлттық интеллигенция түсінігі және оның тарихы
12
1.2 Қазақ интеллигенциясының әлемдік өркениетте алатын орны
21
1.3 Көкше өңірі зиялыларының қалыптасу ерекшеліктері
24
2 XIX ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН XX ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ ӨҢІРІНЕН
ШЫҚҚАН ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫ
2.1 XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші ширегіндегі өлкедегі қоғамдық-
саяси жағдай
38
2.2 Көкшетау өңірінің тарихи тұлғалары және олардың қоғамдық-саяси
қызметі
43
2.3 Өлкедегі ұлттық демократиялық интеллигенцияның мәдениет саласындағы
қызметі
80
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
86
ҚОСЫМШАЛАР
89
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ қоғамының дамуының тәуелсіздік
кезеңінде, рух пен дін, тіл халықтың әл-ауқат негізі шаруашылық-
экономикалық мәселелерін тарихи таным тұрғысынан жаңаша ой-пікір мен
көзқарастарды қалыптастыруда тарих ғылымының бүгінгі рөлі жоғары. Отандык
тарихнамада тарихшылар осы мәселелерді соңғы бес-алты жылда жүйелі түрде
қойып келеді. Өткен ұрпақтың осы жолдағы күресінің интелектуальдық
теориялық табыстарын қайта бағамдамайынша бүгінгі ұлттық идеологиямыздың
негізін қалыптастыру мүмкін еместігіне қоғам танушы ғалымдар үнемі назар
аударып отыр.
Зерттеушілерге XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезеңі
ерекше ынта-ықылас туғызатыны даусыз. Ресейде капиталистік қатынастардың
дамуы орталықтағы ғана емес, сонымен атар бүкіл отарлық шет аймақтардағы
өмір салаларында да, экономикада, мемлекеттік құрылымда, мәдениетте ғаламат
өзгерістерге жеткізді. Жаңа экономикалық укладтың объективті заңдарының
ықпалымен қазақтың қоғамдық санасында елеулі өзгерістер орнығып, ұлттық
интеллигенция қалыптаса бастады. Сондай-ақ Ресейде парламеттік жүйенің
өмірге келуі, қазақ даласы өкілдерінің 1 және 11 Думаға депутат боп
сайлануы ұлт зиялыларының саяси сана мен тәжиірбесінің жетілуіне ықпал
жасады. Қазақстанның солтүстік- шығыс өңірі Ресейде жүріп жатқан қызу саяси
үрдістің ықпалында дамып, жергілікті ұлт өкілдері мемлекеттік–саяси
процестерге тартылғанын Шаймерден Қосшығұлұлының екі мәрте мемлекеттік
Думаға мүшелікке сайлануы, 1906 бүкілресейлік мұсылмандар фракциясына
қатысып оның бағдарламасын жасауға қатысуы үлкен саяси маңызы бар оқиға
еді, Айдархан Тұрлыбаев сынды алаш қайраткерінің Алаш Орда үкіметінің - Ұлт
Кеңесінің мүшесі болғанының өзі-ақ көрсетеді. Сондай-ақ Көкше өңірінен
шыққан ұлт мүддесі үшін күрескен қайраткердің бірі ол Мәмбетәлі Шөбекұлының
шаруашылықты оның ішінде егіншілікті қазақ жерінде дамыту жөніндегі
идеялары өзінің өзектілігін әлі күнге жойған емес немесе Науан Хазіреттің
діни-рухани тұтастығымыз үшін күресі соңғы кезде елімізге жауыннан кейінгі
саңырау құлақтай қаптап кеткен түрлі секталардың шабуылына қарсы
күресушілер үшін үлгі боларлықтай. Оның үстіне сол кезде де дін мен діл
ұлттық білім беру жүйесіндегі мәселелермен тығыз байланыста болғанын
байқаймыз.
Соңғы ғасырлар бойы, қазақ жерінде орын алған түрлі саяси оқиғалар
ұлттық дүниетаным өрісін тұмшалап, ұлт мүддесінің шын жанашыры зиялылар
қатарын сирете түскендігі тарихтан белгілі. Өзіне бүкіл әлемнің сыни
көзқарасын туғызған тоталитаризм, халық мәдениетінде ұлт игілігіне үнемі
ұйытқы болып отырғын зиялылар ісін аяққа басып, тұлға ақиқатын терістеген
бейнесімен қалды. Мұндай қоғамда адам құндылығының жойылып, рухының жаси
бастайтынын да бүгін уақыт дәлелдеп отыр. Г. Лебон жазып кеткен, қай
уақытта да қол астына түрлі-түрлі халықты ноқталап отырған үлкен
империялардың маңдайына ешқандай ұзақ өмір сүру жазылмаған [1].
Ұлт зиялыларының өздері болмаса да, олардың дербес рухани тұлғасы
кейінгі ұрпаққа, елге арнаған игі істері, мұралары арқылы жететіндігіне де
тарих куә. Олардың халық мүддесі үшін атқарған парызды қызметтерін ел үшін
игілік, ұрпақ үшін құндылық дейтін себебіміз сол. Сондықтан да біз, соңғы
кездері азғана уақыт ішінде елімізде қолға алынып отырған ұлт тарихы мен
мәдениетін зерттеу жолындағы мәселелерді халық игілігі үшін атқарылып
отырған іс деп есептейміз. Бірақ, бұл жолда жүрген адамның алдында ұлт
құндылықтарын игеріп жарыққа шығарумен қатар, оған жанашырлық пен қарау
міндетінің де тұрғандығын ескергеніміз абзал.
Ұлттық интеллигенция феноменін тарихи негізде, әлеуметтік философия
тұрғысында зерттеудің мәні халықтың рухани дүниесін, сол рухани дүние
өкілдері зиялылар тағдырының шындығын кейінгі ұрпақ буынға жеткізіп
отыруымен терең және өзекті. Отандық мәдениеттанушы ғалым, Т.Х. Ғабитов
жазғандай: Мәдениет адамзат тарихын адамдық ететін, оның жалғасы мен
мұрагерлік құпиясын ашатын күш болғандықтан, оның дамуына ұйытқы болып
отыратын да ұлттық интеллигенция өкілдерінің тұлғалық феномені [2].
Сондықтан зиялылар тағдыры ел игілігімен сабақтас. Ұлт тұлғаларының рухани
болмысына тән кез-келген мәдени құбылыс халықтың игілік мұратына тәуелді.
Философия қызметі осы тарихи шындықтың рухани мәнін жан-жақты зерделеп,
халыққа түсіндіріп отыруымен терең.
Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ғылымда үстем болып келген таптық
көзқарас ұғымы әрбір адам мен әрбір халықтың жеке өзінің бостандығы, бүкіл
адамзат мәдениетіндегі жетістіктерге еркін қол жеткізу құқығы сияқты жалпы
адам баласына тән өркениетті игеру жолында қажырлықпен күрескен ХІХ-ХХ
ғасырлардағы қазақ интеллигенциясының қызметін объективті зерттеуге кедергі
жасаған болса, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары алаштың ардақтыларының ұлт-
азаттығы жолындағы күрестегі тарихи орнын қалпына келтіруге ұмтылғанымен
ұлт зиялылары күресін бүтіндей бағамдауға ғылыми әділ қөзқарастың
жеткіліксіздігі айқын байқалды. Қазақ интеллигенциясының қалыптасу тарихы,
осы процестің тарихи-мәдени алғышарттары бір жақты қарастырылды. Қазақ
интеллигенциясы алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің ықпалымен қалыптасып
дамыды деген сыңаржақ қағида орын алды. Қазақ интеллигенциясын
қалыптастырудағы ұлттық рухани бастау-көздер, қоғамда орын алған әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайлардың ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен XX
ғасырдың бас кезіндегі қазақ интеллигенциясының жаңа легінің пайда болуы
мен оның нақтылы іс-әрекетіне жасаған әсері, зерттеушілер назарынан тыс
қалды. Ал Алаш қозғалысының пайда болуына ұйытқы болып, Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметінің белсенді қайраткерлері болған Әлихан Бөкейхановтың
төңірегіне топтасқан ұлт зиялылары халық жаулары деген жалған жалалармен
айыпталып, олар туралы айтуға да, жазуға да ресми түрде тыйым салынды.
Осынау күрделі тарихымыздың кезінде зерттеуге тыйым салынған ақтаңдақ
беттерін саралау бүгінгі күн тарихшыларының алдындағы үлкен міндеттердің
бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Көкшетау өңірінен шыққан қазақ зиялыларының
халық мүддесіне қосқан үлестерін зерделеу және сол арқылы ұлттық мәдениет
пен қоғам дамуындағы дербес тұлғасын көрсету болып табылады. ХХ ғасырдың
басындағы зиялы қауымның пайда болуының тарихи – мәдени алғышарттарын
анықтау, оған нақты тарихи құжаттар негізінде талдау жасау, ұлттық зиялы
қауымның ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның
қоғамдық – саяси өмірінде алатын орны мен атқарған қызмет рөліне баға беру
болып табылады.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
- XIX ғ. соңы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегінде қазақ зиялыларының
тарихының күрделі тұстарын зерттеу мәселесін қарастыру. Ұлттық
реакцияшыл ұстанымда қалыптасқан қазақ зиялыларының ел болашағын өз
алдына дара мемлекет құру жолынан көрсете білу.
- Ұлттық интеллигенция феноменін тарихи-әлеуметтік тұрғыда зерттеу,
осыған сәйкес интеллигенция ұғымының нақты өлшемдерін, адам-әлем
мәселесінің рухани-әлеуметтік негіздерін айқындау.
- Қазақ зиялыларының қалыптасу ерекшеліктерін зерделеу, рухани
тұлғасының дербестігін, тұлғалық феномені: тектілігі мен даналығын
көрсету.
- Ұлттық мүдде тұрғысыдағы қызметтерін, ұлттық идеяға қосқан үлестерін
айту.
- Ұлттық идеяның әлеуметтік мәні мен халықтық рухын көрсету.
- Ұлттық мәдениет түсінігін, рухын ұлттық интеллигенция өкілдерінің
тарихи тұлғасы негізінде зерттеу. Осыған сай ұлттық мәдениет пен
ұлттық интеллигенция қызметінің тұтастығын анықтау.
- Қазақ зиялыларының әлемдік өркениетке қосқан үлестерін айту, әлем
мәдениеті кеңістігіндегі қазақ зиялыларының тұлғасын көрсету.
- Осыған сәйкес өркениеттілік түсінігінің ұлттық мәдениет кеңістігіне
сай тарихи тұлғалық көріністерін жаңа уақыт талабына сай зерттеу.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақстан тарихында ерекше зерттеуге тұрарлық
тақырыптардың бірі. Яғни, зиялыларымыздың тарихи тұлғасына тән бұл
құндылықтардың, философия тұрғысында ұлттық интеллигенция феноменін
зерттеуге қосар үлесі, жаңалығы баршылық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ зиялыларының ұлт мәдениетінде алар орны
және ұлт мүддесіне қосқан үлесі. Зерттеу пәніне қазақ зиялыларының тұлғалық
ерекшеліктері және оның қазақ мәдениетіндегі дербес рухани көзқарасы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні осы тақырыптың әлеуметтік-философиялық шеңберде
қарастырылуымен айқын. Дипломдық ізденістің ғылыми нәтижелері халық
мүддесіне қызмет етеді. Ұлт азаттығы қозғалысын объективті көзқарастар
тұрғысынан қарастыру принципі алынды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік,
тарихи тағылым тұрғысынан қарастырылды. Дипломдық жұмысты орындау
мақсатында, негізге алған идеялар мен ғылыми тұжырымдамалар әлеуметтік
философия ғылымында кеңінен қолданылып жүрген тарихи ұстаным, жан-жақты
зерделеу және объективті негізде қарастыру, тарихи және әлеуметтік тұрғыда
талдау, логикалық сараптау, жүйелеу сынды әдістер шеңберінде зерттелді және
жүйеленді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлт зиялыларының қалыптасу
үрдістерін саяси-қоғамдық процестермен байланыстыра қарастыру сондай-ақ
әліде болса алаш қайраткерлері оның кейбір белсенділерінің өмірі мен
қызметін зерттей түсуге назар аудару.
Зерттеу жұмысының тәжірбиелік маңызы. Дипломдық жұмыстың практикалық
мәні оның ғылыми нәтижелерінің жоғары, орта оқу орындарының студенттері
үшін оқу құралдарын құрастыру ісінде пайдалануға сонымен қатар, әлеуметтік-
философия мен өзге де қоғамдық пәндер айналымында дәріс сабақтарында
қолдануға және ұлттық идея, ұлттық мүдде, ұлттық мәдениет тақырыптары
төңірегінде арнайы курс дайындауға болады. Зерттеу жұмысын Қазақстан
тарихынан жоғарғы оқу орындарында, арнайы курста, жалпы қоғамдық ғылым
саласындағы еңбектерде, мектепте пайдалануға болады.
Көкше өңірінен шыққан алаш қайраткерлерінің Науан Хазірет, Шәймерден
Қосшығұлов, Айдархан Тұрлыбаев сынды қайраткерлерінің интелектуалдық,
азаматтық күрес жолы кімге болса да үлгі жол, халқына адал қызмет еткен
ерледің кейінгі ұрпаққа қалдырған аманаты, саяси-идеялогиялық капиталы
ендеше біздер осынау еркін ойлауға мүмкіндік туып тұрған заманда ол кісілер
аңсаған ұлт мұрат-мақсаттары жолындағы күрес тарихын зерделеу қасиетті
парызымыз боп табылады. Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік ұстанымдарын
нығайтуда олардың кейбір идеялары мен ұстанымдары уақыт тезінен өтіп өзінің
өміршеңдігін дәлелдей түсуде. Мәселен алаш қайраткерлерінің маңдай алды
тұлғасы Бөкейхановтың бөлінбейтін біртұтас Ресей идеясынан айнымаған кадет
партиясынан шығуы осы ұлттық мұрат-ұлттық мемлекет идеясынан туған еді.
Халықтың өткенін зерттеп зерделеу оның алдыңғы қатарлы өкілдерінің
өмірін білу тарихы, шындықты сол күйінде көрсету келешек ұрпақтың тарихты
терең түсінуінің, олардың саяси ойлау мәдениеті дамуының кепілі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зиялы қауым тақырыбы әрбір дәуір тынысы,
оқиғалардың ықпал-әсерімен қоғамтанушылар еңбектерінде әр қырынан
қарастырылып келді. Зиялы қауымның пайда болуы, қалыптасу тарихына, қызмет
ету механизміне, қоғамдағы рөліне арнап шетелдік тарихшылар да, кеңестік
ғалымдар мен бүгінгі зерттеушілер де бірқатар еңбектер жариялады.
Қазақстандық тарихнамада 20-30 жылдары кеңестік болмыс өктемдігі салқынын
тигізген бірқатар ғылыми еңбектер жазылып, оларда күні бүгінге дейін
кесімді шешімін таппаған проблемалар, атап айтқанда қазақ зиялы қауымның
пайда болуы мен қалыптасу жағдайлары қарастырылды.
Халқымыздың біртуар ұлы Т. Рысқұлов қазақ интеллигенциясының тарихи
тағдырына зор көңіл бөліп, оның пайда болуы мен қалыптасуының хронологиялық
ауқымын ХІХ ғасырдың аяғына жатқызды. Ол қазақ интеллигенциясы өкілдерінің
қызметін саяси, әлеуметтік, ұлттық бағдарды негізге ала отырып саралаудың
дәйектілігін атап өтті [3]. Қазақстандағы тарих ғылымының негізін
қалаушылардың бірі С.Ж. Асфендияров та өлкеде интеллигенцияның қалыптаса
бастауын ХІХ ғасырға жатқызды [4].
Алайда, қатаң таптық методологияға негізделген кеңестік тарихнамада
революцияға дейін қазақ интеллигенциясы болғанын теріске шығаратын
тұжырымдама берік орнықты. Ұлттық интеллигенцияның пайда болуы мен
қалыптасуын қарастыратын арнайы еңбектің атының өзі осыны дәлелдейді.
Ұлттық зиялы қауым тақырыбын зерттеудің 70-жылдардан бастап едәуір
жандана түскені байқалады. Проблеманың жекелеген қырларын зерттеуге
арналған, қазақ зиялы қауымы өкілдерінің өмірбаяндық деректеріне, олардың
саяси және дүниетанымдық қөзқарастарына тереңірек бойлаған еңбектері шықты
(Қ. Бисембиев, С. Бейсенбаев, Қ. Жаманбаев т.б.). Солардың ішінен Р.Б.
Сүлейменовтің орыс тілінде жарық көрген Мәдени революцияның лениндік
идеялары және олардың Қазақстанда жүзеге асырылуы [5] деген іргелі еңбегін
атап өткен жөн.
60-жылдардың орта шеніне карай отандық ғалымдардың еңбектерінде
Қазақстандағы социалистік құрылыстың түрлі кезеңдерінде интеллигенцияның
қалыптасуын, даму мәселелерін, олардың қызметі мен атқарған рөлін неғұрлым
кең ауқымда талдаушылық сипат алды.
Ұлттық интеллигенция тақырыбын зерттеудің 70-жылдардан бастап едәуір
жандана түскені байқалады.
Қазақ интеллигенциясы қалыптасуының күрделі проблемаларын жаңаша
зерделеудің егеменді еліміздің тарихнамасындағы айтулы кезеңі 80- жылдардың
соңынан басталады. Осы жылдары жарияланған басылымдарда интеллигенция
ұғымы мен оның тарихы бір қырынан қоғамды жаңғыртудағы интеллектуальдық
еңбектің рөлі, екінші қырынан екі басқа айқындама тұрғысынан қаралып,
интеллигенция мен өкіметтің, интеллигенция мен халықтың өзара қарым-
қатынасы туралы мәселелер көтерілді.
ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық өміріне арналған В.З.
Ғалиевтің еңбектерінде қазақ арасынан шыққан алғашқы оқыған, көзі ашық,
білімді азаматтар-зерттеушілер мен публицистер, аудармашылар мен жол
нұсқаушылар хақында құнды мәліметтер кеңінен қамтылған. Х.М. Әбжанов пен
Л.Я. Гуревич өз зерттеулерінде қазақ интеллигенциясының, оның мәні мен
атқарған қызметінің бірқатар проблемаларын қарастырды, интеллигенцияның
қалыптаса бастаған кезеңі туралы жаңсақ айтылған пікірлерді сынға алды.
Зерттеу жұмысының деректемесі. Соңғы жылдары интеллигенция тарихының
қадау-қадау проблемаларын жаңа тарихи таным мен методология тұрғысынан
саралауда қыруар істер тындырылды. Академик М.Қ. Қозыбаев өз еңбектерінде
интеллигенция тарихындағы ақтаңдақты беттердің сырын ашып, оның жазықсыз
жазаға ұшыраған қайраткерлерінің мұрасын зерттеудің бағыт-бағдарламасын
айқындап берді. Белгілі ғалым К.Н. Нүрпейісовтың дәйекті зерттеулері қазақ
интеллигенциясына таңылған қатал, әділетсіз бағаның ақиқатын анықтап,
тарихи шындықты қалпына келтіруге арналған. Егеменді еліміздің жаңа тарихи
танымын қалыптастыруда тындырымды ізденістерімен танымал М. Қойгелдиевтің
докторлық диссертациясында және соның негізінде жарияланған монографиясында
қазақ демократиялық интеллигенцияның XX ғасырдың алғашқы 20 жылындағы
қоғамдық-саяси қызметі жан-жақты терең қамтылған. Д. Аманжолованың
Казахский автономизм и Россия жуырда шыққан Алашорда на изломе ХХ века
атты монографиялар аталған тақырыпты жаңа пайымдаулар тұрғысынан қараумен
ерекшеленеді, әсіресе деректемелік базаның ауқымдылығымен көзге түседі.
Ж.Б. Әбілхожиннің еңбектерінде ұлттық-демократиялық интеллигенция
өкілдерінің қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан үлесі
тиісті бағасын алған. Көкшелік айтулы ұлт тұлғаларын зерттеуде көп еңбек
сіңіріп, бұрындары көпшілікке беймәлім боп келген алаш азаматтарының
қызметін, саяси-қоғамдық келбетін танытудағы профессор Қ. Әбуевтың
еңбектерінің орны ерекше. Ғалымның: Сұлтанғазы Уәлиханов, Мәмбетәлі
Шөбекұлы, Науан Хазірет, Шәймерден Қосшығұлов, Айдархан Тұрлыбаев турасында
жазған мақалалары мен кітаптары қазіргі алаштануға қосылған өзіндік үлес
болып табылады.
Сондай–ақ күнделікті баспасөз соның ішінде Өмірзақ Озғанбайдың Егемен
Қазақстан газетінде Ресей Думасындағы қазақтар атты көлемді мақала
жарияланып онда Көкшелік алаш азаматтары Айдархан Тұрлыбаев, Шаймерден
Қосщығұлов турасында біраз материалдар көпшілікке танымал болды.
Зерттеуші ғалымдар мен публицистердің шығармашылық ізденістері баспа
жүзінде жарық көрді. Зерттеу жұмысының деректік негіздері біршама архивтік
құжаттарды, шолуларды, қазіргі таңдағы баспасөз жарияланымдарын,
мәліметтерін біріктіріп отыр. Қарастырылып отырған кезеңдегі ұлттық
интеллигенция жайлы біршама маңызды архивтік деректер Омбы облысының
мемлекеттік архивінің қорында топтастырылған. Омбы мұрағатындағы мәселеге
қатысты құжаттар: 27, 65, 151 қорларда жинақталған. Мәселен, оларда М.
Сердалиннің өмірбаянына қатысты материалдар бар. Омбы техникалық
училищесінің директоры Добраховка губернатор міндетін атқарушы Ливенцовтың,
уезд бастығы Коноваловтың хаттары, Далалық генерал-губернатордың кеңсесіне
жазылған хаттар, Омбы архивінде Жасырын бақылауда жүрген қырғыз (қазақ) М.
Сердалин туралы жазба қатынастар деп аталатын іс сақталған. Омбыдағы
Смағұл оқыған оқу орнына қатысты архив қорында, оның қай күні құжат
тапсырып, неден емтихан бергеніне дейін тіркеліпті. Тақырыпқа қатысты тың
мәліметтер беретін деректік құжаттардың шоғырланған жері Қазақстан
Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты. Онда мәселеге байланысты
құжаттар 81, 369, 929 қорларда сақталуда. Зерттеуде Жұлдыз, Ақиқат,
Парасат, Арқа ажары, Егеменді Қазақстан, Оқжетпес, Көкшетау,
Солтүстік Қазақстан атты газет-журналдарға назар аударылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық мерзімі. XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басы. Аталған уақыттың саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени
өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де, әр алуан жаңалықтардың
қазақ қоғамының өміріне ене бастауы, әрине Қазақстанның Солтүстік
өңіріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсерін тигізбей қойған жоқ.
Қазақ интеллигенциясын қалыптастырудағы ұлттық рухани бастау-көздер,
қоғамда орын алған әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ интеллигенциясының жаңа
легінің пайда болуы мен оның нақты іс-әрекетіне әсерін тигізді.
Зерттеудің жұмысының географиялық шеңбері. Қазіргі Солтүстік Қазақстан,
Ақмола облыстарын қамтиды.
Зерттеу жұмысының қарастыратын негізгі мәселелері. Солтүстік өңірдің
тарихы Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Айтса айтқандай,
осыған дейінгімізді ой елегінен өткізгенде халқымыздың тарихында елеулі із
қалдырған, туған елі, жері үшін бар ғұмырын сарп еткен талай арыстарымызды
әлі де тани алмай, бүгінгі ұрпаққа насихаттай алмай жатқанымыз шындық.
Солардың ішінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген
Көкшелік жерлестеріміз, ғұлама ғалымдар, табанды қоғам қайраткерлері,
алаштың азаттығы үшін самұрық бейнелі байрағы бар айбарлы жүйемен ымырасыз
күресе білген Наурызбай Таласұлы, халқы оны сүйіспеншілікпен Науан Хазірет
деп атаған, Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан Тұрлыбаевтың өмірі мен қызметі
онан әрі зерттеуді талап етеді.
Науан Хазірет Таласұлының есімі зиялы қауымға кеңінен мәшһүр. Оның
Көкше өңірінде сіңірген ағартушылық қызметі ерен. Ұзақ уақыт Науан Хазірет
есімі тарихта өзінің әділ бағасын алмай келді. Осы ақтаңдақтардың орнын
толтыру мақсатында кейінгі кездерде бірқатар игі шаралар атқарылуда.
Мәмбетәлі Сердалин (Шөбеков) - Қазақстаннан шыққан алғашқы білікті де
білімді экономистердің бірі. Сонымен бірге ол әдебиет пен тарих саласында
да жан-жақты ізденістер жүргізіп, ірілі-ұсақты ғылыми еңбектер жазған озық
ойлы, оқымысты адам.
Айдархан Тұрлыбаев – алаш қозғалысының ірі қайраткері Ұлт кеңесінің
мүшесі Ақмола облысындағы алаш қозғалысының көшбасшысы, соңғы кезге дейін
Қазақстан тарихнамасында есімі еленбей келген көрнекті қайраткер алаш
қозғалысының бүтін бейнесін осы тұлғаларсыз елестету мүмкін де емес деп
білеміз. Өйткені осы азаматтар қажырлы еңбек еткен аймақ Қазақстанның ең
бай өлкелерінің бірі болып саналып, отаршылдық ең бір өрістеткен аймаққа
айналған болатын. Міне осындай дүлей күшке ақылымен, саяси-қарым
парасатымен қарсы тұра білген қайраткелердің күрескерлік жолын зерттей түсу
уақыт талабабы.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
әр тарау үш бөлімшеден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша материалдардан тұрады. Өз ұлтының, халықтың тарихы мен мәдениетін
зерттеуге деген бетбұрыс қазақ топырағында әр уақытта орын алып отырғаны
айқын. Өткен ғасыр басында өмір сүрген алаш зиялыларын айтпағаннын өзінде,
мәдениетіміздегі Шоқан, Ыбырай, Абай секілді ірі ғұлама ғалымдар мен
ойшылдарымыздың ұлттық мүдде тұрғысындағы ізденістері осы пікірімізді
дәлелдейді. Қазақ ұлтының шежірешілдігі де ұрпақтың өз тегіне, өз жеріне,
туған еліне деген тұлғалық түсінігін тереңдете түскен. Яғни, өз ұлтының
болмысын танып қана қоймай оның мәнін кейінгі ұрпаққа жеткізіп кетуді
мақсат еткен адамдар ел ішінде қай кезде де көп болған. Түптеп келгенде,
бұл дәстүр тарихтағы еліміздің өзінің төл мұраларын игеру жолындағы
ізденістерінің жан-жақтылығын танытады.
Ұлт зиялылары олардың Отан тарихындағы орны мен рөлі туралы сөз
қозғағанда бүгінгі таңда ол азаматтардың жалпыұлттық Алаштық ұлт- азаттық
күреспен байланысын айналып өтуге болмайды. Ғасырлар тоғысындағы ұлт-
азаттық қозғалысы сол кезеңдегі қазақ қоғамының сан қырлы әлеуметтік,
мәдени, саяси проблемаларын қамтып жатты, бүгінгі күнде сол зиялы қауым күн
тәртібіне қойған дін тәрбиесі, білім, ұлттық шаруашылық экономика
мәселелері өзінің өткірлігін жоя қойған жоқ, керсінше тәуелсіздік кезеңде
ол мәселелер жаңаша мән мен мазмұнға, мақсат-мұратқа ие болуда.
1. ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ұлттық интеллигенция түсінігі және оның тарихы
Зиялы қауым – қоғамдағы ғылыми – мәдени құндылықтарды қалыптастырып,
дамытатын және тарататын прогресшіл әлеуметтік топ. Орыс тілінде оның
баламасы ретінде интеллигенция термині жиі қолданылып жүр. Интеллигенция,
латын (intelligens) тілінен шығып, ақылды, түсінетін, ойлайтын, парасатты
деген мағынаны білдіреді. Интеллигенция термині ғылыми айналымға алғаш
рет Ресейде ХІХ ғасырдың 60-жылдары, ағылшын тілді сөздіктерге ХХ ғасырда
енген. Батыс Еуропа елдерінде интеллигенцияның синонимі ретінде
интеллектуал термині қолданылды. Қазақ тілінде оның баламасы ретінде
зиялы қауым термині жиі қолданылып жүр. Әдетте зиялы қауымды қоғамдағы
биік адамгершілік пен демократияшылдықтың көрінісіне балап, оған моральдік
жүк арта қарау дәстүрге айналған. Зиялы қауымның қоғамдағы әлеуметтік топ
ретінде пайда болуына тікелей қара жұмыс істемейтін, тек ой еңбегімен
шұғылданатын адамдардың өзгелерден бөлектеніп шығуы ықпал етті. Зиялы
қауымның тұңғыш тобын ғұрыптық рәсімдерді өткізу, ауру-сырқаудан емдеу,
болжам айту істерін атқарушы дана абыздар құрады. Бірте-бірте абыздар рөлін
ежелгі философтар, жыраулар, шешендер, ресми дінбасылары ауыстырды. Орта
ғасырларда кәсіби дәрігерлер, мұғалімдер, өнер иелері шықты. Қайта өрлеу
дәуіріндегі ғылымның, әдебиет пен өнердің дамуы нәтижесінде ғылыми-
техникалық зиялы қауым қалыптасып, зиялы қауым тобы зайырлық сипат иеленді.
Ой еңбегі адамдарының қызметіне мұқтаждық көбейіп, зиялы қауымның құрамы,
саны, сапасы артты. Зиялы қауымның өзге әлеуметтік топтардан басты
ерекшелігі – рухани құндылықтар жасауға бағытталған шығармашылық еңбек пен
олардың бойындағы адамзаттық даму мүддесін көздейтін әлеуметтік мұраттардың
басым болуы деп танылды. Осы проблеманы тарихи тұрғыдан зерттеуге ХХ
ғасырдың басында алғашқы талпыныстар жасалды.
Қазіргі таңда зиялы қауым ұғымы ғылымды, техниканы, өнер-білімді,
мәдениетті дамытушы топты бейнелейді. Атап айтқанда, интеллигенция
ұғымы:1) ақыл-ой еңбегімен шұғылданатын адамдар тобы; 2) жоғары білімді
адамдар жиынтығы; 3) ақыл-ой еңбегімен кәсіби шұғылданушы және сол бағытта
қажетті арнаулы білім алған адамдар тобы деген мағына береді. Ал атқаратын
әлеуметтік қызметі мен білім сипатына қарай интеллигенцияға жататын топ
ғылыми-техникалық, инженерлік-техникалық, гуманитарлық, денсаулық сақтау
саласы, әскери, әдебиет және өнер, педагогика т.б. салаларға бөлінеді.
Италия философы Антонио Грашми (1891-1937) интеллигентсіз қоғам
болмайды дей келе зиялы қауымды дәстүрлі, яғни табиғи және органикалық деп
екі топқа бөледі. Дәстүрлі зиялы қауымды халық өзі туғызады. Мысалы, қазақ
халқының тектілік пен парасаттылықты тең ұстаған хандары, билері,
шешендері, жыраулары осы дәстүрлі интеллигенцияға жатады. Ал органикалық
интеллигенцияны кәсіби жоғары білімді адамдар (мұғалімдер, агрономдар,
инженерлер т.б.) құрайды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында зиялы қауымның бірінші тобы – яғни даналық,
парасаттылық, рухани кемелдік қасиеттерді табиғи түрде бойына сіңірген
жыраулар, ақындар, ойшылдар, шешендер, абыздар, т.б. үлкен рөл атқарды.
Олар білім мен өнердің бір саласын меңгеріп қана қоймай, ойшылдық пен
өнерпаздық қабілетін биігіне көтеріп, елдің, халықтың болашақ даму бағдарын
болжап айта білді, ел билеушілері – хандар мен билерге, ел қорғаны –
батырларға сенімді кеңесшісі рөлін атқарды. Қоғамдағы әлеуметтік
қайшылықтарды көре біліп, батыл сынға алатын да солар еді. Асан Қайғыдан
бастап, Бұқар жырауға дейінгі жыраулар, Абайдан Жамбылға дейінгі ақындар,
мыңдаған шешендер мен абыздар,т.б.ғасырлар бойы дәстүрлі қазақ қоғамы ақыл-
ойының қаймағы іспетті болды. Қазақ қоғамында ХІХ ғасырдың ІІ жартысында
еуропалық білім алған қазақ жастарының тобы пайда болып, олар өзіне дейінгі
дәстүрлі қоғамдағы зиялы қауым дәстүрін жаңа сипатта жалғастырды [6].
Революцияға дейінгі тарихнамада интеллигенцияға қатысты үш бағыт
көрсетілетін: халықшылдық, либералдық, маркстік-лениндік. Бұл бағыттағы
зерттеушілер Ресей зиялыларының қоғамдағы орнын айқындауға тырысты. Ондай
еңбектерде көбінесе мұғалімдер, дәрігерлер, темір жол қызметкерлері,
студенттердің және тағы басқалардың өмірі мен қызметіне сипаттама
берілетін. Халықшылдық тәсілде зиялыларға қатысты белгілер нақты
көрсетілді. Мұндай белгілерге халықтың мүддесі үшін олар өзін-өзі құрбан
етуге дейін барады деген пікір негіз болды. Мұндай тәсілде зиялылардың
әлеуметтік-кәсіби белгілері жоққа шығарылып, зиялы қауымның бүкіл қызметі
саяси қызметте делінді.
Сол жылдары бұл пікірлерге қарсы жинақтар да шығады. Зиялылардың
мемлекетке, революциялық қозғалыстарға қатынасы туралы мәселені талдауға
түрлі саяи топтардың өкілдері белсене араласты.
Пікірталастарда орыс зиялыларының дүниетанымы, оның қоғамдағы орны мен
рөлі мәселесі қозғалды. Бұл мәселе әсіресе Н. Бердяевтің Философская
истина и интеллигентская правда мақаласында өткір қойылды. Либералды
тұжырымдаманың өкілдері Вехи жинағында интеллигенция ұғымын
саясаттандырғаны үшін халықшыларды сынады. Зиялылықты анықтаудағы
халықшылдық тәсіл оларды әлеуметтік-саяси сапа қалыптастырды деп санаушы
еді.
Бұл жерде біздің ойымыз бойынша зиялыларды сипаттауда оның рухани іске
араласу дәрежесін ғана көрсететін сыртқы жағын қарастырып қана қоймай,
сонымен қатар рухани құндылықтарды таратуда жетекші болатынын дәлелдейтін
ішкі сипатын да қарастырған маңызды деп есептейміз. Зиялылардың қалыптасуы,
әлеуметтік құрылыстағы оның орны мен рөлі, тарихи орны туралы мәселе де
зерттеушілердің назарынан тыс қалған емес. Интеллигенция термині Ресейдің
қоғамдық ойында көптеген пікір туғызды. Ғылыми пікірталастағы негізгі
мәселе интеллигенция ұғымын анықтаудан басталды. ХХ ғ. басындағы
тұжырымдамаларға қарасақ, интеллигенция ұғымы негізінде рухани бастама
жатыр. Ол ой еңбегімен айналысатын, ерекше жағдайда қалыптасқан әлеуметтік
топ. Талдаудың өзіндегі осы тұжырымдамаларға жүгінсек, ХХ ғасырдағы Ресей
зерттеушілері бұл мәселені адамгершілік көзқарас тұрғысынан қарастырды.
Н.А. Бердяев интеллигенция ұғымын адамгершіліктің өзі
интеллектуалдылықтан жоғары болды деген ресейлік ойдың өзіндік сипатымен
байланыстырады [7]. Яғни, өз сөзімізбен түсініктеме берер болсақ,
интеллигент дегеніміз ақыл ой, білімділік деңгейімен ғана емес
адамгершілік, ар-ожданымен айқындалады.
Зиялылар тапқа, әлеуметтік топқа жатпайтын ерекше қоғамдық топ ретінде
сипатталды. Мұндай пайымдаманы ұстайтындардың көзқарасы бойынша
интеллигенция этикалық жағынан тоғышарлыққа қарсы, әлеуметтік жағынан
топқа, тапқа жатпайтын адамдардың сабақтастық тобы, олар толығымен идеямен
айналысып, сол идеяға қызмет етуге дайын болады. Олар білімді, сонымен
қатар бар нәрсеге сыни көзқараспен қарайды. Әсіресе олар өз халқы үшін
күйіне біледі, өз отанының тағдыры үшін алаңдайды.
ХХ ғ. басындағы зерттеушілер интеллигенцияны әлеуметтік-этикалық
категория деп түсінді. Мысалы, интеллигенция деп нақты әлеуметтік
дүниетанымы, адамгершілік келбеті бар адамдары таныды. Интеллигент деген
сыни ойлай алатын адамдар, ескіге қарсы күресе алатын, жалпы теңдік пен
бақыт мұраты үшін күреске бастайтын, тоқыраушылықтың жауы, революционер,
әділдікті іздейтіндер. Осындай рухани-әлеуметтік тұрғыдан қарағанда
зиялылар тарихы идеялар мен қоғамдық ойлар жиынтығының тарихы. Оны нақты
тапқа жатқызу мүмкін емес. Осындай тәсілмен анықтаған кезде интеллигенция
феномені ұлттық санамен пара-пар келеді. Ұлттық сипат ұлтқа да өз ізін
қалдырады. Интеллигенция орыстықтың шынайы белгілерін көрсетті, сондықтан
бірқатар авторлар бұл ұғымды тек орыс интеллигенциясына ғана қолдану керек
деген пікірде.
Адам тиімділікті ғана ойлап қоймай, жеке өзі метафизикалы да ойлайды.
Ойлау принципіне сай адамдар ғылыми және көркемдік мектептерге, бағыттар
мен қозғалыстарға бөліне алады.
Н.П. Гордеевтің пікірінше, мұндай жағдайда тұлғалар тобының таптан,
әлеуметтен тыс тобын айтудың қажеті жоқ, өйткені әңгіме рухани тарих, ой
тарихы туралы болып отыр. Ал оны осы ұрпақтың кез келгені қайталай алады.
М.А. Славинский интеллигентті интелектуалды зертхана деп атап, онда
таза мәдени құндылықтардан басқа, ұлт азаттықтың және саяси құрылымның
түрлері мен кейпі жасалады деген пікір айтады [8]. Бұл автордың ұлтты
дамытудағы интеллигенцияның рөлі туралы мәселені көтергенін құптауға
болады. Автордың ойынша, интеллигенция өз халқының ұлттық санасының барлық
құрамдарын қорғайтыны анық. Оның мәдени дамуы сол халықтың мәдени даму
деңгейімен анықталады, оның көңіл-күйі де сол ұлттыкіндей, психикасы
халықтық санамен ұлттық психологияның ақырғы формасын береді. Халықтың
мәдени-ұлттық шығармашылығының басты қаруы болып табылатын ұлттық тіл соның
иелігінде болады. М.А. Славинскийдің пайымдамалары қазіргі заманғы
зерттеушілердің көзқарастарына қарама-қайшы келетінін байқауға болады.
Таптық қоғамдағы интеллигенцияның орны туралы айта отырып, С.Я.
Вольфсон оның пролетариат пен ұсақ буржуазия арасындағы аралық топ екенін,
пролетарлық интеллигенция терминіне қарсы екенін айқындап, кез-келген
интеллигенция тапқа тәуелсіз деп көрсетеді. Автордың бұл ұстанымы
интеллигенция туралы кеңестік тарихнамада оңшыл оппортунистік делінді.
Интелегенция туралы екінші тұжырымдаманы жақтаушылар оны күрделі
шығармашылық еңбекпен, кәсіби ой еңбегімен айналысатын адамдар тобы деп
таныды. Бұл анықтамаға назар аударсақ, В.И. Лениннің Бір қадам алға, екі
қадам артқа деген еңбегінде интеллигенцияға қатысты утилитаризм тәсілін
қолданғанын байқаймыз, ал бұл тәсіл большевиктер партиясы билікке келгеннен
кейін теория мен практикада жүзінде анықталды. Мұндай марксистік тәсілде
революцияға дейінгі және кеңестік кезеңдегі интеллигенция арасындағы
айырмашылық көрсетілмеді, оның рөлі мен орны да анықталмаған. Интеллигенция
қызметін таза кәсіби қызмет деп санайды [9].
В.И. Ленин орыс қоғамының ерекше тобы ретіндегі сословиесіз
интеллигенция тезисіне қарсы болып, орыстың алдыңғы қатарлы, либералды,
демократиялық интеллигенция буржуазиялық интеллигенция болды деп мәлімдеді.
И.В. Сталин интеллигенция мәнін теориялық жағынан қарапайым схемаға салды.
Ол В.И. Лениннен коммунистік қоғамды дамытудың жоғары деңгейіне жеткізетін
ерекше әлеуметтік топ деген пікірін ала отырып, кеңестік қоғамның
әлеуметтік-таптық құрылысының үштік формуласына енгізді.
Мұстафа Шоқай интеллигенция деп кім алдына жоғары мақсат қойып, сол
мақсат үшін барлығымен бірігетін білімді адамдарды атауға болатынын айтты.
Ұлттық интеллигенция құрамына өз халқының саяси, экономикалық және
әлеуметтік дамуы үшін еңбек ететіндер де енеді деп көрсетті [10]. Кеңестік
қоғамдық ғылымда интеллигенция мәселесі идеологияландырылды. Марксизм
догматикалық бұл мәселені ХХ ғ. 30-жж. толығымен бекітті. Интеллигенция
өзінің жеке дүниетанымы жоқ, қоғамның қандай да бір табының дүниетанымын
білдіретін ой еңбегі қызметкерлерінен тұратын әлеуметтік топ ретінде
анықталды. Бұдан басқа анықтамаларды қабылдамады. Кеңестік ғылымда ұзақ
уақыт бойы интеллигенцияның әлеуметтік-саяси дербестігі туралы мәселе жабық
болды.
Деректік мәліметтерге қарағанда алашшыл ұлт зиялылары саяси күрес
жүргізуді, дипломатиялық, идеологиялық әдістерді кең қолданған. Өйткені,
сол тарихи кезеңде қазақ қоғамының ішкі және сыртқы әсерлері яғни
демографиялық ара салмақ, орыс халқының шовинистік пиғылы, автономия ісін
жүзеге асыруда әрдайым дипломатиялық тәсілдерді қолдануға мәжбүр болды.
Өйтпеген жағдайда елде азамат соғысы өрті тұтануы мүмкін еді. Міне осы
жағдайды ескере отырып бұл кезеңдегі қазақ зиялыларының әр бағыттағы
белсенді қызметі нәтижесінде алаштық дипломатия мектебі қалыптасты деген
қорытынды да жасауымызға болады. Идеологиялық әдіс - қазақ қоғамын идеялық
тұрғыдан біріктіруге, халықтың саяси сана-сезімін оятуға және большевизмге
қарсы үгіт-насихат жүргізу жұмыстарында кеңінен қолданылды. Саяси күрес
жүргізудегі ұлт зиялыларының ұстанған әдістерінің ішіндегі маңыздыларының
бірі - қай жерде болмасын қалалық Думада, Земство мекемелерінде, Кеңестік
биліктің негізгі ықпалды, жауапты қызмет орындарын қолға алу арқылы ұлттық
мүддеге сай жұмыс жүргізу тәсілі болды. Сондай-ақ, Алаш зиялылары
большевиктерге қарсы саяси репрессиялық әдіске де жүгінуге тырысқан.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында Қазақстанның
әлеуметтік – экономикалық және саяси дамуында болған өзгерістер қазақ
халқының рухани өміріне терең әсер етті. Саяси, экономикалық экспансиямен
қоса, құлдыққа салушылардың мәдениеті күштеп танылды.
Патша өкіметінің кертартпа саясаты халыққа білім беру саласынан
мейлінше айқын аңғарылады. Отаршыл билік қазақ халқының мүдделері мен
құқықтарын елемей, оның рухани дамуын тежеді.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінде қарастырылып
отырған кезеңде орын алған соңғы құбылыстар қазақ қоғамының қоғамдық
санасындағы елеулі өзгерістерге әкеп соқты. Мұндай елеулі өзгерістер ұлттық
сана-сезімді оятуға жағдай жасады, қазақ қоғамында жаңа идеялардың, ой-
пікірлер мен көзқарастардың қалыптасуын анықтап берді. Мәдениет тұрғысынан
алғанда, дәуірдің жаңалықтары ең алдымен еуропалық өркениетті, жаңа
құндылықтарды бастапқыда әлеуметтік үстем топ өкілдерінің, адамдардың шағын
тобының меңгеруі орын алғанынан көрінді.
Ұлттық зиялылардың қалыптасу жолы бірдей болған жоқ, күрделі және
ұзаққа созылған үрдіс болды. Бұл жағдайдың халық шаруашылығында да,
мәдениетте де мамандар санының өсуінен көрінгені күмәнсіз. Оның барысын
отаршылдық режим жағдайлары, патша өкіметінің бағындырылған халық жөніндегі
кемсітушілік саясаты тежеп отырды. Дегенмен, ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ
ғасырдың басы халықтың интеллектуалдық күштері дамуындағы жаңа кезең болып
табылады.
Революцияға дейін Қазақстанда мұсылман мектептері мен медреселерде, не
орыс – қазақ, бұратаналық, ауылдық мектептерде оқып, бастауыш білім
алуға болатын еді. Мұсылман мектептері мен медреселері байырғы ұлттардың
балаларына білім және тәрбие берудің негізі, ал Ресейдің отарлауы
басталғанға дейін бірде-бір буындары болмады. Бұл мектептер мен
медреселердің басты мақсаты діни білім беру болғанымен, олардың оқу
бағдарламаларында зайырлы пәндердің де елеулі орын алғанын атап өткен жөн.
Оқыту және тәрбиелеу әдістерінің қаншалықты жетілдірілмегеніне қарамастан,
бұл мектептер мен медреселер мешіттің ғана емес, сонымен қатар қоғам мен
мемлекеттің де мүдделеріне қызмет етті. Медреселердің оқу бағдарламаларына
пәндердің мынадай топтамалары енгізілді: 1) араб тілі, грамматика,
морфология, синтаксис, этимология, араб риторикасы, араб тарихы, Құран оқу
туралы ғылым және ғылыми-мәдени пікірсайыстар; 2)дін ілімі мен заңтану –
Құранның мазмұны мен маңызы, құқық, діни ережелер, мұраны бөлу тәртібі
туралы ілім, заңтану негіздері; 3) философия, логика, математика,
география, астрономия, химия және жаратылыстану ғылымдары [11].
Отарлау кезеңінде, әсіресе ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында
өкімет орындары мұсылман мектептерінің өміріне араласпау туралы сөз жүзінде
мәлімдей отырып, орыс-бұратана ұлттар мектептері желісін кеңейту және басқа
да шаралар арқылы медреселерде оқитын балалар санын азайтуға қол жеткізді.
Патша үкіметі жаңа әдіспен оқытатын мұсылман мектептерінің қызметін
бейтараптандыру жөнінде белсенді шаралар қолданды, олар қазақ халқының
арасында исламшылдық және түрікшілдік идеяларды тарату жөніндегі қамалдар
деп қарастырылды.
Діни мектептер ретінде, мұсылман оқу орындары діни мекемелерге ғана
бағынышты болуға тиіс еді, сондықтан да мұсылман мектептерінің ықпалын
шектеп, оларды азаматтық мектептермен қосуға наразылық білдірілді. Алайда
бұған қарамастан, 1874 жылы Қазақстанның мұсылман мектептері Халық ағарту
министрлігіне тікілей бағындырылды. Империялық үкімет мұнымен енгізу арқылы
орыстандыру жөнінде тағы бір ірі қадам жасады [12]. Халық ағарту
министрлігінің ресми мандатын алған орыс әкімшілігі мұсылман мектептерінің
жанынан орыс сыныптарын ашуға белсене кірісті, мұның өзі мұсылман
мектептері жанындағы орыс сыныптары орыс мемлекетінің үстемдігін
орнықтыруға қажет деп санаған отаршылық әкімшіліктің қалың тобына қатты
ұнады. Көшпелі болса да, мұсылман болса да, қазақ орыс тілін білуге тиіс,
өйткені бұл – Мемлекеттік тіл, үкіметтік және сот орындарында іс сол тілде
жүргізіледі [12, 871-қ., 25- б].
Мұсылман оқу орындарында қатаң талаптар қойылды, олардың бұзылуын
отаршылдық әкімшілік үнемі қудалап отырды. Бірақ бұған қарамастан,
Қазақстан аумағында мектептер мен медреселер саны үздіксіз өсе берді,
өйткені оқуға тілек білдірушілер саны барған сайын арта түсті.
Дәстүрлі мектептердегі оқуды бітіргеннен кейін қазақтар өз балаларын
шәкірттерді жаңаәдіспен оқытатын Уфадағы Ғалия, Орынбордағы Хусаиния,
Троицкідегі Расулия, Уазифа сияқты ірі медреселерге оқуын жалғастыруға
жіберетін.
Басқалармен салыстырғанда, Ғалия медресесінде мына пәндер:шығыс
тілдер, логика, философия, тарих, математика, география, орыс тілі, адам
физиологиясы оқытылатын. Бұл медресенің қабырғасында 300 – ден астам қазақ
баласы білім алды [13]. Олардың арасында қазақтың белгілі зиялылары,
жазушылары Б. Майлин, М. Жұмабаев, педагог – ақын Т. Жомартбаев, М.
Оразаев, Н. Манаев, Ж. Тілепбергенов, М. Тұрғанбаев, Ғ. Қайыров, Ә.
Сұлтанов және басқалар бар.
Медресенің тәрбиеленушілері озық демократиялық идеялардың ықпалына
түсті. Олар ескі оқыту әдістеріне, артта қалушылық пен надандыққа қарсы
шықты. Шәкірттер арасында ұлтты түлету, өз елінің тарихын, әдебиеті мен
тілін оқып – үйрену, зерттеу идеялары кең таралды. Ғалия медресесінің
қазақ шәкірттері жастарды әдебиетке тарту мақсатымен 1916 жылдан қолжазба
Садақ журналын шығарып тұрды. Садақ апта сайын шығарылды,оның
редакторлары сол жылдары медреседе оқып жүрген Б. Майлин мен Ж.
Тілепбергенов болатын. Садақ журналы елді жаңғыртуды қазақ әдеби тілін
дамыту, ұлттық әліпбиді қалыптастыру, ана тілінде оқулықтар шығару
проблемасымен ұштастырды. Елдің көзін ашып, рухани түлеуге үндеген озық
ойлы жас зиялы азаматтардың соңына түскен полициялық бақылаудың құпия
хабарында былай деп жазылған: Олар қазақ тілінде теріс бағытта шығарылған,
Уфада басылған кітапшаларды әкеліп, халық арасында таратады. Кітапшалар
арасынан: Оян, қазақ!, Тұр, қазақ! және Маса мысалдар жинағы мәлім,
аталған басылымдарда қырғыздардың (қазақтардың) құқықсыз ауыр жағдайы
туралы айтылады, аграрлық мәселе қозғалып,қазақтардың пайдалануындағы жер
мөлшерінің тарылғаны көрсетіледі.
Практикалық қызмет нәтижесінде Ғалия медресесінің шәкірттері қазақ
балаларына арнап Әліппе немесе жеңілдетілген оқыту құралын шығарды. 1913
жылдың қаңтарында Қазақ газетінде Ғалия медресесінің қазақ оқушыларының
хаты жарияланды, онда олардың өз қаражатымен кітаптар шығарғаны және тілек
білдірушілердің оларды Қазақ газетінің баспасынан сатып алуына болатыны
атап өтілген. М. Дулатов отандастарын, білімді және дәулетті адамдарды өзі
өмір сүрген уақыт ішінде көптеген қазақ жастарына білім берген Ғалия
медресесіне материалдық көмек көрсетуге шақырды.
Хусаиния медресесінің қазақ шәкірттері оқытушылардың қатысуымен
Қазақ тілін үйрену жөніндегі қоғам құрды, оның мақсаты қазақ әдебиеті
мұраларын басып шығару, қазақ тілінде мектептерге арналған оқулықтар мен
кітаптар құрастыру, болашақта қазақ тілінде газеттер шығаруға жәрдемдесу
болатын.
Патша үкіметі мұндай оқу орындарын орыс мемлекетінің жауы деп бағалады
және олардың түркі тілдес халықтарға ықпалын шектеуге бар күшін салып
ұмтылды. Ішкі істер министрі облыс губернаторына 1911 жылғы 12
желтоқсандағы құпия хатында былай деп атап өтті: Ресейдегі кейбір мұсылман
діни-оқу орындары, мысалы, Қазан қаласындағы жаңа әдістемелі Галеев
медресесі, Орынбордағы Хусаинов медресесі және Уфа қаласындағы Ғалия
медресесі, тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, осы училищелерде қалыптасқан
жалпы бағыттың арқасында жеткілікті дәрежеде сенімді деп санауға болмайтын
молдалар оқытып шығаратынына Сіздің назарыңызды аудару қажет деп
есептеймін [14].
Патша үкіметі қазақ халқы арасында оқу-ағарту ісін бастауыш білім
берумен, яғни орыс тілін және арифметиканың жай амалдарын үйретумен шектеу
жеткілікті деп санады, ал орта білім беруге, оның үстіне жоғары білім
беруге ол мүдделі болмады. Отаршыл өкімет орындары бастауыш мектептерді
әсте де қазақтардың толық және жан-жақты білім алуы үшін емес, болыс
басқарушылары жанында тілмаш, сұлтандардың іс жүргізушілері және т.б. болып
жұмыс істеуге жарарлықтай аздаған білім беру үшін ғана ашты. Орыс
әкімшілігінің қазақ балаларын бастауыш оқу орындарына тарту ниетін осымен
түсіндіруге болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында дамып келе жатқан капиталистік
шаруашылық жағдайда Халық ағарту министрлігінің бастауыш орыс – қазақ және
орыс мектептері елдің шаруашылық өмірінің қажеттерін қанағаттандыра алмады.
Ел өмірінде неғұрлым жоғары деңгейдегі оқу орындарын құру қажеттігі пісіп-
жетілді. Осыған байланысты өлкеде қалалық училищелер, орта мектептер
(гимназиялар), кәсіптік мектептер ұйымдастырыла бастады.
Қазақстан аумағында: 1876 жылдан Верный және Орал қалаларында ерлер
гимназиялары жұмыс істеді, 1871 жылы Орал мен Семейде қыздар гимназиялары
ашылды. Орта мектептерде оқу үшін жоғары ақы төленуі оларға негізгі
халықтың қолы жетпейтін етті. Өлкеде мектептердің үш үлгісі: педагогикалық,
ауыл шаруашылық және қолөнерлік үлгілері болды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында қазақ оқушыларына арналған интернаттар ашылды, олардың мақсаты
тәрбиеленушілерді отырықшы орыс адамының тұрмысы мен өмір салтына және орыс
тілін неғұрлым ойдағыдай оқуға үйрету еді. Алайда орыс өкімет орындарының
қатты өкінішіне қарай, мұндай интернаттар үмітті ақтамады. Төменгі ауыл
шаруашылық мектептерінің негізгі мақсаты – көшпелі қазақ қоғамында
егіншілік білімін тарату, қазақ санасына отырықшы тұрмыстың көшпелі тұрмыс
салтынан артықшылығын сіңіруге тиіс болады.
Патша үкіметі қазақ халқы арасынан өзіне сенімді тірек жасауға,
әкімшілік аппарат үшін, сондай-ақ орыстандыру рухында ағартушылық қызмет
атқаратын сенімді кадрлар даярлауға ұмтылды. Оқу бағдарламаларының мазмұны
да қазақ халқының экономикалық және мәдени дамуы мүдделерін негізге алмай,
отаршыл әкімшіліктің қажеттері мен талап-тілектеріне бейімделді. Орыс
өкімет орындарының мұндай кертартпа саясаты бүкіл отарлау кезеңінде
Қазақстанда бірде-бір жоғары оқу орнының ашылмауына әкеп соқты. Отаршыл
әкімшіліктің қазақ балаларын орта және оның үстіне жоғары білім алуға
жібермеу ниеті ұлттық сана-сезімнің өсуінен, қазақ халқының отаршылдық
режимге қарсы ұлт-азаттық қозғалысының өрлеуінен қорқу, сондай-ақ ұлт
зиялыларының пайда болуына жол бермеушілік туғызған еді.
Революцияға дейінгі Қазақстанда ұлттық орта оқу орындарының болмауы
қазақтарды өз балаларын орыс оқу орындарына беруге мәжбүр етті, ал олардағы
оқу үрдісінде орыс мәдениетіне басымдық берілетін және орыс тілі үстемдік
ететін. Сонымен бірге революцияға дейінгі Қазақстанның көптеген прогресшіл
қайраткерлерінің орыс оқу орындарында білім алғанын ұмытуға болмайды.
Бұратаналардың балалары кіре алатын алғашқы орта оқу орны Орынбордағы
Неплюев әскери училищесі болды, ол кейіннен Орынбор кадет корпусын 35 қазақ
бітірді [15]. Кадет корпусының алғашқы түлектерінің бірі – Орыс геогафиялық
қоғамының мүшесі сұлтан М. Тәукин, Орынбор өлкесінің бұратаналарға арналған
мұғалімдер мектептерін құру туралы ережелер әзірлеу комиссиясының мүшесі
С.Жантөрин болды [15, 25-қ., 2-т., 257 іс, 1-б.]. Этнография бөліміне
еңбегімен жәрдемдескені және қырғыздардың (қазақтардың) тұрмысы туралы
мақалалар мен әр түрлі этнографиялық бұйымдар бергені үшін Орыс
географиялық қоғамының күміс медалімен марапатталған, қоғамның
Ш.Уәлихановтан кейінгі алғашқы мүшелерінің бірі М.-С. Бабажанов та кадет
копусының түлегі болатын [16].
Қазақтар оқыған оқу орындарының бірі Орынбор гимназиясы болды, 1868-
1892 жылдарда гимназияда 52 қазақ оқыды [16, 2 –т., 371 іс, 5 б.]. Олардың
ішінде С. Сүйіншәлиев гимназияны 1877 жылы үздік бітірді, А. Бірімжанов
1891 жылы оқудағы жетістіктері үшін күміс медальмен марапатталды. Орынбор
гимназиясының көптеген түлектері өз білімдерін Қазан университетінде
жалғастырды. Мәселен, Қазан университетінде оқыған 25 қазақтың оны –
Орынбор гимназиясын бітіріп келгендер. ХІХ ғасырдың 70-жылдарына дейін
Қазан университетінде оқыған қазақтар бірлі-жарым болатын. 1863 жылы
университет Жарғысының қабылдануына байланысты гимназияларда курс бітірген
мұсылмандар Қазан университетіне түсу құқығын алды.
Осы кезеңде жоғары медициналық білімі бар алғашқы қазақ дәрігерлері
шықты. Олар негізінен Қазан, Саратов, Томск, Мәскеу университеттерінде,
сондай-ақ С.-Петербургтің әскери-медицина академиясы мен университетінде
білім алды. Мәселен, 1868-1913 жылдарда Қазан университетінің медицина
факультетін қазақтың 30 жас дәрігері бітіріп шыққан [17]. Қазан
университетінің медицина факультетін 1887 жылы бітірген алғашқы қазақтардың
бірі Мұхамеджан Қарабаев болатын. Оны бітіргеннен кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz