Жеке оқушылар суреттерін балалармен қосылып анализ жасау және салыстыру
Мазмұны
Кіріспе 3
1.Кескіндеме өнерінің және натюрморт жанрының шығу тарихы
1.1 Кескіндеме өнерінің және натюрморт жанрының шығу және даму
тарихы, түрлері 6
1.2 Голландтық шеберлердің натюрморт жанрында жасаған
жұмыстары 11
1.3 Қазақстандық суретшілдің жазған натюрморттары 13
1.4 Майлы бояумен натюрморт орындау, құрал-саймандар, материалдар
және жазу технологиясы 18
1.5 Кескіндемедегі түстер, колоридтер және жұмыстың орындалу
барысы 22
2. Мектептегі бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі және кескіндеме жазу
техникасын оқыту әдісі
2.1 Бейнелеу өнерін мектепте оқытудың маңызы, міндеті,
ұйымдастырылуы және сабақтың құрылысы 38
2.2 Тақырыптық натюрморт салу сабақтарында натюрморт жазу
техникасын оқыту әдістемесі 46
Сабақтан тыс кескіндемеден үйірме жұмыстарын ұйымдастыру және натюрморт
тақырыбына сабақ жоспарын құру 47
Бейнелеу өнері сабағында нұсқадан қарап натюрморт жазу техникасын оқытудың
маңызы мен орны 50
Қорытынды 50
Пайдаланылған әдебиеттер 55
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Еліміз өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп,
саяси әлеументтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан
уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу негізгі міндеттердің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына
жолдауында Қазақтың ел болуы,ұлт тағдыры оның келешек мектебінің қалай
болып құрылуына тіреледі деп атап көрсетті.
Қазіргі замандағы мектептерде уақыт талабына сай оқытудың жаңа
әдістерін, ғылыми тілмен айтқанда, инновациялық технологияларды қолдану
басты назарда болып отыр.Бұл әдістер жалпыға ортақ қолданылып келеді,демек
артық айтпаған болар.Өйткені осы жаңа инновациялық технологияларды қолдану
арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен білім сапасын көтеру.
Шығармашылық арқылы үйрену. Егер жас талапкер суретші бейнелеу өнер
студиясында немесе үйірмесінде айналысуға мүмкіндігі болса, яғни қажетті
жағдайларда кәсібі даярлығы бар суретшілерден ақыл кеңес ала алса, жақсы
–бұл оның жұмыста алға басуын өте жеңілдетеді. Бірақ бұған жұрттың бәрінің
қолы жете бермейді,олардың көпшілігіне жолды бағыт бағдарсыз іздестіре
отырып, өз беттерімен еңбектенуіне тура келеді.
Сірә, өз шығармашылығы үшін заттың өзіне қарап жұмыс жасаудың
қаншалықты маңызды болғандығы жайында сүйіспеншілікпен, шабыттана айтпайтын
бірде бір реалист суретші жоқ шығар.Ол суретшінің үйренуіндегі ең басты
бағыттардың бірі болып келді және солай болып қала береді.
Заттың өзіне қарап жұмыс жасау процессі творчествалық процесс,ол
кенеп, парақ бетіне штрихтармен, мазоктармен және дақтармен көзге
көрінетіндей етіп толтырудан ғана тұрмайды. Өзінің едәуір бөлігінде бұл
сырт көзге шалына бермейтін ішкі процесс.Ол суретшінің қағазға немесе
кенепке қол тигізуінен көп бұрын басталады.Осы процестің бәрін үш сатыға
(ой түйіні,шешімі және орындау) бөлуге болады.
Суретші аспаптарды қолына алып,шығарма жасауға кіріспес бұрын,оны
қандай да бір ой, болашақ шығарманың идеясы баурап алады да ол біртіндеп ой
түйініне айналады.Ал мұның өзі қиалдау арқылы композиция жасау кезінде ғана
болып қоймайды.Нұсқадан қарап натюрморт жазып жұмыс жасау үстінде суретшіде
ең алдымен түпкі ой түйіні қалыптаса бастайды,ол модельді немесе
натюрмортты қою кезінің өзінде жарық түсу сипатын,көріну жағын таңдағанда
одан әрі тұжырымдала түседі.
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау тіптіде мүмкін емес. Өйткені жер
бетіндегі сан – алуан халықтардың өз ара ой толғаныстары мен қол созған
үміттері осыны байқатады. Адамзат қоғамы ізінен қай кездегісінен әлде қайда
есейгендігін ерекше аңғартып отыр. Осынау таңғажайып тамаша өзгерістердің
қозғаушы күшіне айналып отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер шарындағы
күллі халықтардың алдына мерейі өсіп адамзат қауымының жаңаша ойлау
жүйесінің қалыптастыруда елеулі үлес қосуда. Осының бірден – бір айғағындай
бүкіл елімізді сан алуан халықтарды да өзінің өткен тарихы мен ұлттық
мәдениеттерін шындық таразысынан өткізіп қана қоймай шын мәніндегі
ұлтаралық теңдік әр республиканың егеменді дербестіктерін жаңа
қалыптастыруға бет бұрып отыр.
Қазіргі кезде егеменді алған еліміз өздерінің өмір тіршіліктеріне
үстемділік пен танылған құбылыстарды жойып жаңаша ойлаудың құдіреті мен
ондаған жылдар бойы бұзылған ата-дәстүрлерімен халықтық педогикасын қалпына
келтіруге бет бұрды.
Оқушы шеберлігінің орташа деңгейі профессионал суретшілерге қарағанда
төмен екені құпия емес.Бұл баршаға мәлім,бірақ істің мәні мұнда емес. Оқушы
өнерге үлкен де күрделі құбылысқа басқа өлшеммен қарау керек. Әрбір шығарма
бұл жерде оқушының ақыл ойының,сана сезімнің,күйініш- сүйініштің нәтижесі
ретінде пайда болады да ең болмағанда автордың өзі түсінген шығармашылық
жетістіктердің белгілі бір жиынтығы болып табылады.Кез келген шығарма
сияқты, ол өзіндік ерекшелігі бар қайталанбайтын өнер.Оның үстіне талапкер
суретші өнерге басты нәрсе оның ақырғы нәтижесі емес,жасалған шығарма
емес,өмірді тану,твочестваға ат салысу процесінің өзі. Бейнелеу өнерін
меңгеру мұның өзі де білім мен дағдыларға ие болу, аспаптарды, материалды,
жұмыс техникасын жақсы білу, професионалдық шеберлік тәсілдерін меңгеру
қажет.Бұл туынды жасағысы келетіндердің, жұмыстың ең болмағанда өзіне
көрінетіндей табысқа ие болып,одан ләззат алғысы келетіндердің бәріне
қажет,
Дипломдық жұмысымның мақсаты: Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың бойына
өнер шығармалары арқылы өз туған жеріне деген сүйіспеншілігін, өнерге деген
қызығушылығын арттыру, патриоттық сезімін ояту, оқушылардың ой-өрісін
дамыту, эстетикалық тәрбие беру болып табылады.
Жазық қағаз немесе кенеп бетінде, форманы, көрермендік көру қабілетін,
заттың көлемін сезу, кеңістікті көре білу сияқты қабілеттерін дамытуда жаңа
технологияларды пайдалану.
Әлем көркін бейнелеу жемісінде әр кезеңнің қайталанбас келбеті қашанда
өз дәуірінің өзекті ағындарымен, негізгі даму бағдарларымен мейлінше тығыз
байланыста ашылған. Ағарту дәуірі табиғатқа құштарлық қатынасын жаңа
қырынан дамытып, қайтадан жасандырып дүние заңдылықтарына сай өмір сүретін
Жаратылыс адамы теориясын қалыптастырды.
Дипломдық жұмыстың нысаны : Үшсарт негізгі мектебі.
Дипломдық жұмыстың пәнi: Бейнелеу өнері пәні мен үйірме жұмыстарында
кескіндеме өнерінің әдістемесін оқыту
Дипломдық жұмыстың мiндеттерi:
-Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салуда қарастыру.
-Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салу барысында
зерттеу.
- Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салу барысында
ерекшелігін анықтау.
- Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салудағы мәнін
анықтау т.б.
– Бейнелеу өнері пәні мен үйірме жұмыстарында кескіндеме жазу
техникасын оқыту әдістері арқылы оқытудың мазмұны мен
әдістемесін анықтап, теориялық тұрғыдан негіздеу;
Зерттеу әдістері.
– Модульдік ерекшелігі мен басты мақсаты әр баланың жеке тұлға
ретінде қабілетін ашу және дамыту,белсенді сөздік қорын жасау
және тіл ортасын ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың идеясы: мектеп оқушыларына бейнелеу өнерiн оқытуды,
бейнелеу өнері сабақтары мен үйірме жұмыстарында кескіндеме өнерінің жазу
техникасын оқытуды көркемдiк бiлiмiн ұлттық өнер негiзiнде жетiлдiру
нәтижесінде, жалпы адамзаттық өнер дәстүрлерін меңгерген, қазіргі заман
талабына сай жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кiрiспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымша және суреттерден тұрады.
1. Кескіндеме өнерінің және натюрморт жанрының шығу және даму тарихы
1. Кескіндеме өнерінің шығу және даму тарихы, түрлері
Кескіндеме - өнер әлемдегі орасан зор, өзіне еліктірліп әкететін,
сиқырлы ақ. Ол адамзат дамуының таң шапағында, біздің тарихтан бұрынғы ата-
бабаларымыздың үңгірлерінде дүниеге келген. Сан ғасырлар бойына
суретшілердің басшылыққа алған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп
отырды, бір стилдің орнын екінші стилъ басар, бәрі бір кескіндеме жасап,
дами берді.
Басқа өнерлердің арасында кескіндемеші суретшінің қырағы көзі
шалғанның бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ел
табиғаттан үйреніп, дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін – бейнелеудің
таңдай қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары
шексіз бай бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, бояулардың бай
үндестігі, жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнелеп
отырған нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика,
қиялдың қызықты құбылмалығы – осының бәрі кескіндемеде өз міндеттерін шешу
үшін берілген. Рыцарь сауыттарының жылтылын, жібек маталардың асқан
әдемілігін нәзіктігін және ағаштардың дөрекі қабығын көзге түсетіндей етіп
беру тіс қаққан кескіндемешіге қиындық келтіре қоймайды. Кең жайылған
емендердің қуатын, көктемдегі қайындардың жан жадыратып жасыл жапырықтарын,
қаһарлыда асқақ аспанда, мөлдір-сұр тұманды және айлы түндердің тылсым,
жұмбақ әлемін, бауырқанған көк теңізді сендерге қызықты, сан қырлы
кескіндеме өнері көрсетіп бере алады.
Ал ең ғажабы бұл емес. Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл
да нәзік қимылмен кенеп бетіне қылқаламмен бояу жағады – міне енді одан
сендерге тірі адам көз тастайды. Суретші оның жүзіндегі көзге малына
қоймайтын ой нышандары мен құмтарлықтарын таңғажайып қырағылықпен кенеп
бетіне түсірген және бір мезгілде сендерге оның жан дүниесін ашып берген...
Кескіндеменің ұлы мәні мынада: ол сансыз жүректерді бір мәнде ойда,
бір күшті сезімде бірге соғуға мәжбүр етеді. Ол шапшаң, бірден әсер етеді,
оның тілі халықаралық тіл. Оған аудармашылар қажет емес. Оның алдында
уақыттың өзі шегінеді.
Кескіндеме – бұл майлы бояулармен жасалған және багет рамаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес. Кескіндеме ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы түрлі сулы бояулармен –
темперамен, гуашьпен, акварельмен салынған кескіндеме болады. Тіпті аздап
боялған суретке пастелъ ауысатын кескіндеме бар, жартылай гравюра –
кескіндеме (монотипия ) бар.
Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольберт) жасалатын кескіндеме.
Монументтік кескіндеме де болады. Оның үлгілерін біз ғимараттардың
қабырғаларынан көреміз. Мұнда кескіндеме арнайы техникада әк сүтіне
араластырылған бояулармен жаңа сылақ бетінде жиі жасалады (фреска). Мүлдем
бояусыз – ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік кескіндеме де бар.
Бейне түрлі материалдардың алуан түсті кесектерінен жасалады (мозайка).
Сондай-ақ жарықтанатын кескіндеме – шыныдан жасалған картинадан өтіп
түрлі-түсті жарық түсіретін кескіндеме де болады (витраж).
Кескіндеме шеберлері әр заманда әр түрлі әдіс қолданған. Ол көбіне-
көп қандай тәсіл, қандай бояудың пайдалануына тікелей байланысты. Мәселен,
қайта өрлеу дәуірінің шеберлері салған суретте қай бояудың қалай жағылғаны,
қылқаламның кенеп бетіне қалай тигені байқалмайды. Ол үшін олар негізгі
бояу кепкеннен кейін үстін жұқалап, үстеме түссіз бояу жағатын болған.
Мұндай әдісті лессировка дейді.
Кейін суретшілер қылқаламның ізін жасырмауды әдетке айналдырды. Біреу
кенепке бояуды қылқаламның ұшын тиер-тигізбес қып жұқалап жағады.
Екіншілері бояуды баттитып–баттитып батыл жағады да, өзіне керек реңді
бірте-бірте сатылап емес, бірден табады. Мұндай әдіс бейнелеп отырған
нәрсенің түрі мен көлемін дәл жеткізуге көп септік жасайды.
М. Врубелъдің Раушан гүл натюморты акварелі мүлдем басқаша. Жалғыз
тал әсем гүл мөлдір стаканға малынып тұр, оның айналасында ештеңенің суреті
салынбаған – суретші тек осы раушан гүлін ғана қызықтайды, қалғанның бәрі
оған маңызды емес. Бейне бір нәзік фарфордан құйылғандай болып көрінетін
осынау бір жалғыз ілікті раушан гүлі суретшінің сұлулық жайындағы арманын
кейіптейді. Осылайша натюрморттарда автордың өмірді қабылдауын білдіретін
өлі табиғаттың мүлдем алуан түрлі образдардан берілуі мүмкін.
Пейзаж (‘Pausade’ деген француз сөзінен шыққан) – ландшафта табиғатты
бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс
елдерінде (VІІ-Хғ) Европадағыдан ертерек қалыптасқан. Европалық кескіндеме
ол ХVІІ ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, содан кейін Голландияда
ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі ХІХ ғасырдың соңына
тұспа-тұс келеді. (Левитан, К. Коравин, Н. Рерих және басқада көптеген
суретшілер).
Пейзаж – қайсы бір жерлерде жай айнытпай бейнелей салу емес. Онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып көрінеді.
Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар жүздеген,
мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ, осы бір
өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп, түрліше
бейнелейді. ХVІІ ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз
үнемі дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді. Олар табиғат сұлулығын
іңкәрлікпен қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз – сауда мен жұмыс орны,
тіршілік әрекетін іздестіретін кеңістік.
Теңіз көріністерін салуды сүйетін суретшілерді латынның marinus -
теңіз деген сөзінен шығарып маринистер деп атайды. Орыс маринистерінің ең
көрнектісі И.К. Айвазовский болды. Бұл өмір бақи бірде бұлқан-талқан тулап,
бірде моп-момақан тыныш жататын теңіз жазирасын бейнелеп өтті.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып шебердің талғамын, көзқарастарынан, көңіл
күйін береді.
Оның үстіне, мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа
әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады. Темір жолдар,
автомобилъ жолдары, жоғары вольтты электр желілерінің сорайған
діңгектерімен сымдары, аспанда ұшқан реактивтік самолеттың будақтаған ізі –
осының бәрі бүгінгі күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретші аңғармай
тұра алмайды. Пейзаж және натюрморт әлбетте, тақырыптық картинаның құрамдас
бөліктері де болуы мүмкін. Бұл жерде олар көркем образды жасауда белсенді
қосалқы рол атқарады.
Портрет. Бұл жанр басқалардан бұрын пайда болды. 3 мың жылдан астам
уақыт бұрын жасалған скулъптуралық Египет портреттері 2 мың бұрынғы
мозайкалар Рим және темпиралық фасан портреттері белгілі. Адамдар әрдайым
өз бейнесін көргісі келеді, ал ежелгі египеттіктер қайтыс болған адамның
жаны портретке көшеді деп есептеді.
Үлкен шебердің шабытты қолымен жазылған әрбір портрет шынында да
рухтанғандай болады, портретке түсірілген бет- әлпетте ой-қайғы, күйініш,
қуаныш, күрделі және кейде қиын бүкіл өмір жолының көрінісі жатады.
Портреттің бірінші және қажетті сапасы – оның түп нұсқауымен
ұқсастығы. Бірақ бұл математиктер айтатындай, қажетті, бірақ жеткіліксіз
шарт. Адамның сыртқы белгілерінің арғы жағынан біз бейнелеушінің ой-
арманын, қуаныш-күйінішін, ішкі жан дүниесін тап басып, сезінуге тиіспіз.
Тек осылардың бәрі ғана бейнені портрет етеді. Осылай ғана бейнеленген
адамдар тіпті бізге мүлдем бейтаныс болғанның өзінде бізді көз салуға ойға
шомуға және тебіренуге мәжбүр етеді.
Кез келген суретші, біреудің бейнесін жасағанда тек оның бет әлпетін
ғана емес, ішкі жан дүниесін де жеткізуге ұмтылады. Совет суретшісі Н.М.
Нестеров, И. Павлов портретінде жасының егделігіне қарамастан күш пен
жігерге толы, өмірге құштар ғалымның қайсар шабытын бейнелеуге тырысқан.
Мүсін мен сурет өнерінде адам дидарын бейнелеу ешқашан назардан қалып
көрген жоқ. Алайда портрет жанрының ерекше етек жайған тұстары болған. Ескі
Рим мен Қайта өрлеу дәуірі – голланд Рембрандт Харменс Ван Рейн мен Франс
Галъс, фламанд Антонис Ван Дейк пен испан Диего де Силъва Веласкес сынды
ұлы шеберлер өмір сүрген. (ХVІІ ғасыр)
Портреттер өзінің сипаты жағынын алуан түрлі болады. Бір портреттер
адамды дәріптеу, оны барынша әсемдікпен сәндікке көрсету үшін жазылады. Бұл
ХVІІІ ғасырда орыс өнерінде мейлінше кең тараған парадтық портреттер. Ф.
Рокотов, Д. Левицкий, В. Боровиковский атақты ақсүйектердің нәзікте әсем,
тамаша портреттерін жасады. Екінші портреттер адамды әдеттегі, күнделікті
кейіпте көрсетеді. Бұл интимдік, психологиялық портеттер деп аталады.
Портреттік жанрдың ерекше түрі топтық портрет болып табылады. (Рембрандтың
Синдиктер, Түнгі күзет, И. Репиннің Құдіретті топ композиторлары
полотно картиналары).
ХІХ ғасырдың орыс суретшілері тегі арқылы емес, ел алдындағы еңбегі,
таланты арқылы даңқы шыққан адамдардың портреттерін туғызды. Оларда
адамдардың сырт ажары емес, күрделі ішкі жан дүниесіне, рухани әлпетіне
көбірек назар аударылған. И. Репин, В. Серовтар не тамаша портрерттерін
қалдырды. Оларда өз замандастарының өшпес бейнесі жасалған.
Портрерт бейне бір портрет – картина сияқты болып, өз композициясына
портрерттеліп отырған адамнан басқа, пейзажды, алуан түрлі аксесуарларды
және тіпті, мысалы, К.Брюловтың Салт алты қызды немесе А.Герасимовтың
Ленин мінбеде сияқты әйгілі және басқада сан түрлі картинадағыдай алыс
пыландағы басқа адамдардың бейнесін енгізуі мүмкін. Мұндай жұмыстар портрет
пен тақырыптық картина арасындағы өтпелі жағдайға ие болады.
Бірақ станоктық тақырыптық картина яғни (архитектурамен байланысты
емес картина) тек Ренесанс дәуірінде ғана пайда болып, кең өріс алды.
Тақырыптық картина даму үстіндегі әрекетті көрсетеді: оған көз тастай
отырып, бейнелеген сәтке дейін не болғанын және одан кейін не болатынын
көрермен ойша сараптай алады немесе И. Крамской айтқандай – бір холысты
түсіндіру үшін екіншісінің қажеті жоқ.
Тақырыптық картина болмысты мейлінше толық және терең бейнелеп
көрсетеді, оның мүмкіндіктері шексіз әр алуан: ол тым үлкен және өте
кішентай болуы, сан қилы техникалық құралдарымен жасалуы, аса әлемдік
оқиғалар туралы тұлғалы баяндауы немесе тұрмыстық көріністі бейнелеуі
мүмкін.
Натюрморт та, пейзаж да портреттер де тақырыптық композицияның
құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Мазмұнының бағыты жағынан тақырыптық картиналарды өткен заман
оқиғаларын баяндайтын тарихи картиналар, шайқастар мен әскери жорықтарды
бейнелейтін баталдық (соғыс сюжетті) картиналар және суретшілер өтіп бара
жатқан өмірдің күнделікті көріністерін кейіптейтін тұрмыстық картиналар деп
қабылдаған.
Орыс өнерінде тақырыптық картина ХІХ ғасырдың екінші жартысында
мейлінше гүлденді. Бұл гүлдену орыс қоғамындағы революциялық өрлеудің
тікелей нәтижесі болды. Көркем сурет академиясын бітірушілердің И. Крамской
бастаған 14 алдыңғы қатарлы суретшілері. Академиядағы керітартпа тәртіпке
қарсы бүлік шығарып, диплом жұмысынан, сонымен бірге көптеген
жеңілдіктерден бас тартты. Олар Көшпелі көркем сурет көрмелерінің
серіктестігін ұйымдастырды және отандық өнер тарихына көшпелілер деген
атпен енді. Олардың өнері қоғамдық әуенділікке толы және айқын көрінген
публистикалық бағытқа ие болды. Олар салтанатты портреттердің және інжіл
мен мифологиялық көріністерді бейнелеудің орнына өздерімен замандас
халықтың өмірін бейнелеуге ден қойды.
И. Крамской, В. Перов, Н. Ге, Н. Ярошенко, И. Репин, В. Суриков сияқты
суретшілердің картиналары Третъяков галереясының негізгі өзегін құрайды.
Контраст түстердің қарама-қарсылығы көркемдік әсерліліктің басты
құралдарының бірі болып есептеледі. Тақырыптық картинада контраст қандай да
бір тәсілдерді салыстырудан және түстік дақтардың орналасуына ғана емес,
сонымен бірге технологиялық және жеке-дара мінездемелерді салыстырудан да
көрінеді. И. Репиннің Запорождықтары немесе В. Суриковтың Бояр әйел
Морозова сияқты атақты картиналарын еске түсіріп көріңдерші. Фигуралар,
адамдардың тұру жағдайы, қимыл қозғалыстары бет- әлпеттері, осы бет-
әлпеттердегі есшаралар, қала берді, кімдер қаншалықты әр алуан десеңдерші!
Сендер кейіпкерлердің сипаттамасынан ұқсас екі деталъ таба алмайсыңдар бәрі
әр түрлі, бәрі контрастқа құрылған!
Италъяндық қайта өрлеу дәуірінің ұлы шебері Леонардо да Винчи осыған
үйреткен болатын: “Тарихи сюжеттерді салыстырғанда бірін екіншісімен
күшейтіп отыру үшін көршілес тура қарама-қарсылықтарды, олар неғұрлым жақын
болған сайын соғұрлым көбірек араластырып отырған, яғни сиықсызды көршілес
әсемдікпен, үлкенді кішімен, кәріні жаспен, күштіні әлсізбен араластырып
отырған жөн, және де мұны қаншалықты мүмкін болғанша сан құбылтып отырған
жөн”.
В. Суриковтың жоғарыда аталған картинасында мұндай контрасттар толық
дәрежеде пайдаланылған. Тобырға көз салып көріңдер - мынау басын иіп
ұнжырғасын түскен жас бояр қыз, бірақ оның ту сыртынан тағдырға мойын
сұнбаған монах қыздың қатал жүзі көз тігеді, үрейлі әйел жүздерімен қатар,
аңғал күлкі езуіне үйірілген бала көрінеді.
Бұл контрастқа королистік контраста өзектес жатыр. Тобыр тым ала-құла
көрінеді, онымен ақ қар және бояр әйел Морозованың қара киімі контрастқа
түседі. Ал мұның өзі дарманы сезінуді күшейте түседі. Осы картинада
контрастық салыстыру шексіз, бірақ, осыншалықты санқилы бола тұрып, бұл
картина – біртұтас терең көркем образ. Қазіргі совет суретшілері бұрынғы
шеберлердің дәстүрін жалғастырып келеді, тақырыптық кескіндеме олардың
творчествасында жетекші орын алады. Ал бүгінгі таңда егемендік алып
отырғанымызда суретшілеріміз еркін тақырыпта ұлттық дәстүрде шығармашылық
жұмыстарын өркениетті елдерімен теңестіріп келеді. Өнердің дербес жанр
ретінде ХVII ғасырда Голандиада және Фларенцияда(қазір бұл Белгианың бір
бөлігі) туып,кеңінен дамыды. Натюрморт бізге онда бейнеленген заттарды
пайдаланған адамдардың өмірін де,суретшінің оларға деген көзқарастарын да
береді. Майлы бояулармен тығыз,қою салышған голланд натюрморттарында көбіне
сан түрлі тағамдар:нан,жемістер,әдемі кесілген майлы ветчина (шошқаның
тұздап,сүрленген майлы еті),жабайы аң құстар,хрусталь бокалдардағы немесе
күңгірт сәуле шашатын күміс кубоктардағы шарап бейнеленген.
2. Голландтық шеберлердің натюрморт жанрында жасаған жұмыстары
Голландиялық натюрморт шеберлерінің бірі Адриан ван де Вельде (Adriaen
van de Velde) (1636 г., Амстердам — қаңтар 1672 г., сол жерде)
-нидерландық суретші және гравюрашы.
Андриан ван де Велде өнер тарихына XVII ғасырдағы голландия
кескіндемесінің жарқын өкілдерінің бірі болып кірді. Суретші шығармашылығы
өзінің уневерсализмділігімен таныла білді, пейзаж, натюрморт, діни-аңыздар
және т.б тақырыптарға арнады.
Халс, Дирк (Dirck Hals) – Голландиялық кескіндеме және график
шебері.Тамаша да әсем жанырларымен.композицияларымен атағы шыққан
голландиялық суретші.
Дирк Халс – бағбаншы Franchoijs Халсаның ұлы ( Мехелена жерінен)
Дирк өзінің арғашқы сабақтарын Франстан алған деген болжам бар.
Виллем Кальф (нидерл. Willem Kalf, 1619, Роттердам — 31 тамыз 1693,
Амстердам) — голландиялық ең атақты натюрморт шеберлерінің бірі.
Виллем Кальф Роттердам ауқатты көпес отбасында алтыншы бала болып
дүниеге келді. Кальфтың әкесі Роттердам қалалық кеңесінің мүшесі болған.
Виллем Кальф был шестым ребёнком в семье состоятельного роттердамского
торговца сукном и члена городского совета Роттердама. Виллемің әкесі 1625
жылы балаға 6 жас толғанда дүниеден өтеді. Анасы отбасылық кәсіпті одан әрі
жалғастыра береді.когда мальчику было 6 лет. Кальфтың қандай шеберлерден
дәріс алғандығы жайлы деректер сақталмаған, әйтседе Виллемнің ұстаздары
Харлемнен шыққан деседі.
Виллем Кальфтың әйгілі натюрморты:
Қытай шәшкесі мен кубоктан құралған натюрморт
3. Қазақстандық суретшілердің жазған натюрморттары
Қазақ бейнелеу өнері тарихы, ұлттық көркем мәдениеттінің бір бөлігі.
Ал,Қазақстан бейнелеу өнері осы өлкедегі бейнелеу шеберлерінің
творчествалық шығармаларынан құралады. Қазақ суретшілері график, кескіндеме
шебері, сәндік қолданбалы шебер мен айналысатын суретшілер,мүсінші,көлемді
өнер тундыларын жасайтын суретшілер болып бөлінеді. Қазақ бейнелеу өнерінің
қайсы түрі болмасын тарихи, тұрмыстық, әскери, анималистік жанрларға
бөлінеді. Сонымен қатар графика, кескіндеме шығармаларының кейбірі
натюрморт, пейзаж жанрларында қамтиды. Қазақстан бейнелеу өнері
шығармаларының тақырыптары сан алуан. Олар Ежелгі қазақ елінің салт
дәстүрі, Ұлттық ойындар, Айтыс өнері, Ұлттық киімдер, Үй
жиһаздары, Азамат соғысы, Қазақ дастарханы, Қазан төңкерілісі, Ұлы
Отан соғысы. Ана образы, Тарихи тұлғалар бейнелері, Қазіргі еңбек,
өнер, әдебиет, музыка, ғылым, қоғам қайраткерлерінің образы деген ауқымды
мазмұнды қамтиды. Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің шығармалары
Республикалық және халықаралық көрмелерге қатысқан. Көптеген шығармалар
Әбілхан Қастеев атындағы Мемлекеттік көркемсурет мұражайында, Қазақстан
суретшілер одағының, Қазақстан мәдениет министірлігінің қорларында,
суретшілердің жеке қорларында сақтаулы.
Бейнелеу өнері саласында "Қазақстан республикасына еңбек сіңірген өнер
қайраткері" құрметті атақтары мына суретшілерге берілді: Ә.Қастеев (1942),
Н.В.Цивчинский (1956),А.Ненешов (1954), Х.Наурызбаев (1960), Ә.Ысмаилов
(1960), А.Ғалымбаева (1961), П.Зальцман (1962), Н.Гаев, М.Кенбаев,
С.Мәмбеев, Н. Нурмухаммедов (1963), В.Онтошенко-Оленов, Е.Сидоркин,
К.Шаяхметов, Г.Исмаилова (1965), Е.Говорова, К.Қожықов, М.Лизогуб (1966),
В.Крылов (1970), К.Баранов, А.Бортников (1971), С.Қожықов (1972),
Ә.Хайдаров (1974), С.Романов, А.Степанов, Б.Толеков (1976),Т.Досмағанбетов
(1980), А.Дячкин, Е.Мергенов, Ш.Ниязбеков, У.Рахманов, Ж.Шарденов,
А.Школьный, Ү.Әжиев, А.Дроздов (1985), С.Айтбаев, А.Гурьев, Қ.Закіров,
И.Исабаев, Б.Табиев (1988), М.Қалымов, К.Пак, Т.Тоғысбаев (1989).
Қазақстан суретшілерінің ішінде көптеген өнер шеберлеріне, Қазақстан
Мемлекеттік сыйлықтары берілді. Суретші Ә.Қастеевке "Қазақстан жерінде"
атты акварельдер сериясы үшін 1966 жылы, Қ.Телжановқа "Еңбек адамдары"
суреттер сериясы үшін 1967 жылы, Х.Наурызбаевқа Ш.Уәлиханов ескерткіші үшін
1970 жылы, Е.Сидоркинге "Ақсақалдар" графика сериясы үшін 1970 жылы,
А.Ғалымбаеваға "Біз дәуірімізді мақтан етеміз", "Қуанышты күн", Студент
қыздар , "Қостанай пирамидалары" атты суреттер тобы үшін 1972 жылы,
Т.Досмағанбетовке Ә.Жангелдин ескерткіші үшін 1976 жылы, Н. Нурмухаммедовке
"Еңбек даңқының адамдары" кескіндеме шығармалар сериясы мен өнертанудағы
еңбектер циклдары үшін 1978 жылы, Ү.Әжиевке . "Тың игерушілер", 'Тың
түлектері" акварельдер сериясы үшін,
Б.Зауырбекова, Қ.Тыныбеков, Е.Николаева,И.Яремаларға"Қазақстан"
гоболені үшін 1980 жылы, Е.Сергебаевқа М.Әуезов мүсіні үшін 1982 жылы
мемелекеттік сыйлықтың иегері атанды. Мүнымен қатар суретші С.Молдашев
"Қазақстан" сериялық суреттері үшін бүкілодақтық сыйлыққа 1981 жылы ие
болды.
Көптеген жас суретшілерге Қазақстан жастар сыйлықтары берілді. 1964
жылы П.Усачевке "Мұхтардың жастық шағы" және "Студент қыз" мүсіиі үшін 1965
жылы С.Айтбаевқа "Менің Отаным" атты бір топ бейнелеу жүмыстары үшін, 1972
жылы М.Қисамединовке графиканың жұмыстар сериясы мен кітаптарға жасаған
иллюстрациясы үшін, 1978 жылы Ж.Дәненовке мультификациялық фильмдері үшін,
1980 жылы Б.Әбішевке Т.Бокин ескерткіші үшіи, К.Молдағалиевке Ұлы Отан
соғысында қаза тапқан қарағандылық жауынгерлерге арналған мемориалдық
комплекс үшін берілді.
1982 жылы бір топ қолданбалы өнер туындылары үшін Д.Шоқпаровқа, "Туған
өлкенің бейбіт тынысы" атты суреттер тобы үшін Ә. Жақсыбековке,
монументалдық туындылары үшін М.Ізбасқановқа 1984 жылы "Асыққан жастық
шақ", "Жастық-1", "Жастық-2", "Жастық-3" және Маңғыстаудың күнделікті
тіршілігі секілді жастарға арналған суреттері үшін, 1986 жылы фольклорды
көркемдеген иллюстрациялар үшін М.Әлинге Қазақстан жастарының сыйлығы
берілді.
Қазақ бейнелеу өнері шеберлерінің ішінде (1933) СССР суретшілер
одағына мүшелікке алғаш Ә.Исмайлов суретшілер одағына қабылданды. Ә.Қастеев
пен Қ.Қожықовтар 1940 жылы СССР суретшілер одағына мүшелікке өтті.Бұлардан
соң суретші Н.Таңсықбаев 1949 жылы одаққа мүше болды. 1950-1960 жылдары
суретшілер А.Ғалымбаева (1951), Х.Наурызбаев (1952), К.Телжанов (1953),
Н.Нурмұхамедов (1954), М.Кенбаев(1955),
С.Мәмбеев(1956),В.АнтошенкоОленов,Е .Вандаровская,С.Ғабитова,К.Шаяхмето в
(1958), Е.Сидоркин (1958), Ү.Әжиев, А.Жұбанов, Ә.Жүсіпов, Б.Төлеков
(1959),Сарықұлова (1960), СССР суретшілер одағына мүшелікке қабылданды.1960-
1970 жылдарда Ш.Кенжебаев (1961), Ж.Шардеиов (1961), А.Школьный (1961),
В.Говтин (1963), С.Айтбаев (1965), Ғ.Иляев (1965), Ә.Қайдаров (1965),
А.Гурьев, Т.Досмағанбетов, И.Исабаев, Ф.Потехин (1966), О.Нұржұмаев, А.Пак,
В.Рахманов, Ә.Сыдыханов, Т.Тоғысбаев (1967), П.Зальцман, М.Қисамединов,
Б.Пак, Э.Рассохина, Н.Тайманова (1968), Р.Ахметов, Т.Әбуов, Е.Бейсембинова
(1969), П.Ибрагимов, М.Нұрлыбаев, Б.Табиев, Г.Ысмаилова одаққа мүше деген
лауазым алды.1970-1980 жылдар аралығында С.Бөлтірікова, Ю.Евсеев,
Р.Көпбосынова, Р.Мейірбеков (1971),
Б.Зауырбекова,С.Күмарова,Е.Мергенов ,Б.Табылдиев,К.Тыныбеков, Б.Өтепов
(1974), С.Қалмаханов, К.Дүйсенбаев,А.Смагулов,Д.Шоқпаров (1975),
М.Бәйтенов, К.Есіркеев, К.Закиров (1976), А.Ақанаев, М.Аманжолов,
М.Әйнеков, А.Бейсенбинов, Г.Жалмұханов, М.Жүнісов, Ж.Қанапиянов,
Е.Құрманбаев, А.Көшбаев, А.Нақысбеков, А.Өтегенов (1978), Х.Абаев,
Б.Әбішев,Д.Әлиев,М.Әлімбаев,М.Қалқа баев,К.Ли, К.Моллашев, А.Тұрсынов,
Л.Оразбекова, С.Өтемісов (1979), А.Дужнов, Р.Омарханова, В.Совченков 1980-
1985 жылдар аралығында:Г.Ахметов,К.Бекенов,А.Би жанов,
А.Губашев,К.Жұбаниязова,Е.Жұманов,Е .Зальцман, А.Игенбаев, ҚҚалқабаев,
Б.Талқамбаев,Е.Төлепбаев,Б.Түлкеев, Ю.Харин(1981),К.Аманов,Д.Әлдеков,Т. Исхако
в,Ғ.Қыстаубаев,У.Көшкінбаев,Т.Машра пов,Т.Ордабеков, Н.Рүстемов,
Е.Хасанов,В.Хмелев(1984),Т.Асылбеко в,М.Әлин, Б.Досжанов, А.Дүзелханов,
Д.Қайрамбаев, Ф.Молдабаев (1985), М.Бекетов, О.Қиқымов, Д.Қоспанов,
Т.Мырзагелдин, М.Нарымбетов, Р.Сәдіғұлов (1986), К.Көкімов (1987) одаққа
мүшелікке өткізілді.Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихында суретшілер
творчестволарына байланысты мынандай кезеңдерді көруге болады.
Қазақстан бейнелеу өнерін сөз еткенде алғашқы әңгіме суретші Әбілхан
Қастеевтің шығармашылығынан бастау алады. Қазақстанның халық суретшісі
Ә.Қастеевтің творчествосы Республика көлеміне кеңінен таныс. Ол өзінің
саналы өмірін отанының көркем образын жасауға арнаған. Ә.Қастеев тақырыптың
картина, портрет, пейзаж және кітап иллюстрациясы тақырыптарында жемісті
еңбек етті. Ә.Қастеевтің творчествосы мен өмірінің өзіндік ерекшеліктері
бар. Ол 1924 жылы Жаркент қаласының жанындағы ауылда шаруа семьясында
дүниеге келді, Ә.Қастеев әкесінен жастай қалып, іні-қарындастарын осіруге
анасына көмектесті. Қастеевтің суретші болуына және сәндік қолөнеріне
қызығуына өзінің туған анасының ықпалы зор болды, ойткені анасы шебер адам
болған. Қастеевтің таланты Қазан революциясыпан кейін бағаланып, ол Алматы
қаласына суретші Н.Г.Хлудовтың шеберханасына оқуға жіберілді. Суретшінің
алғашқы творчествосы 1930 жылдардың алғашқы кезеңінде көріне бастады.
'Топтық портрет", "Көгілдір киім киген қыз", "Тігінші", "Тоқымашы",
"Қарындас портреті", "Автопортрет" шығармалары осы кезенде жазылды. Бұл
шығармалар суретшінің әртүрлі жүмыс кезеңінде, жүмыс аралығында салған
жақындары мен таныстарының бейнелері болады. Суретші бүл картиналарда
кейіпкерлердің бас бейнесін көрсетіп қана қоймай, картина адам фонындағы
киіз үй, жан-жануар, қазан ошақ және тағы басқа қоршаған табиғатты қосып
көрсетті. Халық суретшісі Ә.Қастеевтің "Түрксиб" шығармасы көпшілікке
танымал шығарма,, картинада сол кезеңдегі ерекше бір қүрылыс. Түркістан -
Сібір темір жолының қүрылысын көрсетуге арналады. Картинада қазақтың сары
даласы, темір жолмен келе жатқан паравоз және оны күтіп түрған адамдар
көрінісі бешіеленген. Ә.Қастеев тақырыптық суреттер мен қатар табиғат
көрінісін бейнелейтін пейзаждар салған. "Тау пейзажы", "Медеу" келбеті,
картшіалары осыларға қосылады.
Ә.Қастеевтің творчествосының бір бөлігі халық өмірін бейнелеішн
живопись шығармалары. Олардың қатарына мына картиналар жатады: "Бие сауу",
"Қүдықтың басындағы бай мен жарлы", "Қалыңмалға сатылған қыз", "Шөп шабу",
иКолхоздың сүт фермасы", Колхоз тойы", "Колхоз қырманы". Суретші Ә.Қастеев
халық батыры Амангелді Иманов тақырыбына өз творчествосы ерекше орын
берген. Бүл шығармалар қатарына А.Имановтың портретінің "Амангелдінің
шабуылы" атты композиция жатады.
Қазақ бейнелеу өнері шығармаларының ауқымды бөлігін натюрморт жанры
алады. Бұл жанрда өнер шеберлері А.Черкасский, А.Ғалымбаева, Г.Исмайлова,
Т.Абуов, АЖунусов, В.Ткаченко, О.Кужеленқо, Н.Стадничук, С.Романов,
Н.Нұрмұхаммедов, Т.Тоғысбаев, Л.Леонтьевтер көптеген творчестволық
шығармалар жазды. Суретшілер А.Ғалымбаеваның "Дастархан", Г.Исмаилованың
"Қымыз", "Көне қазақ керамикасы", Т.Абуовтың "Домбыра және басқа заттар",
Ә.Жунусовтың "Шыны аяқтары бар натюрморт", "Құмыралы натюрморт" картиналары
қазақ халқының дастарханын көрсетіп қонақжайлық дәстүрінен хабар береді.
Суретшілер А. Черкасскийдің "Терезе алдындағы натюрморт", А.Ғалымбаеваның
"Кактус гүлдері", В.Ткаченконың Гүлдер", О.Кужеленконың "Апелсині бар
натюрморт", Т.Тоғысбаевтың "Ақын Кененнің мұрасы", "Дала кеңістігіндегі
натюрморт", "Құмыралы натюрморт" туындылары тұрмыстағы қолданылатын
бұйымдардың әсем формаларын, мәні мен мазмұнын көрсетуге арналады.
Бейнелеу өнерінің натюрморт жанрында бірнеше шығармаларды дүниеге алып
келген, Қазақстан өнерінде әйелдер арасынан шыққан тұңғыш суретші
А.Ғалымбаева еңбектерінің алар орны ерекше. А. Ғалымбаеваның алпысыншы
жылдары жазған "Үш ғасыр", "Ертедегі керамика", "Қобыз", "Сары алма",
"Қызыл алма", "Айва" картиналары ерекше бейнелік сипатқа ие болған. Суретші
бұл картиналар арқылы табиғат пен адам арасындағы қарым- қатынас бірлігін
көрсетеді. Аталған картиналарда ертедегі дүние мен қазіргі өмір атрибуттары
салыстырмалы түрде көрсетіледі.
Суретшінің "Бас киімдер" деп аталатын картиналарда қазақтың көне
үлттық бөркі басты композиция элементі, басқада ұлттық киімдер қосалқы
композиция бөлшегі ретінде берілген. 60-шы жылдардың соңында суретші
"Қырықтықшы", "Дәмді шай", Бір кесе қымыз, Нан", сияқты картиналары мен,
эскиздерін кинофильмдер тақырыбына арнады.
Қорыта айтқанда, халық суретшісі А. Ғалымбаеваның шығармашылығы
Қазақстан республикасының мәдениеті мен өнерінің дамуына қосылған үлесі
ерекше болып табылады.
Сонымен қатар қазақстан бейнелеу өнерінің натюрморт жанрына үлес
қосқан шеберлердің бірі А.Степанов. А.Степановқа 1969 жылы, "Қазақстанға
еңбек сіңірген өнер қайраткері" атағы берілді. Суретші ("Раушангүлдер"
(1955), "Күз") натюрморттарын салды.
Натюрморт жанрында жұмыс жасаған Қазақстандық суретшілердің бірі
Жаңатай Шарденов. Шарденов Жаңатай 1927 жылы 4 сәуірде Ақмола облысы,
Мариновка ауданы, Ковылевка селосында туған. Оған 1981 жылы Қазақстан еңбек
сіңірген өнер қайраткері. деген құрметті атақ берілді. Ж.Шарденов 1961
жылдан Қазақстан Суретшілер Одағының мүшелігіне қабылданды.
Суретші Ж.Шарденов 1949 жылы Алматы коркемсурет учелищесін бітірді.
1953-55 жылдары Ленинградтағы кескіндеме, мүсін және архитектура
институтында оқыды.
Ж.Шарденов шығармашылығында "Сары гүлдер", "Копуста" деп аталатын
натюрморттары бар.
Суретші К.Дүйсенбиевтің "Тандыры бар натюрморт", "Пейзаж қосылған
натюрморт" атты ұлттық заттарды бейнеленген шығармалар жазған.
Сонымен қатар натюрморт жанрының дамуына үлес қосқан суретші-график
Қайырбай Закіров. Қайырбай Закіров 1945 жылы 25 февральда Қызылорда облысы,
Арал қаласьшда туған. 1965 жылы Алматы көркемсурет учелищесін бітірген.
1976 жылдан Қазақстан суретшілер одағына мүше. 1968 жылдан бастап
республикалық, шетелдік және халықаралық көрмелерге қатысады. 1988 жылы
суретшіге "Қазақстан республикасына еңбек сіңірген өнер қайраткері" атағы
берілген.
Суретші Қ.Закіров "Дастархан", атты натюрморт шығармасымен танымал.
4. Майлы бояумен натюрморт орындау, құрал-саймандар, материалдар және
жазу технологиясы
Суретшілер пайдаланатын барлық бояулар – пигмент қоспаса яғни дұрысын
айтқанда бояғыш зат және қандайда бір байланыстырғыш заттар әдетте зығыр,
кейде жаңғақ немесе көкнар майы болып табылады. Басқа майлар
пайдаланылмайды, немесе буланып ұшып кетеді, яғни, ұзақ уақыт кеппей қояды.
Майлы бояулар кескіндемеде тек XVI ғасырда ғана пайдалана бастады. Олардың
көптеген қалың етіп те, сондай-ақ астынғы түс айқын байқалып тұратындай,
жеңіл, мөлдір етіп лессировкалап та жағуға болады. Кепкен кезде бұл бояулар
өзінің түстік өң реңін өзгертпейді.Аяқталып біткен және кептірілген майлы
бояумен салынған натюрмортқа бояулардың ашықтығын арттыру үшін арнайы лак
жағады, мұндай лак кепкен кезде шыны сияқты мөлдір пленка түзеді. Осы
мақсат үшін мастика, даммара және акрил, пісте лактары шығарылады.
Майлы бояумен натюрморт салу үшін көбіне №2, №12 түрлі нөмірлердегі
жалпақ, қылшықты қыл қаламдар алынады. Маймен жұмыс істеген кезде бір
қылқаламды ғана амалдай тұруға болмайды, өйткені жұмыстың бұл техникасында
қылқалымды, мысалы акварельдегідей жұмсайды. Сондықтан суретшілер бір
мезгілде бірнеше қылқаламдарды – қызыл, жасыл және басқа өрнектер үшін жеке-
жеке пайдаланады. Ұсақ деталдарды салу үшін қолда жіңішке әрі жұмсақ
қылқаламның болғаны дұрыс, бәрінеде жұмсақ қылышықты (күзен қылышты)
қылқаламдарды пайдаланған жақсы болады.
Қылшықты қылқаламдар серпінді және тығыс топтастырылған болуы олардың
жекеленген қылшықтары сорайып шығып тұрмауы тиіс.
Нағыз шебер өзінің барлық аспаптарын, әсіресе қылқаламдарды үлгілі
тазалықта ұстайды, әйтпесе олар өте тез жарамсыз болып қалуы мүмкін.
Жұмысты бітіргеннен кейін суретші қылқаламды қағазбен, одан кейін жұмсақ
шүберекпен мұқият сүртеді, мұнан соң оларды керосинге салып қояды.
Керосиннен алынған қылқаламдарды жұмыс алдында тағы да қағазбен және
шүберекпен құрғатып сүртеді.
Суретші өз жұмысын пайдаланатын политра жоғары сапалы понерден немесе
тақтадан жасалады, соңғысы жақсы.
Саусаққа арналған тесіктің маңайы қалың, ал жеңіл болу үшін жоғарғы
және сол жақтағы шетіне қарай өте жұқа болады. Политра бояулардан майды
сорып алмау үшін, оған алдын ала оливті жақсылап сіңіріп, кептіреді. Жұмыс
аяқтылысы мен әр ретте палитраны мастихинмен тап-таза етіп тазартып, газет
қағазымен және шүберекпен сүртеді. Палитраны жууға болмайды.
Майлы бояулармен жұмыс істеу үшін сондай-ақ мастихин мен масленка
керек. Мастихин кенептен де, палитрадан да қажетсіз бояуларды алып
тастайтын ерекше формалы серпімді пышақ. Кейде оны суретшілер қылқалам
орнына пайдаланып, ерекше үлкен жағымдылар жасайды. Масленка – бұралатын
қақпағы және палитраға бекітуге арналған ерекше қысқышы бар шағын металл
құты.
Студияда, сабақта немесе бейнелеу үйірмелерінде жұмыс молъберттерде
жүргізіледі. Жарық жағдайында, табиғат аясында (немесе суретшілер айтпақшы,
фанерде) жұмыс істеу үшін этюдник деп аталатын ерекше жәшік пайдаланылады.
Бұл шын мәнін жұмыс істеуге қажетті барлық қажетті заттар: палитра,
бояулар, қылқаламдар, мастихин, қарындаш немесе көмір, еріткіш шүберектер,
кенеп немесе картон сиып кететін кішкене жорық шеберханасы.
Майлы бояумен натюрморт салуға көптеген материал негіз бола алады.
Суретшілер картонға немесе тығыз чертеж қағазға этюдтерді жиі салады. Майлы
кескіндемеге арналған материалдың ішінде меніңше көп танылып, таралған
кенеп (холст), ол зығырдан, кендірден жасалады (ең жақсысы – зығырдан
жасалған кенеп). Ол ағаш рамаға (кергішке) керіледі. Оны үлкен қалпағы бар
обой шегелерімен қағу ұсынылады. Кенепті керген кезде оның жіптері
кергіштің жақтарын қиғаш болмай, параллель жүруін, оның өзінде кесе
көлденең жіптер (арқау) тік, ал ұзынына бойлай созылған жіптер (негіз)
көлбеу орналасуын қадағалау керек. Кенепті алдымен қысқа жақтардан, сосын
ұзын жақтардан, ортадан бұрыш жақтарға жылжи отырып, керіп, бекіткен жөн.
Майлы кескіндеме арналған кергіш өте мықты болуға және жақсы
кептірілген ағаштан жасалуға тиіс. Үлкен кергіштер айқастырылған табан
ағаштармен безендіріледі.
Кергіштің ағаштары таза сүргіленген бояуға, ал олардың сыртқы түрі,
оған кенеп тиіп турмауы үшін, ішке қарай біршама қиғаш тұруға тиіс.
Майлы бояумен кескіндеме салуға кенепті, картонды, немесе қағазды бір
жолы дайындау үшін оларды грунттау керек. Грунттелген материалдар бояу
қабатын мықты ұстайды әрі одан майды сорып алмайды деуге болады, мұның
өзі оны берік әрі ұзақ мерзімді етеді.
Майлы бояумен жұмыс істеудің негізгі ерекшелігі жартылай дымқыл,
жартылай кепкен бояу бетімен жұмысты онан әрі жалғастыра беруге болмайды,
не кенеп бетіне жазылған жаңа түскен күйінде дымқыл тұрған кезде салуға
болады, яки картинаны бірнеше күнге қалдырып, оның кептіріп алып, қайтадан
бояу қабатының үстімен салуды жалғастыруға болады.
Әрбір шебер өз жұмыс технологиясын өз тәсілдерін талдайды. Екі көрнекті
совет суретшілері жанршы Б.Иогансон мен – Я.Ромастың картиналар салу
техникасымен танысайық.
Б.Иогансон натюрморт картинасын жасау үстіндегі өз жұмыс техникасын
былай сипаттайды. Кенепке суретті көмірмен, оның үстіне нобай емес,
контурлық сурет емес, жарық пен көлеңкені түсіре отырып, жасайды. Сурет
біткен кезде, кескіндеме үшін қажетті контурларды бәрі тушпен жүргізіліп
шығады. Ал көмір жұмсақ шүберекпен сүртіліп тасталады. Содан соң кенеп
кескіндемелік маймен майланады да контурлық сурет бойымен тушпен жалпақ
қылқалам арқылы боямай-ақ бояусыз бояулармен бастапқы да жалпылама тез
салып шығады.
Оның мақсаты – картинадағы басты жарық пен көлеңкелерді және түстік
қатынастарды белгілеу.
Кейде бастапқы боямалау бір бояумен мысалы, охрамен жасалады. Осылайша
бүкіл форма сомдалып шыққан кезде қатты көлеңкеленген жерлер екінші мәрте:
енді көп бояулармен, бірақ тағы да ақ бояуларсыз, лессировкаланып, яғни
жіңішке мөлдір қабаттармен сызбаланып шығады. Бірінші бояу қабаты кепкеннен
кейін, екінші бояулар кезде, кенеп тағыда маймен сүртіледі. Б.Иогансон:
Маймен қандай жағдай болғанда да палитра бетінде емес, кенеп бетінде
болуға тиіс - дейді.
Бояумалау бейне бір картина онан әрі сызбалауды талап етпейтіндей
аяқталған сияқты түрге ие болуға тиіс. Кейін оны сендер, бәлкім, талай рет
сызбалайтын болсандар, бірақ жұмыстың басынан-ақ аяқталған түр беруге,
жетілдіруге ұмтылу керек.
Боямалау жасаған кезде боямаларды сұйылту үшін майдың, лакпен
скипидардың қоспасы алынады. Олардың ара қатынасы тәжірибеге арай
белгіленеді, алғашқы да бірдей етіп салуға болады.
Боямалауға бояулардың, әсіресе көлеңкелердің бояулардың күрделі
қоспаларды жасамаңдар – түс салыстырмалы түрде алғанда шамалас болуы
мүмкін: жұмыс басында болған жол беруге болады. Жалпақ бояуларды
есептемегенде, үш бояудан көп араласытырылмаған жөн. Жұмыстағы оң – реңді
дұрыс алынбаған немесе оны ағарту қажет жерлерді өшіргішпен, бірде бояуды
толық кетіре, бірде олардың қабатын аздап қана әлсірете отырып, өшіреді.
Натюрморт салуды ең күңгірт жерлерінен – меншікті және түспе
көлеңкелерден бастау керек. Нақ осы көлеңкелерде картинаның колористік
құрылысы – кескіндеменің бірлігі мен гармониясы мейлінше толық көрінеді.
Көлеңкелер әрқашан дерлік бір ортақ түстік рефлекспен – аспаннан
қабырғалардан және т.б. түскен көлеңкелермен, жартылай өнді жартылай
өңдермен ашық өңді ашық өңдеремен салыстырып отырған абзал. Боямалары
кеткен кезде оны тағы да маймен сүртеді де картинаны біржола жазуға
кіріседі. Жұмыстың осынау бір ақырғы сатысының міндеті – шамалас, алынған
жерлерді түстердің ауысуы нюанстарының беретін ұсақ жағымдылардың көк түсті
мозаикасына айналдыру болуға тиіс.
Кескіндемедегі натюрморт салудағы жарық былай беріледі: ақ бояулармен
жекелеген жерлерге күшті өң береді және оны көлеңкеге біртіндеп әкеле
отырып, олармен қою, бояуын қалың етіп форманы салады, мұнда мүмкіндігінше
боямаларды (ақ бояуларсыз кескіндеме) тиіспей қалдыруға тырысады. Полотно
кепкен кезде, оны сарымсақпен, ал одан кейін пиязбен сүртеді және тағы бір
рет жарықты, бұл жолы ақ бояулармен жеңіл лессировкалап салады. Жекелеген,
ең жарық нүктелерде таза ақ бояуларға дейін жетуге болады.
Суретші Я. Ромас композициялық шешімі жағынан күрделі картиналар үшін
міндетті түрде картон жасайды. Онда бүкіл жарық пен көлеңкелік суретті
егжей-текжейлі салады. Ол, мысалы, Мен ашық жылы түскен – натюрморт
фонындағы маталар түсі мен олардың көлеңкелерінен бастаймын; содан соң мата
қыртыстарын саламын. Артқы фонды бір-ақ рет салу керек! Бұл, әрине, оны бір-
екі сағатта салу керек деген сөз емес, жоқ, оны бірнеше күн қатарынан
салуға да болады, бірақ мейлі жүз рет салсаң да, өзін натурадан байқаған
қайталанбас күйде ұстай алу және кенептен бере білу үшін, бір-ақ рет салу
керек. Натюрморттағы фон , мен үшін бүкіл картинаға арналған негізгі оң
болып табылады, сондықтан кескіндемелік процесті содан бастайсың...
Картина үстінде жұмыс істей отырып, мен заттың өзін зерттеуден...
кетемін, оның өзінде осы тақырыпқа өзім салған жекелеген этюдтарға жиі
қарап отырамын. Бұл жағдайда этюдта мен үшін натюрморттың кейбір
бөліктерінде түстің түске қатынасына анықтауыма көмектесетін қажетті
анықтама материал болып табылады. Картина үстінде жұмыс жасаған кезде
этюдтарды тарту қажет... Этюдтар, әсіресе олар картинаның өзі де әйгілеп
тұрған натюрморттың сол бір күйін беретін жағдайларда өте пайдалы.
1.5 Кескіндемедегі түстер, колоридтер және жұмыстың орындалу барысы
Кескіндемеде түс бәрін айқындайды, мұнда ол жетекші орынға ие болады
және барлық күш – қуатымен өркен жаяды. Түс кескіндеменің жаны. Шынында да
реалистік кескіндеменің көркемдік құралдардың негізін суретпен және
жарықпен көлеңкемен бірлікте түс құрайды. Бірақ кескіндемедегі түс деп нені
түсінеміз? Бәлкім, бізге тәжірибеден белгілі заттардың болмағандығы болар?
Байқасақ, олай емес, басқаша неғұрлым күрделі нәрсе екен. Кескіндеме –
біздің қайсы бір заттар туралы білімдеріміз жөніндегі протоколдық есеп
емес, осы білімдерге сәйкес суретті боямалау емес, түстік жағдайы оны нақты
жағдайларда біз қабылдағанымыздай етіп, көркем бере білу. Біз қиярдың -
жасыл, қызанақтың - қызыл, ал қардың - ақ екенін тәжірибеден білеміз. Біз
картинада оларды осындай бояулармен бояй аламыз ба? Бұл сұраққа ия деп
те, жоқ деп те жауап беруге болар еді. Жасыл қиярды кескіндемелік
шығармаларда іс жүзінде сұрғылт немесе көк дерлік, немесе тіпті қызыл
дерлік (мысалы, батып бара жатқан күн сәулесінде) болып шығуы мүмкін. Егер
картинада қарды бір ғана ақ бояумен боясақ ақ қар сияқты әсер қалдырмай,
жай ақ қарда мыңдаған – қызылт, алтын түстес, көгілдір және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1.Кескіндеме өнерінің және натюрморт жанрының шығу тарихы
1.1 Кескіндеме өнерінің және натюрморт жанрының шығу және даму
тарихы, түрлері 6
1.2 Голландтық шеберлердің натюрморт жанрында жасаған
жұмыстары 11
1.3 Қазақстандық суретшілдің жазған натюрморттары 13
1.4 Майлы бояумен натюрморт орындау, құрал-саймандар, материалдар
және жазу технологиясы 18
1.5 Кескіндемедегі түстер, колоридтер және жұмыстың орындалу
барысы 22
2. Мектептегі бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі және кескіндеме жазу
техникасын оқыту әдісі
2.1 Бейнелеу өнерін мектепте оқытудың маңызы, міндеті,
ұйымдастырылуы және сабақтың құрылысы 38
2.2 Тақырыптық натюрморт салу сабақтарында натюрморт жазу
техникасын оқыту әдістемесі 46
Сабақтан тыс кескіндемеден үйірме жұмыстарын ұйымдастыру және натюрморт
тақырыбына сабақ жоспарын құру 47
Бейнелеу өнері сабағында нұсқадан қарап натюрморт жазу техникасын оқытудың
маңызы мен орны 50
Қорытынды 50
Пайдаланылған әдебиеттер 55
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Еліміз өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп,
саяси әлеументтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан
уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу негізгі міндеттердің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына
жолдауында Қазақтың ел болуы,ұлт тағдыры оның келешек мектебінің қалай
болып құрылуына тіреледі деп атап көрсетті.
Қазіргі замандағы мектептерде уақыт талабына сай оқытудың жаңа
әдістерін, ғылыми тілмен айтқанда, инновациялық технологияларды қолдану
басты назарда болып отыр.Бұл әдістер жалпыға ортақ қолданылып келеді,демек
артық айтпаған болар.Өйткені осы жаңа инновациялық технологияларды қолдану
арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен білім сапасын көтеру.
Шығармашылық арқылы үйрену. Егер жас талапкер суретші бейнелеу өнер
студиясында немесе үйірмесінде айналысуға мүмкіндігі болса, яғни қажетті
жағдайларда кәсібі даярлығы бар суретшілерден ақыл кеңес ала алса, жақсы
–бұл оның жұмыста алға басуын өте жеңілдетеді. Бірақ бұған жұрттың бәрінің
қолы жете бермейді,олардың көпшілігіне жолды бағыт бағдарсыз іздестіре
отырып, өз беттерімен еңбектенуіне тура келеді.
Сірә, өз шығармашылығы үшін заттың өзіне қарап жұмыс жасаудың
қаншалықты маңызды болғандығы жайында сүйіспеншілікпен, шабыттана айтпайтын
бірде бір реалист суретші жоқ шығар.Ол суретшінің үйренуіндегі ең басты
бағыттардың бірі болып келді және солай болып қала береді.
Заттың өзіне қарап жұмыс жасау процессі творчествалық процесс,ол
кенеп, парақ бетіне штрихтармен, мазоктармен және дақтармен көзге
көрінетіндей етіп толтырудан ғана тұрмайды. Өзінің едәуір бөлігінде бұл
сырт көзге шалына бермейтін ішкі процесс.Ол суретшінің қағазға немесе
кенепке қол тигізуінен көп бұрын басталады.Осы процестің бәрін үш сатыға
(ой түйіні,шешімі және орындау) бөлуге болады.
Суретші аспаптарды қолына алып,шығарма жасауға кіріспес бұрын,оны
қандай да бір ой, болашақ шығарманың идеясы баурап алады да ол біртіндеп ой
түйініне айналады.Ал мұның өзі қиалдау арқылы композиция жасау кезінде ғана
болып қоймайды.Нұсқадан қарап натюрморт жазып жұмыс жасау үстінде суретшіде
ең алдымен түпкі ой түйіні қалыптаса бастайды,ол модельді немесе
натюрмортты қою кезінің өзінде жарық түсу сипатын,көріну жағын таңдағанда
одан әрі тұжырымдала түседі.
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау тіптіде мүмкін емес. Өйткені жер
бетіндегі сан – алуан халықтардың өз ара ой толғаныстары мен қол созған
үміттері осыны байқатады. Адамзат қоғамы ізінен қай кездегісінен әлде қайда
есейгендігін ерекше аңғартып отыр. Осынау таңғажайып тамаша өзгерістердің
қозғаушы күшіне айналып отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер шарындағы
күллі халықтардың алдына мерейі өсіп адамзат қауымының жаңаша ойлау
жүйесінің қалыптастыруда елеулі үлес қосуда. Осының бірден – бір айғағындай
бүкіл елімізді сан алуан халықтарды да өзінің өткен тарихы мен ұлттық
мәдениеттерін шындық таразысынан өткізіп қана қоймай шын мәніндегі
ұлтаралық теңдік әр республиканың егеменді дербестіктерін жаңа
қалыптастыруға бет бұрып отыр.
Қазіргі кезде егеменді алған еліміз өздерінің өмір тіршіліктеріне
үстемділік пен танылған құбылыстарды жойып жаңаша ойлаудың құдіреті мен
ондаған жылдар бойы бұзылған ата-дәстүрлерімен халықтық педогикасын қалпына
келтіруге бет бұрды.
Оқушы шеберлігінің орташа деңгейі профессионал суретшілерге қарағанда
төмен екені құпия емес.Бұл баршаға мәлім,бірақ істің мәні мұнда емес. Оқушы
өнерге үлкен де күрделі құбылысқа басқа өлшеммен қарау керек. Әрбір шығарма
бұл жерде оқушының ақыл ойының,сана сезімнің,күйініш- сүйініштің нәтижесі
ретінде пайда болады да ең болмағанда автордың өзі түсінген шығармашылық
жетістіктердің белгілі бір жиынтығы болып табылады.Кез келген шығарма
сияқты, ол өзіндік ерекшелігі бар қайталанбайтын өнер.Оның үстіне талапкер
суретші өнерге басты нәрсе оның ақырғы нәтижесі емес,жасалған шығарма
емес,өмірді тану,твочестваға ат салысу процесінің өзі. Бейнелеу өнерін
меңгеру мұның өзі де білім мен дағдыларға ие болу, аспаптарды, материалды,
жұмыс техникасын жақсы білу, професионалдық шеберлік тәсілдерін меңгеру
қажет.Бұл туынды жасағысы келетіндердің, жұмыстың ең болмағанда өзіне
көрінетіндей табысқа ие болып,одан ләззат алғысы келетіндердің бәріне
қажет,
Дипломдық жұмысымның мақсаты: Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың бойына
өнер шығармалары арқылы өз туған жеріне деген сүйіспеншілігін, өнерге деген
қызығушылығын арттыру, патриоттық сезімін ояту, оқушылардың ой-өрісін
дамыту, эстетикалық тәрбие беру болып табылады.
Жазық қағаз немесе кенеп бетінде, форманы, көрермендік көру қабілетін,
заттың көлемін сезу, кеңістікті көре білу сияқты қабілеттерін дамытуда жаңа
технологияларды пайдалану.
Әлем көркін бейнелеу жемісінде әр кезеңнің қайталанбас келбеті қашанда
өз дәуірінің өзекті ағындарымен, негізгі даму бағдарларымен мейлінше тығыз
байланыста ашылған. Ағарту дәуірі табиғатқа құштарлық қатынасын жаңа
қырынан дамытып, қайтадан жасандырып дүние заңдылықтарына сай өмір сүретін
Жаратылыс адамы теориясын қалыптастырды.
Дипломдық жұмыстың нысаны : Үшсарт негізгі мектебі.
Дипломдық жұмыстың пәнi: Бейнелеу өнері пәні мен үйірме жұмыстарында
кескіндеме өнерінің әдістемесін оқыту
Дипломдық жұмыстың мiндеттерi:
-Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салуда қарастыру.
-Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салу барысында
зерттеу.
- Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салу барысында
ерекшелігін анықтау.
- Кескіндеме жазу техникасын оқыту әдістерін натюрморт салудағы мәнін
анықтау т.б.
– Бейнелеу өнері пәні мен үйірме жұмыстарында кескіндеме жазу
техникасын оқыту әдістері арқылы оқытудың мазмұны мен
әдістемесін анықтап, теориялық тұрғыдан негіздеу;
Зерттеу әдістері.
– Модульдік ерекшелігі мен басты мақсаты әр баланың жеке тұлға
ретінде қабілетін ашу және дамыту,белсенді сөздік қорын жасау
және тіл ортасын ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың идеясы: мектеп оқушыларына бейнелеу өнерiн оқытуды,
бейнелеу өнері сабақтары мен үйірме жұмыстарында кескіндеме өнерінің жазу
техникасын оқытуды көркемдiк бiлiмiн ұлттық өнер негiзiнде жетiлдiру
нәтижесінде, жалпы адамзаттық өнер дәстүрлерін меңгерген, қазіргі заман
талабына сай жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кiрiспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымша және суреттерден тұрады.
1. Кескіндеме өнерінің және натюрморт жанрының шығу және даму тарихы
1. Кескіндеме өнерінің шығу және даму тарихы, түрлері
Кескіндеме - өнер әлемдегі орасан зор, өзіне еліктірліп әкететін,
сиқырлы ақ. Ол адамзат дамуының таң шапағында, біздің тарихтан бұрынғы ата-
бабаларымыздың үңгірлерінде дүниеге келген. Сан ғасырлар бойына
суретшілердің басшылыққа алған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп
отырды, бір стилдің орнын екінші стилъ басар, бәрі бір кескіндеме жасап,
дами берді.
Басқа өнерлердің арасында кескіндемеші суретшінің қырағы көзі
шалғанның бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ел
табиғаттан үйреніп, дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін – бейнелеудің
таңдай қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары
шексіз бай бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, бояулардың бай
үндестігі, жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнелеп
отырған нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика,
қиялдың қызықты құбылмалығы – осының бәрі кескіндемеде өз міндеттерін шешу
үшін берілген. Рыцарь сауыттарының жылтылын, жібек маталардың асқан
әдемілігін нәзіктігін және ағаштардың дөрекі қабығын көзге түсетіндей етіп
беру тіс қаққан кескіндемешіге қиындық келтіре қоймайды. Кең жайылған
емендердің қуатын, көктемдегі қайындардың жан жадыратып жасыл жапырықтарын,
қаһарлыда асқақ аспанда, мөлдір-сұр тұманды және айлы түндердің тылсым,
жұмбақ әлемін, бауырқанған көк теңізді сендерге қызықты, сан қырлы
кескіндеме өнері көрсетіп бере алады.
Ал ең ғажабы бұл емес. Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл
да нәзік қимылмен кенеп бетіне қылқаламмен бояу жағады – міне енді одан
сендерге тірі адам көз тастайды. Суретші оның жүзіндегі көзге малына
қоймайтын ой нышандары мен құмтарлықтарын таңғажайып қырағылықпен кенеп
бетіне түсірген және бір мезгілде сендерге оның жан дүниесін ашып берген...
Кескіндеменің ұлы мәні мынада: ол сансыз жүректерді бір мәнде ойда,
бір күшті сезімде бірге соғуға мәжбүр етеді. Ол шапшаң, бірден әсер етеді,
оның тілі халықаралық тіл. Оған аудармашылар қажет емес. Оның алдында
уақыттың өзі шегінеді.
Кескіндеме – бұл майлы бояулармен жасалған және багет рамаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес. Кескіндеме ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы түрлі сулы бояулармен –
темперамен, гуашьпен, акварельмен салынған кескіндеме болады. Тіпті аздап
боялған суретке пастелъ ауысатын кескіндеме бар, жартылай гравюра –
кескіндеме (монотипия ) бар.
Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольберт) жасалатын кескіндеме.
Монументтік кескіндеме де болады. Оның үлгілерін біз ғимараттардың
қабырғаларынан көреміз. Мұнда кескіндеме арнайы техникада әк сүтіне
араластырылған бояулармен жаңа сылақ бетінде жиі жасалады (фреска). Мүлдем
бояусыз – ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік кескіндеме де бар.
Бейне түрлі материалдардың алуан түсті кесектерінен жасалады (мозайка).
Сондай-ақ жарықтанатын кескіндеме – шыныдан жасалған картинадан өтіп
түрлі-түсті жарық түсіретін кескіндеме де болады (витраж).
Кескіндеме шеберлері әр заманда әр түрлі әдіс қолданған. Ол көбіне-
көп қандай тәсіл, қандай бояудың пайдалануына тікелей байланысты. Мәселен,
қайта өрлеу дәуірінің шеберлері салған суретте қай бояудың қалай жағылғаны,
қылқаламның кенеп бетіне қалай тигені байқалмайды. Ол үшін олар негізгі
бояу кепкеннен кейін үстін жұқалап, үстеме түссіз бояу жағатын болған.
Мұндай әдісті лессировка дейді.
Кейін суретшілер қылқаламның ізін жасырмауды әдетке айналдырды. Біреу
кенепке бояуды қылқаламның ұшын тиер-тигізбес қып жұқалап жағады.
Екіншілері бояуды баттитып–баттитып батыл жағады да, өзіне керек реңді
бірте-бірте сатылап емес, бірден табады. Мұндай әдіс бейнелеп отырған
нәрсенің түрі мен көлемін дәл жеткізуге көп септік жасайды.
М. Врубелъдің Раушан гүл натюморты акварелі мүлдем басқаша. Жалғыз
тал әсем гүл мөлдір стаканға малынып тұр, оның айналасында ештеңенің суреті
салынбаған – суретші тек осы раушан гүлін ғана қызықтайды, қалғанның бәрі
оған маңызды емес. Бейне бір нәзік фарфордан құйылғандай болып көрінетін
осынау бір жалғыз ілікті раушан гүлі суретшінің сұлулық жайындағы арманын
кейіптейді. Осылайша натюрморттарда автордың өмірді қабылдауын білдіретін
өлі табиғаттың мүлдем алуан түрлі образдардан берілуі мүмкін.
Пейзаж (‘Pausade’ деген француз сөзінен шыққан) – ландшафта табиғатты
бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс
елдерінде (VІІ-Хғ) Европадағыдан ертерек қалыптасқан. Европалық кескіндеме
ол ХVІІ ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, содан кейін Голландияда
ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі ХІХ ғасырдың соңына
тұспа-тұс келеді. (Левитан, К. Коравин, Н. Рерих және басқада көптеген
суретшілер).
Пейзаж – қайсы бір жерлерде жай айнытпай бейнелей салу емес. Онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып көрінеді.
Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар жүздеген,
мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ, осы бір
өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп, түрліше
бейнелейді. ХVІІ ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз
үнемі дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді. Олар табиғат сұлулығын
іңкәрлікпен қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз – сауда мен жұмыс орны,
тіршілік әрекетін іздестіретін кеңістік.
Теңіз көріністерін салуды сүйетін суретшілерді латынның marinus -
теңіз деген сөзінен шығарып маринистер деп атайды. Орыс маринистерінің ең
көрнектісі И.К. Айвазовский болды. Бұл өмір бақи бірде бұлқан-талқан тулап,
бірде моп-момақан тыныш жататын теңіз жазирасын бейнелеп өтті.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып шебердің талғамын, көзқарастарынан, көңіл
күйін береді.
Оның үстіне, мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа
әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады. Темір жолдар,
автомобилъ жолдары, жоғары вольтты электр желілерінің сорайған
діңгектерімен сымдары, аспанда ұшқан реактивтік самолеттың будақтаған ізі –
осының бәрі бүгінгі күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретші аңғармай
тұра алмайды. Пейзаж және натюрморт әлбетте, тақырыптық картинаның құрамдас
бөліктері де болуы мүмкін. Бұл жерде олар көркем образды жасауда белсенді
қосалқы рол атқарады.
Портрет. Бұл жанр басқалардан бұрын пайда болды. 3 мың жылдан астам
уақыт бұрын жасалған скулъптуралық Египет портреттері 2 мың бұрынғы
мозайкалар Рим және темпиралық фасан портреттері белгілі. Адамдар әрдайым
өз бейнесін көргісі келеді, ал ежелгі египеттіктер қайтыс болған адамның
жаны портретке көшеді деп есептеді.
Үлкен шебердің шабытты қолымен жазылған әрбір портрет шынында да
рухтанғандай болады, портретке түсірілген бет- әлпетте ой-қайғы, күйініш,
қуаныш, күрделі және кейде қиын бүкіл өмір жолының көрінісі жатады.
Портреттің бірінші және қажетті сапасы – оның түп нұсқауымен
ұқсастығы. Бірақ бұл математиктер айтатындай, қажетті, бірақ жеткіліксіз
шарт. Адамның сыртқы белгілерінің арғы жағынан біз бейнелеушінің ой-
арманын, қуаныш-күйінішін, ішкі жан дүниесін тап басып, сезінуге тиіспіз.
Тек осылардың бәрі ғана бейнені портрет етеді. Осылай ғана бейнеленген
адамдар тіпті бізге мүлдем бейтаныс болғанның өзінде бізді көз салуға ойға
шомуға және тебіренуге мәжбүр етеді.
Кез келген суретші, біреудің бейнесін жасағанда тек оның бет әлпетін
ғана емес, ішкі жан дүниесін де жеткізуге ұмтылады. Совет суретшісі Н.М.
Нестеров, И. Павлов портретінде жасының егделігіне қарамастан күш пен
жігерге толы, өмірге құштар ғалымның қайсар шабытын бейнелеуге тырысқан.
Мүсін мен сурет өнерінде адам дидарын бейнелеу ешқашан назардан қалып
көрген жоқ. Алайда портрет жанрының ерекше етек жайған тұстары болған. Ескі
Рим мен Қайта өрлеу дәуірі – голланд Рембрандт Харменс Ван Рейн мен Франс
Галъс, фламанд Антонис Ван Дейк пен испан Диего де Силъва Веласкес сынды
ұлы шеберлер өмір сүрген. (ХVІІ ғасыр)
Портреттер өзінің сипаты жағынын алуан түрлі болады. Бір портреттер
адамды дәріптеу, оны барынша әсемдікпен сәндікке көрсету үшін жазылады. Бұл
ХVІІІ ғасырда орыс өнерінде мейлінше кең тараған парадтық портреттер. Ф.
Рокотов, Д. Левицкий, В. Боровиковский атақты ақсүйектердің нәзікте әсем,
тамаша портреттерін жасады. Екінші портреттер адамды әдеттегі, күнделікті
кейіпте көрсетеді. Бұл интимдік, психологиялық портеттер деп аталады.
Портреттік жанрдың ерекше түрі топтық портрет болып табылады. (Рембрандтың
Синдиктер, Түнгі күзет, И. Репиннің Құдіретті топ композиторлары
полотно картиналары).
ХІХ ғасырдың орыс суретшілері тегі арқылы емес, ел алдындағы еңбегі,
таланты арқылы даңқы шыққан адамдардың портреттерін туғызды. Оларда
адамдардың сырт ажары емес, күрделі ішкі жан дүниесіне, рухани әлпетіне
көбірек назар аударылған. И. Репин, В. Серовтар не тамаша портрерттерін
қалдырды. Оларда өз замандастарының өшпес бейнесі жасалған.
Портрерт бейне бір портрет – картина сияқты болып, өз композициясына
портрерттеліп отырған адамнан басқа, пейзажды, алуан түрлі аксесуарларды
және тіпті, мысалы, К.Брюловтың Салт алты қызды немесе А.Герасимовтың
Ленин мінбеде сияқты әйгілі және басқада сан түрлі картинадағыдай алыс
пыландағы басқа адамдардың бейнесін енгізуі мүмкін. Мұндай жұмыстар портрет
пен тақырыптық картина арасындағы өтпелі жағдайға ие болады.
Бірақ станоктық тақырыптық картина яғни (архитектурамен байланысты
емес картина) тек Ренесанс дәуірінде ғана пайда болып, кең өріс алды.
Тақырыптық картина даму үстіндегі әрекетті көрсетеді: оған көз тастай
отырып, бейнелеген сәтке дейін не болғанын және одан кейін не болатынын
көрермен ойша сараптай алады немесе И. Крамской айтқандай – бір холысты
түсіндіру үшін екіншісінің қажеті жоқ.
Тақырыптық картина болмысты мейлінше толық және терең бейнелеп
көрсетеді, оның мүмкіндіктері шексіз әр алуан: ол тым үлкен және өте
кішентай болуы, сан қилы техникалық құралдарымен жасалуы, аса әлемдік
оқиғалар туралы тұлғалы баяндауы немесе тұрмыстық көріністі бейнелеуі
мүмкін.
Натюрморт та, пейзаж да портреттер де тақырыптық композицияның
құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Мазмұнының бағыты жағынан тақырыптық картиналарды өткен заман
оқиғаларын баяндайтын тарихи картиналар, шайқастар мен әскери жорықтарды
бейнелейтін баталдық (соғыс сюжетті) картиналар және суретшілер өтіп бара
жатқан өмірдің күнделікті көріністерін кейіптейтін тұрмыстық картиналар деп
қабылдаған.
Орыс өнерінде тақырыптық картина ХІХ ғасырдың екінші жартысында
мейлінше гүлденді. Бұл гүлдену орыс қоғамындағы революциялық өрлеудің
тікелей нәтижесі болды. Көркем сурет академиясын бітірушілердің И. Крамской
бастаған 14 алдыңғы қатарлы суретшілері. Академиядағы керітартпа тәртіпке
қарсы бүлік шығарып, диплом жұмысынан, сонымен бірге көптеген
жеңілдіктерден бас тартты. Олар Көшпелі көркем сурет көрмелерінің
серіктестігін ұйымдастырды және отандық өнер тарихына көшпелілер деген
атпен енді. Олардың өнері қоғамдық әуенділікке толы және айқын көрінген
публистикалық бағытқа ие болды. Олар салтанатты портреттердің және інжіл
мен мифологиялық көріністерді бейнелеудің орнына өздерімен замандас
халықтың өмірін бейнелеуге ден қойды.
И. Крамской, В. Перов, Н. Ге, Н. Ярошенко, И. Репин, В. Суриков сияқты
суретшілердің картиналары Третъяков галереясының негізгі өзегін құрайды.
Контраст түстердің қарама-қарсылығы көркемдік әсерліліктің басты
құралдарының бірі болып есептеледі. Тақырыптық картинада контраст қандай да
бір тәсілдерді салыстырудан және түстік дақтардың орналасуына ғана емес,
сонымен бірге технологиялық және жеке-дара мінездемелерді салыстырудан да
көрінеді. И. Репиннің Запорождықтары немесе В. Суриковтың Бояр әйел
Морозова сияқты атақты картиналарын еске түсіріп көріңдерші. Фигуралар,
адамдардың тұру жағдайы, қимыл қозғалыстары бет- әлпеттері, осы бет-
әлпеттердегі есшаралар, қала берді, кімдер қаншалықты әр алуан десеңдерші!
Сендер кейіпкерлердің сипаттамасынан ұқсас екі деталъ таба алмайсыңдар бәрі
әр түрлі, бәрі контрастқа құрылған!
Италъяндық қайта өрлеу дәуірінің ұлы шебері Леонардо да Винчи осыған
үйреткен болатын: “Тарихи сюжеттерді салыстырғанда бірін екіншісімен
күшейтіп отыру үшін көршілес тура қарама-қарсылықтарды, олар неғұрлым жақын
болған сайын соғұрлым көбірек араластырып отырған, яғни сиықсызды көршілес
әсемдікпен, үлкенді кішімен, кәріні жаспен, күштіні әлсізбен араластырып
отырған жөн, және де мұны қаншалықты мүмкін болғанша сан құбылтып отырған
жөн”.
В. Суриковтың жоғарыда аталған картинасында мұндай контрасттар толық
дәрежеде пайдаланылған. Тобырға көз салып көріңдер - мынау басын иіп
ұнжырғасын түскен жас бояр қыз, бірақ оның ту сыртынан тағдырға мойын
сұнбаған монах қыздың қатал жүзі көз тігеді, үрейлі әйел жүздерімен қатар,
аңғал күлкі езуіне үйірілген бала көрінеді.
Бұл контрастқа королистік контраста өзектес жатыр. Тобыр тым ала-құла
көрінеді, онымен ақ қар және бояр әйел Морозованың қара киімі контрастқа
түседі. Ал мұның өзі дарманы сезінуді күшейте түседі. Осы картинада
контрастық салыстыру шексіз, бірақ, осыншалықты санқилы бола тұрып, бұл
картина – біртұтас терең көркем образ. Қазіргі совет суретшілері бұрынғы
шеберлердің дәстүрін жалғастырып келеді, тақырыптық кескіндеме олардың
творчествасында жетекші орын алады. Ал бүгінгі таңда егемендік алып
отырғанымызда суретшілеріміз еркін тақырыпта ұлттық дәстүрде шығармашылық
жұмыстарын өркениетті елдерімен теңестіріп келеді. Өнердің дербес жанр
ретінде ХVII ғасырда Голандиада және Фларенцияда(қазір бұл Белгианың бір
бөлігі) туып,кеңінен дамыды. Натюрморт бізге онда бейнеленген заттарды
пайдаланған адамдардың өмірін де,суретшінің оларға деген көзқарастарын да
береді. Майлы бояулармен тығыз,қою салышған голланд натюрморттарында көбіне
сан түрлі тағамдар:нан,жемістер,әдемі кесілген майлы ветчина (шошқаның
тұздап,сүрленген майлы еті),жабайы аң құстар,хрусталь бокалдардағы немесе
күңгірт сәуле шашатын күміс кубоктардағы шарап бейнеленген.
2. Голландтық шеберлердің натюрморт жанрында жасаған жұмыстары
Голландиялық натюрморт шеберлерінің бірі Адриан ван де Вельде (Adriaen
van de Velde) (1636 г., Амстердам — қаңтар 1672 г., сол жерде)
-нидерландық суретші және гравюрашы.
Андриан ван де Велде өнер тарихына XVII ғасырдағы голландия
кескіндемесінің жарқын өкілдерінің бірі болып кірді. Суретші шығармашылығы
өзінің уневерсализмділігімен таныла білді, пейзаж, натюрморт, діни-аңыздар
және т.б тақырыптарға арнады.
Халс, Дирк (Dirck Hals) – Голландиялық кескіндеме және график
шебері.Тамаша да әсем жанырларымен.композицияларымен атағы шыққан
голландиялық суретші.
Дирк Халс – бағбаншы Franchoijs Халсаның ұлы ( Мехелена жерінен)
Дирк өзінің арғашқы сабақтарын Франстан алған деген болжам бар.
Виллем Кальф (нидерл. Willem Kalf, 1619, Роттердам — 31 тамыз 1693,
Амстердам) — голландиялық ең атақты натюрморт шеберлерінің бірі.
Виллем Кальф Роттердам ауқатты көпес отбасында алтыншы бала болып
дүниеге келді. Кальфтың әкесі Роттердам қалалық кеңесінің мүшесі болған.
Виллем Кальф был шестым ребёнком в семье состоятельного роттердамского
торговца сукном и члена городского совета Роттердама. Виллемің әкесі 1625
жылы балаға 6 жас толғанда дүниеден өтеді. Анасы отбасылық кәсіпті одан әрі
жалғастыра береді.когда мальчику было 6 лет. Кальфтың қандай шеберлерден
дәріс алғандығы жайлы деректер сақталмаған, әйтседе Виллемнің ұстаздары
Харлемнен шыққан деседі.
Виллем Кальфтың әйгілі натюрморты:
Қытай шәшкесі мен кубоктан құралған натюрморт
3. Қазақстандық суретшілердің жазған натюрморттары
Қазақ бейнелеу өнері тарихы, ұлттық көркем мәдениеттінің бір бөлігі.
Ал,Қазақстан бейнелеу өнері осы өлкедегі бейнелеу шеберлерінің
творчествалық шығармаларынан құралады. Қазақ суретшілері график, кескіндеме
шебері, сәндік қолданбалы шебер мен айналысатын суретшілер,мүсінші,көлемді
өнер тундыларын жасайтын суретшілер болып бөлінеді. Қазақ бейнелеу өнерінің
қайсы түрі болмасын тарихи, тұрмыстық, әскери, анималистік жанрларға
бөлінеді. Сонымен қатар графика, кескіндеме шығармаларының кейбірі
натюрморт, пейзаж жанрларында қамтиды. Қазақстан бейнелеу өнері
шығармаларының тақырыптары сан алуан. Олар Ежелгі қазақ елінің салт
дәстүрі, Ұлттық ойындар, Айтыс өнері, Ұлттық киімдер, Үй
жиһаздары, Азамат соғысы, Қазақ дастарханы, Қазан төңкерілісі, Ұлы
Отан соғысы. Ана образы, Тарихи тұлғалар бейнелері, Қазіргі еңбек,
өнер, әдебиет, музыка, ғылым, қоғам қайраткерлерінің образы деген ауқымды
мазмұнды қамтиды. Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің шығармалары
Республикалық және халықаралық көрмелерге қатысқан. Көптеген шығармалар
Әбілхан Қастеев атындағы Мемлекеттік көркемсурет мұражайында, Қазақстан
суретшілер одағының, Қазақстан мәдениет министірлігінің қорларында,
суретшілердің жеке қорларында сақтаулы.
Бейнелеу өнері саласында "Қазақстан республикасына еңбек сіңірген өнер
қайраткері" құрметті атақтары мына суретшілерге берілді: Ә.Қастеев (1942),
Н.В.Цивчинский (1956),А.Ненешов (1954), Х.Наурызбаев (1960), Ә.Ысмаилов
(1960), А.Ғалымбаева (1961), П.Зальцман (1962), Н.Гаев, М.Кенбаев,
С.Мәмбеев, Н. Нурмухаммедов (1963), В.Онтошенко-Оленов, Е.Сидоркин,
К.Шаяхметов, Г.Исмаилова (1965), Е.Говорова, К.Қожықов, М.Лизогуб (1966),
В.Крылов (1970), К.Баранов, А.Бортников (1971), С.Қожықов (1972),
Ә.Хайдаров (1974), С.Романов, А.Степанов, Б.Толеков (1976),Т.Досмағанбетов
(1980), А.Дячкин, Е.Мергенов, Ш.Ниязбеков, У.Рахманов, Ж.Шарденов,
А.Школьный, Ү.Әжиев, А.Дроздов (1985), С.Айтбаев, А.Гурьев, Қ.Закіров,
И.Исабаев, Б.Табиев (1988), М.Қалымов, К.Пак, Т.Тоғысбаев (1989).
Қазақстан суретшілерінің ішінде көптеген өнер шеберлеріне, Қазақстан
Мемлекеттік сыйлықтары берілді. Суретші Ә.Қастеевке "Қазақстан жерінде"
атты акварельдер сериясы үшін 1966 жылы, Қ.Телжановқа "Еңбек адамдары"
суреттер сериясы үшін 1967 жылы, Х.Наурызбаевқа Ш.Уәлиханов ескерткіші үшін
1970 жылы, Е.Сидоркинге "Ақсақалдар" графика сериясы үшін 1970 жылы,
А.Ғалымбаеваға "Біз дәуірімізді мақтан етеміз", "Қуанышты күн", Студент
қыздар , "Қостанай пирамидалары" атты суреттер тобы үшін 1972 жылы,
Т.Досмағанбетовке Ә.Жангелдин ескерткіші үшін 1976 жылы, Н. Нурмухаммедовке
"Еңбек даңқының адамдары" кескіндеме шығармалар сериясы мен өнертанудағы
еңбектер циклдары үшін 1978 жылы, Ү.Әжиевке . "Тың игерушілер", 'Тың
түлектері" акварельдер сериясы үшін,
Б.Зауырбекова, Қ.Тыныбеков, Е.Николаева,И.Яремаларға"Қазақстан"
гоболені үшін 1980 жылы, Е.Сергебаевқа М.Әуезов мүсіні үшін 1982 жылы
мемелекеттік сыйлықтың иегері атанды. Мүнымен қатар суретші С.Молдашев
"Қазақстан" сериялық суреттері үшін бүкілодақтық сыйлыққа 1981 жылы ие
болды.
Көптеген жас суретшілерге Қазақстан жастар сыйлықтары берілді. 1964
жылы П.Усачевке "Мұхтардың жастық шағы" және "Студент қыз" мүсіиі үшін 1965
жылы С.Айтбаевқа "Менің Отаным" атты бір топ бейнелеу жүмыстары үшін, 1972
жылы М.Қисамединовке графиканың жұмыстар сериясы мен кітаптарға жасаған
иллюстрациясы үшін, 1978 жылы Ж.Дәненовке мультификациялық фильмдері үшін,
1980 жылы Б.Әбішевке Т.Бокин ескерткіші үшіи, К.Молдағалиевке Ұлы Отан
соғысында қаза тапқан қарағандылық жауынгерлерге арналған мемориалдық
комплекс үшін берілді.
1982 жылы бір топ қолданбалы өнер туындылары үшін Д.Шоқпаровқа, "Туған
өлкенің бейбіт тынысы" атты суреттер тобы үшін Ә. Жақсыбековке,
монументалдық туындылары үшін М.Ізбасқановқа 1984 жылы "Асыққан жастық
шақ", "Жастық-1", "Жастық-2", "Жастық-3" және Маңғыстаудың күнделікті
тіршілігі секілді жастарға арналған суреттері үшін, 1986 жылы фольклорды
көркемдеген иллюстрациялар үшін М.Әлинге Қазақстан жастарының сыйлығы
берілді.
Қазақ бейнелеу өнері шеберлерінің ішінде (1933) СССР суретшілер
одағына мүшелікке алғаш Ә.Исмайлов суретшілер одағына қабылданды. Ә.Қастеев
пен Қ.Қожықовтар 1940 жылы СССР суретшілер одағына мүшелікке өтті.Бұлардан
соң суретші Н.Таңсықбаев 1949 жылы одаққа мүше болды. 1950-1960 жылдары
суретшілер А.Ғалымбаева (1951), Х.Наурызбаев (1952), К.Телжанов (1953),
Н.Нурмұхамедов (1954), М.Кенбаев(1955),
С.Мәмбеев(1956),В.АнтошенкоОленов,Е .Вандаровская,С.Ғабитова,К.Шаяхмето в
(1958), Е.Сидоркин (1958), Ү.Әжиев, А.Жұбанов, Ә.Жүсіпов, Б.Төлеков
(1959),Сарықұлова (1960), СССР суретшілер одағына мүшелікке қабылданды.1960-
1970 жылдарда Ш.Кенжебаев (1961), Ж.Шардеиов (1961), А.Школьный (1961),
В.Говтин (1963), С.Айтбаев (1965), Ғ.Иляев (1965), Ә.Қайдаров (1965),
А.Гурьев, Т.Досмағанбетов, И.Исабаев, Ф.Потехин (1966), О.Нұржұмаев, А.Пак,
В.Рахманов, Ә.Сыдыханов, Т.Тоғысбаев (1967), П.Зальцман, М.Қисамединов,
Б.Пак, Э.Рассохина, Н.Тайманова (1968), Р.Ахметов, Т.Әбуов, Е.Бейсембинова
(1969), П.Ибрагимов, М.Нұрлыбаев, Б.Табиев, Г.Ысмаилова одаққа мүше деген
лауазым алды.1970-1980 жылдар аралығында С.Бөлтірікова, Ю.Евсеев,
Р.Көпбосынова, Р.Мейірбеков (1971),
Б.Зауырбекова,С.Күмарова,Е.Мергенов ,Б.Табылдиев,К.Тыныбеков, Б.Өтепов
(1974), С.Қалмаханов, К.Дүйсенбаев,А.Смагулов,Д.Шоқпаров (1975),
М.Бәйтенов, К.Есіркеев, К.Закиров (1976), А.Ақанаев, М.Аманжолов,
М.Әйнеков, А.Бейсенбинов, Г.Жалмұханов, М.Жүнісов, Ж.Қанапиянов,
Е.Құрманбаев, А.Көшбаев, А.Нақысбеков, А.Өтегенов (1978), Х.Абаев,
Б.Әбішев,Д.Әлиев,М.Әлімбаев,М.Қалқа баев,К.Ли, К.Моллашев, А.Тұрсынов,
Л.Оразбекова, С.Өтемісов (1979), А.Дужнов, Р.Омарханова, В.Совченков 1980-
1985 жылдар аралығында:Г.Ахметов,К.Бекенов,А.Би жанов,
А.Губашев,К.Жұбаниязова,Е.Жұманов,Е .Зальцман, А.Игенбаев, ҚҚалқабаев,
Б.Талқамбаев,Е.Төлепбаев,Б.Түлкеев, Ю.Харин(1981),К.Аманов,Д.Әлдеков,Т. Исхако
в,Ғ.Қыстаубаев,У.Көшкінбаев,Т.Машра пов,Т.Ордабеков, Н.Рүстемов,
Е.Хасанов,В.Хмелев(1984),Т.Асылбеко в,М.Әлин, Б.Досжанов, А.Дүзелханов,
Д.Қайрамбаев, Ф.Молдабаев (1985), М.Бекетов, О.Қиқымов, Д.Қоспанов,
Т.Мырзагелдин, М.Нарымбетов, Р.Сәдіғұлов (1986), К.Көкімов (1987) одаққа
мүшелікке өткізілді.Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихында суретшілер
творчестволарына байланысты мынандай кезеңдерді көруге болады.
Қазақстан бейнелеу өнерін сөз еткенде алғашқы әңгіме суретші Әбілхан
Қастеевтің шығармашылығынан бастау алады. Қазақстанның халық суретшісі
Ә.Қастеевтің творчествосы Республика көлеміне кеңінен таныс. Ол өзінің
саналы өмірін отанының көркем образын жасауға арнаған. Ә.Қастеев тақырыптың
картина, портрет, пейзаж және кітап иллюстрациясы тақырыптарында жемісті
еңбек етті. Ә.Қастеевтің творчествосы мен өмірінің өзіндік ерекшеліктері
бар. Ол 1924 жылы Жаркент қаласының жанындағы ауылда шаруа семьясында
дүниеге келді, Ә.Қастеев әкесінен жастай қалып, іні-қарындастарын осіруге
анасына көмектесті. Қастеевтің суретші болуына және сәндік қолөнеріне
қызығуына өзінің туған анасының ықпалы зор болды, ойткені анасы шебер адам
болған. Қастеевтің таланты Қазан революциясыпан кейін бағаланып, ол Алматы
қаласына суретші Н.Г.Хлудовтың шеберханасына оқуға жіберілді. Суретшінің
алғашқы творчествосы 1930 жылдардың алғашқы кезеңінде көріне бастады.
'Топтық портрет", "Көгілдір киім киген қыз", "Тігінші", "Тоқымашы",
"Қарындас портреті", "Автопортрет" шығармалары осы кезенде жазылды. Бұл
шығармалар суретшінің әртүрлі жүмыс кезеңінде, жүмыс аралығында салған
жақындары мен таныстарының бейнелері болады. Суретші бүл картиналарда
кейіпкерлердің бас бейнесін көрсетіп қана қоймай, картина адам фонындағы
киіз үй, жан-жануар, қазан ошақ және тағы басқа қоршаған табиғатты қосып
көрсетті. Халық суретшісі Ә.Қастеевтің "Түрксиб" шығармасы көпшілікке
танымал шығарма,, картинада сол кезеңдегі ерекше бір қүрылыс. Түркістан -
Сібір темір жолының қүрылысын көрсетуге арналады. Картинада қазақтың сары
даласы, темір жолмен келе жатқан паравоз және оны күтіп түрған адамдар
көрінісі бешіеленген. Ә.Қастеев тақырыптық суреттер мен қатар табиғат
көрінісін бейнелейтін пейзаждар салған. "Тау пейзажы", "Медеу" келбеті,
картшіалары осыларға қосылады.
Ә.Қастеевтің творчествосының бір бөлігі халық өмірін бейнелеішн
живопись шығармалары. Олардың қатарына мына картиналар жатады: "Бие сауу",
"Қүдықтың басындағы бай мен жарлы", "Қалыңмалға сатылған қыз", "Шөп шабу",
иКолхоздың сүт фермасы", Колхоз тойы", "Колхоз қырманы". Суретші Ә.Қастеев
халық батыры Амангелді Иманов тақырыбына өз творчествосы ерекше орын
берген. Бүл шығармалар қатарына А.Имановтың портретінің "Амангелдінің
шабуылы" атты композиция жатады.
Қазақ бейнелеу өнері шығармаларының ауқымды бөлігін натюрморт жанры
алады. Бұл жанрда өнер шеберлері А.Черкасский, А.Ғалымбаева, Г.Исмайлова,
Т.Абуов, АЖунусов, В.Ткаченко, О.Кужеленқо, Н.Стадничук, С.Романов,
Н.Нұрмұхаммедов, Т.Тоғысбаев, Л.Леонтьевтер көптеген творчестволық
шығармалар жазды. Суретшілер А.Ғалымбаеваның "Дастархан", Г.Исмаилованың
"Қымыз", "Көне қазақ керамикасы", Т.Абуовтың "Домбыра және басқа заттар",
Ә.Жунусовтың "Шыны аяқтары бар натюрморт", "Құмыралы натюрморт" картиналары
қазақ халқының дастарханын көрсетіп қонақжайлық дәстүрінен хабар береді.
Суретшілер А. Черкасскийдің "Терезе алдындағы натюрморт", А.Ғалымбаеваның
"Кактус гүлдері", В.Ткаченконың Гүлдер", О.Кужеленконың "Апелсині бар
натюрморт", Т.Тоғысбаевтың "Ақын Кененнің мұрасы", "Дала кеңістігіндегі
натюрморт", "Құмыралы натюрморт" туындылары тұрмыстағы қолданылатын
бұйымдардың әсем формаларын, мәні мен мазмұнын көрсетуге арналады.
Бейнелеу өнерінің натюрморт жанрында бірнеше шығармаларды дүниеге алып
келген, Қазақстан өнерінде әйелдер арасынан шыққан тұңғыш суретші
А.Ғалымбаева еңбектерінің алар орны ерекше. А. Ғалымбаеваның алпысыншы
жылдары жазған "Үш ғасыр", "Ертедегі керамика", "Қобыз", "Сары алма",
"Қызыл алма", "Айва" картиналары ерекше бейнелік сипатқа ие болған. Суретші
бұл картиналар арқылы табиғат пен адам арасындағы қарым- қатынас бірлігін
көрсетеді. Аталған картиналарда ертедегі дүние мен қазіргі өмір атрибуттары
салыстырмалы түрде көрсетіледі.
Суретшінің "Бас киімдер" деп аталатын картиналарда қазақтың көне
үлттық бөркі басты композиция элементі, басқада ұлттық киімдер қосалқы
композиция бөлшегі ретінде берілген. 60-шы жылдардың соңында суретші
"Қырықтықшы", "Дәмді шай", Бір кесе қымыз, Нан", сияқты картиналары мен,
эскиздерін кинофильмдер тақырыбына арнады.
Қорыта айтқанда, халық суретшісі А. Ғалымбаеваның шығармашылығы
Қазақстан республикасының мәдениеті мен өнерінің дамуына қосылған үлесі
ерекше болып табылады.
Сонымен қатар қазақстан бейнелеу өнерінің натюрморт жанрына үлес
қосқан шеберлердің бірі А.Степанов. А.Степановқа 1969 жылы, "Қазақстанға
еңбек сіңірген өнер қайраткері" атағы берілді. Суретші ("Раушангүлдер"
(1955), "Күз") натюрморттарын салды.
Натюрморт жанрында жұмыс жасаған Қазақстандық суретшілердің бірі
Жаңатай Шарденов. Шарденов Жаңатай 1927 жылы 4 сәуірде Ақмола облысы,
Мариновка ауданы, Ковылевка селосында туған. Оған 1981 жылы Қазақстан еңбек
сіңірген өнер қайраткері. деген құрметті атақ берілді. Ж.Шарденов 1961
жылдан Қазақстан Суретшілер Одағының мүшелігіне қабылданды.
Суретші Ж.Шарденов 1949 жылы Алматы коркемсурет учелищесін бітірді.
1953-55 жылдары Ленинградтағы кескіндеме, мүсін және архитектура
институтында оқыды.
Ж.Шарденов шығармашылығында "Сары гүлдер", "Копуста" деп аталатын
натюрморттары бар.
Суретші К.Дүйсенбиевтің "Тандыры бар натюрморт", "Пейзаж қосылған
натюрморт" атты ұлттық заттарды бейнеленген шығармалар жазған.
Сонымен қатар натюрморт жанрының дамуына үлес қосқан суретші-график
Қайырбай Закіров. Қайырбай Закіров 1945 жылы 25 февральда Қызылорда облысы,
Арал қаласьшда туған. 1965 жылы Алматы көркемсурет учелищесін бітірген.
1976 жылдан Қазақстан суретшілер одағына мүше. 1968 жылдан бастап
республикалық, шетелдік және халықаралық көрмелерге қатысады. 1988 жылы
суретшіге "Қазақстан республикасына еңбек сіңірген өнер қайраткері" атағы
берілген.
Суретші Қ.Закіров "Дастархан", атты натюрморт шығармасымен танымал.
4. Майлы бояумен натюрморт орындау, құрал-саймандар, материалдар және
жазу технологиясы
Суретшілер пайдаланатын барлық бояулар – пигмент қоспаса яғни дұрысын
айтқанда бояғыш зат және қандайда бір байланыстырғыш заттар әдетте зығыр,
кейде жаңғақ немесе көкнар майы болып табылады. Басқа майлар
пайдаланылмайды, немесе буланып ұшып кетеді, яғни, ұзақ уақыт кеппей қояды.
Майлы бояулар кескіндемеде тек XVI ғасырда ғана пайдалана бастады. Олардың
көптеген қалың етіп те, сондай-ақ астынғы түс айқын байқалып тұратындай,
жеңіл, мөлдір етіп лессировкалап та жағуға болады. Кепкен кезде бұл бояулар
өзінің түстік өң реңін өзгертпейді.Аяқталып біткен және кептірілген майлы
бояумен салынған натюрмортқа бояулардың ашықтығын арттыру үшін арнайы лак
жағады, мұндай лак кепкен кезде шыны сияқты мөлдір пленка түзеді. Осы
мақсат үшін мастика, даммара және акрил, пісте лактары шығарылады.
Майлы бояумен натюрморт салу үшін көбіне №2, №12 түрлі нөмірлердегі
жалпақ, қылшықты қыл қаламдар алынады. Маймен жұмыс істеген кезде бір
қылқаламды ғана амалдай тұруға болмайды, өйткені жұмыстың бұл техникасында
қылқалымды, мысалы акварельдегідей жұмсайды. Сондықтан суретшілер бір
мезгілде бірнеше қылқаламдарды – қызыл, жасыл және басқа өрнектер үшін жеке-
жеке пайдаланады. Ұсақ деталдарды салу үшін қолда жіңішке әрі жұмсақ
қылқаламның болғаны дұрыс, бәрінеде жұмсақ қылышықты (күзен қылышты)
қылқаламдарды пайдаланған жақсы болады.
Қылшықты қылқаламдар серпінді және тығыс топтастырылған болуы олардың
жекеленген қылшықтары сорайып шығып тұрмауы тиіс.
Нағыз шебер өзінің барлық аспаптарын, әсіресе қылқаламдарды үлгілі
тазалықта ұстайды, әйтпесе олар өте тез жарамсыз болып қалуы мүмкін.
Жұмысты бітіргеннен кейін суретші қылқаламды қағазбен, одан кейін жұмсақ
шүберекпен мұқият сүртеді, мұнан соң оларды керосинге салып қояды.
Керосиннен алынған қылқаламдарды жұмыс алдында тағы да қағазбен және
шүберекпен құрғатып сүртеді.
Суретші өз жұмысын пайдаланатын политра жоғары сапалы понерден немесе
тақтадан жасалады, соңғысы жақсы.
Саусаққа арналған тесіктің маңайы қалың, ал жеңіл болу үшін жоғарғы
және сол жақтағы шетіне қарай өте жұқа болады. Политра бояулардан майды
сорып алмау үшін, оған алдын ала оливті жақсылап сіңіріп, кептіреді. Жұмыс
аяқтылысы мен әр ретте палитраны мастихинмен тап-таза етіп тазартып, газет
қағазымен және шүберекпен сүртеді. Палитраны жууға болмайды.
Майлы бояулармен жұмыс істеу үшін сондай-ақ мастихин мен масленка
керек. Мастихин кенептен де, палитрадан да қажетсіз бояуларды алып
тастайтын ерекше формалы серпімді пышақ. Кейде оны суретшілер қылқалам
орнына пайдаланып, ерекше үлкен жағымдылар жасайды. Масленка – бұралатын
қақпағы және палитраға бекітуге арналған ерекше қысқышы бар шағын металл
құты.
Студияда, сабақта немесе бейнелеу үйірмелерінде жұмыс молъберттерде
жүргізіледі. Жарық жағдайында, табиғат аясында (немесе суретшілер айтпақшы,
фанерде) жұмыс істеу үшін этюдник деп аталатын ерекше жәшік пайдаланылады.
Бұл шын мәнін жұмыс істеуге қажетті барлық қажетті заттар: палитра,
бояулар, қылқаламдар, мастихин, қарындаш немесе көмір, еріткіш шүберектер,
кенеп немесе картон сиып кететін кішкене жорық шеберханасы.
Майлы бояумен натюрморт салуға көптеген материал негіз бола алады.
Суретшілер картонға немесе тығыз чертеж қағазға этюдтерді жиі салады. Майлы
кескіндемеге арналған материалдың ішінде меніңше көп танылып, таралған
кенеп (холст), ол зығырдан, кендірден жасалады (ең жақсысы – зығырдан
жасалған кенеп). Ол ағаш рамаға (кергішке) керіледі. Оны үлкен қалпағы бар
обой шегелерімен қағу ұсынылады. Кенепті керген кезде оның жіптері
кергіштің жақтарын қиғаш болмай, параллель жүруін, оның өзінде кесе
көлденең жіптер (арқау) тік, ал ұзынына бойлай созылған жіптер (негіз)
көлбеу орналасуын қадағалау керек. Кенепті алдымен қысқа жақтардан, сосын
ұзын жақтардан, ортадан бұрыш жақтарға жылжи отырып, керіп, бекіткен жөн.
Майлы кескіндеме арналған кергіш өте мықты болуға және жақсы
кептірілген ағаштан жасалуға тиіс. Үлкен кергіштер айқастырылған табан
ағаштармен безендіріледі.
Кергіштің ағаштары таза сүргіленген бояуға, ал олардың сыртқы түрі,
оған кенеп тиіп турмауы үшін, ішке қарай біршама қиғаш тұруға тиіс.
Майлы бояумен кескіндеме салуға кенепті, картонды, немесе қағазды бір
жолы дайындау үшін оларды грунттау керек. Грунттелген материалдар бояу
қабатын мықты ұстайды әрі одан майды сорып алмайды деуге болады, мұның
өзі оны берік әрі ұзақ мерзімді етеді.
Майлы бояумен жұмыс істеудің негізгі ерекшелігі жартылай дымқыл,
жартылай кепкен бояу бетімен жұмысты онан әрі жалғастыра беруге болмайды,
не кенеп бетіне жазылған жаңа түскен күйінде дымқыл тұрған кезде салуға
болады, яки картинаны бірнеше күнге қалдырып, оның кептіріп алып, қайтадан
бояу қабатының үстімен салуды жалғастыруға болады.
Әрбір шебер өз жұмыс технологиясын өз тәсілдерін талдайды. Екі көрнекті
совет суретшілері жанршы Б.Иогансон мен – Я.Ромастың картиналар салу
техникасымен танысайық.
Б.Иогансон натюрморт картинасын жасау үстіндегі өз жұмыс техникасын
былай сипаттайды. Кенепке суретті көмірмен, оның үстіне нобай емес,
контурлық сурет емес, жарық пен көлеңкені түсіре отырып, жасайды. Сурет
біткен кезде, кескіндеме үшін қажетті контурларды бәрі тушпен жүргізіліп
шығады. Ал көмір жұмсақ шүберекпен сүртіліп тасталады. Содан соң кенеп
кескіндемелік маймен майланады да контурлық сурет бойымен тушпен жалпақ
қылқалам арқылы боямай-ақ бояусыз бояулармен бастапқы да жалпылама тез
салып шығады.
Оның мақсаты – картинадағы басты жарық пен көлеңкелерді және түстік
қатынастарды белгілеу.
Кейде бастапқы боямалау бір бояумен мысалы, охрамен жасалады. Осылайша
бүкіл форма сомдалып шыққан кезде қатты көлеңкеленген жерлер екінші мәрте:
енді көп бояулармен, бірақ тағы да ақ бояуларсыз, лессировкаланып, яғни
жіңішке мөлдір қабаттармен сызбаланып шығады. Бірінші бояу қабаты кепкеннен
кейін, екінші бояулар кезде, кенеп тағыда маймен сүртіледі. Б.Иогансон:
Маймен қандай жағдай болғанда да палитра бетінде емес, кенеп бетінде
болуға тиіс - дейді.
Бояумалау бейне бір картина онан әрі сызбалауды талап етпейтіндей
аяқталған сияқты түрге ие болуға тиіс. Кейін оны сендер, бәлкім, талай рет
сызбалайтын болсандар, бірақ жұмыстың басынан-ақ аяқталған түр беруге,
жетілдіруге ұмтылу керек.
Боямалау жасаған кезде боямаларды сұйылту үшін майдың, лакпен
скипидардың қоспасы алынады. Олардың ара қатынасы тәжірибеге арай
белгіленеді, алғашқы да бірдей етіп салуға болады.
Боямалауға бояулардың, әсіресе көлеңкелердің бояулардың күрделі
қоспаларды жасамаңдар – түс салыстырмалы түрде алғанда шамалас болуы
мүмкін: жұмыс басында болған жол беруге болады. Жалпақ бояуларды
есептемегенде, үш бояудан көп араласытырылмаған жөн. Жұмыстағы оң – реңді
дұрыс алынбаған немесе оны ағарту қажет жерлерді өшіргішпен, бірде бояуды
толық кетіре, бірде олардың қабатын аздап қана әлсірете отырып, өшіреді.
Натюрморт салуды ең күңгірт жерлерінен – меншікті және түспе
көлеңкелерден бастау керек. Нақ осы көлеңкелерде картинаның колористік
құрылысы – кескіндеменің бірлігі мен гармониясы мейлінше толық көрінеді.
Көлеңкелер әрқашан дерлік бір ортақ түстік рефлекспен – аспаннан
қабырғалардан және т.б. түскен көлеңкелермен, жартылай өнді жартылай
өңдермен ашық өңді ашық өңдеремен салыстырып отырған абзал. Боямалары
кеткен кезде оны тағы да маймен сүртеді де картинаны біржола жазуға
кіріседі. Жұмыстың осынау бір ақырғы сатысының міндеті – шамалас, алынған
жерлерді түстердің ауысуы нюанстарының беретін ұсақ жағымдылардың көк түсті
мозаикасына айналдыру болуға тиіс.
Кескіндемедегі натюрморт салудағы жарық былай беріледі: ақ бояулармен
жекелеген жерлерге күшті өң береді және оны көлеңкеге біртіндеп әкеле
отырып, олармен қою, бояуын қалың етіп форманы салады, мұнда мүмкіндігінше
боямаларды (ақ бояуларсыз кескіндеме) тиіспей қалдыруға тырысады. Полотно
кепкен кезде, оны сарымсақпен, ал одан кейін пиязбен сүртеді және тағы бір
рет жарықты, бұл жолы ақ бояулармен жеңіл лессировкалап салады. Жекелеген,
ең жарық нүктелерде таза ақ бояуларға дейін жетуге болады.
Суретші Я. Ромас композициялық шешімі жағынан күрделі картиналар үшін
міндетті түрде картон жасайды. Онда бүкіл жарық пен көлеңкелік суретті
егжей-текжейлі салады. Ол, мысалы, Мен ашық жылы түскен – натюрморт
фонындағы маталар түсі мен олардың көлеңкелерінен бастаймын; содан соң мата
қыртыстарын саламын. Артқы фонды бір-ақ рет салу керек! Бұл, әрине, оны бір-
екі сағатта салу керек деген сөз емес, жоқ, оны бірнеше күн қатарынан
салуға да болады, бірақ мейлі жүз рет салсаң да, өзін натурадан байқаған
қайталанбас күйде ұстай алу және кенептен бере білу үшін, бір-ақ рет салу
керек. Натюрморттағы фон , мен үшін бүкіл картинаға арналған негізгі оң
болып табылады, сондықтан кескіндемелік процесті содан бастайсың...
Картина үстінде жұмыс істей отырып, мен заттың өзін зерттеуден...
кетемін, оның өзінде осы тақырыпқа өзім салған жекелеген этюдтарға жиі
қарап отырамын. Бұл жағдайда этюдта мен үшін натюрморттың кейбір
бөліктерінде түстің түске қатынасына анықтауыма көмектесетін қажетті
анықтама материал болып табылады. Картина үстінде жұмыс жасаған кезде
этюдтарды тарту қажет... Этюдтар, әсіресе олар картинаның өзі де әйгілеп
тұрған натюрморттың сол бір күйін беретін жағдайларда өте пайдалы.
1.5 Кескіндемедегі түстер, колоридтер және жұмыстың орындалу барысы
Кескіндемеде түс бәрін айқындайды, мұнда ол жетекші орынға ие болады
және барлық күш – қуатымен өркен жаяды. Түс кескіндеменің жаны. Шынында да
реалистік кескіндеменің көркемдік құралдардың негізін суретпен және
жарықпен көлеңкемен бірлікте түс құрайды. Бірақ кескіндемедегі түс деп нені
түсінеміз? Бәлкім, бізге тәжірибеден белгілі заттардың болмағандығы болар?
Байқасақ, олай емес, басқаша неғұрлым күрделі нәрсе екен. Кескіндеме –
біздің қайсы бір заттар туралы білімдеріміз жөніндегі протоколдық есеп
емес, осы білімдерге сәйкес суретті боямалау емес, түстік жағдайы оны нақты
жағдайларда біз қабылдағанымыздай етіп, көркем бере білу. Біз қиярдың -
жасыл, қызанақтың - қызыл, ал қардың - ақ екенін тәжірибеден білеміз. Біз
картинада оларды осындай бояулармен бояй аламыз ба? Бұл сұраққа ия деп
те, жоқ деп те жауап беруге болар еді. Жасыл қиярды кескіндемелік
шығармаларда іс жүзінде сұрғылт немесе көк дерлік, немесе тіпті қызыл
дерлік (мысалы, батып бара жатқан күн сәулесінде) болып шығуы мүмкін. Егер
картинада қарды бір ғана ақ бояумен боясақ ақ қар сияқты әсер қалдырмай,
жай ақ қарда мыңдаған – қызылт, алтын түстес, көгілдір және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz