Кенесарының патша әскерлеріне қарсы жүргізген шайқастары
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_______________кафедра
меңгерушісі ___________т.ғ.д. С.Д. Дильманов
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс
Мамандығы 050114 – Тарих
Орындаған
З. Арынова
Ғылыми жетекшісі
т. ғ. д
С.Д. Дильманов
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Арынова Зада
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы 050114 – Тарих
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ ЖАРШЫСЫ-ХАН КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫНЫҢ САЯСАТТАҒЫ ОРНЫ
1.1 Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің қарсаңындағы қазақ
қауымы
10
1.2 Кенесары Қасымұлының Орта Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасы 28
1.3Кенесары көтерілісінің негізгі себептері
38
2 КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ
2.1 Кенесарының патша әскерлеріне қарсы жүргізген шайқастары
56
2.2 Кенесары Қасымұлының ақырғы жорығы мен көтерілістің нәтежиесі
71
ҚОРЫТЫНДЫ
82
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
89
ҚОСЫМШАЛАР
92
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Отаршылдыққа қарсы бағытталған қазақ халқының
ұлт-азаттық күресінің мәселелерін зерттеушілеріміз шын мәнінде енді ғана
қолына ала бастады десек ағаттық болмас .Қазан төңкерісінен кейін XVIII
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басыңда өлкемізде болған отаршылдыққа қарсы
күресті зерттеуге арналған біраз монографиялық немесе басқа сипаттағы
еңбектердің жарық көргені рас.
Әсіресе бұл бағытта елеулі көзге түсер еңбектің авторы ретінде бұрынғы
патша офицері А. Ф. Рязановты атап өту ләзім. Академик М. П. Вяткиннің
Сырым Датов көтерілісіне арнаған мемлекеттік сыйлыққа ие болған зерттеуі де
тарих ғылымында бір белес болды. Алайда осы тақырыпқа арналған еңбектер
ішінде дара тұратын Е. Бекмахановтың зерттеуі тарихшыларға жаңа бағыт
болды. "Правда" газетіндегі (1950 ж, 26 XII.) белгілі мақаланың
идеологиялық біржақтылығына қарамастан профессор Е. Бекмаханов Кенесары
қозғалысының көптеген мәселелерін терең талдап берді. Бұл оқиғаның,
кітаптың және оның авторының тағдырына үлкен қиянат болғанын, ғалымның
саяси қуғын-сүргінге салынғанын республика жұртшылығы біледі.
Бұдан кейін кептеген зерттеушілер көне тарихты зерттеуге жүректері
дауалай бермеді.Тек республикамыздың тәуелсіздік алуы, коммунистік
идеологияның қыспағынан арылу, қоғамдық санадағы жаңа құбылыстар патша
үкіметінің Қазақ өлкесіндегі отарлық саясатын жаңа талап тұрғысынан
зерттеуге жол ашты. Бұл бостандық желінің есуі тарих ғылымында зерттеуге
"тиым салынған" тарихи оқиғаларды жаңа деректерге сүйеніп мазмұнын ашуға
мүмкіндік туғызды.
Әсіресе қазақ қауымының көңілінде жүрген Кенесарының аянышты тағдыры,
ол басқарған 1837-1847 жылдардағы бүкіл қазақтық көтеріліс мәселелері қайта
көтеріле бастады.
Талантты жазушымыз Есенберлиннің белгілі трилогиясының бір қомақты
бөлігінің хан Кенесарыға арнаулы көпшіліктің санасын бір сілкіндірді,
сұлтан кейіннен ақ киізге хан көтерген Кенесарының жеке басына көтеріліске
деген серпіліс тудырды. Республика баспасөз беттерінде осы оқиғалардың әр
мәселесін толықтыратын дербес мемлекеттің өткен кезеңін көрсететін
мақалалар жарық көрді.Е.Бекмахановтың белгілі кітабы да қайтадан баспадан
шықты [1]. Кенесары Қасымұлы көтерілісі әлі де болса терең зерттеліп, әділ
баға беріледі деп сенемін (сурет 1).
Хан Кененің туған өлкесі Көкшетауда көтерілістің басты ошақтарының бірі
Ақмолада. Астанада Кенесарының туғанына 190 жыл көтеріліске 155 жыл толуына
арналған республикалық ғылыми конференциялар болып өтті. Мектепке арналған
оқулықта осы жолдардың авторы Кенесары хан көтерілісіне арнайы тарау
арнады. Радио, теледидар басқа да бұқаралық ақпарат құралдары арқылы үш
жүздің ұлыстарын қамтыған ХІХ ғасырдағы өлкеміздегі ең ірі көтеріліс туралы
хабардар ұйымдастырылды. Дербес елдің алға қарыштап дамуы тарихи шындықты
мейілінше тереңдетіп зерттеуді, халқымыздың өзіндік жолы бар тарихын жаңа
табылған деректерге сүйеніп зерттеуді талап етеді.
Кенесары ханның әлі де кеңейтіп көрсетілмеген саясатшылдығы,
дипломатиялық өнері қолбасшылық қасиетіне ой жүгірту көмескі жақтарын
айқындау. Жұмыстың негізінде екі мәселе ханның саясатшылдығы мен
қолбасшылдық дарандылығын арнайы сипаттауға арнаулы, әрине кездейсоқтық
емес.Жұмыс негізінде жаңа архив құжаттарымен сол ХІХ-ХХ ғасыр басында жарық
көрген мәліметтерге негізделген.Көтерілістің әсіресе саяси мәселелірін
анықтауда автор өз қортындыларын негіздеуге тырысты [2].
Кенесарының айлакер саясатшылдығы көтерілістің алғашқы кезеңінен бірден
байқалды. Әрине, сол заманда төңірегін күшпен жапырып, ауыздықталмаған
Ресей билеп-төстеушілерінің Қазақ жерін жаулап алмай тынбайтындығына
көрегендікпен кезі жеткен Кенесары бар қабілетін патшаның жаулаушылық
қимылдарын тоқтатуга немесе оның қарқынын әлсіретіп, үш жүздің бірлігін
нығайтуға жұмсады. Орынбор губернаторы, граф В. Л Перовский арқылы патшаға
жеткізуге дәмеленген хаттарының бірінде өзі бастаған азаттық қозғалысты
тоқтатудың бірден-бір шарты өлкемізде бекіністер салуды, қалалар тұрғызуды,
округтарды ұйымдастыруды 35 жылға тоқтату деп білген: "Ұлытау мен Кішітау
өңіріне Сібір шептерінен әскер жібермеуіңізді өтінемін. Мәселені басқаша
шешсеңіздер, біздің әйелдеріміз бен балаларымыз ығысып қалады, патша
ағзамға қызмет ете алмайды",- деп толқуын білдірген. Әрине, қазақ
сұлтанының осы хатында қаңдыбалақ Николай 1-шіні "шахиншах (патшалардың
патшасы) деп лепірте мадақтағанымен оған алыс та, жақын да болсамда
жүрегіммен, жаныммен қызмет етуге дайынмын, маған бір шен немесе грамота
алып беріңіз — деген сол В. А Перовскийға арналған хаттағы аты шулы
сұлтанның соңдай момақан бола қалғаны қалай да болмасын қазақ өлкесіне
Ресей әскерлерін жолатпаудың қамы деп түсінгеніміз жөн.
Зерттеудің мақсаты. Соңғы жылдары қазақ тарихында айрықша із қалдырған
тарихи тұлғалар тарихы мен тағдырын, қоғамдық-саяси қызметі мен іс-
әрекетін, бүгінгі егемендігімізге қосқан үлесін зерделеуге ерекше назар
аударылуда. Осыдан туындайтын қажеттілік ХІХ ғасырдың 20-40 ж.ж.
аралығындағы Кенесары Қасымұлының тарихын зерттеу арқылы осы әулеттің қазақ
қоғамындағы орны мен рөлін саралау біздің мақсатымыз болып отыр.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Кенесары ханның қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына әсер еткен
ілгерісі;
- Кенесарының Ресеймен дипломатиялық қарым-қатынасы. Ресеймен арадағы қарым-
қатынастарын жаңаша пайымдап, тың мұрағат деректері арқылы толықтыра,
салыстыра отырып, заман талабына сай қорыту;
- Кенесарының өмірі мен қызметі, Қасым төре қайтыс болғаннан кейін
қазақтарын басқаруы, Кенесары Қасымұлының хан тағына көтерілуін, олардың
дәстүрлі хандық басқаруды сақтауға ұмтылысын, Кенесары ханның бүкіл
Қазақстанның белді тұлғаларымен, және Орынбор, Омбы әкімшілігімен арадағы
байланыстарын соны мұрағат құжаттарымен саралау;
- Кенесары Қасымұлының өз елі, жері үшін қосқан құндылықтары. Хандық
биліктің жойылуынан кейінгі қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістерді анықтау;
- Кенесары хан Ресей үкіметіне бағытындағы қызметтеріне жаңаша талдау
жасау және олардың Қазақ даласына тереңдей енген отаршыл орыс саясатына
қарсы жүргізген күресін зерделеу арқылы қазақ елінің өз тәуелсіздігі үшін
жанқиярлықпен күрескен жылдарынан тарихи оқиғаларды айқындай түсу;
Аталған міндеттердің барлығы таңдап алынған зерттеуіміздің маңыздылығын
айғақтап қана қоймай, сонымен бірге XIX ғасырлардағы ұлттық тарихымызды
толықтыра түседі.
Жұмыстың зерттелу пәні. Дипломдық жұмыс мұрағатқа, Қазақстан тарихына,
саясаттануға және тағы да басқа ғылымдарға сүйене отырып зерттеледі
Зерттеудің нысаны. Қазақтың сонғы ханы Кенесары көтерілісіндегі
кемшіліктердің бүркелуі бетіне азды-көпті айқындық нышанын бермек
мақсатымен айтылар сөзімді мынандай бір деректермен бастағым келеді.
Ф.Брокгауз бен И. Эфронның әлемге аян энциклопедиялық сөздігінде: "Кенесары
есімі ол қаза болысымен-ақ аңызға айналды да, өздерінің батыры туралы жыр-
қисса тудырған Ақмола, Торғай қырғыздары арасында осы кезге дейін айтылып
келе жатыр." Бұл 1895-жылғы лебіз еді. Одан беріде Кенесары атын ардақтап,
дәріптеген аңыз-әңгіме дүниелер, ғылыми еңбектер, көркем шығармалар еселеп
молая түскен толассыз толқынмен өзіміз өмір сүріп отырған ғасырымыздың дәл
орта шеніне дейін келген еді.
1950-жылғы 26-желтоқсанда "Правда" газетінің бетінде "Қазақстан тарихының
мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын" деген көлемді мақала
жарық көргеннен кейін былай сап тыйылды.
Мақала авторлары Т. Шойынбаев, Х. Айдарова, А. Якунин: "Бұл қазақ
халқын кері тартқан патриархалдық-феодалдық тіректерді нығайтуға, орта
ғасырлық хандық өкіметті қайта орнатуға, Қазақстанды Ресейден және ұлы орыс
халқынан бөлектеуге тартқан реакцияшыл қозғалыс болды",-деген кесім айтты
[3].
Сол сол-ақ екен, Кенесарының әруағына қарсы күрес орасан күшпен қызу
басталып кете барды. Өліні тірі қашан да жеңбек. Кенесары қатты жеңілді.
Халықтың лағнет-қарғысына ұщыраған қас жауы да, қанішер-қарақшы да, ұлы
орыс халқының қазақ даласына әкелген іргешіл рөлін түсінбеген ұлтшыл да
делінді Кенесары әруағына қырық жыл бойы топырақ шаштық.
Соңғы жылдардағы демократия мен жариялылықтың жаңа лебі бізді көп-көп жайға
жаңаша қарауға жол ашып бергені белгілі. Осынау замана легіне ілесе
Кенесарыға қатысты қайтадан жаңаша сөз қозғала бастады.
Профессор Әбді Тұрсынбаев көшбасшы лебіз білдіріп Кенесары қозғалысын
даттап, лағнеттеп келген сыңаржақ үкімнің шындықтан ауылы алыс екенін ашық
айтып: "Ұлттық қозғалысты реакциялық деп санауға еш негіз жоқ деп ойлаймыз.
Ол орталыққа қарсы сипатта болды",-деп жасқанбай сөйледі
Ал 1989-жылғы 30-қазанда ғұлама ғалымымыз Санжар Аспандияровтың 100
жылдығына арналған ғылыми конфериенцияда баяндама жасаған өзбек ғалымы М.
Махмұдов: "Кенесары-қазақ халқының ұлттық батыры!"-деп, қазық қаққандай ғып
нық айттыҚазақ халқының XIX-ғасырда өткен ең даңқты перзенті Кенесары
туралы берілген осы қарама-қайшы екі бағаның оңы қайсысы, терісі қайсысы
екенін осы дипломдық жұмысым арқылы дәлелдеп көрсетпекпін. Кенесары
Қасымұлы бастаған ұлт азаттық көтеріліс тек азаттық аңсаған қазақ халқының
мүддесі үшін болған күрес.
Зерттеудің теориялық әдісі. Жұмыста Кенесары Қасымұлының ХҮІІІ-ХІХ
ғасырларда болған барлық ірі көтерілістердің ішіндегі Кенесары Қасымұлы
көтерілісінің ерекшелігі,себептері қарастырылады. 1822 жылы Сібір қазақтары
туралы устав далалық аудандарды басқару құрылымын өзгертілуі, басқарудың
округтік жүйесі енгізілуі. Қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылдарға
бөлінуі. Кенесарының көтерілістегі шайқастары,ақырғы жорығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. XIX ғасырдағы ұлт-азаттық
көтерілістердің себеп салдары,1837-1847 жылдардағы Кенесары хан басқарған
көтеріліске байланысты күрделі мәселелердің талқылануы. Белгілі әскербасы
Кенесары Қасымұлы Ресей сияқты ірі елмен көп жылға созылған күреске бас
бола отырып, өзінің туы астында жиналған қолды, заман талабына сай жағдайға
бейімдеуде қажымай еңбектенуі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Кенесары қозғалысын сипаттауда бір белес 1943
жылы жарық көрген "Қазақ ССР тарихы" Көтерілістің басты мәселелері
негізінде тиянақты, дәйекті деректерге сүйеніп жазылған бұл басылымдағы
көтеріліске берілген баға пайымды қорытындылармен түйінделді.1837-1847
жылдардағы көтерілісті зерттеуде елеулі оқиға 1947 жылы жарық көрген
көрнекті тарихшы Б. Бекмахановтың атақты еңбегі. Бұл монографияны Орта Азия
және Қазақстан өңіріңдегі сол жылдардағы айрықша құнды еңбек болғандығын
қазіргі кездегі тарих ғылымының даму барысы да дәлелдеп отыр.
Мұрағат деректері және әр түрлі сипаттағы құжаттар негізінде жазылған бұл
еңбек ғылыми қауымды бір сілкіңдіріп тастағаны мәлім.
Алайда кітап баспадан шығып үлгермей жатып-ақ ғалымдардың бір белігі
осы еңбекті табалап, ата жауын көргендей өршелене қарсы шықты.
"Монографиялар мен басқа жалпылама еңбектердің болмауы,- деп жазды ғалым,-
бірқатар қиыңдықтар тудыратыны сөзсіз. Кейбір автордың зерттеген мәселелері
әлі де толық шешілмегенін жоққа шығару қиын.Алайда кітапты сынаушылар
еңбектің мазмұны емес, талантты ғалымның сағын сындыруға бағыт алды.
Әсіресе осы кітапқа ершелене шабуыл жасаған авторлардың ішінен А. Ф. Якунин
мен X.Айдарова ерекше сыңаржақты бағыттарынан тайғысы келмеді.Ал 1946 жылы
X. Айдарованың академиялық баспада жарияланған мақалаларының біріңде
Е.Бекмахановтың осы көтеріліске арналған мақаласына мұрағат деректерін мол
пайдаланған, бұқараның кең қатысқан көтерілісі" деп бағаланған [4].
Айта кететін бір жағдай - 1948 жылы осы кітапқа жарияланған алғашқы сыни
мақалада тарихшы Е. Ділмұхамедов, зерттеудің бірқатар кемшіліктеріне көніл
аударып, негізінде өте құнды кітап деп қорытындылады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Хан Кенесарының саясатында Орта Азия елдері
көтерілістің басынан Қырғыз алатауындағы оқиғаға дейін басты орын алды.
Ұзақ жылдар бойы жақсы қаруланған патша әскерлерімен табан тіресе алысқан
Кенесарының бір қасиеті - қиыншылықтарға төзімділігі. Үш жүздің кең
даласының ой-шұңқырын алақанындағы қыртыстарындай білген, туған өлкесіиің
географиялық жағдайын көтеріліс кезіңде мейлінше пайдалана білген
Кенесарының жауынгерлерінің рухы, жеке басының табандылығы да халық
жырларындағы теңеулерге сай
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Қазақ халқының ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда
болған барлық ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі, оған
үш жүздің бұқара халқы түгел қатысты. Олар күреске бірден, жұмыла
қосылмағанымен, жекелеген облыстар қозғалысқа тартылған кезде өзге
аудандардағы қозғалыс басылып қалып отырғанымен Кенесары көтерілісі алғашқы
жылдардың өзінде -ақ ғаламат кең құлаш жайып, бүкіл халық көтерілген
қозғалысқа айналды. Қозғалыстың бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын
көрінген саяси сипаты Кенесары көтерілісінің өзіне тән ерекшелігі еді деу
керек. Кенесарының көтерілісіне қазақтың басты руларының бәрі қатысты. Олар
Ұлы жүз бен Орта жүздің бірқатар рулары Кенесарының қол астына біріккен
1838 жылдан бастап қатысады. Қазақ руларының 1838 жылғы қозғалысқа, яғни
күрестің бастапқы кезеңіне қатысуы туралы мәліметтердің тым шашырандылығы
себепті біз тиісті деректерді сол жылға арналған очеркте береміз. Кестеге
қатысты ескертулерде аталған рудың көтеріліске қатысқанын растайтын жеке
адамдардың куәландыруларын, чиновниктер көрсетінділерінің осы жөнау деген
тұстарын және Кенесары жақтастарының айғақтарын келтіреміз.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда болған
барлық ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі.Кенесары хан
бастаған 1837-1847 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс. Ұлы жүз бен Орта
жүздің бірқатар рулары Кенесарының қол астына біріккен 1838 жылдан бастап
қатысады.1838 жылы Кенасары соғыс қимылдарын көктемде Ақмола приказын
қоршауға алып өртеді. 1841 жылы ақпан айында Кенесары Қоқан хандығын шабуыл
жасады. 1841 жылы қыркүйегінде қазақтардың Үш Жүздің ықпалды билері
Кенесарыны хан сайлады. Отарлауға қарсы күресте Кенесарының ұрыс
даласындағы қомақты жеңістерінің бірі 1844 жылы тамыз айыңда Екатерининская
бекінісіне шабуылы болды. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Кенесары
Қасымұлының көтерілісін тек қарапайым халықтың мүдесі үшін болған көтеріліс
деп білемін.
Зерттеудің географиялық аймағы. Хан Кенесарының саясатында Орта Азия
елдері көтерілістің басынан Қырғыз алатауындағы оқиғаға дейін басты орын
алды. Ұзақ жылдар бойы жақсы қаруланған патша әскерлерімен табан тіресе
алысқан Кенесарының бір қасиеті - қиыншылықтарға төзімділігі. Үш жүздің кең
даласының ой-шұңқырын алақанындағы қыртыстарындай білген, туған өлкесіиің
географиялық жағдайын көтеріліс кезіңде мейлінше пайдалана білген
Кенесарының жауынгерлерінің рухы, жеке басының табандылығы да халық
жырларындағы теңеулерге сай [5].
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойған мақсат
,міндеттері негізінде белгілі бір жүйеде құрылған. Ұсынылып отырған ғылыми
жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан, қосымшадан тұрады.
Жұмыстың соңында деректер тізімі көрсетілген
Сөйтіп, ұсынылып отырған жұмыстың әдіснамалық негізі толық түрде ғылыми
әдістер кешенімен және тарихшылардың, теоретикалық ой-толғамдарымен
келтірілген,сонымен қатар индукция ,дедукция, бақылау, сараптау және т.б.
әдістері пайдаланылған.
1 ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ ЖАРШЫСЫ-ХАН КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫНЫҢ САЯСАТТАҒЫ ОРНЫ
1.1 Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің қарсаңындағы
қазақ қауымы
XIX ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жандармы
ретінде ұлт-азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш
қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта
жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі ұлы жүзді
басып алуды, оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әліде дербестіктерін сақтаған
Орта Азияға шығуға, сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды
ойластырды. Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де
болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді. Шын мәнінде XVIII ғасырдың соңғы
ширегі, XIX ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл,
Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі бекіністердің төңірегінде
100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған
ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген
иеліктерін көшпеңді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы
Марк Раевтың "Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы
болмаған" деп қорытындылауында жөн бар.
Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір
себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен
байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін
жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды. Завод, фабрикалық бұйымдар мен
күнделікті өмірге, шаруашылық мұқтажына қажетті өнімдер қазақ аулының
өзінде жасалынбауы бірте-бірте қазақ руларын шекаралас өңірдегі Ресей
жәрмеңкелеріне, Хиуа, Бұхара, әсіресе, Қоқан хандықтарына тәуелділігін
күшейтті [6].
Патша үкіметінің Қазақстанды жаулап алу жоспарының іске асуын әсіресе
мүдделендірген саудадан түсетін, мемлекеттік қазынаның үнемді көзі - баж
салығы еді. XIX ғасырдың басында Ресейден Орта Азияға, Шыңжанға тағы да
басқа Орталық Азия елдеріне баратын дәнекерлік керуен жолдары қазақ даласын
басып өтетін. Тіпті алыста жатқан Константинопольден (Стамбулдан) Орталық
Азияға бет алған керуендер де осы аймақпен жылжитын . Баж салығын төлеуден
қашқақтаған көптеген керуендер талауға да түсетін. Орыс үкіметі осы
керуендерден жиналатын баж салығын өз қазынасына ғана жинаттыру үшін
Ресейдің, билігін әлі де мойындамаған сұлтан, билердің ауылдарына қарулы
қол жіберіп, қыр көрсетіп отыратын. 1800 жылы патша үкіметі осындай
керуендерді мазалаған қазақтарды жауапқа тарту үшін шекаралық сот
ұйымдастырды. 1803 жылы наурыз айының 31-де Сібір шекаралық басқармасына
Мемлекеттік Сенаттан түскен нұскауда қазақ даласынан Семей және Қызылжар
қалаларына бағыт алған керуендерді қазақтардан қорғау үшін қазақтардан
қарулы күзет қою тапсырылды. Иркутск генерал-губернаторы И. Селифонтовтың
коммерция (сауда) министріне жолдаған хатында көпестердің керуеңдерінің
Қазақ даласында жиі талауға түсетініне байланысты шекаралық бекініс
коменданттарына күзетке берілетін қазактар санын 20 адамға дейін жеткізу
көзделген.Керуендердің жанында тұрақты қарулы қазақ отрядтарын ұстау өкімет
үшін қымбатқа түсті және барлық керуендерді шығатын қонысынан баратын
жеріне дейін апарып салу көп қаражат қажет етті. Мәселені шешудің бір жолы
осындай стратегиялық маңызды өлкені Ресей империясының құрамына қосу еді.
XIX ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған
бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңірінен
келген орыс-қазақ шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та
қарамады, олар біртіндеп рулардың қауымдық меншігі жайылымдық жердің табиғи
түрде пайдаланылуына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша
көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау ру ақсақалдарының,
көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін. Қайшылық шиеленіскен жағдайда
барымта, рулық тартыс, феодалдардың ішкі жанталасы жиілеп, кикілжіңге
соқтыратын. Өмірі малмен, көшпенді шаруашылықпен байланысты болғандықтан
әрқашан ауыл ақсақалдары осындай болмашы алауыздықтарды да шешіп отыратын.
Әсіресе Солтүстік, Шығыс Қазақстанда суы мен жайылымы мол Ертіс, Есіл
өзендерінің бойында, немесе оған жақын аймақта қоныстаушы орыс шаруаларының
санының ұлғаюы, жайылымдық жерлердің тарылуы қазақтардың наразылығының ашық
көрінісіне әсерін тигізбей қоймады. "Олар үкіметтен ешқандай көмек алмай,
бұрын қырғыздардың қолында болған жерлерге жапа-тармағай қоныстана бастады"
.
Жазғы кеш кезінде жүздеген шақырым тіпті онан да аумақты жерді малымен,
жанұяларымен көшіп өтетін ауылдардың жағдайы тіпті ауырлады. Енді қайда
барса да орыс бекіністері алдан шығып отырды, бұрынғы емін-еркін жайлайтын
жерлер тарылып, патшаның отаршылдық шеңгелі барған сайын алқымнан сығымдап
бара жатты. Малға өте керекті қоректің бетегенің далалық жазықтарда қаптай
өсетінін ескерсек, мал шаруашылығы үшін далалық өңірдің қаншалықты маңызды
болғаны да есімізге түсер еді [7].
Далалық алқапта қазақтардың ауыл-ауыл болып жіктеліп көшіп-қонған
өмірін патша губернаторлары, осы аймақты отарлауға қарулы қолмен келген
әскери шенді офицерлері, чиновниктері түсіңді ме екен? Көпшілігі Омбыда,
Орынборда отырып қазақ даласын қалай игерудің жоспарларымен бастары қатқан
автохтонды тұрғындарды бірден отырықшылыққа көшіруді ұсынған жергілікті
әкімдер мал шаруашылығына күн көрістің көзі деп қараған қазақтардың өмір
ерекшелігін өзінше пайымдаған. А. Янушкевич жазғандай "егер европалық
адамды осы далаға жіберсе, бұл қаңдай қаңсыған тақыр еді, менің жылқыларым
аштан қатар деп",- аттан салар .
Қазақтардың өмірімен көп жылдар бойы жақын танысқан, кейіннен
шаруаларды осы өңірге қоныстандыруға қарсылық білдірген, А. Гейне сол
Орынбор губернаторының кеңсесіндегі номадтардың тағдырын өзінше кесіп-пішіп
отырған чиновниктердің мал шаруашылығының өзіндік ерекшелігінен еш хабары
болмағандығын былай деп сипаттайды: "Орынборда көшпенді өмірге жасанды іс,
қаңғыбастық деп қарайтын көрінеді. Бұған қарағанда жөнсіз сапырылған
қырғыздарды жерге отырықшылдандырғанды мәнді іс деп қараған бұл адамдар
осындай жағдайда ғана көшпенділердің ауқатты өмірге қолы жетіп, қазіргі
мәдениеттің нәтижелерін қабылдай алады. Осындай көзқарастың сыңаржақтылығы
қазақтардың өміріне немқұрайлы қараудың салдары екендігін түйіндей келе,
бір жағынан жазушы А. Гейнс, қазақтардың тұрмысы "біздің өмір сүру
женімізге тіпті ұқсамайтындығын", европалықтарға әртүрлі ой салатындығын
ашып жазады. Сол кездің өзінде Тынық мұхитқа дейін алып жатқан Сібірдің
үшінші иелігін қамтыған, қазақ жеріне үкіметтің соншама кеңілін
аударғандағы мәні, әрине, бір жағынан отарлық империяның онтүстік өңірінде
Британия империясымен бақталастығы еді . Орта Азия бағытында қазақ даласы
Ресей үшін тіпті Амур жәңе Уссури өлкесінен де маңызды деп жазады И.
Завалишин , "Қырғыз даласын мылтық найзасымен қысымға алмай, Хиуа және
Қоқан өңірінде мемлекеттік шекараны кеңейтпей тіпті Тобыл және Томск
губернияларында да тыныштық болмайды",- мемлекеттін жаулаушылық саясатын
осылай ақтаған И, Завалишин . Батысында Каспий теңізінен Телеут келіне
дейін, Оңтүстігінде Қоқаннан Омбы шебіне дейін, солтүстігіңде Орынборға,
оңтүстік-шығысында Қытай жоңғариясымен шектелетін қазақ елінің кеңдігіне
таң қалған И. Завалишин,- Англия мен Францияда осындай отарлық аймақтар бар
ма екен деп сауал қояды [8].
Отарлық империяның экономикалық мүдделері, царизмнің Орта және Орталық
Азиядағы стратегиялық саясаты, қазақ даласының Ресейге іргелес
орналасқандығы - өлкені жаулап алуды біршама тездетті. Бұған қолайлы саяси
алғышарт та қалыптасты (сурет 2).
1817 жылы Бөкей ханның, 1819 жылы Уәли ханның өлімі Орта жүзде жалпы
хандық билеуді жоюға жол ашты. "Бөліп алда билей бер" дегенді негізге
ұстаған царизм ұлы жүзде ханды сайлаған да жоқ, тағайындаған да жоқ. Үкімет
Солтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанда Ресей өкіметінің басқару жүйесіне
жақындаған жаңа әкімшілік билеу жүйесін іске асыруға бет алды. Александр 1-
ге жақын болған, либералдық көзқарастары мен ұсыныстарын ұнатпаған патша
орталықтан аластатып, Пензаға жер аударған, 1819 жылдан Сібір
губернаторлығына тағайындалған граф М. М. Сперанскийге осы істі жүзеге
асыру жүктелді. "Сібір қырғыздарының уставын" дайындауда осы өңірдегі
буряттар сияқты кешпенді халықтардың өмірін зерттеп, мәлімет жинауда
Сперанскийге септік жасаған болашақ декабрист, Омбы облыстық басқармасының
қызметкері Г. С. Батеньков еді. "Буратаналар", сібір қазақтары, өлкедегі
жол тораптары, сауда, басқа да осы уставқа кірген бірнеше құжаттарды
дайындауды Г. С. Батеньков басқарған.
Устав Орта жүздегі хандық басқаруды жойып, оны Ресейдің губерниялық
басқару жүйесіне жақындатты. Ауылдың 70-80 шаңырақтан, 10-12 ауылдың бір
болыстан, 15-20 болыстың бір округтан құрылуы рулық-тайпалық басқаруды
ығыстырудың басы болды. Орта және Ұлы жүздің солтүстік-шығысы Сібір
қазақтарының облысына біріктіріліп жаңадан ұйымдастырылған орталығы 1839
жылға дейін Томскіде, 1839 жылдан Омбы қаласындағы Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына бағындырылды.
Сонымен қатар Устав қазақ қоғамындағы Шыңғыс түқымдарының мемлекет ісін
басқарудағы құқына шек қойды. Округтардағы бас әкім - аға сұлтандар,
болыстағы- болыснай сұлтандар, ауылдағы - ауылнай старшыңдары Омбы облыстық
басқармасының қол шоқпарына айналды да бар билік шын мәнінде үкімет
чиновниктерінің қолына шоғырлана бастады. Сот істерін талқылауда Ресей
әкімінің өкілінің шешуші дауыспен қатысуы, аға сұлтандардың приказында
казак отрядының орналасуы, әрине, билер сотының, ру және барымта, басқа да
мәселелерді "Жеті жарғымен" шешуіне біртіңдеп тиым салу еді. Біртіндеп
қазақ ауылдары үкімет қазынасына 1 сом 50 тиыннан шаңырақ салығын төлейтін
болды. 1824 жылы бүрынғы Уәли ханның иелігі Көкшетау өңірінде, Бөкей ханның
иелігі - Қарқаралыда алғашқы екі патша үкіметінің округтерінің ашылуы,
отарлау барысы, Ресейдің Абылай тұқымдарымен санаспайтындығын байқатты.
Кейіннен ашылған Құсмұрын, Ақмола, Аягөз (Сергиополь), Баянауыл, Көкпекті
және басқа да округтар үкіметтік ресми отарлаудың толастамайтынын көрсетті.
Устав сауда саласын да қамтыды. Үкіметтің тез арада шешуге тырысқан
мәселесі де қазақ руларын саудаға тартқан болып ақшаның құнын терең
түсінбеген, әлбетте айырбас тауар алыс-берісіне машықтанбаған аңқау ауыл
казақтарын жер соқтырып, алдау еді. Уставқа сай мемлекеттің қамқорлығына
еткен сауда қазынаны молайтатын кезге айналып қоймай, іштей отарлаудың
құралы болды. Сөз жүзінде барлық бұратаналарға бекіністерде, жәрмеңкелерде
мол саудаласуға жол ашу құқы жарияланса да, сауданың қазақ ауылы үшін
тиімсіздігі көп ұзамай-ақ байқалды. Устав қазақ қауымын екі қарама- қарсы
топқа бөлді. Аға сұлтандар, болыснайлар, ауылнайлар, олардың сойылын
соғысушы феодалдар Ресей үкіметіне қарсы арқа сүйеп, өздерінің рула
жауларый тұқыртуға тырысып, уставқа қарсылық көрсетпеді,; Әкімшілік
өзгерістердің Қазақ елінің дербестігін жоятындығын бірден аңғарған
әлеуметтік топтар соның ішіңде Абылайдың тұқымдарының басты бөлігі уставтың
іске асырылуына, әсіресе жаңа әкімшілік билеу жүйесі округтардың құрылуына
қарсы бірден бас көтерді. Округтар ашу біртіндеп наразылық туғызғанын орыс
тарихнамасының өкілдері бірауыздан мойындады. А. Гейнс, Барон Услар Л.
Мейер тағы басқа осы кезеңге еңбек арнаған авторлар бейбіт қазақ даласында
жаңа әкімшілік буыңдардың ұйымдастырылуы Қасым төре тұқымдарының
көтерілуіне басты себеп болғанын мойындайды [9].
Кенесарының баласы Ахметтің естелігіңде Көкшетау өңірінде округтың
ашылуына ызасы кернеген болашақ хан өзінің әкесі мен інілеріне былай
деген:"егер құдай қолдаса, барлық қазақтың басын қосамыз. Абылай атамыз
кезіндегі жағдайымыз қалыптасады". Кенесарының осы сөздері Қасым сұлтанның,
бауырларының көкейінен шықты, барлығы да Ресейге қарсы көтерілуге келісімге
келді" Абылайдың ұрпағы, Уәлиханның немересі, Шоқан Шыңғысұлы көптеген
жазбаларында хан Кенесарыны "бүлікші", "үкіметке қол көтерген сұлтан"
ретіңде сипаттаса да патша үкіметінің округтарының құрылуы көтеріліске
басты себеп болғаңдығын ашып көрсеткен. "Округтарды ұйымдастыру
тәуелсіздікті қызғыштай қорғаған қайсақ халқының орыстарға қарсы ақырғы
күресі болды. Осы арпалыстың жарқын бейнесі сұлтан Кенесарының талмайтын
жеке басы, он жыл (1837-1847) бойы орыс әскерлеріне күресті тоқтатпады".
Бір ғана әкімшілік басқару қазақ халқының қарулы қарсылығына себеп болып
қойған жоқ. Мал жаятын жерді біртіндеп орыс-қазақ шаруаларының өз иелігіне
бөліп алуы, алым-салықтың өсуі де саяси тартысқа себепші болғаны айғақ.
Қазақ ауылдарында басталған адам және мал санағының басты мақсаты да алым-
салықтың көлемін анықтау еді. Абылай хан тұсыңда ешкімге салық төлемеген
басы бос көшпенділер патша үкіметінің қазынасын молайтатын,. өздерінің
иелігін талан-таражға сала бастаған чиновниктердің пайдасына да түсетін
салыққа мейлінше қарсылығын үнімен жосылта келе,"біздің жылқымызды, мал-
қойымызды санау ясақ жинау үшін жүргізіліп отыр деп" - жиналған патша
офицерлеріне айбар білдірген.
Қазақ ауылдарының XIX ғасырдың 30-шы жылдарында үкіметке төленетін
салығының мөлшерін белгілеу үшін алдымен халықтың санын анықтау қажет еді.
М. Красовский белгілі автор С. Б. Броневскийге сілтеме беріп, Орта жүздің
тұрғындарын 50000 шаңырақ, немесе 300000 жан деп топшылайды. Ал Омбы
облыстың басқармасына сұлтандар мен отаршылдар жинастырған мәліметтерге
карағанда 53700 шаңырақ. Бұл мәліметтер Орта жүздің халық санын толық
көрсетпейді. Біріншіден, көшпенді өмір жағдайында тұрғыңдар санын анықтау
өте киын; екіншіден, салық төлейтіндерді азайтып көрсету қазынаға
өткізілетін салық мөлшерін сұлтандардың әдейі төмендетіп беруіне де
байланысты.
Көтерілістің басталуына қазақ даласына патша үкіметінің қарулы топтар
жіберуі, олардың бейбіт ауылдарға қысым көрсетуі тікелей әсер етті.
Ғұбайдолла Сібірге жер аударылғаннан кейін көтерілісті жалғастырған сұлтан
Саржан. 1822-1836 жылдар арасындағы көтеріліс негізінен Орта жүздің
солтүстік-шығыс өңірін қамтыды. Алғашында әскерінің қатары 1000 адамға
жеткен Саржан жасақтарының құрамында негізінде Қаракесек, Жағалбайлы, Шора,
Үйсін рулары болды. Сібір губернаторлығының чиновнигі, қазақтардың
отырықшылыққа көшуі жөнінде бірнеше құнды еңбектердің авторы 1824 жылы
Қарқаралы округын ұйымдастырушы полковник С. Б. Броневский 1825 жылғы
рапорттарының бірінде "Саржанны туының астына қарақшылардың топтасуы
Ордадағы тыныштықты шайқалтқанын, Ресей үкіметінің шараларын іске асыруда
кедергі болғанын" және тіпті округка шабуылдағанын хабарлаған. Қарқаралы,
Көкшетау өңірінлі сұлтан Саржан сарбаздарының қимылдарының кауырт күшеюі
үкіметтің қарсы шаралар қолдануына түрткі болды [10].
1831 жылы Көкшетау жағынан көтерілісшілерге қарсы аттанған 500 адамнан
тұратын әскер тобы Қаракесек, Алшын, Жағалбайлы, Алтай руларының бейбіт
ауылдарын ойрандады. Кейінірек Кенесарының өзі анықтаған мәліметтерге
қарағанда, 450 адамды өлтіріп, Саржанның баласың Сарысу төңірегінде қолға
түсіріп, байлап алып кеткен . 1832 жылы 250 адамнан құрылган жазалау тобы
Кулановтың басқаруымен Есенгелді, Құшақ сұлтандардың ауылдарын қыспаққа
алды. Жанайдар, Тұрыс және Үсін болыстарын талады, 60 адам қаза болды; 1836
жылы Ақтау бекінісінен аттанған "тентек" майор басқарған 300 адамдық қазак
әскері Былауты — Сарысу бойында Алшын, Жағалбайлы рударын талап, 250 адамды
өлтірді. 1837 жылы И. С. Карбышевтың басқаруымен 500 адамдық жазалау тобы
Алтай, Қалқаман, Тұртұғыл болыстарын шабуылдады, Жаманқара бидің ауылдарын
күйзелтті, қаза болған қазақтар саны 350-ге жетті .Отаршылдық мәні бар 1822
жылғы уставқа қарсылық ретінде басталған Саржан бастаған көтеріліс 1836
жылы Ташкент Құшбегінің сұлтанды және оның серіктерін опасыздықпен
өлтіргеннен соң біршама саябырлады. Ал келесі, 1837 жылы көтеріліс сұлтан
Кенесарының басшылығымен қайтадан өршіді.
Сонымен патша үкіметінің қазақ жерінің стратегиялық қолайлы өңірде
орналасуына мән беруі болашақта Орта Азия хаңдықтарын жаулап алуда оны бір
саяси, әскери тірегіне айналдыруды ойластыруы, сауда керуендерінің
дәнекерлік торабы ретінде пайдалануға тырысуы, 1822, 1824 жылдардағы Сібір
және Орынбор қазақтарының уставтарына арқа сүйеп, отарлауды тездетуге
бағыталуы, өлкенің шұрайлы өңірлеріне орыс-қазақ шаруаларын қоныстандыру,
Қоқан, Хиуа, Бұхара иеліктерімен шектесіп жатқан оңтүстік Қазақстанды,
Қырғыз жерін жаулап алу мақсаттарын іске асыру жолындағы Ресей империясының
саясатына қарсылық алғашында Ғұбайдолла сұлтанның, кейіннен Қасым төренің
ұлы сұлтан Саржанның көтерілісіне себепші болды. Осы көрсетілген
жағдайлардың сұлтан, кейіннен хан Кенесарының туының астында он жылға
созылған, үш жүзді де толық қамтыған қазақ елінің Абылай хан заманыңдағы
иелігінің тұтастығымен, ел тәуелсіздігін қалпына келтіруді мақсат етіп
қойған азаттық күреске де түбегейлі себептер болғандығы айғақ.
Қазақстанды отарлау кеулеп бара жатқанда, патшаның жазалаушы күштерінің
алқымнан алуына қарамастан азаттық күрестің он жылға созылуына, халықтың
дербестікті мықтап қалуға күш , салуы, далалық өңірдің көтеррілісшілердің
соғыс қимылдары үшін қолайлығы, Ресейдің сонымең қатар Кавказда имам Шәміл
басқарған тау халықтарына қарсы күресуге алаңдауға да себепші болды. Алайда
үш жүздің өңіріңде атой салған сұлтан Кенесарының бодандыққа қарсы
алысуының ұзақ уақытқа созылуы, басқа да көптеген мәселелермен қатар ұлы
тұлғаның жеке басындағы тамаша дипломатиялық және саясатшыл қасиеттерінің
биіктігінен деп түсінеміз [11].
Ресми дворяндық-буржуазиялық орыс тарихнамасының өкілдері Кенесарының
Сырым және Исатай батырлар сияқты "бұзық", "қарақшы" деп жеккөрінішті
бағалармен сипаттаса да, екіншіден, көтерілістің басты оқиғаларына мейлінше
мән берген, Абылайдың немересін "айлакер, парасатты саясатшыл, қайраткер"
ретінде де жоғары бағалайды. "Өз халқына мәңгілік бостандық тілеген
Кенесары, патриот бола тұра, орыс мемлекетінің ерте ме кешпе ордалықтарды
басып алуға тырысатынын түсіне білді",- деп жазады Н.Середа.
1847 жылы Сібір шекаралық комиссиясының төрағасы, генерал Вишневскийдің
экспедициясымен Кенесарыға қарсы күреске қатысқан, Орта және Ұлы жүз қазақ
феодалдарымен тілдескен, 1833 жылғы Польшадағы азаттық күреске қатысқаны
үшін қазақ өлкесіне жер аударылған Адольф Янушкевич Кенесары тұлғасына
қайран қалып, оны XIX ғасырдың 80-ші жылдарындағы Алжир халқының Француз
отаршылдарына қарсы күресінің көсемі, атақты Абд Эль Кадермен теңестіреді.
Шоқан Уәлихановқа қамқорлық жасаған, орыстың ұлы ғалым-саяхатшысы П. П.
Семенов Тян-Шанскийдың хан Кенесарыны біздің арамызға дейінгі екінші
ғасырда Рим империясының отаршыл саясатына қарсы халқын көтеріп, жанталаса
күрескен Понт патшасы Митридат II Эвпатормен теңестіруі де қазақ ханының
саясатшыл дипломатиялық шеберлігін мойындағандығы .
Сұлтан Кенесарының айлакер саясатшылдығы көтерілістің алғашқы кезеңінен
бірден байқалды. Әрине, сол заманда төңірегін күшпен жапырып,
ауыздықталмаған Ресей билеп-төстеушілерінің Қазақ жерін жаулап алмай
тынбайтындығына көрегендікпен көзі жеткен Кенесары бар қабілетін патшаның
жаулаушылық қимылдарын тоқтатуга немесе оның қарқынын әлсіретіп, үш жүздің
бірлігін нығайтуға жұмсады. Орынбор губернаторы, граф В. Л Перовский арқылы
патшаға жеткізуге дәмеленген хаттарының бірінде өзі бастаған азаттық
қозғалысты тоқтатудың бірден-бір шарты-өлкемізде бекіністер салуды, қалалар
тұрғызуды, округтарды ұйымдастыруды 35 жылға тоқтату деп білген: "Ұлытау
мен Кішітау өңіріне Сібір шептерінен әскер жібермеуіңізді өтінемін.
Мәселені басқаша шешсеңіздер, біздің әйелдеріміз бен балаларымыз ығысып
қалады, патша ағзамға қызмет ете алмайды",- деп толқуын білдірген. Әрине,
қазақ сұлтанының осы хатында қандыбалақ Николай 1-шіні "шахиншах
(патшалардың патшасы) деп лепірте мадақтағанымен оған алыс та, жақын да
болсамда жүрегіммен, жаныммен қызмет етуге дайынмын, маған бір шен немесе
грамота алып беріңіз - деген сол В. А Перовскийге арналған хаттағы аты шулы
сұлтанның сондай момақан бола қалғаны қалай да болмасын қазақ өлкесіне
Ресей әскерлерін жолатпаудың қамы деп түсінгеніміз жөн.
Кенесары Қасымұлының азаттық қозғалыстың мақсатына жету жолында
дипломатиялық айла-амалдарды шебер пайдаланғандығын мейлінше айқындайтын
оның хаттары. Мұрағат қорларыңда, жарияланған деректемелік жинақтарда қазақ
ханының мақсаты мен ниетінің мазмұнын ашатын көптеген құжаттар сақталынған.
Бір мән беретін Кенесарының елшілері Жүсіп Жанкүшікұлы, Мамберді
Қонысбайұлы, Тайтоқ Дөненұлы, Табылды Тоқтыұлы және Қошымбай Қазанғапұлының
1838 жылдың желтоқсан айыңда Сібір губернаторы князь В. Д. Горчаковпен
Николай 1-ші патшаға арналған арнайы хаттары [12].
Зерттеуші Е. Бекмахановтың тамаша еңбегінде патшаға арналған хаттың
мазмұны толық келтірілгеңде, екінші құжаттың соңғы бөлігі түсіп қалған. Бұл
арада біздің тәптіштеп көңіл аударатын мәселеміз екі хаттың мазмұнын
салыстыра талдап, сұлтанның елшілерінің тағдырына сипаттама беру.
1838 жылдың желтоқсан айының 26-нда Үшбұлақ Сыртқы округтық приказыңың
аға сұлтанының Омбы облыстық басқармасына хабарлағанындай, осы приказдың
аға сұлтаны майор Тұрдыбек Көшенов өзіне тапсырылған нұсқауға сай інісі
старшина Бердібек Көшенов, Садыбек Балтағазинмен Көкшетау, Ақмола және
Баянауыл өңірінің бес "қырғызынан тартып алынған" хатты дереу Омбы қаласына
жеткізгенін ескерткен "Жыртқыш сұлтан Кенесары Қасымовтың бес қырғызы
қазіргі уақытта қарауыл күзетіне тапсырылды. Кейбір мәліметтерге қарағанда,
Кенесары Қасымов Көкшетау округына шабуыл жасамақшы, содан кейін бізге
қауіп төндірмекші ",- деп үреймен хабарлаған Үшбұлақ округына чиновнигі.
Кенесарының елшілерін қапастан құтқару мақсатында көтерілісші топтардың
Үшбұлақ округына қауіп төндіруінен үрейленген сол чиновник Есенбақты руының
керейлерінің қарулы жасақтарының белсенділігінің артуына қарай осы
маңайдағы қоныстарды қорғауда қырағылықты күшейту үшін қосымша солдаттарды
жіберуді өтінген.
1839 жылдың қаңтар айының 16-нда полковник Ладыженскийдің талабына сай
Омбы дуан басы Кенесарының бес елшісінен жауап алу үшін оларды
губернатордың қарамағына тапсыруды жөн көрген. Сонымен қатар елшілерден
тінту кезінде табылған хатгарды мейлінше тезірек губернатордың қолына
жеткізу көзделді. Бес елшінің кейінгі аянышты тағдырын сипаттаудан бұрын
осы екі хаттың мазмұнына зер салайық.
Бірінші "Бүкілроссиялық дара билеуші патша ағзамға. Бүтін қырғызды
билеген Абылайханның ұрпағы Кенесары Қасымұлынан. Тақсыр! Төмендегі
жағдайға көңіл аударсаңыз өзімді бақытты санаймын. Сіздің ата-бабаларыңыз,
бізде менің атам Абылай хан билеп-төстегенде халық тыныш өмір сүрді. Оған
еш пенде қолын сұққан жоқ, екі жақ та саудаласты, жайлы өмірді сақтады.
Біздің елімізден ешкім алым-салық жинамайтын. Кейінгі кезде бізден салықты
жөнсіз сыпыра бастады, әртүрлі жәбір көрсетуді сезіп отырмыз. Бұрынғы
бейбіт келісімді (трактат) бұзып, сіздің төменгі буынғы басқарушыларыңыз,
ақиқатты аяқпен таптап, барша қырғыз халқын Ресейдің уысыңда деп қарайды.
Менің марқұм атам Абылайдың иелігіне кіретін өңірде сіздің адамдарыңыз
сегіз дуан ашқанына қатты қынжыламыз. Барша қырғыз халқына қысымды тоқтату
және бұрынғы тыныш өмірді қалпына келтіру үшін сізден, ұлы патша,
өмірімізге қол сұқпауыңызды, сегіз дуанды және басқа да даламызда салған
қоныстарыңызды жоюды өзіңізден өтінуді бақыт санаймын [13].
Бұл хаттың мазмұнын терең ой жүгіртсек, көтерілістің басты себептерін,
Ресей мен Қазахия арасындағы қайшылықтардың астарын, сұлтанның мақсаттарын
аңдаймыз. Шағын ғана хатта негізгі талаптарын Абылай заманындағы және онан
кейінгі ахуалмен шеберлікпен байланыстырып, көрсете білуі Кенесары ханның
терең ойлы саясатшылық қасиеттеріне көңіл аударады. Сөйтіп, басты тілек -
тыныш өмірдің шырқын бұздырмау. Қасымұ0лының Ресей патшасынан талабы да
орындалмайтын күрдел талап емес: округтарды жою, алым-салық жинауды
тоқтату, яғни Қазахия дербес елінің ішкі істеріне қол сұғуға Ресей
үкіметінің құқысының жоқтығы. Бұл жағда Кенесарының әр жылдарда, саяси
ахуалдың өзгеруіне сай: Орынбор және Сібір губернаторларына бағыттаған
хатта- рында басты талап ретінде білдірілген. Хаттың желісінде дөрекілік,
ой шұбалаңдығы, қоқанлоқылық тағы да басқа дипломатияға жат көріністер жоқ.
Нағыз шығыстық саясатшыға сай, сұлтанның көздегені - бал тамған тілмен
баданадай талаптарды білдіру. Екінші, Сібір губернаторын жолдаған хатына
көңіл аударсақ, қазақ сүлтанының талабының біраз айбарлылығы да байқалады:
"Сіздің есіңізғе салайын дегенім, екі халықтың тыныштық өмірін қамтамасыз
ету. Өзіңіз Ресейге бағынышты жұртты мен өз жағыма қаратып алды деп реніш
білдіресіз. Мәселе тіпті басқаша. Менің атам Абылайдың иелігінде жөнсіз,
бірнеше дуаңдарды ұйымдастырып, салық жинаттырып отырған сіздер емес пе?
Бізге қысым көрсетудесіз. Оған наразылық білдіреміз, бұдан былай алым-
салығыңызға көне алмаймыз. Ойлаңызшы, егер Ресейді басқа бір мемлекет билеп-
төстеп отырса, қалай шыдар едіңіз? Біздің де; пайымымызды еске алсаңыз..."
Хаттың соңғы бөлігі Е. Бекмахановтың кітабына кірмеген "Менің құлағымның
шалғаны көршілеріміз Қоқан жәңе Бұқара иеліктеріне жақындығымыз, біздің осы
елдермен байланыстарымыз сіздерді сескеңдіретін тәрізді". Губернаторға хат
төмендегідей төрт талаптың орындалуын өтінумен аяқталады: Ақтау бекінісін
жермен-жексен ету; Ақмола округын тарату; далалық өңірдегі үкіметтің
басқада қоныстарын жою; қапаста отырған көтерілісшілерді босату. Құжаттың
ең соңында губернатор В. Д. Горчаковтан осы айтылған талаптарға пікірін хат
тапсырылған елшілер арқылы хабарлауын өтінген. Сұлтанның талап етуіне
қарағанда, Кенесары патшаның Сібірдегі сатрапынан өзін мейлінше артық
санаған [14].
Әрине, XIX ғасырдың бірінші жартысында әлі де дербестігін сақтаған Орта
Азия хандықтары мен Кенесары да тығыз байланыс орнауы мүмкіндігінен
үрейленген патша үкіметінің түпкілікті саясаты осы елдерді де өз тырнағының
астында ұстау екендігін көреген саясатшы мейлінше түсінді. Кейіңгі оқиғалар
дәлелдегендей әсіресе Қоқан бөктерінің Жетісу және Сыр бойындағы қазақ
руларына зомбылығы, осыған орай Қасым төренің тұқымы мен Ташкент бектері
арасындағы алауыздық Ресейден төнген қауыпқа қарсы күшті бір арнаға
бағыттауға кедергі болды. Бұл жөнінде кейінірек. Осы екі хаттың
мазмұнындағы жеке талаптар Кенесарының барлық дерлік хаттарында, Ресеймен
арақатынасқа байланысты жеке мәселелерде жиі қайталанады.
Енді Кенесарының бес елшісінің кейінгі тағдырына қайта оралсақ. Сібір
шекаралық комиссиясының төрағасы міндетін атқарушы полковник Ладыженский
князь В. Д. Горчаковқа жолдаған хатында "Кенесары қарақшыларын" Омбыдағы
әскери сотта қарау қажеттігін негіздей келе, көтеріліс жөнінде қажетті
мәліметтер алу үшін, оларды түрмеде бір-бірінен бөліп жеке бөлмелерде
қапаста ұстауды қажет деп санады .
Е. Бекмахановтың зерттеуінде Кенесарының бес елшісінің екеуінің ғана
аты-жөндері берілген: Тобылды Тохтыұлы, Қошымбай Жанкүшікұлы. Біз танысқан
архив ісі қалған үшеуінің де ат-жөндерін анықтауға мүмкіндік берді. Жүсіп
Жанкүшікұлы туралы нақты мәліметтер кездеспеді. Мамберді Қонысбайұлы
Баянауыл округіндегі ауқатты Мұса Шормановтың аулынан, Тайтоқ Дөненұлы
Көкшетау округінің Атығай болысынан, Қосымбай Қазанқапұлы 33 жаста,
Көкшетау округының Керей болысынан Е. Бекмахановтың кітабында - ол да
Атығай болысынан.
Қосымбай Қазанқапұлы орыс тілін жақсы білген, полковник Ладыженсжийдің
Омбы әскери сотына хабарлауына қарағанда, Горькая шебіндегі қазақтарға
бұрын да белгілі екен. Қарауылмен станицалар арқылы Омбыға әкеле жатқанда
бірнеше қазақтар оны бірден таныған. Қамалған казактардың ішінде Кенесарыға
мейлінше жақын болған Қосымбай Қазанқапұлы "тентектік, бүлікшілік мінезімен
ерекше көзге түскен" . Кінәсін мойындаудан бас тартқан Қ. Қазанқапұлы
тергеушілерін шатыстыру мақсатымен тіпті Кенесарының хатының өзінен
табылуын кездейсоқтық деп бай-балам салған. "Сол жылдың жазында Петропавл
қаласыңдагы көпес Ахмет Баязитовтың керуеніне қосылып, Жетісудан қайтып
оралғанда 60 жылқымыздан, 200 түйемізден айрылып, Тортұғұл болысының
сұлтаны Байғара мен Темеш руының сұлтаны Күзембайдың аулыңда болдық. Тартып
алынған малымызды қайтарып аламыз деп жүргеңде, сұлтан Кенесарының қолына
түсіп, император ағзам мен губернаторға хаттарды жеткізуге келісуге тура
келді". Одан әрі Қазанқапұлы хаттардың мазмұнымен таныс емеспін,
сауатсызбын деп безек қаққан.
Азаттық қозғалыстың мүддесіне мейлінше берілген Тобылды Тохтыұлы. 1838
жылы 35 жастагы Тохтыұлы сұлтан Кенесарының ең жақын серіктерінің бірі еді
Ақмола округының Мамай-Тортғұл болысындағы Терсоққан деген жерде көшіп
қонып жүрген Т. Тохтыұлы, көтеріліске басынан қосылып, Кенесарының жауапты
тапсырмаларын орындаған.
Омбы Ордананс-Гаузтергеуді аяқтағаннан кейін абақтыға қамалған бас
өкілге төмендегідей айыптар тақты: Ресейдің антын бұзғандық, қоныс тепкен
округтардан даланың түкпірлі аудандарына рұқсатсыз көшіп кету; Кенесарының
"қарақшыларына қосылу"; "бүлікшінің" екі хатын жақын орналасқан округқа
жеткізуге талпыну. Алайда әскери соттың комиссиясының шешімінде
жазылғандай, "Кенесары қарақшылары тонау және тонаушылық істеріне"
қатысуларын мойыңдаудан бас тартқан Полковник Фаяцкий князь В.Д. Горчаковқа
"қылмыскерлерді" жазаға тарту туралы ойын қорытындылай келе, "қырғыздарды"
тұздалған шыбықпен әрқайсысына бір мың дүре соғып, солдаттардың арасынан
өткізу, ал әскери қызметке жарамсыздарды Сібірге жер аударуды мақұлдаған.
Омбы Ордананс-Гауз сотының шешіміңде "қылмыстыларды" Шығыс Сібірге айдау
ұйғарылғандығы нақты айқыңдалған. Тобылды Тохты ұлынан басқасының кейінгі
тағдыры белгісіз.Тохтыұлы 1841 жылы Шығыс Сібірдегі айдаудан қашып, аулына
оралып, көтеріліске қайта косылған. Қыпшақ, Тамын. Қозған, Көксал руларының
жасақтарына басшылық еткен [15].
Кенесарының айлакер де, терең ойлы саясатшы және дипломатиялық
қасиеттерін патша губернаторларымен алмасқан хаттарынан көруге болады. Бұл
арада көңіл аударатын бір жай Кенесарының Сібір және Орынбор губернаторлары
арасындағы кикілжіңді әрқашан көтерілістің мүддесіне шебер пайдалануы. В.
А. Перовский империяның ақсүйек билеушілерінің ең бір кілегейіне жатса да,
А. С. Пушинге бір табан жақын болған, 1833-1842 жылдары арасында Орынбор
өлкесінің губернаторы ретінде қазақ халқының өмірі мен Қазақстаңдағы
ахуалмен патшаның басқа сатраптарынан гөрі жақын таныс еді.
1836-1838 жылдары Исатай Тайманов басқарған Бөкей ордасыңдағы шаруалар
көтерілісін күшпен жақын арада жаншыған граф В. А. Перовский, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_______________кафедра
меңгерушісі ___________т.ғ.д. С.Д. Дильманов
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс
Мамандығы 050114 – Тарих
Орындаған
З. Арынова
Ғылыми жетекшісі
т. ғ. д
С.Д. Дильманов
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Арынова Зада
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы 050114 – Тарих
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ ЖАРШЫСЫ-ХАН КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫНЫҢ САЯСАТТАҒЫ ОРНЫ
1.1 Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің қарсаңындағы қазақ
қауымы
10
1.2 Кенесары Қасымұлының Орта Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасы 28
1.3Кенесары көтерілісінің негізгі себептері
38
2 КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ
2.1 Кенесарының патша әскерлеріне қарсы жүргізген шайқастары
56
2.2 Кенесары Қасымұлының ақырғы жорығы мен көтерілістің нәтежиесі
71
ҚОРЫТЫНДЫ
82
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
89
ҚОСЫМШАЛАР
92
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Отаршылдыққа қарсы бағытталған қазақ халқының
ұлт-азаттық күресінің мәселелерін зерттеушілеріміз шын мәнінде енді ғана
қолына ала бастады десек ағаттық болмас .Қазан төңкерісінен кейін XVIII
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басыңда өлкемізде болған отаршылдыққа қарсы
күресті зерттеуге арналған біраз монографиялық немесе басқа сипаттағы
еңбектердің жарық көргені рас.
Әсіресе бұл бағытта елеулі көзге түсер еңбектің авторы ретінде бұрынғы
патша офицері А. Ф. Рязановты атап өту ләзім. Академик М. П. Вяткиннің
Сырым Датов көтерілісіне арнаған мемлекеттік сыйлыққа ие болған зерттеуі де
тарих ғылымында бір белес болды. Алайда осы тақырыпқа арналған еңбектер
ішінде дара тұратын Е. Бекмахановтың зерттеуі тарихшыларға жаңа бағыт
болды. "Правда" газетіндегі (1950 ж, 26 XII.) белгілі мақаланың
идеологиялық біржақтылығына қарамастан профессор Е. Бекмаханов Кенесары
қозғалысының көптеген мәселелерін терең талдап берді. Бұл оқиғаның,
кітаптың және оның авторының тағдырына үлкен қиянат болғанын, ғалымның
саяси қуғын-сүргінге салынғанын республика жұртшылығы біледі.
Бұдан кейін кептеген зерттеушілер көне тарихты зерттеуге жүректері
дауалай бермеді.Тек республикамыздың тәуелсіздік алуы, коммунистік
идеологияның қыспағынан арылу, қоғамдық санадағы жаңа құбылыстар патша
үкіметінің Қазақ өлкесіндегі отарлық саясатын жаңа талап тұрғысынан
зерттеуге жол ашты. Бұл бостандық желінің есуі тарих ғылымында зерттеуге
"тиым салынған" тарихи оқиғаларды жаңа деректерге сүйеніп мазмұнын ашуға
мүмкіндік туғызды.
Әсіресе қазақ қауымының көңілінде жүрген Кенесарының аянышты тағдыры,
ол басқарған 1837-1847 жылдардағы бүкіл қазақтық көтеріліс мәселелері қайта
көтеріле бастады.
Талантты жазушымыз Есенберлиннің белгілі трилогиясының бір қомақты
бөлігінің хан Кенесарыға арнаулы көпшіліктің санасын бір сілкіндірді,
сұлтан кейіннен ақ киізге хан көтерген Кенесарының жеке басына көтеріліске
деген серпіліс тудырды. Республика баспасөз беттерінде осы оқиғалардың әр
мәселесін толықтыратын дербес мемлекеттің өткен кезеңін көрсететін
мақалалар жарық көрді.Е.Бекмахановтың белгілі кітабы да қайтадан баспадан
шықты [1]. Кенесары Қасымұлы көтерілісі әлі де болса терең зерттеліп, әділ
баға беріледі деп сенемін (сурет 1).
Хан Кененің туған өлкесі Көкшетауда көтерілістің басты ошақтарының бірі
Ақмолада. Астанада Кенесарының туғанына 190 жыл көтеріліске 155 жыл толуына
арналған республикалық ғылыми конференциялар болып өтті. Мектепке арналған
оқулықта осы жолдардың авторы Кенесары хан көтерілісіне арнайы тарау
арнады. Радио, теледидар басқа да бұқаралық ақпарат құралдары арқылы үш
жүздің ұлыстарын қамтыған ХІХ ғасырдағы өлкеміздегі ең ірі көтеріліс туралы
хабардар ұйымдастырылды. Дербес елдің алға қарыштап дамуы тарихи шындықты
мейілінше тереңдетіп зерттеуді, халқымыздың өзіндік жолы бар тарихын жаңа
табылған деректерге сүйеніп зерттеуді талап етеді.
Кенесары ханның әлі де кеңейтіп көрсетілмеген саясатшылдығы,
дипломатиялық өнері қолбасшылық қасиетіне ой жүгірту көмескі жақтарын
айқындау. Жұмыстың негізінде екі мәселе ханның саясатшылдығы мен
қолбасшылдық дарандылығын арнайы сипаттауға арнаулы, әрине кездейсоқтық
емес.Жұмыс негізінде жаңа архив құжаттарымен сол ХІХ-ХХ ғасыр басында жарық
көрген мәліметтерге негізделген.Көтерілістің әсіресе саяси мәселелірін
анықтауда автор өз қортындыларын негіздеуге тырысты [2].
Кенесарының айлакер саясатшылдығы көтерілістің алғашқы кезеңінен бірден
байқалды. Әрине, сол заманда төңірегін күшпен жапырып, ауыздықталмаған
Ресей билеп-төстеушілерінің Қазақ жерін жаулап алмай тынбайтындығына
көрегендікпен кезі жеткен Кенесары бар қабілетін патшаның жаулаушылық
қимылдарын тоқтатуга немесе оның қарқынын әлсіретіп, үш жүздің бірлігін
нығайтуға жұмсады. Орынбор губернаторы, граф В. Л Перовский арқылы патшаға
жеткізуге дәмеленген хаттарының бірінде өзі бастаған азаттық қозғалысты
тоқтатудың бірден-бір шарты өлкемізде бекіністер салуды, қалалар тұрғызуды,
округтарды ұйымдастыруды 35 жылға тоқтату деп білген: "Ұлытау мен Кішітау
өңіріне Сібір шептерінен әскер жібермеуіңізді өтінемін. Мәселені басқаша
шешсеңіздер, біздің әйелдеріміз бен балаларымыз ығысып қалады, патша
ағзамға қызмет ете алмайды",- деп толқуын білдірген. Әрине, қазақ
сұлтанының осы хатында қаңдыбалақ Николай 1-шіні "шахиншах (патшалардың
патшасы) деп лепірте мадақтағанымен оған алыс та, жақын да болсамда
жүрегіммен, жаныммен қызмет етуге дайынмын, маған бір шен немесе грамота
алып беріңіз — деген сол В. А Перовскийға арналған хаттағы аты шулы
сұлтанның соңдай момақан бола қалғаны қалай да болмасын қазақ өлкесіне
Ресей әскерлерін жолатпаудың қамы деп түсінгеніміз жөн.
Зерттеудің мақсаты. Соңғы жылдары қазақ тарихында айрықша із қалдырған
тарихи тұлғалар тарихы мен тағдырын, қоғамдық-саяси қызметі мен іс-
әрекетін, бүгінгі егемендігімізге қосқан үлесін зерделеуге ерекше назар
аударылуда. Осыдан туындайтын қажеттілік ХІХ ғасырдың 20-40 ж.ж.
аралығындағы Кенесары Қасымұлының тарихын зерттеу арқылы осы әулеттің қазақ
қоғамындағы орны мен рөлін саралау біздің мақсатымыз болып отыр.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Кенесары ханның қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына әсер еткен
ілгерісі;
- Кенесарының Ресеймен дипломатиялық қарым-қатынасы. Ресеймен арадағы қарым-
қатынастарын жаңаша пайымдап, тың мұрағат деректері арқылы толықтыра,
салыстыра отырып, заман талабына сай қорыту;
- Кенесарының өмірі мен қызметі, Қасым төре қайтыс болғаннан кейін
қазақтарын басқаруы, Кенесары Қасымұлының хан тағына көтерілуін, олардың
дәстүрлі хандық басқаруды сақтауға ұмтылысын, Кенесары ханның бүкіл
Қазақстанның белді тұлғаларымен, және Орынбор, Омбы әкімшілігімен арадағы
байланыстарын соны мұрағат құжаттарымен саралау;
- Кенесары Қасымұлының өз елі, жері үшін қосқан құндылықтары. Хандық
биліктің жойылуынан кейінгі қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістерді анықтау;
- Кенесары хан Ресей үкіметіне бағытындағы қызметтеріне жаңаша талдау
жасау және олардың Қазақ даласына тереңдей енген отаршыл орыс саясатына
қарсы жүргізген күресін зерделеу арқылы қазақ елінің өз тәуелсіздігі үшін
жанқиярлықпен күрескен жылдарынан тарихи оқиғаларды айқындай түсу;
Аталған міндеттердің барлығы таңдап алынған зерттеуіміздің маңыздылығын
айғақтап қана қоймай, сонымен бірге XIX ғасырлардағы ұлттық тарихымызды
толықтыра түседі.
Жұмыстың зерттелу пәні. Дипломдық жұмыс мұрағатқа, Қазақстан тарихына,
саясаттануға және тағы да басқа ғылымдарға сүйене отырып зерттеледі
Зерттеудің нысаны. Қазақтың сонғы ханы Кенесары көтерілісіндегі
кемшіліктердің бүркелуі бетіне азды-көпті айқындық нышанын бермек
мақсатымен айтылар сөзімді мынандай бір деректермен бастағым келеді.
Ф.Брокгауз бен И. Эфронның әлемге аян энциклопедиялық сөздігінде: "Кенесары
есімі ол қаза болысымен-ақ аңызға айналды да, өздерінің батыры туралы жыр-
қисса тудырған Ақмола, Торғай қырғыздары арасында осы кезге дейін айтылып
келе жатыр." Бұл 1895-жылғы лебіз еді. Одан беріде Кенесары атын ардақтап,
дәріптеген аңыз-әңгіме дүниелер, ғылыми еңбектер, көркем шығармалар еселеп
молая түскен толассыз толқынмен өзіміз өмір сүріп отырған ғасырымыздың дәл
орта шеніне дейін келген еді.
1950-жылғы 26-желтоқсанда "Правда" газетінің бетінде "Қазақстан тарихының
мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын" деген көлемді мақала
жарық көргеннен кейін былай сап тыйылды.
Мақала авторлары Т. Шойынбаев, Х. Айдарова, А. Якунин: "Бұл қазақ
халқын кері тартқан патриархалдық-феодалдық тіректерді нығайтуға, орта
ғасырлық хандық өкіметті қайта орнатуға, Қазақстанды Ресейден және ұлы орыс
халқынан бөлектеуге тартқан реакцияшыл қозғалыс болды",-деген кесім айтты
[3].
Сол сол-ақ екен, Кенесарының әруағына қарсы күрес орасан күшпен қызу
басталып кете барды. Өліні тірі қашан да жеңбек. Кенесары қатты жеңілді.
Халықтың лағнет-қарғысына ұщыраған қас жауы да, қанішер-қарақшы да, ұлы
орыс халқының қазақ даласына әкелген іргешіл рөлін түсінбеген ұлтшыл да
делінді Кенесары әруағына қырық жыл бойы топырақ шаштық.
Соңғы жылдардағы демократия мен жариялылықтың жаңа лебі бізді көп-көп жайға
жаңаша қарауға жол ашып бергені белгілі. Осынау замана легіне ілесе
Кенесарыға қатысты қайтадан жаңаша сөз қозғала бастады.
Профессор Әбді Тұрсынбаев көшбасшы лебіз білдіріп Кенесары қозғалысын
даттап, лағнеттеп келген сыңаржақ үкімнің шындықтан ауылы алыс екенін ашық
айтып: "Ұлттық қозғалысты реакциялық деп санауға еш негіз жоқ деп ойлаймыз.
Ол орталыққа қарсы сипатта болды",-деп жасқанбай сөйледі
Ал 1989-жылғы 30-қазанда ғұлама ғалымымыз Санжар Аспандияровтың 100
жылдығына арналған ғылыми конфериенцияда баяндама жасаған өзбек ғалымы М.
Махмұдов: "Кенесары-қазақ халқының ұлттық батыры!"-деп, қазық қаққандай ғып
нық айттыҚазақ халқының XIX-ғасырда өткен ең даңқты перзенті Кенесары
туралы берілген осы қарама-қайшы екі бағаның оңы қайсысы, терісі қайсысы
екенін осы дипломдық жұмысым арқылы дәлелдеп көрсетпекпін. Кенесары
Қасымұлы бастаған ұлт азаттық көтеріліс тек азаттық аңсаған қазақ халқының
мүддесі үшін болған күрес.
Зерттеудің теориялық әдісі. Жұмыста Кенесары Қасымұлының ХҮІІІ-ХІХ
ғасырларда болған барлық ірі көтерілістердің ішіндегі Кенесары Қасымұлы
көтерілісінің ерекшелігі,себептері қарастырылады. 1822 жылы Сібір қазақтары
туралы устав далалық аудандарды басқару құрылымын өзгертілуі, басқарудың
округтік жүйесі енгізілуі. Қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылдарға
бөлінуі. Кенесарының көтерілістегі шайқастары,ақырғы жорығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. XIX ғасырдағы ұлт-азаттық
көтерілістердің себеп салдары,1837-1847 жылдардағы Кенесары хан басқарған
көтеріліске байланысты күрделі мәселелердің талқылануы. Белгілі әскербасы
Кенесары Қасымұлы Ресей сияқты ірі елмен көп жылға созылған күреске бас
бола отырып, өзінің туы астында жиналған қолды, заман талабына сай жағдайға
бейімдеуде қажымай еңбектенуі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Кенесары қозғалысын сипаттауда бір белес 1943
жылы жарық көрген "Қазақ ССР тарихы" Көтерілістің басты мәселелері
негізінде тиянақты, дәйекті деректерге сүйеніп жазылған бұл басылымдағы
көтеріліске берілген баға пайымды қорытындылармен түйінделді.1837-1847
жылдардағы көтерілісті зерттеуде елеулі оқиға 1947 жылы жарық көрген
көрнекті тарихшы Б. Бекмахановтың атақты еңбегі. Бұл монографияны Орта Азия
және Қазақстан өңіріңдегі сол жылдардағы айрықша құнды еңбек болғандығын
қазіргі кездегі тарих ғылымының даму барысы да дәлелдеп отыр.
Мұрағат деректері және әр түрлі сипаттағы құжаттар негізінде жазылған бұл
еңбек ғылыми қауымды бір сілкіңдіріп тастағаны мәлім.
Алайда кітап баспадан шығып үлгермей жатып-ақ ғалымдардың бір белігі
осы еңбекті табалап, ата жауын көргендей өршелене қарсы шықты.
"Монографиялар мен басқа жалпылама еңбектердің болмауы,- деп жазды ғалым,-
бірқатар қиыңдықтар тудыратыны сөзсіз. Кейбір автордың зерттеген мәселелері
әлі де толық шешілмегенін жоққа шығару қиын.Алайда кітапты сынаушылар
еңбектің мазмұны емес, талантты ғалымның сағын сындыруға бағыт алды.
Әсіресе осы кітапқа ершелене шабуыл жасаған авторлардың ішінен А. Ф. Якунин
мен X.Айдарова ерекше сыңаржақты бағыттарынан тайғысы келмеді.Ал 1946 жылы
X. Айдарованың академиялық баспада жарияланған мақалаларының біріңде
Е.Бекмахановтың осы көтеріліске арналған мақаласына мұрағат деректерін мол
пайдаланған, бұқараның кең қатысқан көтерілісі" деп бағаланған [4].
Айта кететін бір жағдай - 1948 жылы осы кітапқа жарияланған алғашқы сыни
мақалада тарихшы Е. Ділмұхамедов, зерттеудің бірқатар кемшіліктеріне көніл
аударып, негізінде өте құнды кітап деп қорытындылады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Хан Кенесарының саясатында Орта Азия елдері
көтерілістің басынан Қырғыз алатауындағы оқиғаға дейін басты орын алды.
Ұзақ жылдар бойы жақсы қаруланған патша әскерлерімен табан тіресе алысқан
Кенесарының бір қасиеті - қиыншылықтарға төзімділігі. Үш жүздің кең
даласының ой-шұңқырын алақанындағы қыртыстарындай білген, туған өлкесіиің
географиялық жағдайын көтеріліс кезіңде мейлінше пайдалана білген
Кенесарының жауынгерлерінің рухы, жеке басының табандылығы да халық
жырларындағы теңеулерге сай
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Қазақ халқының ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда
болған барлық ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі, оған
үш жүздің бұқара халқы түгел қатысты. Олар күреске бірден, жұмыла
қосылмағанымен, жекелеген облыстар қозғалысқа тартылған кезде өзге
аудандардағы қозғалыс басылып қалып отырғанымен Кенесары көтерілісі алғашқы
жылдардың өзінде -ақ ғаламат кең құлаш жайып, бүкіл халық көтерілген
қозғалысқа айналды. Қозғалыстың бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын
көрінген саяси сипаты Кенесары көтерілісінің өзіне тән ерекшелігі еді деу
керек. Кенесарының көтерілісіне қазақтың басты руларының бәрі қатысты. Олар
Ұлы жүз бен Орта жүздің бірқатар рулары Кенесарының қол астына біріккен
1838 жылдан бастап қатысады. Қазақ руларының 1838 жылғы қозғалысқа, яғни
күрестің бастапқы кезеңіне қатысуы туралы мәліметтердің тым шашырандылығы
себепті біз тиісті деректерді сол жылға арналған очеркте береміз. Кестеге
қатысты ескертулерде аталған рудың көтеріліске қатысқанын растайтын жеке
адамдардың куәландыруларын, чиновниктер көрсетінділерінің осы жөнау деген
тұстарын және Кенесары жақтастарының айғақтарын келтіреміз.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда болған
барлық ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі.Кенесары хан
бастаған 1837-1847 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс. Ұлы жүз бен Орта
жүздің бірқатар рулары Кенесарының қол астына біріккен 1838 жылдан бастап
қатысады.1838 жылы Кенасары соғыс қимылдарын көктемде Ақмола приказын
қоршауға алып өртеді. 1841 жылы ақпан айында Кенесары Қоқан хандығын шабуыл
жасады. 1841 жылы қыркүйегінде қазақтардың Үш Жүздің ықпалды билері
Кенесарыны хан сайлады. Отарлауға қарсы күресте Кенесарының ұрыс
даласындағы қомақты жеңістерінің бірі 1844 жылы тамыз айыңда Екатерининская
бекінісіне шабуылы болды. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Кенесары
Қасымұлының көтерілісін тек қарапайым халықтың мүдесі үшін болған көтеріліс
деп білемін.
Зерттеудің географиялық аймағы. Хан Кенесарының саясатында Орта Азия
елдері көтерілістің басынан Қырғыз алатауындағы оқиғаға дейін басты орын
алды. Ұзақ жылдар бойы жақсы қаруланған патша әскерлерімен табан тіресе
алысқан Кенесарының бір қасиеті - қиыншылықтарға төзімділігі. Үш жүздің кең
даласының ой-шұңқырын алақанындағы қыртыстарындай білген, туған өлкесіиің
географиялық жағдайын көтеріліс кезіңде мейлінше пайдалана білген
Кенесарының жауынгерлерінің рухы, жеке басының табандылығы да халық
жырларындағы теңеулерге сай [5].
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойған мақсат
,міндеттері негізінде белгілі бір жүйеде құрылған. Ұсынылып отырған ғылыми
жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан, қосымшадан тұрады.
Жұмыстың соңында деректер тізімі көрсетілген
Сөйтіп, ұсынылып отырған жұмыстың әдіснамалық негізі толық түрде ғылыми
әдістер кешенімен және тарихшылардың, теоретикалық ой-толғамдарымен
келтірілген,сонымен қатар индукция ,дедукция, бақылау, сараптау және т.б.
әдістері пайдаланылған.
1 ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ ЖАРШЫСЫ-ХАН КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫНЫҢ САЯСАТТАҒЫ ОРНЫ
1.1 Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің қарсаңындағы
қазақ қауымы
XIX ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жандармы
ретінде ұлт-азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш
қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта
жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі ұлы жүзді
басып алуды, оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әліде дербестіктерін сақтаған
Орта Азияға шығуға, сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды
ойластырды. Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де
болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді. Шын мәнінде XVIII ғасырдың соңғы
ширегі, XIX ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл,
Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі бекіністердің төңірегінде
100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған
ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген
иеліктерін көшпеңді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы
Марк Раевтың "Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы
болмаған" деп қорытындылауында жөн бар.
Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір
себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен
байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін
жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды. Завод, фабрикалық бұйымдар мен
күнделікті өмірге, шаруашылық мұқтажына қажетті өнімдер қазақ аулының
өзінде жасалынбауы бірте-бірте қазақ руларын шекаралас өңірдегі Ресей
жәрмеңкелеріне, Хиуа, Бұхара, әсіресе, Қоқан хандықтарына тәуелділігін
күшейтті [6].
Патша үкіметінің Қазақстанды жаулап алу жоспарының іске асуын әсіресе
мүдделендірген саудадан түсетін, мемлекеттік қазынаның үнемді көзі - баж
салығы еді. XIX ғасырдың басында Ресейден Орта Азияға, Шыңжанға тағы да
басқа Орталық Азия елдеріне баратын дәнекерлік керуен жолдары қазақ даласын
басып өтетін. Тіпті алыста жатқан Константинопольден (Стамбулдан) Орталық
Азияға бет алған керуендер де осы аймақпен жылжитын . Баж салығын төлеуден
қашқақтаған көптеген керуендер талауға да түсетін. Орыс үкіметі осы
керуендерден жиналатын баж салығын өз қазынасына ғана жинаттыру үшін
Ресейдің, билігін әлі де мойындамаған сұлтан, билердің ауылдарына қарулы
қол жіберіп, қыр көрсетіп отыратын. 1800 жылы патша үкіметі осындай
керуендерді мазалаған қазақтарды жауапқа тарту үшін шекаралық сот
ұйымдастырды. 1803 жылы наурыз айының 31-де Сібір шекаралық басқармасына
Мемлекеттік Сенаттан түскен нұскауда қазақ даласынан Семей және Қызылжар
қалаларына бағыт алған керуендерді қазақтардан қорғау үшін қазақтардан
қарулы күзет қою тапсырылды. Иркутск генерал-губернаторы И. Селифонтовтың
коммерция (сауда) министріне жолдаған хатында көпестердің керуеңдерінің
Қазақ даласында жиі талауға түсетініне байланысты шекаралық бекініс
коменданттарына күзетке берілетін қазактар санын 20 адамға дейін жеткізу
көзделген.Керуендердің жанында тұрақты қарулы қазақ отрядтарын ұстау өкімет
үшін қымбатқа түсті және барлық керуендерді шығатын қонысынан баратын
жеріне дейін апарып салу көп қаражат қажет етті. Мәселені шешудің бір жолы
осындай стратегиялық маңызды өлкені Ресей империясының құрамына қосу еді.
XIX ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған
бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңірінен
келген орыс-қазақ шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та
қарамады, олар біртіндеп рулардың қауымдық меншігі жайылымдық жердің табиғи
түрде пайдаланылуына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша
көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау ру ақсақалдарының,
көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін. Қайшылық шиеленіскен жағдайда
барымта, рулық тартыс, феодалдардың ішкі жанталасы жиілеп, кикілжіңге
соқтыратын. Өмірі малмен, көшпенді шаруашылықпен байланысты болғандықтан
әрқашан ауыл ақсақалдары осындай болмашы алауыздықтарды да шешіп отыратын.
Әсіресе Солтүстік, Шығыс Қазақстанда суы мен жайылымы мол Ертіс, Есіл
өзендерінің бойында, немесе оған жақын аймақта қоныстаушы орыс шаруаларының
санының ұлғаюы, жайылымдық жерлердің тарылуы қазақтардың наразылығының ашық
көрінісіне әсерін тигізбей қоймады. "Олар үкіметтен ешқандай көмек алмай,
бұрын қырғыздардың қолында болған жерлерге жапа-тармағай қоныстана бастады"
.
Жазғы кеш кезінде жүздеген шақырым тіпті онан да аумақты жерді малымен,
жанұяларымен көшіп өтетін ауылдардың жағдайы тіпті ауырлады. Енді қайда
барса да орыс бекіністері алдан шығып отырды, бұрынғы емін-еркін жайлайтын
жерлер тарылып, патшаның отаршылдық шеңгелі барған сайын алқымнан сығымдап
бара жатты. Малға өте керекті қоректің бетегенің далалық жазықтарда қаптай
өсетінін ескерсек, мал шаруашылығы үшін далалық өңірдің қаншалықты маңызды
болғаны да есімізге түсер еді [7].
Далалық алқапта қазақтардың ауыл-ауыл болып жіктеліп көшіп-қонған
өмірін патша губернаторлары, осы аймақты отарлауға қарулы қолмен келген
әскери шенді офицерлері, чиновниктері түсіңді ме екен? Көпшілігі Омбыда,
Орынборда отырып қазақ даласын қалай игерудің жоспарларымен бастары қатқан
автохтонды тұрғындарды бірден отырықшылыққа көшіруді ұсынған жергілікті
әкімдер мал шаруашылығына күн көрістің көзі деп қараған қазақтардың өмір
ерекшелігін өзінше пайымдаған. А. Янушкевич жазғандай "егер европалық
адамды осы далаға жіберсе, бұл қаңдай қаңсыған тақыр еді, менің жылқыларым
аштан қатар деп",- аттан салар .
Қазақтардың өмірімен көп жылдар бойы жақын танысқан, кейіннен
шаруаларды осы өңірге қоныстандыруға қарсылық білдірген, А. Гейне сол
Орынбор губернаторының кеңсесіндегі номадтардың тағдырын өзінше кесіп-пішіп
отырған чиновниктердің мал шаруашылығының өзіндік ерекшелігінен еш хабары
болмағандығын былай деп сипаттайды: "Орынборда көшпенді өмірге жасанды іс,
қаңғыбастық деп қарайтын көрінеді. Бұған қарағанда жөнсіз сапырылған
қырғыздарды жерге отырықшылдандырғанды мәнді іс деп қараған бұл адамдар
осындай жағдайда ғана көшпенділердің ауқатты өмірге қолы жетіп, қазіргі
мәдениеттің нәтижелерін қабылдай алады. Осындай көзқарастың сыңаржақтылығы
қазақтардың өміріне немқұрайлы қараудың салдары екендігін түйіндей келе,
бір жағынан жазушы А. Гейнс, қазақтардың тұрмысы "біздің өмір сүру
женімізге тіпті ұқсамайтындығын", европалықтарға әртүрлі ой салатындығын
ашып жазады. Сол кездің өзінде Тынық мұхитқа дейін алып жатқан Сібірдің
үшінші иелігін қамтыған, қазақ жеріне үкіметтің соншама кеңілін
аударғандағы мәні, әрине, бір жағынан отарлық империяның онтүстік өңірінде
Британия империясымен бақталастығы еді . Орта Азия бағытында қазақ даласы
Ресей үшін тіпті Амур жәңе Уссури өлкесінен де маңызды деп жазады И.
Завалишин , "Қырғыз даласын мылтық найзасымен қысымға алмай, Хиуа және
Қоқан өңірінде мемлекеттік шекараны кеңейтпей тіпті Тобыл және Томск
губернияларында да тыныштық болмайды",- мемлекеттін жаулаушылық саясатын
осылай ақтаған И, Завалишин . Батысында Каспий теңізінен Телеут келіне
дейін, Оңтүстігінде Қоқаннан Омбы шебіне дейін, солтүстігіңде Орынборға,
оңтүстік-шығысында Қытай жоңғариясымен шектелетін қазақ елінің кеңдігіне
таң қалған И. Завалишин,- Англия мен Францияда осындай отарлық аймақтар бар
ма екен деп сауал қояды [8].
Отарлық империяның экономикалық мүдделері, царизмнің Орта және Орталық
Азиядағы стратегиялық саясаты, қазақ даласының Ресейге іргелес
орналасқандығы - өлкені жаулап алуды біршама тездетті. Бұған қолайлы саяси
алғышарт та қалыптасты (сурет 2).
1817 жылы Бөкей ханның, 1819 жылы Уәли ханның өлімі Орта жүзде жалпы
хандық билеуді жоюға жол ашты. "Бөліп алда билей бер" дегенді негізге
ұстаған царизм ұлы жүзде ханды сайлаған да жоқ, тағайындаған да жоқ. Үкімет
Солтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанда Ресей өкіметінің басқару жүйесіне
жақындаған жаңа әкімшілік билеу жүйесін іске асыруға бет алды. Александр 1-
ге жақын болған, либералдық көзқарастары мен ұсыныстарын ұнатпаған патша
орталықтан аластатып, Пензаға жер аударған, 1819 жылдан Сібір
губернаторлығына тағайындалған граф М. М. Сперанскийге осы істі жүзеге
асыру жүктелді. "Сібір қырғыздарының уставын" дайындауда осы өңірдегі
буряттар сияқты кешпенді халықтардың өмірін зерттеп, мәлімет жинауда
Сперанскийге септік жасаған болашақ декабрист, Омбы облыстық басқармасының
қызметкері Г. С. Батеньков еді. "Буратаналар", сібір қазақтары, өлкедегі
жол тораптары, сауда, басқа да осы уставқа кірген бірнеше құжаттарды
дайындауды Г. С. Батеньков басқарған.
Устав Орта жүздегі хандық басқаруды жойып, оны Ресейдің губерниялық
басқару жүйесіне жақындатты. Ауылдың 70-80 шаңырақтан, 10-12 ауылдың бір
болыстан, 15-20 болыстың бір округтан құрылуы рулық-тайпалық басқаруды
ығыстырудың басы болды. Орта және Ұлы жүздің солтүстік-шығысы Сібір
қазақтарының облысына біріктіріліп жаңадан ұйымдастырылған орталығы 1839
жылға дейін Томскіде, 1839 жылдан Омбы қаласындағы Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына бағындырылды.
Сонымен қатар Устав қазақ қоғамындағы Шыңғыс түқымдарының мемлекет ісін
басқарудағы құқына шек қойды. Округтардағы бас әкім - аға сұлтандар,
болыстағы- болыснай сұлтандар, ауылдағы - ауылнай старшыңдары Омбы облыстық
басқармасының қол шоқпарына айналды да бар билік шын мәнінде үкімет
чиновниктерінің қолына шоғырлана бастады. Сот істерін талқылауда Ресей
әкімінің өкілінің шешуші дауыспен қатысуы, аға сұлтандардың приказында
казак отрядының орналасуы, әрине, билер сотының, ру және барымта, басқа да
мәселелерді "Жеті жарғымен" шешуіне біртіңдеп тиым салу еді. Біртіндеп
қазақ ауылдары үкімет қазынасына 1 сом 50 тиыннан шаңырақ салығын төлейтін
болды. 1824 жылы бүрынғы Уәли ханның иелігі Көкшетау өңірінде, Бөкей ханның
иелігі - Қарқаралыда алғашқы екі патша үкіметінің округтерінің ашылуы,
отарлау барысы, Ресейдің Абылай тұқымдарымен санаспайтындығын байқатты.
Кейіннен ашылған Құсмұрын, Ақмола, Аягөз (Сергиополь), Баянауыл, Көкпекті
және басқа да округтар үкіметтік ресми отарлаудың толастамайтынын көрсетті.
Устав сауда саласын да қамтыды. Үкіметтің тез арада шешуге тырысқан
мәселесі де қазақ руларын саудаға тартқан болып ақшаның құнын терең
түсінбеген, әлбетте айырбас тауар алыс-берісіне машықтанбаған аңқау ауыл
казақтарын жер соқтырып, алдау еді. Уставқа сай мемлекеттің қамқорлығына
еткен сауда қазынаны молайтатын кезге айналып қоймай, іштей отарлаудың
құралы болды. Сөз жүзінде барлық бұратаналарға бекіністерде, жәрмеңкелерде
мол саудаласуға жол ашу құқы жарияланса да, сауданың қазақ ауылы үшін
тиімсіздігі көп ұзамай-ақ байқалды. Устав қазақ қауымын екі қарама- қарсы
топқа бөлді. Аға сұлтандар, болыснайлар, ауылнайлар, олардың сойылын
соғысушы феодалдар Ресей үкіметіне қарсы арқа сүйеп, өздерінің рула
жауларый тұқыртуға тырысып, уставқа қарсылық көрсетпеді,; Әкімшілік
өзгерістердің Қазақ елінің дербестігін жоятындығын бірден аңғарған
әлеуметтік топтар соның ішіңде Абылайдың тұқымдарының басты бөлігі уставтың
іске асырылуына, әсіресе жаңа әкімшілік билеу жүйесі округтардың құрылуына
қарсы бірден бас көтерді. Округтар ашу біртіндеп наразылық туғызғанын орыс
тарихнамасының өкілдері бірауыздан мойындады. А. Гейнс, Барон Услар Л.
Мейер тағы басқа осы кезеңге еңбек арнаған авторлар бейбіт қазақ даласында
жаңа әкімшілік буыңдардың ұйымдастырылуы Қасым төре тұқымдарының
көтерілуіне басты себеп болғанын мойындайды [9].
Кенесарының баласы Ахметтің естелігіңде Көкшетау өңірінде округтың
ашылуына ызасы кернеген болашақ хан өзінің әкесі мен інілеріне былай
деген:"егер құдай қолдаса, барлық қазақтың басын қосамыз. Абылай атамыз
кезіндегі жағдайымыз қалыптасады". Кенесарының осы сөздері Қасым сұлтанның,
бауырларының көкейінен шықты, барлығы да Ресейге қарсы көтерілуге келісімге
келді" Абылайдың ұрпағы, Уәлиханның немересі, Шоқан Шыңғысұлы көптеген
жазбаларында хан Кенесарыны "бүлікші", "үкіметке қол көтерген сұлтан"
ретіңде сипаттаса да патша үкіметінің округтарының құрылуы көтеріліске
басты себеп болғаңдығын ашып көрсеткен. "Округтарды ұйымдастыру
тәуелсіздікті қызғыштай қорғаған қайсақ халқының орыстарға қарсы ақырғы
күресі болды. Осы арпалыстың жарқын бейнесі сұлтан Кенесарының талмайтын
жеке басы, он жыл (1837-1847) бойы орыс әскерлеріне күресті тоқтатпады".
Бір ғана әкімшілік басқару қазақ халқының қарулы қарсылығына себеп болып
қойған жоқ. Мал жаятын жерді біртіндеп орыс-қазақ шаруаларының өз иелігіне
бөліп алуы, алым-салықтың өсуі де саяси тартысқа себепші болғаны айғақ.
Қазақ ауылдарында басталған адам және мал санағының басты мақсаты да алым-
салықтың көлемін анықтау еді. Абылай хан тұсыңда ешкімге салық төлемеген
басы бос көшпенділер патша үкіметінің қазынасын молайтатын,. өздерінің
иелігін талан-таражға сала бастаған чиновниктердің пайдасына да түсетін
салыққа мейлінше қарсылығын үнімен жосылта келе,"біздің жылқымызды, мал-
қойымызды санау ясақ жинау үшін жүргізіліп отыр деп" - жиналған патша
офицерлеріне айбар білдірген.
Қазақ ауылдарының XIX ғасырдың 30-шы жылдарында үкіметке төленетін
салығының мөлшерін белгілеу үшін алдымен халықтың санын анықтау қажет еді.
М. Красовский белгілі автор С. Б. Броневскийге сілтеме беріп, Орта жүздің
тұрғындарын 50000 шаңырақ, немесе 300000 жан деп топшылайды. Ал Омбы
облыстың басқармасына сұлтандар мен отаршылдар жинастырған мәліметтерге
карағанда 53700 шаңырақ. Бұл мәліметтер Орта жүздің халық санын толық
көрсетпейді. Біріншіден, көшпенді өмір жағдайында тұрғыңдар санын анықтау
өте киын; екіншіден, салық төлейтіндерді азайтып көрсету қазынаға
өткізілетін салық мөлшерін сұлтандардың әдейі төмендетіп беруіне де
байланысты.
Көтерілістің басталуына қазақ даласына патша үкіметінің қарулы топтар
жіберуі, олардың бейбіт ауылдарға қысым көрсетуі тікелей әсер етті.
Ғұбайдолла Сібірге жер аударылғаннан кейін көтерілісті жалғастырған сұлтан
Саржан. 1822-1836 жылдар арасындағы көтеріліс негізінен Орта жүздің
солтүстік-шығыс өңірін қамтыды. Алғашында әскерінің қатары 1000 адамға
жеткен Саржан жасақтарының құрамында негізінде Қаракесек, Жағалбайлы, Шора,
Үйсін рулары болды. Сібір губернаторлығының чиновнигі, қазақтардың
отырықшылыққа көшуі жөнінде бірнеше құнды еңбектердің авторы 1824 жылы
Қарқаралы округын ұйымдастырушы полковник С. Б. Броневский 1825 жылғы
рапорттарының бірінде "Саржанны туының астына қарақшылардың топтасуы
Ордадағы тыныштықты шайқалтқанын, Ресей үкіметінің шараларын іске асыруда
кедергі болғанын" және тіпті округка шабуылдағанын хабарлаған. Қарқаралы,
Көкшетау өңірінлі сұлтан Саржан сарбаздарының қимылдарының кауырт күшеюі
үкіметтің қарсы шаралар қолдануына түрткі болды [10].
1831 жылы Көкшетау жағынан көтерілісшілерге қарсы аттанған 500 адамнан
тұратын әскер тобы Қаракесек, Алшын, Жағалбайлы, Алтай руларының бейбіт
ауылдарын ойрандады. Кейінірек Кенесарының өзі анықтаған мәліметтерге
қарағанда, 450 адамды өлтіріп, Саржанның баласың Сарысу төңірегінде қолға
түсіріп, байлап алып кеткен . 1832 жылы 250 адамнан құрылган жазалау тобы
Кулановтың басқаруымен Есенгелді, Құшақ сұлтандардың ауылдарын қыспаққа
алды. Жанайдар, Тұрыс және Үсін болыстарын талады, 60 адам қаза болды; 1836
жылы Ақтау бекінісінен аттанған "тентек" майор басқарған 300 адамдық қазак
әскері Былауты — Сарысу бойында Алшын, Жағалбайлы рударын талап, 250 адамды
өлтірді. 1837 жылы И. С. Карбышевтың басқаруымен 500 адамдық жазалау тобы
Алтай, Қалқаман, Тұртұғыл болыстарын шабуылдады, Жаманқара бидің ауылдарын
күйзелтті, қаза болған қазақтар саны 350-ге жетті .Отаршылдық мәні бар 1822
жылғы уставқа қарсылық ретінде басталған Саржан бастаған көтеріліс 1836
жылы Ташкент Құшбегінің сұлтанды және оның серіктерін опасыздықпен
өлтіргеннен соң біршама саябырлады. Ал келесі, 1837 жылы көтеріліс сұлтан
Кенесарының басшылығымен қайтадан өршіді.
Сонымен патша үкіметінің қазақ жерінің стратегиялық қолайлы өңірде
орналасуына мән беруі болашақта Орта Азия хаңдықтарын жаулап алуда оны бір
саяси, әскери тірегіне айналдыруды ойластыруы, сауда керуендерінің
дәнекерлік торабы ретінде пайдалануға тырысуы, 1822, 1824 жылдардағы Сібір
және Орынбор қазақтарының уставтарына арқа сүйеп, отарлауды тездетуге
бағыталуы, өлкенің шұрайлы өңірлеріне орыс-қазақ шаруаларын қоныстандыру,
Қоқан, Хиуа, Бұхара иеліктерімен шектесіп жатқан оңтүстік Қазақстанды,
Қырғыз жерін жаулап алу мақсаттарын іске асыру жолындағы Ресей империясының
саясатына қарсылық алғашында Ғұбайдолла сұлтанның, кейіннен Қасым төренің
ұлы сұлтан Саржанның көтерілісіне себепші болды. Осы көрсетілген
жағдайлардың сұлтан, кейіннен хан Кенесарының туының астында он жылға
созылған, үш жүзді де толық қамтыған қазақ елінің Абылай хан заманыңдағы
иелігінің тұтастығымен, ел тәуелсіздігін қалпына келтіруді мақсат етіп
қойған азаттық күреске де түбегейлі себептер болғандығы айғақ.
Қазақстанды отарлау кеулеп бара жатқанда, патшаның жазалаушы күштерінің
алқымнан алуына қарамастан азаттық күрестің он жылға созылуына, халықтың
дербестікті мықтап қалуға күш , салуы, далалық өңірдің көтеррілісшілердің
соғыс қимылдары үшін қолайлығы, Ресейдің сонымең қатар Кавказда имам Шәміл
басқарған тау халықтарына қарсы күресуге алаңдауға да себепші болды. Алайда
үш жүздің өңіріңде атой салған сұлтан Кенесарының бодандыққа қарсы
алысуының ұзақ уақытқа созылуы, басқа да көптеген мәселелермен қатар ұлы
тұлғаның жеке басындағы тамаша дипломатиялық және саясатшыл қасиеттерінің
биіктігінен деп түсінеміз [11].
Ресми дворяндық-буржуазиялық орыс тарихнамасының өкілдері Кенесарының
Сырым және Исатай батырлар сияқты "бұзық", "қарақшы" деп жеккөрінішті
бағалармен сипаттаса да, екіншіден, көтерілістің басты оқиғаларына мейлінше
мән берген, Абылайдың немересін "айлакер, парасатты саясатшыл, қайраткер"
ретінде де жоғары бағалайды. "Өз халқына мәңгілік бостандық тілеген
Кенесары, патриот бола тұра, орыс мемлекетінің ерте ме кешпе ордалықтарды
басып алуға тырысатынын түсіне білді",- деп жазады Н.Середа.
1847 жылы Сібір шекаралық комиссиясының төрағасы, генерал Вишневскийдің
экспедициясымен Кенесарыға қарсы күреске қатысқан, Орта және Ұлы жүз қазақ
феодалдарымен тілдескен, 1833 жылғы Польшадағы азаттық күреске қатысқаны
үшін қазақ өлкесіне жер аударылған Адольф Янушкевич Кенесары тұлғасына
қайран қалып, оны XIX ғасырдың 80-ші жылдарындағы Алжир халқының Француз
отаршылдарына қарсы күресінің көсемі, атақты Абд Эль Кадермен теңестіреді.
Шоқан Уәлихановқа қамқорлық жасаған, орыстың ұлы ғалым-саяхатшысы П. П.
Семенов Тян-Шанскийдың хан Кенесарыны біздің арамызға дейінгі екінші
ғасырда Рим империясының отаршыл саясатына қарсы халқын көтеріп, жанталаса
күрескен Понт патшасы Митридат II Эвпатормен теңестіруі де қазақ ханының
саясатшыл дипломатиялық шеберлігін мойындағандығы .
Сұлтан Кенесарының айлакер саясатшылдығы көтерілістің алғашқы кезеңінен
бірден байқалды. Әрине, сол заманда төңірегін күшпен жапырып,
ауыздықталмаған Ресей билеп-төстеушілерінің Қазақ жерін жаулап алмай
тынбайтындығына көрегендікпен көзі жеткен Кенесары бар қабілетін патшаның
жаулаушылық қимылдарын тоқтатуга немесе оның қарқынын әлсіретіп, үш жүздің
бірлігін нығайтуға жұмсады. Орынбор губернаторы, граф В. Л Перовский арқылы
патшаға жеткізуге дәмеленген хаттарының бірінде өзі бастаған азаттық
қозғалысты тоқтатудың бірден-бір шарты-өлкемізде бекіністер салуды, қалалар
тұрғызуды, округтарды ұйымдастыруды 35 жылға тоқтату деп білген: "Ұлытау
мен Кішітау өңіріне Сібір шептерінен әскер жібермеуіңізді өтінемін.
Мәселені басқаша шешсеңіздер, біздің әйелдеріміз бен балаларымыз ығысып
қалады, патша ағзамға қызмет ете алмайды",- деп толқуын білдірген. Әрине,
қазақ сұлтанының осы хатында қандыбалақ Николай 1-шіні "шахиншах
(патшалардың патшасы) деп лепірте мадақтағанымен оған алыс та, жақын да
болсамда жүрегіммен, жаныммен қызмет етуге дайынмын, маған бір шен немесе
грамота алып беріңіз - деген сол В. А Перовскийге арналған хаттағы аты шулы
сұлтанның сондай момақан бола қалғаны қалай да болмасын қазақ өлкесіне
Ресей әскерлерін жолатпаудың қамы деп түсінгеніміз жөн.
Кенесары Қасымұлының азаттық қозғалыстың мақсатына жету жолында
дипломатиялық айла-амалдарды шебер пайдаланғандығын мейлінше айқындайтын
оның хаттары. Мұрағат қорларыңда, жарияланған деректемелік жинақтарда қазақ
ханының мақсаты мен ниетінің мазмұнын ашатын көптеген құжаттар сақталынған.
Бір мән беретін Кенесарының елшілері Жүсіп Жанкүшікұлы, Мамберді
Қонысбайұлы, Тайтоқ Дөненұлы, Табылды Тоқтыұлы және Қошымбай Қазанғапұлының
1838 жылдың желтоқсан айыңда Сібір губернаторы князь В. Д. Горчаковпен
Николай 1-ші патшаға арналған арнайы хаттары [12].
Зерттеуші Е. Бекмахановтың тамаша еңбегінде патшаға арналған хаттың
мазмұны толық келтірілгеңде, екінші құжаттың соңғы бөлігі түсіп қалған. Бұл
арада біздің тәптіштеп көңіл аударатын мәселеміз екі хаттың мазмұнын
салыстыра талдап, сұлтанның елшілерінің тағдырына сипаттама беру.
1838 жылдың желтоқсан айының 26-нда Үшбұлақ Сыртқы округтық приказыңың
аға сұлтанының Омбы облыстық басқармасына хабарлағанындай, осы приказдың
аға сұлтаны майор Тұрдыбек Көшенов өзіне тапсырылған нұсқауға сай інісі
старшина Бердібек Көшенов, Садыбек Балтағазинмен Көкшетау, Ақмола және
Баянауыл өңірінің бес "қырғызынан тартып алынған" хатты дереу Омбы қаласына
жеткізгенін ескерткен "Жыртқыш сұлтан Кенесары Қасымовтың бес қырғызы
қазіргі уақытта қарауыл күзетіне тапсырылды. Кейбір мәліметтерге қарағанда,
Кенесары Қасымов Көкшетау округына шабуыл жасамақшы, содан кейін бізге
қауіп төндірмекші ",- деп үреймен хабарлаған Үшбұлақ округына чиновнигі.
Кенесарының елшілерін қапастан құтқару мақсатында көтерілісші топтардың
Үшбұлақ округына қауіп төндіруінен үрейленген сол чиновник Есенбақты руының
керейлерінің қарулы жасақтарының белсенділігінің артуына қарай осы
маңайдағы қоныстарды қорғауда қырағылықты күшейту үшін қосымша солдаттарды
жіберуді өтінген.
1839 жылдың қаңтар айының 16-нда полковник Ладыженскийдің талабына сай
Омбы дуан басы Кенесарының бес елшісінен жауап алу үшін оларды
губернатордың қарамағына тапсыруды жөн көрген. Сонымен қатар елшілерден
тінту кезінде табылған хатгарды мейлінше тезірек губернатордың қолына
жеткізу көзделді. Бес елшінің кейінгі аянышты тағдырын сипаттаудан бұрын
осы екі хаттың мазмұнына зер салайық.
Бірінші "Бүкілроссиялық дара билеуші патша ағзамға. Бүтін қырғызды
билеген Абылайханның ұрпағы Кенесары Қасымұлынан. Тақсыр! Төмендегі
жағдайға көңіл аударсаңыз өзімді бақытты санаймын. Сіздің ата-бабаларыңыз,
бізде менің атам Абылай хан билеп-төстегенде халық тыныш өмір сүрді. Оған
еш пенде қолын сұққан жоқ, екі жақ та саудаласты, жайлы өмірді сақтады.
Біздің елімізден ешкім алым-салық жинамайтын. Кейінгі кезде бізден салықты
жөнсіз сыпыра бастады, әртүрлі жәбір көрсетуді сезіп отырмыз. Бұрынғы
бейбіт келісімді (трактат) бұзып, сіздің төменгі буынғы басқарушыларыңыз,
ақиқатты аяқпен таптап, барша қырғыз халқын Ресейдің уысыңда деп қарайды.
Менің марқұм атам Абылайдың иелігіне кіретін өңірде сіздің адамдарыңыз
сегіз дуан ашқанына қатты қынжыламыз. Барша қырғыз халқына қысымды тоқтату
және бұрынғы тыныш өмірді қалпына келтіру үшін сізден, ұлы патша,
өмірімізге қол сұқпауыңызды, сегіз дуанды және басқа да даламызда салған
қоныстарыңызды жоюды өзіңізден өтінуді бақыт санаймын [13].
Бұл хаттың мазмұнын терең ой жүгіртсек, көтерілістің басты себептерін,
Ресей мен Қазахия арасындағы қайшылықтардың астарын, сұлтанның мақсаттарын
аңдаймыз. Шағын ғана хатта негізгі талаптарын Абылай заманындағы және онан
кейінгі ахуалмен шеберлікпен байланыстырып, көрсете білуі Кенесары ханның
терең ойлы саясатшылық қасиеттеріне көңіл аударады. Сөйтіп, басты тілек -
тыныш өмірдің шырқын бұздырмау. Қасымұ0лының Ресей патшасынан талабы да
орындалмайтын күрдел талап емес: округтарды жою, алым-салық жинауды
тоқтату, яғни Қазахия дербес елінің ішкі істеріне қол сұғуға Ресей
үкіметінің құқысының жоқтығы. Бұл жағда Кенесарының әр жылдарда, саяси
ахуалдың өзгеруіне сай: Орынбор және Сібір губернаторларына бағыттаған
хатта- рында басты талап ретінде білдірілген. Хаттың желісінде дөрекілік,
ой шұбалаңдығы, қоқанлоқылық тағы да басқа дипломатияға жат көріністер жоқ.
Нағыз шығыстық саясатшыға сай, сұлтанның көздегені - бал тамған тілмен
баданадай талаптарды білдіру. Екінші, Сібір губернаторын жолдаған хатына
көңіл аударсақ, қазақ сүлтанының талабының біраз айбарлылығы да байқалады:
"Сіздің есіңізғе салайын дегенім, екі халықтың тыныштық өмірін қамтамасыз
ету. Өзіңіз Ресейге бағынышты жұртты мен өз жағыма қаратып алды деп реніш
білдіресіз. Мәселе тіпті басқаша. Менің атам Абылайдың иелігінде жөнсіз,
бірнеше дуаңдарды ұйымдастырып, салық жинаттырып отырған сіздер емес пе?
Бізге қысым көрсетудесіз. Оған наразылық білдіреміз, бұдан былай алым-
салығыңызға көне алмаймыз. Ойлаңызшы, егер Ресейді басқа бір мемлекет билеп-
төстеп отырса, қалай шыдар едіңіз? Біздің де; пайымымызды еске алсаңыз..."
Хаттың соңғы бөлігі Е. Бекмахановтың кітабына кірмеген "Менің құлағымның
шалғаны көршілеріміз Қоқан жәңе Бұқара иеліктеріне жақындығымыз, біздің осы
елдермен байланыстарымыз сіздерді сескеңдіретін тәрізді". Губернаторға хат
төмендегідей төрт талаптың орындалуын өтінумен аяқталады: Ақтау бекінісін
жермен-жексен ету; Ақмола округын тарату; далалық өңірдегі үкіметтің
басқада қоныстарын жою; қапаста отырған көтерілісшілерді босату. Құжаттың
ең соңында губернатор В. Д. Горчаковтан осы айтылған талаптарға пікірін хат
тапсырылған елшілер арқылы хабарлауын өтінген. Сұлтанның талап етуіне
қарағанда, Кенесары патшаның Сібірдегі сатрапынан өзін мейлінше артық
санаған [14].
Әрине, XIX ғасырдың бірінші жартысында әлі де дербестігін сақтаған Орта
Азия хандықтары мен Кенесары да тығыз байланыс орнауы мүмкіндігінен
үрейленген патша үкіметінің түпкілікті саясаты осы елдерді де өз тырнағының
астында ұстау екендігін көреген саясатшы мейлінше түсінді. Кейіңгі оқиғалар
дәлелдегендей әсіресе Қоқан бөктерінің Жетісу және Сыр бойындағы қазақ
руларына зомбылығы, осыған орай Қасым төренің тұқымы мен Ташкент бектері
арасындағы алауыздық Ресейден төнген қауыпқа қарсы күшті бір арнаға
бағыттауға кедергі болды. Бұл жөнінде кейінірек. Осы екі хаттың
мазмұнындағы жеке талаптар Кенесарының барлық дерлік хаттарында, Ресеймен
арақатынасқа байланысты жеке мәселелерде жиі қайталанады.
Енді Кенесарының бес елшісінің кейінгі тағдырына қайта оралсақ. Сібір
шекаралық комиссиясының төрағасы міндетін атқарушы полковник Ладыженский
князь В. Д. Горчаковқа жолдаған хатында "Кенесары қарақшыларын" Омбыдағы
әскери сотта қарау қажеттігін негіздей келе, көтеріліс жөнінде қажетті
мәліметтер алу үшін, оларды түрмеде бір-бірінен бөліп жеке бөлмелерде
қапаста ұстауды қажет деп санады .
Е. Бекмахановтың зерттеуінде Кенесарының бес елшісінің екеуінің ғана
аты-жөндері берілген: Тобылды Тохтыұлы, Қошымбай Жанкүшікұлы. Біз танысқан
архив ісі қалған үшеуінің де ат-жөндерін анықтауға мүмкіндік берді. Жүсіп
Жанкүшікұлы туралы нақты мәліметтер кездеспеді. Мамберді Қонысбайұлы
Баянауыл округіндегі ауқатты Мұса Шормановтың аулынан, Тайтоқ Дөненұлы
Көкшетау округінің Атығай болысынан, Қосымбай Қазанқапұлы 33 жаста,
Көкшетау округының Керей болысынан Е. Бекмахановтың кітабында - ол да
Атығай болысынан.
Қосымбай Қазанқапұлы орыс тілін жақсы білген, полковник Ладыженсжийдің
Омбы әскери сотына хабарлауына қарағанда, Горькая шебіндегі қазақтарға
бұрын да белгілі екен. Қарауылмен станицалар арқылы Омбыға әкеле жатқанда
бірнеше қазақтар оны бірден таныған. Қамалған казактардың ішінде Кенесарыға
мейлінше жақын болған Қосымбай Қазанқапұлы "тентектік, бүлікшілік мінезімен
ерекше көзге түскен" . Кінәсін мойындаудан бас тартқан Қ. Қазанқапұлы
тергеушілерін шатыстыру мақсатымен тіпті Кенесарының хатының өзінен
табылуын кездейсоқтық деп бай-балам салған. "Сол жылдың жазында Петропавл
қаласыңдагы көпес Ахмет Баязитовтың керуеніне қосылып, Жетісудан қайтып
оралғанда 60 жылқымыздан, 200 түйемізден айрылып, Тортұғұл болысының
сұлтаны Байғара мен Темеш руының сұлтаны Күзембайдың аулыңда болдық. Тартып
алынған малымызды қайтарып аламыз деп жүргеңде, сұлтан Кенесарының қолына
түсіп, император ағзам мен губернаторға хаттарды жеткізуге келісуге тура
келді". Одан әрі Қазанқапұлы хаттардың мазмұнымен таныс емеспін,
сауатсызбын деп безек қаққан.
Азаттық қозғалыстың мүддесіне мейлінше берілген Тобылды Тохтыұлы. 1838
жылы 35 жастагы Тохтыұлы сұлтан Кенесарының ең жақын серіктерінің бірі еді
Ақмола округының Мамай-Тортғұл болысындағы Терсоққан деген жерде көшіп
қонып жүрген Т. Тохтыұлы, көтеріліске басынан қосылып, Кенесарының жауапты
тапсырмаларын орындаған.
Омбы Ордананс-Гаузтергеуді аяқтағаннан кейін абақтыға қамалған бас
өкілге төмендегідей айыптар тақты: Ресейдің антын бұзғандық, қоныс тепкен
округтардан даланың түкпірлі аудандарына рұқсатсыз көшіп кету; Кенесарының
"қарақшыларына қосылу"; "бүлікшінің" екі хатын жақын орналасқан округқа
жеткізуге талпыну. Алайда әскери соттың комиссиясының шешімінде
жазылғандай, "Кенесары қарақшылары тонау және тонаушылық істеріне"
қатысуларын мойыңдаудан бас тартқан Полковник Фаяцкий князь В.Д. Горчаковқа
"қылмыскерлерді" жазаға тарту туралы ойын қорытындылай келе, "қырғыздарды"
тұздалған шыбықпен әрқайсысына бір мың дүре соғып, солдаттардың арасынан
өткізу, ал әскери қызметке жарамсыздарды Сібірге жер аударуды мақұлдаған.
Омбы Ордананс-Гауз сотының шешіміңде "қылмыстыларды" Шығыс Сібірге айдау
ұйғарылғандығы нақты айқыңдалған. Тобылды Тохты ұлынан басқасының кейінгі
тағдыры белгісіз.Тохтыұлы 1841 жылы Шығыс Сібірдегі айдаудан қашып, аулына
оралып, көтеріліске қайта косылған. Қыпшақ, Тамын. Қозған, Көксал руларының
жасақтарына басшылық еткен [15].
Кенесарының айлакер де, терең ойлы саясатшы және дипломатиялық
қасиеттерін патша губернаторларымен алмасқан хаттарынан көруге болады. Бұл
арада көңіл аударатын бір жай Кенесарының Сібір және Орынбор губернаторлары
арасындағы кикілжіңді әрқашан көтерілістің мүддесіне шебер пайдалануы. В.
А. Перовский империяның ақсүйек билеушілерінің ең бір кілегейіне жатса да,
А. С. Пушинге бір табан жақын болған, 1833-1842 жылдары арасында Орынбор
өлкесінің губернаторы ретінде қазақ халқының өмірі мен Қазақстаңдағы
ахуалмен патшаның басқа сатраптарынан гөрі жақын таныс еді.
1836-1838 жылдары Исатай Тайманов басқарған Бөкей ордасыңдағы шаруалар
көтерілісін күшпен жақын арада жаншыған граф В. А. Перовский, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz