КҮШТЕР САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІ КӘСІПТІК ЖӘНЕ ҚОЛДАНБАЛЫ ДАЯРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ КҮРЕСТІҢ РӨЛІ
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институт
Қосымша және қашықтықтан білім беру факультеті
Дене шынықтыру, спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы
Байдильдинов Нурсултан Болатович
КҮШТЕР САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІ КӘСІПТІК ЖӘНЕ ҚОЛДАНБАЛЫ ДАЯРЛАУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ КҮРЕСТІҢ РӨЛІ
Дипломдық жұмыс
Ғылыми жетекші - аға оқытушы:
Какашев К.Т.
Қостанай, 2018 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің маңыздылығы 8
1.1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған қоян-қолтық
ұрыстың кәсіптік-қолданбалы мәні 8
1.2 Күштер саласындағы самбо күресінің рөлі 11
1.3 Күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәні 15
2 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің айла-тәсілдері мен
тактикалары 19
2.1 Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикалары 19
2.2 Самбо күресінің айла-тәсілдері мен тактикалары және спортшының дене
дайындығы 34
2.3 Жекпе-жек күрес арқылы күштер саласындағы қызметкерлердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығын оңтайландыру жолдары 52
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасының ұлттық спорт түрлері тек
біздің халқымыздың ғана емес, адамзат мәдениетінің қазынасы болып саналады.
Олар сан салалы болып келеді, адам денсаулығына тигізетін пайдасы да
шексіз. Жалпы спорт түрлері, оның ішінде ұлттық спорт түрлері жастарды
тәрбиелеуде зор мәнге ие. Себебі ата-бабаларымыз ғасырлар бойы оларды
ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырған. Сондықтан қанымызда
қалыптасқан ұлттық спорт түрлері бүгінгі ұрпағымызға да етене жақын. Сан
түрлі ұлттық спорт түрлерімен айналысқан адам тек қана күшті, қуатты, шымыр
болмайды, сондай-ақ рухани жағынан да байиды. Спортты серік еткен жастардан
ертең әлем, олимпиада чемпиондары шығатыны даусыз. Ол өмірде дәлелденіп те
жүр.
Бұрын күрес өнері жеке қас шеберлер арқылы ғана халықтық тұрғыда жас
палуандарды баулыса, енді, әлемдік деңгейдегі ұстаздар жоспарлы түрде кең
тұрғыда жұмыс жүргізеді. Мысалы, қазақ күресін оқыту жөніндегі тәжірибелік
күрес: жалпы дайындық, арнаулы дайындық жаттығулары, дене дайындығы,
спорттық және қозғалыс ойындары, жекпе-жекті жүргізу тәсілдері.
Күрескерлік, техника-тактикалық әрекетті қалыптастыру осы күрес бойынша
жарыстармен ерекшеленеді. Жоғары оқу орындарындағы теориялық курста қазақ
күресі туралы кіріспе, оқу тәртібі, тарихы, оқу жұмыстарының ұйымдастыру
ерекшеліктері, дене дайындығы және психологиялық дайындық, оқыту мен
жаттығу әдістері қарастырылады.
Кез-келген спорт түрі өз бетінше қызықты да пайдалы. Бірі дамның
шыдамдылығы мен ептілігін шыңдаса, бірі жылдамдығы мен беріктігін рттыра
түседі. Күреспен айналысатын спортшыға аталмыш қасиеттердің барлығы да
қажет. Күрес адамның ептілігін, жылдамдығын, шыдамдылығын, беріктігін,
күшін, тапқырлығын қажет етеді. Демек, күрес күші барға ақылдың керегі
жоқ деген нақыл сөзді теріске шығарады. Екі адамның белгілі бір уақыт
аралығында белдесіп күш сынасуын күрес деп атайды. Күресте дайындығы мол,
күшті әрі епті балуан жеңіске жетеді.
Кеңестік Қазақстанда қазақ күресінен жарыстар олимпиадалық және
халықаралық спорттық күрес түрлерінен бірнеше онжылдық бұрын өткізіле
бастады.
Әдеби деректерге сілтемелердің өзінде қазақ күрестен мына
Бүкілқазақстандық спартакиада бағдарламасымен және жеке республикалық
жарыстарды өткізу кезеңдерді атап көрсетуге болады: 1928, 1936, 1938, 1939
жж.. Ал грек-рим күресі Қазақстанда тек екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
дами бастады (алғашқы Қазақстан біріншілігі 1948 жылы өтті), дзюдо
Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізгеннен кейін ғана, 1960 ж. дами
бастады.
Харлампиевтің жұмысынан басталды. Қазақстанда еркін күрестін дамуы 1955
жылы грек-рим күресінен тәжірибелі жаттықтырушы П.Ф. Матущактың еркін
күрестін бас бапкерлігіне тағайындалумен байланысты. Самбо мен еркін күрес
Қазақстанға бірінші әкелінген уақыты 1950 ж.
Қазақстан жастарының спорттың осы түріне әуестенуі қазақ күресінің даму
деңгейінің едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен жаппай шұғылдануына септігін тигізеді. Қазақ
күресімен шұғылданатың жастар арасынан, өздерінің спорттық кемелденуін
спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде жалғастырып, ең
жоғары нәтижелерге жеткен көптеген атақты балуандар шыққан.
Сонымен, зерттеу өзектілігі көне заманнан қазақ халқы жастардың дене
күшін және әскери дайындауда, мерекелер мен жарыстардың қауіпсіз түрін
ұйымдастыруда пайдаланып келген қазақ күрестің Қазақстанның кеңес
дәуіріндегі дамуында жастардың дене шынықтыру дербес құралы ретінде
қалыптасу тарихын төңкерістер мен қайта құру қарқынды дамыған заманда ұмыт
қалдырмай, балуандарды дайындау құралдары мен әдістерінің барлық қажетті де
маңызды атрибуттарын зерттеп, оларды сақтап қалу және спортшыларды дайындай
әдістемесіне енгізу, сондай-ақ өскелең ұрпақтың дене тәрбиесінде пайдалану
үшін зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Зерттеу нысаны - күштер саласындағы күрес.
Зерттеу пәні – күрестің күштер саласындағы қызметкерлерге арналған
кәсіптік-қолданбалы мәні.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен дерек көздері. Тақырыптың зерттелу
деңгейіне келер болсақ атап кететін жайт, қоян-қолтық ұрыс мәнін ашу үшін
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігіне жүгінуді жөн
көрдік, әскери-қолданбалы спорт түрлерінің арасында қоян-қолтық ұрыс орны
А. Е. Тарас. еңбегінде айтылады, қоян-қолтық ұрыстың әдісінің кезеңдері
Рудман Д., еңбектерінде айтылады, жалпы күрес түрлерінің бөлінісі туралы
Ю.А. Шулика. кітабында келтіріледі, жалпы жауынгерлік жекпе-жек өнері
туралы М.Н Шепетюк еңбегінде айтылады, Самбоның мәні Ю.С.Лукашиннің
анықтамалығында ашылады, ойынның ортақ ережелерін қалыстастырған маман -
Василий Сергеевич Ощепков туралы ақпарат көзінде айтылады, самбо дәстүрін
ары қалай жалғастырғандардың бірі - В.А. Спиридонов туралы және Самбо
бойынша алғашқы чемпиондар туралы Мұқажанов Е. А. Спорттық күрес түрлері
атты мақалада айтылады, самбодан халықаралық әуесқойлар федерациясы (ФИАС)
ресми түрде тіркелгені Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері
кітабында айтылады, Қазакстанда самбо күресі туралы Қазақ Энциклопедиясында
айтылады, самбоның түрлері Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық
анықтамалығында көрсетіледі, самбо күресі бойынша қосымша ақпарат
Н. М. Галковский, А. З. Катулин редакциясынан шыққан оқулығында беріледі.
Күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәнін ашу үшін келесі
нормативтік құжаттарды қолдандық: Қазақстан Республикасының Қарулы
Күштердегі дене шынықтыру дайындығы қағидаларын бекіту туралы Қазақстан
Республикасы Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 10 тамыздағы № 438 бұйрығы,
Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2012 жылғы 31 мамырдағы № 67
бұйрығымен бекітілген Әскери прокуратура органдарындағы дене дайындығы
жөніндегі нормативтер.
Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикаларына келейік. Қоян-
қолтық ұрыс тәсілдері Асубаев А.Р. кітабында қарастырылады, қоян-қолтық
ұрыстың атаулары (терминологиясы) Гуков Л.К. еңбегінде айтылады, атаулардың
ерекшелігі Гагонин С.Г., Гагонин А.С. еңбегінде ашылады, екі элементті
немесе қозғалысты қосу үшін және, мен жалғаулары қосылу ерекшеліктері
ашу үшін Ленц А.Н. еңбегіне жүгіндік, қоян-қолтық ұрыстың әдіс–айласын
(техникасын) қарастыру мақсатында Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін
арттыру жұмысын қолдандық, қоян-қолтық ұрыстың әдіс–айласы (техникасы)
Мандзяк А. С., Артёменко О. Л. еңбегімен толықтырылып қоян-қолтық ұрыстың
тактикасы қарастырылды, қоян-қолтық ұрыстың тактикасы Нелюбин B.B.
Миндиашвили Д. Г., Мищенко Н. М. еңбектерінде, Алимханов Е. Самбо күресін
үйретудің негіздері, Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы ақпарат
көздерімен толықтырылды, буынды ауырту әдістерін үйрету әдістемесі
энциклопедиясынан, Линдер И.Б., Оранский И.В. еңбегінен ақпарат алынды,
қолмен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі Алдошин А.В., Баркалов С.Н.,
Герасимов И.В. Баркалов С.Н., Герасимов И.В., Алдошин А.В., Герасимов И.В.
Еремин Р.В., Ефременко М.А., Калашников А.Ф. Тарас А.Е., Баркалов С. Н.
сияқты зерртеушілердің еңбектерінде қарастырылды.
Самбо күресінің айла-тәсілдері мен тактикалары және спортшының дене
дайындығы бойынша мәліметтер төмендегі ақпарат көздерінде көрсетілген:
Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару, С.Цэвээн., Г.Пүрэв-
очир. Самбо күресінің халықаралық ережесі, Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің
теориясы мен әдістемесі Туманян Г.С., Вайцеховский С.М. Жаттықтырушы,
Курманалиев А.Т., ДонбаевА.Б. Мазур А.Г. Жизнь борца , Иванов Д.И.
ПреображенскийС.А., Карапетян А.С. .
Жекпе-жек күрес арқылы күштер саласындағы қызметкерлердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығын оңтайландыру жолдары туралы материалдар
төмендегі ақпарат көздерінен алынған: Иванов А. И. Кузнецов, А.С., Саликов,
А.А., Шулика, Ю.А.
Зерттеу мақсаты – күрестің күштер саласындағы қызметкерлерге арналған
кәсіптік-қолданбалы мәнін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
– күштер саласындағы қызметкерлерге арналған қоян-қолтық ұрыстың
кәсіптік-қолданбалы мәнін зерттеу;
– күштер саласындағы самбо күресінің рөлін қарастыру;
– күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәнін ашу;
– қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикаларын көрсету;
– самбо күресінің айла-тәсілдері мен тактикалары және спортшының дене
дайындығын айқындау;
– жекпе-жек күрес арқылы күштер саласындағы қызметкерлердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығын оңтайландыру жолдарын анықтау.
Зерттеу құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің маңыздылығы
1.1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған қоян-қолтық ұрыстың кәсіптік-
қолданбалы мәні
Жалпы жекпе–жек өнеріне қызығушылар оны ғылыми тұрғыдан қарамай-ақ тез
арада оны меңгеруді армандайды, сол арқылы денсаулығын шыңдауды, батыл
болуды, өз - өзіне сенімді болуды, т.б. с
Жалпы қол сайысының шығу тарихына қарап отырып оның өзін - өзі қорғау
жағдайынан туындағанын аңғарамыз уақыт өте келе адамдар бір – біріне
үстемдік көрсетіп, әлім-жеттік жасайтын болды, адамдар қатыгездікке бой
ұрды. Қоғамның дамуы адамдардың ой қабілетінің жетілуіне әсер етті,
имандылыққа мойын ұсынды, ең қымбат адам екенін түсінді. Осы уақыттан
бастап көптеген қол сайыс мектептері діни ұйымдарға, жоғарғы биліктерге
тәуелді болды. Арнайы ғалымдар, мамандар (шеберлер) сайыс түрлерінің жаңа
тәсілдерін ойлап тапты.
Әскери жауынгерлік өнері дегеніміз не? неден тұрады? Қандай мақсат
көздейді? Неден құралады? - деген сауал туындары сөзсіз.
Ал, спорттық күрестің анықтамасын алар болсақ ол екі адамның арнайы
ережеге сай жекпе–жегі. Өкінішке орай бұл анықтама қол сайыс өнеріне сай
келмейді. Неге десеңіз әр дайым қарсыластар екеу бола бермейді, олар
ережемен сайыспайды. Әскери жауынгерлік өнер дегеніміз не? Алдымен айтар
болсақ, кез–келген өнер екі деңгейден тұрады. Біріншісі–осы өнерге
қолданылатын әдістерден тұрады. Ал, екіншісі - өзінің жеке талантының
арқасында аталған әдістерді қолдануы және дамыта білуі негізінде дағдыдан
шеберлікке айналдыра алуы. Кез – келген әскери жауынгерлік өнері осы
ережеге бағынады. Біріншіден өзіндік негізгі әдістері, бұны үйренбеген кез
– келген талант өзін - өзі көрсете алмайды.
Қоян-қолтық ұрыс (Рукопашный бой) — күресуші (соғысушы) жақтардың
бөлімшелері жаяу бір-біріне қысқа кашықтықта жақындап, негізінен суық
қарулар (найза,қанжар және т.б.) колданатын таяудағы ұрыс түрі. Қазіргі
кезде мұндай ұрыстар окоптарда, байланыс жолдарында, елді мекендерде,
барлаудағы бөлімшелер әрекетінде және т.б. кездеседі [1].
Қоян-қолтық айқас — ұрыстың әмбебап түрі. Ұрыстың тәсілдерін жақсы
меңгерген сарбаз соғыс алаңында өзін қарусыз-ақ қорғай алады дейді
әскерилер. Қоян-қолтық шайқас ширақтық пен ептілікті қажет етеді. Бұл айла-
тәсілдер жауынгердің өз-өзіне сенімділігін арттыра түседі.
Армиялық қоян-қолтық ұрыс еркін күрес, тай боксы, самбо, жауынгерлік
самбо, таэквондо және жауынгерлік өнердің өзге де көптеген стильдерінің
тәжірибесін сіңірген әскери-қолданбалы спорт түрлерінің арасында жекпе-
жектің көзтартарлық түрлерінің бірі болып табылады. Қоян-қолтық ұрыс
бойынша чемпионатта барлық әскери қызметшілер жақсы дене даярлықтарын
көрсетеді. Жекпе-жекте әрқайсысы өзін әртүрлі қырынан көрсетеді. Бірі
тойтарыс беруге бірден білек сыбана кіріссе, енді біреуі қолайлы сәтте
шешуші кезеңді бір ғана соққы жасаумен аяқтау үшін күштерін сақтап қалуды
қалайды. Бірақ, әрбір әскери қызметші соңына дейін күреседі. Армиялық қоян-
қолтық ұрыстың ерекшелігі үнемі өзара күрестің болуынан тұрады. Қарсыластың
аяқпен де, қолмен де соққы жасауға құқығы бар. Сондықтан да қарсыласың қай
тұста сенен мықтырақ болатынын ешқашан білмейсің [2]
Қоян-қолтық ұрыстың анықтамасы (жауынгерлік өнердің әліппесі) оның
бірінші сатысын табу қиын емес. Мысалы: Нели Озиобилисинда қол сайысы
өнерінің ішіне кіретін барлық әдістермен жеке өзін- өзі қорғау тәсілі мен
шабуылы, олардың іс жүзіндегі оқытылуы мен шын ұрыстың ғылыми талдауы және
оның жағдайы негізделеді.
Енді оның қандай компенентерден тұратынын қарастырайық. Қол сайысын,
бірінші негізгі ұрыс және бос қолына түскен нәрселермен жауын жою, бұл ең
қажеті және бірінші адамның іскерлігінің берілген мақсаты түрі. Қол
сайыстың мақсаты жарыс емес, бұл ережесі және төрешесіз айқас.
Қоян-қолтық ұрыстың екінші негізі – техникасы.
Техникасыз ұрыс төбелес болады. Төбелесте техника пайда болса, ол
ұрысқа ауысады. Төбелесте жеңу үшін көп тәсілдер бар. Мысалы: ауыр соққыға
жығу, дем алу ретін бұзу, қылқындыру, ауырту тәсілдерін жасау т.б.
Ұрыс жолдары әртүрлі болады. Сондықтан түрлі техникасы түсінікті болуы
заңдылықты құбылыс.
Қоян-қолтық ұрыстың үшінші негізі – оқыту әдісі. Әдіссіз ештеңе
шықпайды. Әдістің құпиясы туралы көп айтуға болады, бірақ жаттығу алгоритмі
бұрыннан өзгермей келеді. Әрбір тәсіл төрт кезеңде ретімен істеледі.
І – кезең – тәсілді ауада жаттықтыру. (траектория, соққының бетін
тұжырымдау)
ІІ – кезең –тренажорда қозғалысты қайталау. Оқушы бұл кезеңде өз күшін
салады.
ІІІ – кезең - әріптеспен үйренген әдістерін бір–біріне жасау арқылы
қайталайды.
ІҮ – кезең –еркін ұрыста қарсыласпен жұмыс жасау. Бұл кезеңде сарбаз
әдісті қарсыласына сенімді қолдана алғанына дейін жаттығады[3].
Сонымен біріншіден жауынгерлік өнер (қол сайыс) ұрыстың мақсатын
құрайды (кәдімгі ұрыс), қолданатын техника, және осы техникасын қайталау
әдісі.
Жауынгерлік өнер – бұл техниканы кәсіби білу және қол сайыстың
тактикасы мен өзінің дарындылығы, стератегиялық қайталаудан жақсы игерген
азов өзіндік деңгейге дейін көтерілуіне мүмкіндік береді.
Жекпе–жек өнеріне машықтандыру мақсатында жас ерекшеліктеріне, жынысына
байланысты әр түрілі тәсілдер дүниеге келді. Кейбір мемелекеттерде дәстүрлі
жекпе – жек өнерлерін жетілдіріп жаңаша, тиімді қол сайыс түрлерін
қалыптастырды. Мысалы: Кикбокс (бұл қол сайыс түрі тай боксымен ағылшын
жұдырықтасу өнерінің таңдаулы тәсілдер жиынтығы бұл спорт түрі әлемде
кеңінен дамуда) [4].
Қол сайысының тәсілдерін орындалуына байланысты лақтыру әдістері,
қылқындыру, аяқ және қол буындарына ауырту әдістері, аяқпен және қолмен
соққылар жасау деп топтауға болады.
Қазіргі қолданыстағы және әлемде кеңінен тараған қол сайыс түрлері
тәсілдерімен қатар күрес тәсілдерін қолдану тиімды, сондықтан қол сайыстағы
тәсілдерді топтауда күрес түрлеріне де баса көңіл аудардық.
Жалпы күрес түрлерін ұлттық және халықаралық спорттық деп екі топқа
бөлуге болады.
1.Ұлттық күрес түрлері сол халықтың салт–дәстүріне, өмір сүру
ортасына, жалпы ұлттық физиологиялық ерекшелігіне тікелей байланысты.
Мысалы: Қазақ күресте аяқ әдістері жиі қолданылса, татарша күресте ұлы
денемен жасалынатын әдістерді қолданады, қазақ күресте шапан киіп күрессе,
түріктер жалаңаш денесіне май жағып күреседі. Осындай ерекшеліктеріне
байланысты әрбір ұлттық күрестерде дене сапаларының даму ерекшеліктері әр
түрілі болады және психологиялық дайындықтары, ойлау қабілеттері т.б. сол
сияқты жалпылама ерекшеліктер көп болады.Ұлттық күрестерді қолданылатын
киімдеріне (форма) байланысты белдіктен ұстап күресетін күрес түрлері,
жалаңаш денеден ұстап күресу, киімнен ұстап күресетін күрес түрлері деп
топтауға болады [5].
Күрестердегі қолданылатын әдіс–тәсілдерді жасалу қасиеттеріне
байланысты: аяқпен жасалынатын, ұлы денемен, қолмен жасалынатын деп
топтауға болады. Сонымен қатар халықаралық спорт күрес түрлерінде киіммен
және жалаңаш, белдікпен күресетін болғандықтан қолданылатын әдіс–
тәсілдерде әр түрілі болады бұл күрес ережесіне тікелей байланысты.
Жу-до, самбо күрестері арнайы киімен күресетіндіктен киімнен үстап әдіс
жасауға рұхсатталады. Еркін күрес, Грек – рим күресінде киімнен ұстауға
болмайды. Сумо, ширм (корея күресі), татар, парсы күрестерінде белдіктен
әдіс жасауға болады. Осындай ерекшеліктерге байланысты жасалатын әдіс,
тәсілдер әр түрілі болады бұл спортшының дене сапаларына тікелей әсір етеді
мысалы киімен күресетін күрес түрлерінде саусақ, білек күштері жоғары
дамыған, белдіктен күресу ұлы дене, қол күштерін дамытуды талап етеді.
Бұндай ерекшеліктерді ескере отырып сол ұлттың, жеке шеберлердің негізгі
тәсілдерін анықтауға болады, бұл олардың басты ерекшелігі.
Жалпы жауынгерлік жекпе-жек өнері дегеніміз не? Деген сұраққа жауап
іздеп көрейік: барлық өнердегі сияқты, бұл өнердің өз шеберлері, өз
таланттары, өз жанкүйермендері бар.
Кез келген кәсіпқой спортшы бұл өнерді игеріп кете алмайды, сонда бұл
өнердін құпиясы неде?
Жан–тәнімен берілу, ішкі жан дүниені ашу. Бастапқы да айтқанымыздай бұл
өнердің өз шеберлері, таланттары бар олар кімдер? олар кез–келген әскери
жекпе–жек өнерінің негізгі әдістерінің 90% меңгерген немесе қол сайысының
техникаларын толық білетін мамандар.
Әскери жекпе–жек өнері осылайша адамның дене қалыпын (формасын) жақсы
сақтауын, рухын, күш қуатын тәрбиелейді.
Осылайша әскери жекпе–жек өнерімен шұғылдану барысында дене
шынықтыруға, күш қуатты артыруға, рухты шыңдауға болады десек бұл өнер
түрімен кез келген адамға шұылдану артық болмайтынын аңғарамыз.
Әскери жекпе жек өнерінің әлппесі қол сайысы деп санасақ, онда оның
алғашқы сатысын бастай беруге болады .Мысалы: Нила Ознобишин Қол сайыс
өнері өзін -өзі қорғанумен шабуылдаудың әдістерінің практикалық үйрету
негізі мен қатар нақты бетпе бет белдесудің ғылыми сараптау жиынтығы деп
атап көрсеткен.
Ғаламданған ХХІ–ғасырда әлемде жаңа заман талабына сай жабдықтанған,
әртүрілі бағыттағы қол сайыс мектептері ашылып жастарды тәрбиелеуде. Бұл
мектептердің бір – бірінен айырмашылықтары олардың стильдік (мәнерлік)
жағыдайы болып отыр.
Сонымен қатар қол сайысының пайда болуына өмір сүру салты, қоршаған
ортасы ұлт ерекшеліктері, физиологиясына т.с жағдайларға байланысты
қалыптасқан [6].
Адамдар қол сайыс өнерін тез арада меңгеріп сол арқылы қоғамдағы
кереғар топ пен күш сынасып оларды жеңіп әділет орынатуды армандаса, келесі
адам өз дұшпанынан кек алуды армандайды, бірақ сол үшін олар бұл өнердің
құпиясын іздеп шарық ұрады оның сыры дұрыс жоспарланған оқу жаттығу жоспары
бойынша қажымай–талмай еңбек ету, жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мектеп
қалыптастыру.
1.2 Күштер саласындағы самбо күресінің рөлі
Самбо (орыс. самозащита без оружия – қарусыз қорғану деген сөзінің
қысқартылған түрі) — Самбоның тарихы Кеңестер Одағы тұсында 1938 жылы 16
қарашадан басталады делінеді. Сол жылы денешынықтыру саласының бүкіл
одақтық комитеті самбоны бірауыздан спорттың бір түрі деп тіркеді. Самбо
сөзі үш сөз тіркесінен тұрады. Талдап айтсақ, алғашқы тіркестен
"сам(ооборона)", "б(ез) о(ружия)" деген сөз шығады (орыс тілінде).
Бұл бір емес, жиырма елдің ұлттық спорт түрлерінің жиынтығы деген пікір
бар[7].
Бүгінде ойын шартында қорғану мен шабуыл жасаудың мыңдаған әдісі бар.
Мысалға, әзірбайжандық "гюлеше", армяндық "кохе", қазақ "күресі",
молдаваша "трынте", тәжіктің "гушти нгири", түркменнің "гореше", грузин ше "чи
даоба" және өзбекше "күреш" деген түрлері жиі қолданысқа ие. Барлығына
ортақ талап киім үлгісі мен белдегі белбеу.
Ойынның ортақ ережелерін қалыстастырған маман - Василий Сергеевич
Ощепков. Ол Токио қаласындағы дзюдо орталығынан білім алған. Жиырмасыншы
жылдың орта шенінде В. Ощепков Қиыр Шығыста, кейіннен Новосібір қаласында
қорғану түрлеріне баулитын арнайы секция ашқан. Мәскеудегі денешынықтыру
институтында сабақ беріп жүрген В. Ощепков жинақтаған тәжірибесінің
арқасында И.В. Васильев, Н.М. Галковский, Р.А. Школьников, А.А. Харлампиев,
Б.А. Сагателян деген атақты спортшыларды дайындады[8].
Самбо дәстүрін ары қалай жалғастырғандардың бірі - В.А. Спиридонов. Ол
"Динамо" спорт кешенінде жұмыс істеп жүріп, алғаш рет 1928 жылы "Самозащита
без оружия" деген кітап жазып шықты. 1966 жылдан бері самбо халықаралық
дәрежеге қол жеткізіп, Халықаралық әуесқойлар спортшылар федерациясының
(ФИЛА) тізіміне ілікті.
1972 жылы Еуропа чемпионатының тұңғыш ашық біріншілігі басталды. Сегіз
салмақ категориялары бойынша алғашқы додада Кеңес Одағының спортшылары
шыңды бағындырса, Жапонияның намысын қорғаған екі спортшы жақсы өнер
көрсете білді. В. Кюлленен, А Хош, К. Герасимов, В. Невзоров, А. Федоров,
Ч. Езерскас, Н. Нисинаки, Н. Сато, С. Новиков, В. Кузнецов Еуропаның
алғашқы Еуропа чемпиондары атанды. 1973 жылы Иранның Тегеран қаласында I
әлем чемпионаты өтті. КСРО құрамасы онда 9 алтын мен 1 күміс жүлдені
қанжығаларына байлады. Онда Г. Георгадзе, А. Шор, М. Юнак, Ш. Чанрав
(Моңғолия), Д. Рудман, А. Федоров, Ч. Езерскас, Л. Тедиашвили, Н. Данилов,
В. Кливоденко чемпион атанды[9].
1985 жылы Испанияның Бильбао қаласы нда өткен конгресте самбодан
халықаралық әуесқойлар федерациясы (ФИАС) ресми түрде тіркелді. Бүгінде
ФИАС-қа әлемнің 40 мемлекеті мүше. Америкалық, еуропалық және азиялық
федерациялар да құрылған. Жыл сайын самбодан әйелдер мен ерлер арасында,
командалар арасында әр түрлі салмақта әлем чемпионаты мен әлем
біріншіліктері өткізіліп тұрады. Атап айтсақ, командалық әлем кубогы,
Еуропа және Азия чемпионаты мен біріншілігі, студенттер арасында әлем
чемпионаты тағы басқалары.
Бүгінгі таңда Халықаралық Олимпиада комитеті самбоны Олимпиада ойындары
бағдарламасына бекіту туралы мәселені қарастыруда [10].
Самбо күресі Қазакстанда, алғашқы Самбо секциясы 1953 ж. Қазақ дене
тәрбиесі институтында ашылды. 1956 ж. республиканың бірінші чемпионаты
өтті. Ол 1960 ж. бүкілқазақстандық X спартакиаданың бағдарламасына енді.
Республикадан шыққан алғашқы Самбошылардың қатарына В.Пак., А.Малкин,
А.Парфенов, А.Коляда, В.Сергеев, Е.Волгин, Н.Магомедов, Н.Ганшиев және т.б.
жатады. Осы адамдар Самбо күресінің республиканың көптеген облыстарында кең
тарауына үлкен үлес қосты.
Қазақтың қырқа шалуын тамаша меңгерген, қазақ күресінен тәлім-тәрбие
алған "Жас сүңқар" мектебінің түлегі Қанат Байшолақов әлем чемпионы
дәрежесіне жетті. Самбодан жастар арасындағы әлем чемпионы Нұрғали Оспанов,
әлем біріншілігінің жүлдегері Ерлан Иманжүсіпов, әлем кубогының иелері:
Марат Темірболатов пен Талғат Байшолақов, КСРО халықтары спартакиадасының
чемпионы Сәлкен Жартыбаев, КСРО спартакиадасының күміс жүлдегері Айбатыр
Махмұтов, дзюдодан Еуропа, КСРО чемпионы Марат Әзімбаев, әлем чемпионы
Асқар Шайхиевтер қазақ күресімен қанаттанды. Біз аталған әдістердің
ешқайсысын өзге күрес түрлерінен алған жоқпыз, бұл әдістерді ата-
бабаларымыз дүниеге әкелген, кейінгі ұрпақ жалғастырды. Атақ-дәрежелері жер
жарған палуандарымыздың өсіп шыққан, қанаттанған өнер мектептері осы қазақ
күресі болғаны анық
Қазақстанның қазіргі кездегі самбошылары. Дүйсенбай Бөкенбаев (1938
жыл, Жаңаарқа ауданы) - палуан, самбо күресінің тұңғыш шеберлерінін бірі.
Алматы ауыл шаруашылық институтын бітірді. Мамандығы инженер-механик.
Жаңаарқа, Шет аудандарындағы кәсіптік техникалық училищелерде қызмет
істеді. Ірі шаруа қожалығының жетекшісі. Дүйсенбай 1997 жылы КСРО-ның үздік
өнертапқышы атағын алды. 1963 жылы самбо күресінен республика чемпионы
бодцы. Қазақ жастары арасында самбо күресінен алғашкы спорт шеберлерінің
бірі. Жаңаарқа ауданында самбо күресінің дамуына зор үлес қосты. Жыл сайын
күрестің осы түрінен КРПМ-нің заң институты Дүйсенбай атындағы жүлдені
сарапқа салады. Кейінгі жылдары Дүйсенбай ұлттық спорттың бессайыс түрін
дамытуға ат салысты.
Серік Оңғарбаев Әнуарұлы (29.11.1954 ж.туған, Шымкент қаласында ) –
дзюдо және самбо күресінен КСРО-ның спорт шебері. Қазақстан Республикасының
еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Дзюдо күресінен олимпиада дәрежесіндегі
төреші. Азия кеңесінің директоры. Б.Донбай, М.Қыпшақбаев, И.Баглаев секілді
көптеген халықар. дәрежедегі спорт шеберлерін тәрбиелеген. Дене тәрбиесі
мен спортқа қосқан үлесі үшін құрмет белгісімен марапатталған. Қазіргі
кезде облыстық туризм және спорт департаментінің бастығы.
Нұрбай Жолбақұлы Жармұхамедов (27 ақпан 1957 жылы туған, Ақсу ауданы,
Қапал) — спортшы, самбо және қазақ күресінен спорт шебері, Қазақстанның
еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Қазақша күрес пен самбодан Қазақстанның 8
дүркін чемпионы. КСРО чемпионатының (1975) қола жүлдегері. Жоғары оқу
орындары арасында өткен бүкілодақтық жарыстардың 5 дүркін чемпионы. Жастар
арасында КСРО және әлем чемпионы.
Жартыбаев Сәлкен Қалдыбекұлы (29.03.1965 жылы туған, Жамбыл облысы
Жуалы ауданы Шымбұлақ ауылы) — самбодан халықаралық дәрежедегі спорт шебері
(1992). Дзюдодан (1988), қазақша күрестен (1981) спорт шебері. Алғашқы
жаттықтырушысы — С.Қасымов. Кейіннен самбодан М.Жақитовтың, ал дзюдодан
С.Төкеевтің жетекшілігімен жаттықты. Самбодан КСРО халықтары
спартакиадасының жеңімпазы (Минск, Беларусь, 1986), КСРО кубогінің күміс
жүлдегері (Майкоп, Ресей, 1988), “Азия жұлдыздары” турнирінің жеңімпазы
(Ұлан-Батыр, Моңғолия, 1991), дүниежүзі чемпионаттың күміс жүлдегері
(Минск, Беларусь, 1992), Қазақстан кубогінің жеңімпазы (Алматы, 1992), Азия
чемпионатының күміс жүлдегері (Ұлан-Батыр, Моңғолия, 1993), дүниежүзі
чемпионаттың қола жүлдегері (Омбы, Ресей, 1993), Азия чемпионы (Алматы,
1994), дүниежүзі чемпионаттың қола жүлдегері (Новый Сад, Сербия, 1994),
Еуропа чемпионатының қола жүлдегері (Пеневежис, Литва, 1994). 1992, 1993,
1994 жылдары Қазақстанның ең үздік самбошысы атанды. Қазір дзюдодан
Қазақстан құрамасының аға жаттықтырушысы.
Қуаныш Жұмабекұлы Салықбаев (8.7.1971 жылы туған, Шығыс Қазақстан
облысы Үржар ауданы Қызылбұлақ ауылы) – палуан, самбодан халықаралық
дәрежедегі спорт шебері (2000), қазақша күрестен спорт шебері. Алғашқы
бапкерлері – Т.Шәкенов, А.Теміржанов. Самбодан Қазақстан бес дүркін
чемпионы (1996, 1999, 2000, 2001, 2002) және төрт мәрте кубогінің иегері
(2000, 2001, 2004, 2006). Азия чемпионатының күміс (2000, Орал) және алтын
жүлдегері (2001, Ташкент). Әлем чемпионы (2006, Ташкент). Қазақша күрестен
Қазақстан біріншілігінің үш дүркін чемпионы (2002, 2005, 2007) және Азия
чемпионатының үздік чемпионы (2007, Қарағанды).
Нұржан Әбдіраманов (1982 жылы туған), самбо күресінен халықаралық
дәрежедегі спорт шебері, әлем чемпионатының екі дүркін күміс жүлдегері
(Испания, Лас-Пальмас қаласы, 2000; Молдова, 2001), ҚР-ның екі дүркін
чемпионы (2000, 2002), Азия чемпионы (2001) және жастар арасындағы Әлем
чемпионы (Югославия, 2002). Ө. А. Байқоңыров атындағы Жезқазған
университетін еңбек мамандығы бойынша бітірген (2002). Жаттықтырушысы — Ж.
Р. Кемелбаев.
Мәдимұхамедов Ардақ Нұржанұлы (1988 жылы туған, Көкшетау облысы Қызылту
ауданы Амангелді ауылы) – самбодан Қазақстанның спорт шебері, ҚР Ұлттық
құрамасының мүшесі. Степногорск қаласындағы Бөгенбай батыр атындағы Облысы
дарынды балаларға арналған спорт мектеп-интернатын, Көкшетау университеті
жанындағы колледждің дене шынықтыру және спорт факультетін бітірген. Еркін
күрес, қазақша күрес және самбомен айналысқан. Самбодан Азия чемпионатының
күміс (2006), Әлем чемпионатының қола (2006), күміс (2008), ҚР Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың жүлдесі үшін өткен Әлем чемпионатының қола жүлдегері.
[11].
Спорттық және әскери түрі бар. Әскери самбоның қорғаныс және арнайы
деген екі түрі бар. Самбо күресінде балуандар арнайы белдікті шапан киеді,
күрес кезінде белдіктен, жеңнен, шапанның кез келген жерінен, сондай-ақ қол
мен аяқтан ұстап, әдіс қолдануға болады. Самбода әдіс қолданушы балуан тік
тұрып, қарсыласының жауырынын кілемге тигізсе немесе буындарды ауырту
әдісін қолданғанда, қарсыласы жеңілгендік белгісін берсе ғана таза жеңіс
деп есептеледі[12].
Самбо күресінің негізін қалаған Ощепков В.С. Күрестің отаны – Ресей.
Күрестің аты орыстың самозащита без оружия яғни қарусыз қорғану деген
мағынаны білдіреді. Самбомен айналысатын балуандардың киімі белдікті шапан,
шалбар. Күрестің 5000-нан астам айла-тәсілдері бар.
Алғашқыда самбо әскери қызметкерлерге қарусыз қалай қорғану керектігін
үйрету үшін қолданылды. Кейін келе Спиридонов 1927 жылы Руководство
самозащиты без оружия по системе джиу-джитсу атты оқу құралын шығарды.
Онда 80 фотобейне болатын. 1928 жылы екінші оқу құралы Само защита без
оружия шығады. Самбо атауының авторы да осы Спиридонов. Үшінші әрі соңғы
басылым 1933 жылы Самозащита без оружия атымен жарық көрді. Онда 102
фотобейне болды [13].
Қазіргі таңда самбо көптеген елдерге тараған. Бірақ Олимпиада
ойындарының бағдарламасына енген жоқ. Күрес жапондардың дзю-до және джиу-
джитсу күрестерінің негізінде пайда болды. Бірақ басқа да ұлттық ойын
түрлерінің техникалары мен амал-тәсілдерімен толықтырылды. Балуандарға
тұрып күресуге және жатып күресуге рұқсат етіледі. Бұл күрес түрі балуанның
күшін, жылдамдығын, ептілігін қажет етеді.
1.3 Күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәні
Жекпе-жек күрес бойынша сабақтар қарсыласты жоюға, қатардан шығаруға
немесе тұтқынға алуға, оның шабуылынан өзін-өзі қорғауға, сондай-ақ
батылдыққа, табандылыққа және өз күшіне сенімділікке тәрбиелеу үшін қажетті
дағдыларды қалыптастыруға бағытталған.
Жекпе-жек күрес бойынша сабақтардың мазмұнына Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштеріндегі дене шынықтыру дайындығы қағидаларына сәйкес жаттығулар
енгізіледі.
Жекпе-жек күрес бойынша сабақтар:
қарумен ұрыс тәсілдерін үйрету кезінде – тұрақты және жылжымалы
тұлыптармен, нысаналармен (өрме нысаналармен), жылжымалы кедергілермен
(қабырғалармен, дуалдармен, бақшалармен, әзер байқалатын кедергілермен),
траншеялармен, қатынас жолдарымен, блиндаждармен, баспалдақ алаңдарымен,
терезесі бар үй қасбеттерімен жабдықталған арнайы алаңшада; тактикалық
алаңдарда және кедергілер жолағында;
қарусыз күресу тәсілдерін үйрету кезінде – тегіс көгалды алаңда, құм
және ағаш үгінділері толтырылып арнайы дайындалған шұңқырда немесе спорт
залында (маттан жасалған кілемде) жүргізіледі.
Сабақтың дайындық бөлігі қарумен және қарусыз жүргізіледі. Дайындық
бөлімін қарумен жүргізу кезінде оған саптық тәсілдер, әртүрлі қарқынмен
жүру және жүгіру, жүгіріп өтулер, еңбектеп өтулер, ұрысқа әзірлену және
бірден ату міндеттерін орындау, кенеттен берілген сигналдар мен командалар
бойынша іс-қимыл жасау, қарумен жекпе-жек күрес тәсілдері, осы Қағидаларға
сәйкес 8 есеппен орындалатын қарумен жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені
кіреді.
Қарусыз жүргізілетін дайындық бөліміне әртүрлі қарқындағы жүру мен
жүгіру, қозғалыстағы арнайы жаттығулар, жұптаса жаттығулар, қолмен және
аяқпен соққы беру, өзін-өзі сақтандыру тәсілдері, қарапайым жекпе-жектер,
қарусыз жекпе-жек күрес тәсілдері, кенеттен берілген сигналдар мен
командалар бойынша іс-қимыл жасау, Қағидаларға сәйкес 8 есеппен орындалатын
қарусыз жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені кіреді[14].
Сабақтың негізгі бөлігінің мазмұнына мынадай жаттығулар енгізіледі:
1) ҚК барлық әскер түрлері мен тектерінің барлық әскерге шақыру бойынша
әскери қызметшілері, келісімшарт бойынша әскери қызметшілері үшін – жекпе-
жек күрес тәсілдерінің кешені – 1;
2) Десанттық-шабуылдау әскерлерінің, теңіз жаяу әскерлерінің, барлау
бөлімшелерінің әскери бөлімдері мен әскери оқу орындарының курсанттары үшін
жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені – 1-мен қатар, сондай-ақ жекпе-жек
күрес тәсілдерінің кешені – 2-ні, жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені – 3-
ті зерделейді.
Ұрысқа әзірлену, қозғалу, өзін-өзі сақтандыру, қолмен және аяқпен соққы
беру, қарумен шабуыл жасау тәсілдері алғашқы сабақтарда жүзеге асырылады.
Алдағы уақытта барлық кейінгі сабақтардың мазмұнына енгізіледі.
Сабақтың негізгі бөлігі бір немесе бірнеше оқу-жаттығу орындарында
ұйымдастырылады.
Қарапайым тәсілдер мен әдістерге (түйреуге, ұруға, соққыдан қорғануға)
үйрету үшін орташа алғанда 8-10 минут, ал одан күрделірек тәсілдерге
(қарусыздандыруға, лақтырып тастау) үйретуге – 16-20 минут жоспарланады.
Қорғаныс тәсілдерін орындау қарсыласқа неғұрлым осал тұсынан соққы
беру, түйреу арқылы және қажет болған жағдайда құлатқанға дейін немесе
айдауылдауға дейін жүргізіледі. Ауырту тәсілдері, қарусыздандыру және
лақтыру тәсілдері екі тарапқа да үйретіледі.
Сабақтың негізгі бөлігінің соңында кешенді жаттықтыру немесе оқу-
жаттығу қақтығыстары жүргізіледі.
Кешенді жаттықтыру мазмұны қозғалуды, нысананы найзамен түйрей және
жекпе-жек күрестің басқа да тәсілдерін орындай отырып, кедергілерден өтуді
қамтиды. Алғашқы сабақтарда күрделі емес жағдайлар жасалады, ал келесі
сабақтарда – өтетін кедергілер саны мен арақашықтық арттырылады,
нысаналардың орналасуы күрделендіріледі.
Кешенді жаттықтырулар елестету құралдарын қолдана отырып кезең-
кезеңімен жүргізіледі.
Ұрысқа әзірлену – әскери қызметшілердің қарсыласқа шабуыл жасауға
немесе өзін-өзі қорғауына ең қолайлы қалпы. Ұрысқа әзірлену қарусыз және
қарумен (автомат, пышақ, жорық күрегі), сол қанаттық, оң қанаттық және
маңдайшептік болады.
Ұрысқа қарусыз әзірлену үшін – сол аяқты бір адым алға қойып, екі аяқты
да тізеден аздап бүгу. Кеуде аздап алға еңкейтіледі. Дененің салмағы екі
аяққа бірдей түсіріледі. Сол қол шынтақтан бүгіліп және жұдырық алға
шығарылып – кеуде тұсына, оң қолдың жұдырығы – белдік айылбасының тұсына
қойылады.
Автоматпен ұрысқа әзірлену үшін – автомат найзасымен (ұңғысымен) алға
сермелейді және оны сол қолмен сағағынан және ұңғылы жапсырманың бүйірінен,
ал оң қолмен мылтық дүмінің мойнынан ұстайды. Сонымен бір уақытта сол аяқты
бір адым алға шығарып, табанын толық басады. Дене салмағы аздап бүгілген
екі аяққа бірдей түсіріледі. Тұлға сәл алға еңкейтіледі, найза ұшын сол жақ
иыққа қарсы мойын биіктігінде, оң қолдың жұдырығын – белдік айылбасының
тұсында ұстайды.
Пышақпен ұрысқа әзірлену үшін – сол жақ қалыпты қабылдау, пышақты
бүгілген оң қолда жүзін жоғары, төмен немесе алға қаратып ұстайды.
Жорық күрегімен ұрысқа әзірлену үшін – оң аяқты бір адым алға шығарып,
табанына толық қояды, бір уақытта күрегі бар бүгілген оң қол алға
шығарылады, оң қолдың басы – кеуде тұсында. Күректің басын оңға (солға)
сабынан ұстайды. Дене салмағы аздап бүгілген екі аяққа бірдей түсіріледі.
Сол қол бүгілген қалыпта, жұдырық белдік айылбасының тұсында. Қозғалысқа
мыналар кіреді: адым, тұрысты өзгерте адымдау, секіру, ұмтылыс (біржақты,
әржақты), жүгіру.
Біржақты ұмтылыс – сол жақ қалыптан сол аяқпен немесе оң жақ қалыптан
оң аяқпен ұмтылу. Қарсыласқа тез жақындау мақсатында жүргізіледі және артта
тұрған аяқпен қатты серпілу және артта тұрған аяқты қоймай жатып, алда
тұрған аяқты алға қарай шапшаң қозғау арқылы орындалады. Бұл ретте алда
тұрған аяқ 1,5-2,5 табанға жылжиды және өкшеден табанға ауыса қойылады.
Ұмтылыс үздіксіз орындалады.
Әржақты ұмтылыс – сол жақ қалыптан сол аяқпен немесе оң жақ қалыптан оң
аяқпен ұмтылу. Қарсыласты біржақты ұмтылыспен ұрып немесе түйреп жоюға
арақашықтық мүмкіндік бермеген жағдайларда қолданылады. Ұмтылысты орындау
үшін кеудені алға еңкейтеді және сол аяқты бүгеді, сонымен бір уақытта
бүгілген оң аяқты сол аяққа қарай тарта отырып, дененің салмағын сол аяққа
ауыстырады, содан кейін сол аяқтан қатты серпілу арқылы оң аяқпен 3-4 адым
алға ұмтылыс жасайды. Ұмтылыс үздіксіз орындалады.
Өзін-өзі сақтандыру тәсілдері деп қарсыласпен жекпе-жек кезінде жерге
соғылып зақымданудың алдын алуды қамтамасыз ететін құлау және жинақталу
тәсілдері аталады. Жаттығулар алға, артқа және бір бүйірге құлау кезінде
орындалады.
Құлау және жинақталу тәсілдері мыналарды құрайды:
Жинақталу – жерге отыра қалып, екі қолмен аяқ балтырларын қапсыру, екі
тізе арасы сәл алшақ, өкшелер бірге, кеудені еңкейтіп, иекті кеудеге
тигізіп, басты төмен ию. Балтырларды қолмен қаусырып, кеудені сандарға
жақындату.
Алға айналып түсу – бастапқы тұрыстан жүрелей отырып, тізелерді екі
жаққа аздап алшақтату, алақандармен жерге тірелу. Алақандарға (саусақтарды
ішке қайыра ұстап) сүйене, аяқтармен итеріліп, арқамен алға қарай айналып
түседі. Ұшып тұрып, ұрысқа әзірленеді.
Артқа айналып түсу – бастапқы тұрыстан жүрелей отырып, иекті кеудеге
қысып, артқа қарай құлап бара жатып жинақталу. Иықтар жерге тиген сәтте,
бастың тұсында қолдарына сүйене отырып, баспен артқа айналып түседі, ұшып
тұрып, ұрысқа әзірленеді.
Алға құлау – бастапқы тұрыстан алға құлай бере екі аяқпен серпіле
секіру және жартылай бүгілген және шынтақтары екі жаққа ашылған қолдарға
қарай құлау; қолдарды бүге отырып, кеудеге түсу; кеудеден ішке қарай бел
тұсында иіле айналып түсу. Құлауды аяқтағаннан кейін, тұрып, бастапқы
қалыпты қабылдайды немесе ұрысқа әзірленеді.
Артқа құлау – бастапқы тұрыстан жүрелей отыра және артқа құлай бере,
екі жаққа жазылған қолдардың сонымен бір уақытта жерге алдын ала (кеудеден
45° артық емес бұрыш жасай отырып) соғуымен құлауды жұмсарта отырып арқамен
айналып түсу. Құлауды аяқтағаннан кейін тұрады және бастапқы қалыпты
қабылдайды.
Бір бүйірге құлау – бастапқы тұрыстан жүрелей отыра және сонымен бір
уақытта денені оңға (солға) бұра айналдыра отырып, жерге оң (сол) аяқпен
(бөксемен) түсу және алға созылған оң (сол) қолмен және аяқтармен жерге
алдын алу соққысын жасай отырып, жинақтала оң (сол) бүйірге домалау.
Соңғы қалып – тізе және жамбас буындарында бүгілген бір аяғы тізе және
жамбас сыртымен жататындай, екіншісі оның алдында табанын толық басып
тұратындай, алдын алу соққысын беретін қол тізеден 15-20 см жерде
болатындай, ал бас жоғары созылған екінші қолға тиіп тұратындай етіп бір
бүйірде жату. Құлағаннан кейін орнынан тұрып, бастапқы қалыпты қабылдайды.
Иықтан айналып түсу – бастапқы (бір қырынан) тұрыстан алға қарай еңкею
және сол (оң) қолды алақанын төмен қаратып аяқ арасынан өткізу, иекті
кеудеге тигізу; аяқпен серпіліп барып, диагональ бойымен сол (оң) иықтан
сол (оң) аяқ (бөксе) бағытында домалап түсу және сол (оң) бүйірге жату
қалпын қабылдау[15].
2 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің айла-тәсілдері мен
тактикалары
2.1 Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикалары
Топтау - күрес тәсілдерін және соққылардың жасалу ерекшелігіне сай
топтастыру (квалификациялау) барлық белгілі әдістер мен соққыларды ортақ
белгілеріне қарай бөлуге саяды.
Жіктеу - тәсілдердің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар мен
өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежелеріне, құрылымының
күрделігіне т.с.с белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру.
Атау беру- педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде пайданылатын қол
сайысқа тән атаулар.
Топтау, жүйелеу және атау беру оқытушыларға педагогикалық үдерісті
тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу - топтау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының қол сайыс
әдіс–айласы мен соққылардың топтармен амалдар арасындағы өзара байланыс
жөнінде жаттығушыға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл спортшыларды дәйекті
түрде және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді. Қол сайыста топтау негізіне
қарсыласпен сайысқан және жекпе-жекке түскен кезде қолданылытын және жарыс
ережелерінде рұқсат етілген әдістер мен соққылар алынған. Қол сайыстағы
әдіс -айласындағы кейбір түсініктерді анықтау [16].
Қоян-қолтық ұрыстың атаулары (терминологиясы) оның топтау және
жүйелеумен тығыз байланысты. Атаулар оқу процессін жақсаруға көмектеседі,
қол сайыстың әдіс – айласы мен тактикасын дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін
түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар мынандай төменгі ережелер негізінде жасалады: ықшамдылық,
дәлдік және анықтық, тіл түзілуінің және грамматикалық заңдылықтарға
сәйкес.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
1. Қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағанаға ие болады. Мысалы: көпір-
шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп белін көтеріп көпірге ұқсап
тұруы.
2. Өндірістік сөздерден жаңа мағанаға ие болатын сөздер түзіледі: орап
алу- аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
3. Сондай-ақ сөз тіркестері дәл қолданылады: шалқайып лақтыру.т.с.с.[17]
Ұсынып отырған атаулар әбден қалыптасқан өзгермейтін атаулар емес.
1. Әдістердің аттарының түзілу ережелері.
Самбо күресінің әдіс–айласы құрылымы сан-алуан қимыл–қозғалыстар мен
әдістерден тұрады. Күрестің әрбір әдістерін жеке атаулармен атайтын
мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл түсіну үшін әдістің дұрыс аталуының маңызы зор.
Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынандай ереже бар:
Қол сайыстың әдіс- айласы, құрылымы сан-алуан қимыл–қозғалыстар
әдістерден тұрады. Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынандай ереже бар:
Әдістің аты екі немесе үш бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі әдіс-
айлалық белгіні, негізгі топтау топтың атын білдіреді. Мысалы: Лақтыру.
Екінші бөлігі әдіс құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі
әрекеті орындауды ерекшелігін білдіреді. Шалқайып лақтыру, тобықтан қағу
т.б. Үшінші бөлігі детальдардың, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін,
олардың бағытын ерекшкліктерін анықтайды. Мысалы: жеңнен және жағадан ұстап
ашалап тастау, жеңнен және белдіктен ұстап жамбастан тастау т.б. [18]
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін және, мен жалғаулары
қосылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай ұстауды анықтағанда
“және” жалғаулығы қолданылған болса, бір қолмен дененің бір бөлігі, екінші
қолмен екінші бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы: Жеңнен және жағадан
ұстап.
Егер мен жалғаулығы қолданылса, қарсыластың денесінің екі бөлігі қоса
ұсталып, қолдарының айқастырлатыны сөз болғаны, мұндайда қаусырып деген
атауды қолданса да болады. Мысалы: Кеуде мен қолды ұстап ( қоладары мен
кеудесін қаусырып ұстап). Егер екі элемент қатар аталса, онда бірінші
әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша болғаны. Мысалы: Шалқалап кеудеден
асыра лақтыру. Мұнда –шалқалау негізгі, кеудеден асыра- қосымша, лақтыру
- әдіс - айлалық атау [19].
Қоян-қолтық ұрыстың әдіс–айласы (техникасы): қол сайыс әдіс-айласы-
дегеніміз спортшының жеңіске жетуі үшін қолданатын, қол сайыстың ережесінде
рұқсат етілген қимыл–қозғалыс амалдарының жиынтығы.
Қоян-қолтық ұрыстың әдіс - айласы жекпе - жекте қарапайым қозғалыстан
(ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бірімен-бірі байланысты) тұратын
тұтас әрекет болып табылады. Яғни әр бір әдіс қол, аяқ, дене арқылы
жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады.
Күресте қозғалыстар шартты түрде былайша бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы - ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю,
тарту, тіреу, басу,т.б.
Аяқтардың қозғалысы- қою, аттау, кейін қою, аттап кету, бүгу, жазу,
ілу, шалу, қағу, үстіне салу, итеру т.б
Дененің қозғалысы- еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, итеру,
құлату.т.б.
Спортшының қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі
орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалу
фазасы деп бөлуге болады.
Споршының негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың биомеханикалық
талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы. Сайысқанда кезде спортшылар
көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы
кеңістік болып табылады. Жалпы ауырлық орталығына түсетін түзу сызық тіреу
алаңының ішіне келсе не одан шығып кетсе тепе -теңдік бұзылады. Сондықтан
спортшы қимылдаған кезде ауырлық орталығының түзу сызығы алаңның ортасына
жақын болуының маңызы зор. Тепе -теңдікті сақтау өнері мынаған саяды:
Тіреу алаңын тез өзгертіп, қауіпты бағытта орнықтылық бұрышын
арттыратын қимылдар жасау; қарсылас жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері
серпу үшін тиісті бұлшық етерін қатайту немесе босату. Мұндай қимылдар
жасау үшін ең қолайлы жағдайды қол сайыста спортшының тұрысы деп атайды.
Бастапқы қалыпта әдіс-айласы-тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу- қолмен орындалатын әрекет, спортшы шабуылдау, қорғану немесе
қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстау.
Бір жақты ұстау- оң қолмен қарсыласының оң қолынан (сол қолмен сол
қолынан ) ұстау.
Әр жақты ұстау - оң қолмен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң
қолынан) ұстау.
Шалу-аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде спортшы балтырын, жіліншігін
қарсыласының тізесінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қосымша және қашықтықтан білім беру факультеті
Дене шынықтыру, спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы
Байдильдинов Нурсултан Болатович
КҮШТЕР САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІ КӘСІПТІК ЖӘНЕ ҚОЛДАНБАЛЫ ДАЯРЛАУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ КҮРЕСТІҢ РӨЛІ
Дипломдық жұмыс
Ғылыми жетекші - аға оқытушы:
Какашев К.Т.
Қостанай, 2018 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің маңыздылығы 8
1.1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған қоян-қолтық
ұрыстың кәсіптік-қолданбалы мәні 8
1.2 Күштер саласындағы самбо күресінің рөлі 11
1.3 Күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәні 15
2 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің айла-тәсілдері мен
тактикалары 19
2.1 Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикалары 19
2.2 Самбо күресінің айла-тәсілдері мен тактикалары және спортшының дене
дайындығы 34
2.3 Жекпе-жек күрес арқылы күштер саласындағы қызметкерлердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығын оңтайландыру жолдары 52
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасының ұлттық спорт түрлері тек
біздің халқымыздың ғана емес, адамзат мәдениетінің қазынасы болып саналады.
Олар сан салалы болып келеді, адам денсаулығына тигізетін пайдасы да
шексіз. Жалпы спорт түрлері, оның ішінде ұлттық спорт түрлері жастарды
тәрбиелеуде зор мәнге ие. Себебі ата-бабаларымыз ғасырлар бойы оларды
ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырған. Сондықтан қанымызда
қалыптасқан ұлттық спорт түрлері бүгінгі ұрпағымызға да етене жақын. Сан
түрлі ұлттық спорт түрлерімен айналысқан адам тек қана күшті, қуатты, шымыр
болмайды, сондай-ақ рухани жағынан да байиды. Спортты серік еткен жастардан
ертең әлем, олимпиада чемпиондары шығатыны даусыз. Ол өмірде дәлелденіп те
жүр.
Бұрын күрес өнері жеке қас шеберлер арқылы ғана халықтық тұрғыда жас
палуандарды баулыса, енді, әлемдік деңгейдегі ұстаздар жоспарлы түрде кең
тұрғыда жұмыс жүргізеді. Мысалы, қазақ күресін оқыту жөніндегі тәжірибелік
күрес: жалпы дайындық, арнаулы дайындық жаттығулары, дене дайындығы,
спорттық және қозғалыс ойындары, жекпе-жекті жүргізу тәсілдері.
Күрескерлік, техника-тактикалық әрекетті қалыптастыру осы күрес бойынша
жарыстармен ерекшеленеді. Жоғары оқу орындарындағы теориялық курста қазақ
күресі туралы кіріспе, оқу тәртібі, тарихы, оқу жұмыстарының ұйымдастыру
ерекшеліктері, дене дайындығы және психологиялық дайындық, оқыту мен
жаттығу әдістері қарастырылады.
Кез-келген спорт түрі өз бетінше қызықты да пайдалы. Бірі дамның
шыдамдылығы мен ептілігін шыңдаса, бірі жылдамдығы мен беріктігін рттыра
түседі. Күреспен айналысатын спортшыға аталмыш қасиеттердің барлығы да
қажет. Күрес адамның ептілігін, жылдамдығын, шыдамдылығын, беріктігін,
күшін, тапқырлығын қажет етеді. Демек, күрес күші барға ақылдың керегі
жоқ деген нақыл сөзді теріске шығарады. Екі адамның белгілі бір уақыт
аралығында белдесіп күш сынасуын күрес деп атайды. Күресте дайындығы мол,
күшті әрі епті балуан жеңіске жетеді.
Кеңестік Қазақстанда қазақ күресінен жарыстар олимпиадалық және
халықаралық спорттық күрес түрлерінен бірнеше онжылдық бұрын өткізіле
бастады.
Әдеби деректерге сілтемелердің өзінде қазақ күрестен мына
Бүкілқазақстандық спартакиада бағдарламасымен және жеке республикалық
жарыстарды өткізу кезеңдерді атап көрсетуге болады: 1928, 1936, 1938, 1939
жж.. Ал грек-рим күресі Қазақстанда тек екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
дами бастады (алғашқы Қазақстан біріншілігі 1948 жылы өтті), дзюдо
Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізгеннен кейін ғана, 1960 ж. дами
бастады.
Харлампиевтің жұмысынан басталды. Қазақстанда еркін күрестін дамуы 1955
жылы грек-рим күресінен тәжірибелі жаттықтырушы П.Ф. Матущактың еркін
күрестін бас бапкерлігіне тағайындалумен байланысты. Самбо мен еркін күрес
Қазақстанға бірінші әкелінген уақыты 1950 ж.
Қазақстан жастарының спорттың осы түріне әуестенуі қазақ күресінің даму
деңгейінің едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен жаппай шұғылдануына септігін тигізеді. Қазақ
күресімен шұғылданатың жастар арасынан, өздерінің спорттық кемелденуін
спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде жалғастырып, ең
жоғары нәтижелерге жеткен көптеген атақты балуандар шыққан.
Сонымен, зерттеу өзектілігі көне заманнан қазақ халқы жастардың дене
күшін және әскери дайындауда, мерекелер мен жарыстардың қауіпсіз түрін
ұйымдастыруда пайдаланып келген қазақ күрестің Қазақстанның кеңес
дәуіріндегі дамуында жастардың дене шынықтыру дербес құралы ретінде
қалыптасу тарихын төңкерістер мен қайта құру қарқынды дамыған заманда ұмыт
қалдырмай, балуандарды дайындау құралдары мен әдістерінің барлық қажетті де
маңызды атрибуттарын зерттеп, оларды сақтап қалу және спортшыларды дайындай
әдістемесіне енгізу, сондай-ақ өскелең ұрпақтың дене тәрбиесінде пайдалану
үшін зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Зерттеу нысаны - күштер саласындағы күрес.
Зерттеу пәні – күрестің күштер саласындағы қызметкерлерге арналған
кәсіптік-қолданбалы мәні.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен дерек көздері. Тақырыптың зерттелу
деңгейіне келер болсақ атап кететін жайт, қоян-қолтық ұрыс мәнін ашу үшін
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігіне жүгінуді жөн
көрдік, әскери-қолданбалы спорт түрлерінің арасында қоян-қолтық ұрыс орны
А. Е. Тарас. еңбегінде айтылады, қоян-қолтық ұрыстың әдісінің кезеңдері
Рудман Д., еңбектерінде айтылады, жалпы күрес түрлерінің бөлінісі туралы
Ю.А. Шулика. кітабында келтіріледі, жалпы жауынгерлік жекпе-жек өнері
туралы М.Н Шепетюк еңбегінде айтылады, Самбоның мәні Ю.С.Лукашиннің
анықтамалығында ашылады, ойынның ортақ ережелерін қалыстастырған маман -
Василий Сергеевич Ощепков туралы ақпарат көзінде айтылады, самбо дәстүрін
ары қалай жалғастырғандардың бірі - В.А. Спиридонов туралы және Самбо
бойынша алғашқы чемпиондар туралы Мұқажанов Е. А. Спорттық күрес түрлері
атты мақалада айтылады, самбодан халықаралық әуесқойлар федерациясы (ФИАС)
ресми түрде тіркелгені Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері
кітабында айтылады, Қазакстанда самбо күресі туралы Қазақ Энциклопедиясында
айтылады, самбоның түрлері Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық
анықтамалығында көрсетіледі, самбо күресі бойынша қосымша ақпарат
Н. М. Галковский, А. З. Катулин редакциясынан шыққан оқулығында беріледі.
Күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәнін ашу үшін келесі
нормативтік құжаттарды қолдандық: Қазақстан Республикасының Қарулы
Күштердегі дене шынықтыру дайындығы қағидаларын бекіту туралы Қазақстан
Республикасы Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 10 тамыздағы № 438 бұйрығы,
Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2012 жылғы 31 мамырдағы № 67
бұйрығымен бекітілген Әскери прокуратура органдарындағы дене дайындығы
жөніндегі нормативтер.
Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикаларына келейік. Қоян-
қолтық ұрыс тәсілдері Асубаев А.Р. кітабында қарастырылады, қоян-қолтық
ұрыстың атаулары (терминологиясы) Гуков Л.К. еңбегінде айтылады, атаулардың
ерекшелігі Гагонин С.Г., Гагонин А.С. еңбегінде ашылады, екі элементті
немесе қозғалысты қосу үшін және, мен жалғаулары қосылу ерекшеліктері
ашу үшін Ленц А.Н. еңбегіне жүгіндік, қоян-қолтық ұрыстың әдіс–айласын
(техникасын) қарастыру мақсатында Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін
арттыру жұмысын қолдандық, қоян-қолтық ұрыстың әдіс–айласы (техникасы)
Мандзяк А. С., Артёменко О. Л. еңбегімен толықтырылып қоян-қолтық ұрыстың
тактикасы қарастырылды, қоян-қолтық ұрыстың тактикасы Нелюбин B.B.
Миндиашвили Д. Г., Мищенко Н. М. еңбектерінде, Алимханов Е. Самбо күресін
үйретудің негіздері, Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы ақпарат
көздерімен толықтырылды, буынды ауырту әдістерін үйрету әдістемесі
энциклопедиясынан, Линдер И.Б., Оранский И.В. еңбегінен ақпарат алынды,
қолмен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі Алдошин А.В., Баркалов С.Н.,
Герасимов И.В. Баркалов С.Н., Герасимов И.В., Алдошин А.В., Герасимов И.В.
Еремин Р.В., Ефременко М.А., Калашников А.Ф. Тарас А.Е., Баркалов С. Н.
сияқты зерртеушілердің еңбектерінде қарастырылды.
Самбо күресінің айла-тәсілдері мен тактикалары және спортшының дене
дайындығы бойынша мәліметтер төмендегі ақпарат көздерінде көрсетілген:
Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару, С.Цэвээн., Г.Пүрэв-
очир. Самбо күресінің халықаралық ережесі, Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің
теориясы мен әдістемесі Туманян Г.С., Вайцеховский С.М. Жаттықтырушы,
Курманалиев А.Т., ДонбаевА.Б. Мазур А.Г. Жизнь борца , Иванов Д.И.
ПреображенскийС.А., Карапетян А.С. .
Жекпе-жек күрес арқылы күштер саласындағы қызметкерлердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығын оңтайландыру жолдары туралы материалдар
төмендегі ақпарат көздерінен алынған: Иванов А. И. Кузнецов, А.С., Саликов,
А.А., Шулика, Ю.А.
Зерттеу мақсаты – күрестің күштер саласындағы қызметкерлерге арналған
кәсіптік-қолданбалы мәнін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
– күштер саласындағы қызметкерлерге арналған қоян-қолтық ұрыстың
кәсіптік-қолданбалы мәнін зерттеу;
– күштер саласындағы самбо күресінің рөлін қарастыру;
– күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәнін ашу;
– қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикаларын көрсету;
– самбо күресінің айла-тәсілдері мен тактикалары және спортшының дене
дайындығын айқындау;
– жекпе-жек күрес арқылы күштер саласындағы қызметкерлердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығын оңтайландыру жолдарын анықтау.
Зерттеу құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің маңыздылығы
1.1 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған қоян-қолтық ұрыстың кәсіптік-
қолданбалы мәні
Жалпы жекпе–жек өнеріне қызығушылар оны ғылыми тұрғыдан қарамай-ақ тез
арада оны меңгеруді армандайды, сол арқылы денсаулығын шыңдауды, батыл
болуды, өз - өзіне сенімді болуды, т.б. с
Жалпы қол сайысының шығу тарихына қарап отырып оның өзін - өзі қорғау
жағдайынан туындағанын аңғарамыз уақыт өте келе адамдар бір – біріне
үстемдік көрсетіп, әлім-жеттік жасайтын болды, адамдар қатыгездікке бой
ұрды. Қоғамның дамуы адамдардың ой қабілетінің жетілуіне әсер етті,
имандылыққа мойын ұсынды, ең қымбат адам екенін түсінді. Осы уақыттан
бастап көптеген қол сайыс мектептері діни ұйымдарға, жоғарғы биліктерге
тәуелді болды. Арнайы ғалымдар, мамандар (шеберлер) сайыс түрлерінің жаңа
тәсілдерін ойлап тапты.
Әскери жауынгерлік өнері дегеніміз не? неден тұрады? Қандай мақсат
көздейді? Неден құралады? - деген сауал туындары сөзсіз.
Ал, спорттық күрестің анықтамасын алар болсақ ол екі адамның арнайы
ережеге сай жекпе–жегі. Өкінішке орай бұл анықтама қол сайыс өнеріне сай
келмейді. Неге десеңіз әр дайым қарсыластар екеу бола бермейді, олар
ережемен сайыспайды. Әскери жауынгерлік өнер дегеніміз не? Алдымен айтар
болсақ, кез–келген өнер екі деңгейден тұрады. Біріншісі–осы өнерге
қолданылатын әдістерден тұрады. Ал, екіншісі - өзінің жеке талантының
арқасында аталған әдістерді қолдануы және дамыта білуі негізінде дағдыдан
шеберлікке айналдыра алуы. Кез – келген әскери жауынгерлік өнері осы
ережеге бағынады. Біріншіден өзіндік негізгі әдістері, бұны үйренбеген кез
– келген талант өзін - өзі көрсете алмайды.
Қоян-қолтық ұрыс (Рукопашный бой) — күресуші (соғысушы) жақтардың
бөлімшелері жаяу бір-біріне қысқа кашықтықта жақындап, негізінен суық
қарулар (найза,қанжар және т.б.) колданатын таяудағы ұрыс түрі. Қазіргі
кезде мұндай ұрыстар окоптарда, байланыс жолдарында, елді мекендерде,
барлаудағы бөлімшелер әрекетінде және т.б. кездеседі [1].
Қоян-қолтық айқас — ұрыстың әмбебап түрі. Ұрыстың тәсілдерін жақсы
меңгерген сарбаз соғыс алаңында өзін қарусыз-ақ қорғай алады дейді
әскерилер. Қоян-қолтық шайқас ширақтық пен ептілікті қажет етеді. Бұл айла-
тәсілдер жауынгердің өз-өзіне сенімділігін арттыра түседі.
Армиялық қоян-қолтық ұрыс еркін күрес, тай боксы, самбо, жауынгерлік
самбо, таэквондо және жауынгерлік өнердің өзге де көптеген стильдерінің
тәжірибесін сіңірген әскери-қолданбалы спорт түрлерінің арасында жекпе-
жектің көзтартарлық түрлерінің бірі болып табылады. Қоян-қолтық ұрыс
бойынша чемпионатта барлық әскери қызметшілер жақсы дене даярлықтарын
көрсетеді. Жекпе-жекте әрқайсысы өзін әртүрлі қырынан көрсетеді. Бірі
тойтарыс беруге бірден білек сыбана кіріссе, енді біреуі қолайлы сәтте
шешуші кезеңді бір ғана соққы жасаумен аяқтау үшін күштерін сақтап қалуды
қалайды. Бірақ, әрбір әскери қызметші соңына дейін күреседі. Армиялық қоян-
қолтық ұрыстың ерекшелігі үнемі өзара күрестің болуынан тұрады. Қарсыластың
аяқпен де, қолмен де соққы жасауға құқығы бар. Сондықтан да қарсыласың қай
тұста сенен мықтырақ болатынын ешқашан білмейсің [2]
Қоян-қолтық ұрыстың анықтамасы (жауынгерлік өнердің әліппесі) оның
бірінші сатысын табу қиын емес. Мысалы: Нели Озиобилисинда қол сайысы
өнерінің ішіне кіретін барлық әдістермен жеке өзін- өзі қорғау тәсілі мен
шабуылы, олардың іс жүзіндегі оқытылуы мен шын ұрыстың ғылыми талдауы және
оның жағдайы негізделеді.
Енді оның қандай компенентерден тұратынын қарастырайық. Қол сайысын,
бірінші негізгі ұрыс және бос қолына түскен нәрселермен жауын жою, бұл ең
қажеті және бірінші адамның іскерлігінің берілген мақсаты түрі. Қол
сайыстың мақсаты жарыс емес, бұл ережесі және төрешесіз айқас.
Қоян-қолтық ұрыстың екінші негізі – техникасы.
Техникасыз ұрыс төбелес болады. Төбелесте техника пайда болса, ол
ұрысқа ауысады. Төбелесте жеңу үшін көп тәсілдер бар. Мысалы: ауыр соққыға
жығу, дем алу ретін бұзу, қылқындыру, ауырту тәсілдерін жасау т.б.
Ұрыс жолдары әртүрлі болады. Сондықтан түрлі техникасы түсінікті болуы
заңдылықты құбылыс.
Қоян-қолтық ұрыстың үшінші негізі – оқыту әдісі. Әдіссіз ештеңе
шықпайды. Әдістің құпиясы туралы көп айтуға болады, бірақ жаттығу алгоритмі
бұрыннан өзгермей келеді. Әрбір тәсіл төрт кезеңде ретімен істеледі.
І – кезең – тәсілді ауада жаттықтыру. (траектория, соққының бетін
тұжырымдау)
ІІ – кезең –тренажорда қозғалысты қайталау. Оқушы бұл кезеңде өз күшін
салады.
ІІІ – кезең - әріптеспен үйренген әдістерін бір–біріне жасау арқылы
қайталайды.
ІҮ – кезең –еркін ұрыста қарсыласпен жұмыс жасау. Бұл кезеңде сарбаз
әдісті қарсыласына сенімді қолдана алғанына дейін жаттығады[3].
Сонымен біріншіден жауынгерлік өнер (қол сайыс) ұрыстың мақсатын
құрайды (кәдімгі ұрыс), қолданатын техника, және осы техникасын қайталау
әдісі.
Жауынгерлік өнер – бұл техниканы кәсіби білу және қол сайыстың
тактикасы мен өзінің дарындылығы, стератегиялық қайталаудан жақсы игерген
азов өзіндік деңгейге дейін көтерілуіне мүмкіндік береді.
Жекпе–жек өнеріне машықтандыру мақсатында жас ерекшеліктеріне, жынысына
байланысты әр түрілі тәсілдер дүниеге келді. Кейбір мемелекеттерде дәстүрлі
жекпе – жек өнерлерін жетілдіріп жаңаша, тиімді қол сайыс түрлерін
қалыптастырды. Мысалы: Кикбокс (бұл қол сайыс түрі тай боксымен ағылшын
жұдырықтасу өнерінің таңдаулы тәсілдер жиынтығы бұл спорт түрі әлемде
кеңінен дамуда) [4].
Қол сайысының тәсілдерін орындалуына байланысты лақтыру әдістері,
қылқындыру, аяқ және қол буындарына ауырту әдістері, аяқпен және қолмен
соққылар жасау деп топтауға болады.
Қазіргі қолданыстағы және әлемде кеңінен тараған қол сайыс түрлері
тәсілдерімен қатар күрес тәсілдерін қолдану тиімды, сондықтан қол сайыстағы
тәсілдерді топтауда күрес түрлеріне де баса көңіл аудардық.
Жалпы күрес түрлерін ұлттық және халықаралық спорттық деп екі топқа
бөлуге болады.
1.Ұлттық күрес түрлері сол халықтың салт–дәстүріне, өмір сүру
ортасына, жалпы ұлттық физиологиялық ерекшелігіне тікелей байланысты.
Мысалы: Қазақ күресте аяқ әдістері жиі қолданылса, татарша күресте ұлы
денемен жасалынатын әдістерді қолданады, қазақ күресте шапан киіп күрессе,
түріктер жалаңаш денесіне май жағып күреседі. Осындай ерекшеліктеріне
байланысты әрбір ұлттық күрестерде дене сапаларының даму ерекшеліктері әр
түрілі болады және психологиялық дайындықтары, ойлау қабілеттері т.б. сол
сияқты жалпылама ерекшеліктер көп болады.Ұлттық күрестерді қолданылатын
киімдеріне (форма) байланысты белдіктен ұстап күресетін күрес түрлері,
жалаңаш денеден ұстап күресу, киімнен ұстап күресетін күрес түрлері деп
топтауға болады [5].
Күрестердегі қолданылатын әдіс–тәсілдерді жасалу қасиеттеріне
байланысты: аяқпен жасалынатын, ұлы денемен, қолмен жасалынатын деп
топтауға болады. Сонымен қатар халықаралық спорт күрес түрлерінде киіммен
және жалаңаш, белдікпен күресетін болғандықтан қолданылатын әдіс–
тәсілдерде әр түрілі болады бұл күрес ережесіне тікелей байланысты.
Жу-до, самбо күрестері арнайы киімен күресетіндіктен киімнен үстап әдіс
жасауға рұхсатталады. Еркін күрес, Грек – рим күресінде киімнен ұстауға
болмайды. Сумо, ширм (корея күресі), татар, парсы күрестерінде белдіктен
әдіс жасауға болады. Осындай ерекшеліктерге байланысты жасалатын әдіс,
тәсілдер әр түрілі болады бұл спортшының дене сапаларына тікелей әсір етеді
мысалы киімен күресетін күрес түрлерінде саусақ, білек күштері жоғары
дамыған, белдіктен күресу ұлы дене, қол күштерін дамытуды талап етеді.
Бұндай ерекшеліктерді ескере отырып сол ұлттың, жеке шеберлердің негізгі
тәсілдерін анықтауға болады, бұл олардың басты ерекшелігі.
Жалпы жауынгерлік жекпе-жек өнері дегеніміз не? Деген сұраққа жауап
іздеп көрейік: барлық өнердегі сияқты, бұл өнердің өз шеберлері, өз
таланттары, өз жанкүйермендері бар.
Кез келген кәсіпқой спортшы бұл өнерді игеріп кете алмайды, сонда бұл
өнердін құпиясы неде?
Жан–тәнімен берілу, ішкі жан дүниені ашу. Бастапқы да айтқанымыздай бұл
өнердің өз шеберлері, таланттары бар олар кімдер? олар кез–келген әскери
жекпе–жек өнерінің негізгі әдістерінің 90% меңгерген немесе қол сайысының
техникаларын толық білетін мамандар.
Әскери жекпе–жек өнері осылайша адамның дене қалыпын (формасын) жақсы
сақтауын, рухын, күш қуатын тәрбиелейді.
Осылайша әскери жекпе–жек өнерімен шұғылдану барысында дене
шынықтыруға, күш қуатты артыруға, рухты шыңдауға болады десек бұл өнер
түрімен кез келген адамға шұылдану артық болмайтынын аңғарамыз.
Әскери жекпе жек өнерінің әлппесі қол сайысы деп санасақ, онда оның
алғашқы сатысын бастай беруге болады .Мысалы: Нила Ознобишин Қол сайыс
өнері өзін -өзі қорғанумен шабуылдаудың әдістерінің практикалық үйрету
негізі мен қатар нақты бетпе бет белдесудің ғылыми сараптау жиынтығы деп
атап көрсеткен.
Ғаламданған ХХІ–ғасырда әлемде жаңа заман талабына сай жабдықтанған,
әртүрілі бағыттағы қол сайыс мектептері ашылып жастарды тәрбиелеуде. Бұл
мектептердің бір – бірінен айырмашылықтары олардың стильдік (мәнерлік)
жағыдайы болып отыр.
Сонымен қатар қол сайысының пайда болуына өмір сүру салты, қоршаған
ортасы ұлт ерекшеліктері, физиологиясына т.с жағдайларға байланысты
қалыптасқан [6].
Адамдар қол сайыс өнерін тез арада меңгеріп сол арқылы қоғамдағы
кереғар топ пен күш сынасып оларды жеңіп әділет орынатуды армандаса, келесі
адам өз дұшпанынан кек алуды армандайды, бірақ сол үшін олар бұл өнердің
құпиясын іздеп шарық ұрады оның сыры дұрыс жоспарланған оқу жаттығу жоспары
бойынша қажымай–талмай еңбек ету, жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мектеп
қалыптастыру.
1.2 Күштер саласындағы самбо күресінің рөлі
Самбо (орыс. самозащита без оружия – қарусыз қорғану деген сөзінің
қысқартылған түрі) — Самбоның тарихы Кеңестер Одағы тұсында 1938 жылы 16
қарашадан басталады делінеді. Сол жылы денешынықтыру саласының бүкіл
одақтық комитеті самбоны бірауыздан спорттың бір түрі деп тіркеді. Самбо
сөзі үш сөз тіркесінен тұрады. Талдап айтсақ, алғашқы тіркестен
"сам(ооборона)", "б(ез) о(ружия)" деген сөз шығады (орыс тілінде).
Бұл бір емес, жиырма елдің ұлттық спорт түрлерінің жиынтығы деген пікір
бар[7].
Бүгінде ойын шартында қорғану мен шабуыл жасаудың мыңдаған әдісі бар.
Мысалға, әзірбайжандық "гюлеше", армяндық "кохе", қазақ "күресі",
молдаваша "трынте", тәжіктің "гушти нгири", түркменнің "гореше", грузин ше "чи
даоба" және өзбекше "күреш" деген түрлері жиі қолданысқа ие. Барлығына
ортақ талап киім үлгісі мен белдегі белбеу.
Ойынның ортақ ережелерін қалыстастырған маман - Василий Сергеевич
Ощепков. Ол Токио қаласындағы дзюдо орталығынан білім алған. Жиырмасыншы
жылдың орта шенінде В. Ощепков Қиыр Шығыста, кейіннен Новосібір қаласында
қорғану түрлеріне баулитын арнайы секция ашқан. Мәскеудегі денешынықтыру
институтында сабақ беріп жүрген В. Ощепков жинақтаған тәжірибесінің
арқасында И.В. Васильев, Н.М. Галковский, Р.А. Школьников, А.А. Харлампиев,
Б.А. Сагателян деген атақты спортшыларды дайындады[8].
Самбо дәстүрін ары қалай жалғастырғандардың бірі - В.А. Спиридонов. Ол
"Динамо" спорт кешенінде жұмыс істеп жүріп, алғаш рет 1928 жылы "Самозащита
без оружия" деген кітап жазып шықты. 1966 жылдан бері самбо халықаралық
дәрежеге қол жеткізіп, Халықаралық әуесқойлар спортшылар федерациясының
(ФИЛА) тізіміне ілікті.
1972 жылы Еуропа чемпионатының тұңғыш ашық біріншілігі басталды. Сегіз
салмақ категориялары бойынша алғашқы додада Кеңес Одағының спортшылары
шыңды бағындырса, Жапонияның намысын қорғаған екі спортшы жақсы өнер
көрсете білді. В. Кюлленен, А Хош, К. Герасимов, В. Невзоров, А. Федоров,
Ч. Езерскас, Н. Нисинаки, Н. Сато, С. Новиков, В. Кузнецов Еуропаның
алғашқы Еуропа чемпиондары атанды. 1973 жылы Иранның Тегеран қаласында I
әлем чемпионаты өтті. КСРО құрамасы онда 9 алтын мен 1 күміс жүлдені
қанжығаларына байлады. Онда Г. Георгадзе, А. Шор, М. Юнак, Ш. Чанрав
(Моңғолия), Д. Рудман, А. Федоров, Ч. Езерскас, Л. Тедиашвили, Н. Данилов,
В. Кливоденко чемпион атанды[9].
1985 жылы Испанияның Бильбао қаласы нда өткен конгресте самбодан
халықаралық әуесқойлар федерациясы (ФИАС) ресми түрде тіркелді. Бүгінде
ФИАС-қа әлемнің 40 мемлекеті мүше. Америкалық, еуропалық және азиялық
федерациялар да құрылған. Жыл сайын самбодан әйелдер мен ерлер арасында,
командалар арасында әр түрлі салмақта әлем чемпионаты мен әлем
біріншіліктері өткізіліп тұрады. Атап айтсақ, командалық әлем кубогы,
Еуропа және Азия чемпионаты мен біріншілігі, студенттер арасында әлем
чемпионаты тағы басқалары.
Бүгінгі таңда Халықаралық Олимпиада комитеті самбоны Олимпиада ойындары
бағдарламасына бекіту туралы мәселені қарастыруда [10].
Самбо күресі Қазакстанда, алғашқы Самбо секциясы 1953 ж. Қазақ дене
тәрбиесі институтында ашылды. 1956 ж. республиканың бірінші чемпионаты
өтті. Ол 1960 ж. бүкілқазақстандық X спартакиаданың бағдарламасына енді.
Республикадан шыққан алғашқы Самбошылардың қатарына В.Пак., А.Малкин,
А.Парфенов, А.Коляда, В.Сергеев, Е.Волгин, Н.Магомедов, Н.Ганшиев және т.б.
жатады. Осы адамдар Самбо күресінің республиканың көптеген облыстарында кең
тарауына үлкен үлес қосты.
Қазақтың қырқа шалуын тамаша меңгерген, қазақ күресінен тәлім-тәрбие
алған "Жас сүңқар" мектебінің түлегі Қанат Байшолақов әлем чемпионы
дәрежесіне жетті. Самбодан жастар арасындағы әлем чемпионы Нұрғали Оспанов,
әлем біріншілігінің жүлдегері Ерлан Иманжүсіпов, әлем кубогының иелері:
Марат Темірболатов пен Талғат Байшолақов, КСРО халықтары спартакиадасының
чемпионы Сәлкен Жартыбаев, КСРО спартакиадасының күміс жүлдегері Айбатыр
Махмұтов, дзюдодан Еуропа, КСРО чемпионы Марат Әзімбаев, әлем чемпионы
Асқар Шайхиевтер қазақ күресімен қанаттанды. Біз аталған әдістердің
ешқайсысын өзге күрес түрлерінен алған жоқпыз, бұл әдістерді ата-
бабаларымыз дүниеге әкелген, кейінгі ұрпақ жалғастырды. Атақ-дәрежелері жер
жарған палуандарымыздың өсіп шыққан, қанаттанған өнер мектептері осы қазақ
күресі болғаны анық
Қазақстанның қазіргі кездегі самбошылары. Дүйсенбай Бөкенбаев (1938
жыл, Жаңаарқа ауданы) - палуан, самбо күресінің тұңғыш шеберлерінін бірі.
Алматы ауыл шаруашылық институтын бітірді. Мамандығы инженер-механик.
Жаңаарқа, Шет аудандарындағы кәсіптік техникалық училищелерде қызмет
істеді. Ірі шаруа қожалығының жетекшісі. Дүйсенбай 1997 жылы КСРО-ның үздік
өнертапқышы атағын алды. 1963 жылы самбо күресінен республика чемпионы
бодцы. Қазақ жастары арасында самбо күресінен алғашкы спорт шеберлерінің
бірі. Жаңаарқа ауданында самбо күресінің дамуына зор үлес қосты. Жыл сайын
күрестің осы түрінен КРПМ-нің заң институты Дүйсенбай атындағы жүлдені
сарапқа салады. Кейінгі жылдары Дүйсенбай ұлттық спорттың бессайыс түрін
дамытуға ат салысты.
Серік Оңғарбаев Әнуарұлы (29.11.1954 ж.туған, Шымкент қаласында ) –
дзюдо және самбо күресінен КСРО-ның спорт шебері. Қазақстан Республикасының
еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Дзюдо күресінен олимпиада дәрежесіндегі
төреші. Азия кеңесінің директоры. Б.Донбай, М.Қыпшақбаев, И.Баглаев секілді
көптеген халықар. дәрежедегі спорт шеберлерін тәрбиелеген. Дене тәрбиесі
мен спортқа қосқан үлесі үшін құрмет белгісімен марапатталған. Қазіргі
кезде облыстық туризм және спорт департаментінің бастығы.
Нұрбай Жолбақұлы Жармұхамедов (27 ақпан 1957 жылы туған, Ақсу ауданы,
Қапал) — спортшы, самбо және қазақ күресінен спорт шебері, Қазақстанның
еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Қазақша күрес пен самбодан Қазақстанның 8
дүркін чемпионы. КСРО чемпионатының (1975) қола жүлдегері. Жоғары оқу
орындары арасында өткен бүкілодақтық жарыстардың 5 дүркін чемпионы. Жастар
арасында КСРО және әлем чемпионы.
Жартыбаев Сәлкен Қалдыбекұлы (29.03.1965 жылы туған, Жамбыл облысы
Жуалы ауданы Шымбұлақ ауылы) — самбодан халықаралық дәрежедегі спорт шебері
(1992). Дзюдодан (1988), қазақша күрестен (1981) спорт шебері. Алғашқы
жаттықтырушысы — С.Қасымов. Кейіннен самбодан М.Жақитовтың, ал дзюдодан
С.Төкеевтің жетекшілігімен жаттықты. Самбодан КСРО халықтары
спартакиадасының жеңімпазы (Минск, Беларусь, 1986), КСРО кубогінің күміс
жүлдегері (Майкоп, Ресей, 1988), “Азия жұлдыздары” турнирінің жеңімпазы
(Ұлан-Батыр, Моңғолия, 1991), дүниежүзі чемпионаттың күміс жүлдегері
(Минск, Беларусь, 1992), Қазақстан кубогінің жеңімпазы (Алматы, 1992), Азия
чемпионатының күміс жүлдегері (Ұлан-Батыр, Моңғолия, 1993), дүниежүзі
чемпионаттың қола жүлдегері (Омбы, Ресей, 1993), Азия чемпионы (Алматы,
1994), дүниежүзі чемпионаттың қола жүлдегері (Новый Сад, Сербия, 1994),
Еуропа чемпионатының қола жүлдегері (Пеневежис, Литва, 1994). 1992, 1993,
1994 жылдары Қазақстанның ең үздік самбошысы атанды. Қазір дзюдодан
Қазақстан құрамасының аға жаттықтырушысы.
Қуаныш Жұмабекұлы Салықбаев (8.7.1971 жылы туған, Шығыс Қазақстан
облысы Үржар ауданы Қызылбұлақ ауылы) – палуан, самбодан халықаралық
дәрежедегі спорт шебері (2000), қазақша күрестен спорт шебері. Алғашқы
бапкерлері – Т.Шәкенов, А.Теміржанов. Самбодан Қазақстан бес дүркін
чемпионы (1996, 1999, 2000, 2001, 2002) және төрт мәрте кубогінің иегері
(2000, 2001, 2004, 2006). Азия чемпионатының күміс (2000, Орал) және алтын
жүлдегері (2001, Ташкент). Әлем чемпионы (2006, Ташкент). Қазақша күрестен
Қазақстан біріншілігінің үш дүркін чемпионы (2002, 2005, 2007) және Азия
чемпионатының үздік чемпионы (2007, Қарағанды).
Нұржан Әбдіраманов (1982 жылы туған), самбо күресінен халықаралық
дәрежедегі спорт шебері, әлем чемпионатының екі дүркін күміс жүлдегері
(Испания, Лас-Пальмас қаласы, 2000; Молдова, 2001), ҚР-ның екі дүркін
чемпионы (2000, 2002), Азия чемпионы (2001) және жастар арасындағы Әлем
чемпионы (Югославия, 2002). Ө. А. Байқоңыров атындағы Жезқазған
университетін еңбек мамандығы бойынша бітірген (2002). Жаттықтырушысы — Ж.
Р. Кемелбаев.
Мәдимұхамедов Ардақ Нұржанұлы (1988 жылы туған, Көкшетау облысы Қызылту
ауданы Амангелді ауылы) – самбодан Қазақстанның спорт шебері, ҚР Ұлттық
құрамасының мүшесі. Степногорск қаласындағы Бөгенбай батыр атындағы Облысы
дарынды балаларға арналған спорт мектеп-интернатын, Көкшетау университеті
жанындағы колледждің дене шынықтыру және спорт факультетін бітірген. Еркін
күрес, қазақша күрес және самбомен айналысқан. Самбодан Азия чемпионатының
күміс (2006), Әлем чемпионатының қола (2006), күміс (2008), ҚР Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың жүлдесі үшін өткен Әлем чемпионатының қола жүлдегері.
[11].
Спорттық және әскери түрі бар. Әскери самбоның қорғаныс және арнайы
деген екі түрі бар. Самбо күресінде балуандар арнайы белдікті шапан киеді,
күрес кезінде белдіктен, жеңнен, шапанның кез келген жерінен, сондай-ақ қол
мен аяқтан ұстап, әдіс қолдануға болады. Самбода әдіс қолданушы балуан тік
тұрып, қарсыласының жауырынын кілемге тигізсе немесе буындарды ауырту
әдісін қолданғанда, қарсыласы жеңілгендік белгісін берсе ғана таза жеңіс
деп есептеледі[12].
Самбо күресінің негізін қалаған Ощепков В.С. Күрестің отаны – Ресей.
Күрестің аты орыстың самозащита без оружия яғни қарусыз қорғану деген
мағынаны білдіреді. Самбомен айналысатын балуандардың киімі белдікті шапан,
шалбар. Күрестің 5000-нан астам айла-тәсілдері бар.
Алғашқыда самбо әскери қызметкерлерге қарусыз қалай қорғану керектігін
үйрету үшін қолданылды. Кейін келе Спиридонов 1927 жылы Руководство
самозащиты без оружия по системе джиу-джитсу атты оқу құралын шығарды.
Онда 80 фотобейне болатын. 1928 жылы екінші оқу құралы Само защита без
оружия шығады. Самбо атауының авторы да осы Спиридонов. Үшінші әрі соңғы
басылым 1933 жылы Самозащита без оружия атымен жарық көрді. Онда 102
фотобейне болды [13].
Қазіргі таңда самбо көптеген елдерге тараған. Бірақ Олимпиада
ойындарының бағдарламасына енген жоқ. Күрес жапондардың дзю-до және джиу-
джитсу күрестерінің негізінде пайда болды. Бірақ басқа да ұлттық ойын
түрлерінің техникалары мен амал-тәсілдерімен толықтырылды. Балуандарға
тұрып күресуге және жатып күресуге рұқсат етіледі. Бұл күрес түрі балуанның
күшін, жылдамдығын, ептілігін қажет етеді.
1.3 Күштер саласындағы жекпе-жек күрестің нормативтік мәні
Жекпе-жек күрес бойынша сабақтар қарсыласты жоюға, қатардан шығаруға
немесе тұтқынға алуға, оның шабуылынан өзін-өзі қорғауға, сондай-ақ
батылдыққа, табандылыққа және өз күшіне сенімділікке тәрбиелеу үшін қажетті
дағдыларды қалыптастыруға бағытталған.
Жекпе-жек күрес бойынша сабақтардың мазмұнына Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштеріндегі дене шынықтыру дайындығы қағидаларына сәйкес жаттығулар
енгізіледі.
Жекпе-жек күрес бойынша сабақтар:
қарумен ұрыс тәсілдерін үйрету кезінде – тұрақты және жылжымалы
тұлыптармен, нысаналармен (өрме нысаналармен), жылжымалы кедергілермен
(қабырғалармен, дуалдармен, бақшалармен, әзер байқалатын кедергілермен),
траншеялармен, қатынас жолдарымен, блиндаждармен, баспалдақ алаңдарымен,
терезесі бар үй қасбеттерімен жабдықталған арнайы алаңшада; тактикалық
алаңдарда және кедергілер жолағында;
қарусыз күресу тәсілдерін үйрету кезінде – тегіс көгалды алаңда, құм
және ағаш үгінділері толтырылып арнайы дайындалған шұңқырда немесе спорт
залында (маттан жасалған кілемде) жүргізіледі.
Сабақтың дайындық бөлігі қарумен және қарусыз жүргізіледі. Дайындық
бөлімін қарумен жүргізу кезінде оған саптық тәсілдер, әртүрлі қарқынмен
жүру және жүгіру, жүгіріп өтулер, еңбектеп өтулер, ұрысқа әзірлену және
бірден ату міндеттерін орындау, кенеттен берілген сигналдар мен командалар
бойынша іс-қимыл жасау, қарумен жекпе-жек күрес тәсілдері, осы Қағидаларға
сәйкес 8 есеппен орындалатын қарумен жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені
кіреді.
Қарусыз жүргізілетін дайындық бөліміне әртүрлі қарқындағы жүру мен
жүгіру, қозғалыстағы арнайы жаттығулар, жұптаса жаттығулар, қолмен және
аяқпен соққы беру, өзін-өзі сақтандыру тәсілдері, қарапайым жекпе-жектер,
қарусыз жекпе-жек күрес тәсілдері, кенеттен берілген сигналдар мен
командалар бойынша іс-қимыл жасау, Қағидаларға сәйкес 8 есеппен орындалатын
қарусыз жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені кіреді[14].
Сабақтың негізгі бөлігінің мазмұнына мынадай жаттығулар енгізіледі:
1) ҚК барлық әскер түрлері мен тектерінің барлық әскерге шақыру бойынша
әскери қызметшілері, келісімшарт бойынша әскери қызметшілері үшін – жекпе-
жек күрес тәсілдерінің кешені – 1;
2) Десанттық-шабуылдау әскерлерінің, теңіз жаяу әскерлерінің, барлау
бөлімшелерінің әскери бөлімдері мен әскери оқу орындарының курсанттары үшін
жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені – 1-мен қатар, сондай-ақ жекпе-жек
күрес тәсілдерінің кешені – 2-ні, жекпе-жек күрес тәсілдерінің кешені – 3-
ті зерделейді.
Ұрысқа әзірлену, қозғалу, өзін-өзі сақтандыру, қолмен және аяқпен соққы
беру, қарумен шабуыл жасау тәсілдері алғашқы сабақтарда жүзеге асырылады.
Алдағы уақытта барлық кейінгі сабақтардың мазмұнына енгізіледі.
Сабақтың негізгі бөлігі бір немесе бірнеше оқу-жаттығу орындарында
ұйымдастырылады.
Қарапайым тәсілдер мен әдістерге (түйреуге, ұруға, соққыдан қорғануға)
үйрету үшін орташа алғанда 8-10 минут, ал одан күрделірек тәсілдерге
(қарусыздандыруға, лақтырып тастау) үйретуге – 16-20 минут жоспарланады.
Қорғаныс тәсілдерін орындау қарсыласқа неғұрлым осал тұсынан соққы
беру, түйреу арқылы және қажет болған жағдайда құлатқанға дейін немесе
айдауылдауға дейін жүргізіледі. Ауырту тәсілдері, қарусыздандыру және
лақтыру тәсілдері екі тарапқа да үйретіледі.
Сабақтың негізгі бөлігінің соңында кешенді жаттықтыру немесе оқу-
жаттығу қақтығыстары жүргізіледі.
Кешенді жаттықтыру мазмұны қозғалуды, нысананы найзамен түйрей және
жекпе-жек күрестің басқа да тәсілдерін орындай отырып, кедергілерден өтуді
қамтиды. Алғашқы сабақтарда күрделі емес жағдайлар жасалады, ал келесі
сабақтарда – өтетін кедергілер саны мен арақашықтық арттырылады,
нысаналардың орналасуы күрделендіріледі.
Кешенді жаттықтырулар елестету құралдарын қолдана отырып кезең-
кезеңімен жүргізіледі.
Ұрысқа әзірлену – әскери қызметшілердің қарсыласқа шабуыл жасауға
немесе өзін-өзі қорғауына ең қолайлы қалпы. Ұрысқа әзірлену қарусыз және
қарумен (автомат, пышақ, жорық күрегі), сол қанаттық, оң қанаттық және
маңдайшептік болады.
Ұрысқа қарусыз әзірлену үшін – сол аяқты бір адым алға қойып, екі аяқты
да тізеден аздап бүгу. Кеуде аздап алға еңкейтіледі. Дененің салмағы екі
аяққа бірдей түсіріледі. Сол қол шынтақтан бүгіліп және жұдырық алға
шығарылып – кеуде тұсына, оң қолдың жұдырығы – белдік айылбасының тұсына
қойылады.
Автоматпен ұрысқа әзірлену үшін – автомат найзасымен (ұңғысымен) алға
сермелейді және оны сол қолмен сағағынан және ұңғылы жапсырманың бүйірінен,
ал оң қолмен мылтық дүмінің мойнынан ұстайды. Сонымен бір уақытта сол аяқты
бір адым алға шығарып, табанын толық басады. Дене салмағы аздап бүгілген
екі аяққа бірдей түсіріледі. Тұлға сәл алға еңкейтіледі, найза ұшын сол жақ
иыққа қарсы мойын биіктігінде, оң қолдың жұдырығын – белдік айылбасының
тұсында ұстайды.
Пышақпен ұрысқа әзірлену үшін – сол жақ қалыпты қабылдау, пышақты
бүгілген оң қолда жүзін жоғары, төмен немесе алға қаратып ұстайды.
Жорық күрегімен ұрысқа әзірлену үшін – оң аяқты бір адым алға шығарып,
табанына толық қояды, бір уақытта күрегі бар бүгілген оң қол алға
шығарылады, оң қолдың басы – кеуде тұсында. Күректің басын оңға (солға)
сабынан ұстайды. Дене салмағы аздап бүгілген екі аяққа бірдей түсіріледі.
Сол қол бүгілген қалыпта, жұдырық белдік айылбасының тұсында. Қозғалысқа
мыналар кіреді: адым, тұрысты өзгерте адымдау, секіру, ұмтылыс (біржақты,
әржақты), жүгіру.
Біржақты ұмтылыс – сол жақ қалыптан сол аяқпен немесе оң жақ қалыптан
оң аяқпен ұмтылу. Қарсыласқа тез жақындау мақсатында жүргізіледі және артта
тұрған аяқпен қатты серпілу және артта тұрған аяқты қоймай жатып, алда
тұрған аяқты алға қарай шапшаң қозғау арқылы орындалады. Бұл ретте алда
тұрған аяқ 1,5-2,5 табанға жылжиды және өкшеден табанға ауыса қойылады.
Ұмтылыс үздіксіз орындалады.
Әржақты ұмтылыс – сол жақ қалыптан сол аяқпен немесе оң жақ қалыптан оң
аяқпен ұмтылу. Қарсыласты біржақты ұмтылыспен ұрып немесе түйреп жоюға
арақашықтық мүмкіндік бермеген жағдайларда қолданылады. Ұмтылысты орындау
үшін кеудені алға еңкейтеді және сол аяқты бүгеді, сонымен бір уақытта
бүгілген оң аяқты сол аяққа қарай тарта отырып, дененің салмағын сол аяққа
ауыстырады, содан кейін сол аяқтан қатты серпілу арқылы оң аяқпен 3-4 адым
алға ұмтылыс жасайды. Ұмтылыс үздіксіз орындалады.
Өзін-өзі сақтандыру тәсілдері деп қарсыласпен жекпе-жек кезінде жерге
соғылып зақымданудың алдын алуды қамтамасыз ететін құлау және жинақталу
тәсілдері аталады. Жаттығулар алға, артқа және бір бүйірге құлау кезінде
орындалады.
Құлау және жинақталу тәсілдері мыналарды құрайды:
Жинақталу – жерге отыра қалып, екі қолмен аяқ балтырларын қапсыру, екі
тізе арасы сәл алшақ, өкшелер бірге, кеудені еңкейтіп, иекті кеудеге
тигізіп, басты төмен ию. Балтырларды қолмен қаусырып, кеудені сандарға
жақындату.
Алға айналып түсу – бастапқы тұрыстан жүрелей отырып, тізелерді екі
жаққа аздап алшақтату, алақандармен жерге тірелу. Алақандарға (саусақтарды
ішке қайыра ұстап) сүйене, аяқтармен итеріліп, арқамен алға қарай айналып
түседі. Ұшып тұрып, ұрысқа әзірленеді.
Артқа айналып түсу – бастапқы тұрыстан жүрелей отырып, иекті кеудеге
қысып, артқа қарай құлап бара жатып жинақталу. Иықтар жерге тиген сәтте,
бастың тұсында қолдарына сүйене отырып, баспен артқа айналып түседі, ұшып
тұрып, ұрысқа әзірленеді.
Алға құлау – бастапқы тұрыстан алға құлай бере екі аяқпен серпіле
секіру және жартылай бүгілген және шынтақтары екі жаққа ашылған қолдарға
қарай құлау; қолдарды бүге отырып, кеудеге түсу; кеудеден ішке қарай бел
тұсында иіле айналып түсу. Құлауды аяқтағаннан кейін, тұрып, бастапқы
қалыпты қабылдайды немесе ұрысқа әзірленеді.
Артқа құлау – бастапқы тұрыстан жүрелей отыра және артқа құлай бере,
екі жаққа жазылған қолдардың сонымен бір уақытта жерге алдын ала (кеудеден
45° артық емес бұрыш жасай отырып) соғуымен құлауды жұмсарта отырып арқамен
айналып түсу. Құлауды аяқтағаннан кейін тұрады және бастапқы қалыпты
қабылдайды.
Бір бүйірге құлау – бастапқы тұрыстан жүрелей отыра және сонымен бір
уақытта денені оңға (солға) бұра айналдыра отырып, жерге оң (сол) аяқпен
(бөксемен) түсу және алға созылған оң (сол) қолмен және аяқтармен жерге
алдын алу соққысын жасай отырып, жинақтала оң (сол) бүйірге домалау.
Соңғы қалып – тізе және жамбас буындарында бүгілген бір аяғы тізе және
жамбас сыртымен жататындай, екіншісі оның алдында табанын толық басып
тұратындай, алдын алу соққысын беретін қол тізеден 15-20 см жерде
болатындай, ал бас жоғары созылған екінші қолға тиіп тұратындай етіп бір
бүйірде жату. Құлағаннан кейін орнынан тұрып, бастапқы қалыпты қабылдайды.
Иықтан айналып түсу – бастапқы (бір қырынан) тұрыстан алға қарай еңкею
және сол (оң) қолды алақанын төмен қаратып аяқ арасынан өткізу, иекті
кеудеге тигізу; аяқпен серпіліп барып, диагональ бойымен сол (оң) иықтан
сол (оң) аяқ (бөксе) бағытында домалап түсу және сол (оң) бүйірге жату
қалпын қабылдау[15].
2 Күштер саласындағы қызметкерлерге арналған күрестің айла-тәсілдері мен
тактикалары
2.1 Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілдері мен тактикалары
Топтау - күрес тәсілдерін және соққылардың жасалу ерекшелігіне сай
топтастыру (квалификациялау) барлық белгілі әдістер мен соққыларды ортақ
белгілеріне қарай бөлуге саяды.
Жіктеу - тәсілдердің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар мен
өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежелеріне, құрылымының
күрделігіне т.с.с белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру.
Атау беру- педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде пайданылатын қол
сайысқа тән атаулар.
Топтау, жүйелеу және атау беру оқытушыларға педагогикалық үдерісті
тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу - топтау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының қол сайыс
әдіс–айласы мен соққылардың топтармен амалдар арасындағы өзара байланыс
жөнінде жаттығушыға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл спортшыларды дәйекті
түрде және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді. Қол сайыста топтау негізіне
қарсыласпен сайысқан және жекпе-жекке түскен кезде қолданылытын және жарыс
ережелерінде рұқсат етілген әдістер мен соққылар алынған. Қол сайыстағы
әдіс -айласындағы кейбір түсініктерді анықтау [16].
Қоян-қолтық ұрыстың атаулары (терминологиясы) оның топтау және
жүйелеумен тығыз байланысты. Атаулар оқу процессін жақсаруға көмектеседі,
қол сайыстың әдіс – айласы мен тактикасын дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін
түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар мынандай төменгі ережелер негізінде жасалады: ықшамдылық,
дәлдік және анықтық, тіл түзілуінің және грамматикалық заңдылықтарға
сәйкес.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
1. Қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағанаға ие болады. Мысалы: көпір-
шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп белін көтеріп көпірге ұқсап
тұруы.
2. Өндірістік сөздерден жаңа мағанаға ие болатын сөздер түзіледі: орап
алу- аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
3. Сондай-ақ сөз тіркестері дәл қолданылады: шалқайып лақтыру.т.с.с.[17]
Ұсынып отырған атаулар әбден қалыптасқан өзгермейтін атаулар емес.
1. Әдістердің аттарының түзілу ережелері.
Самбо күресінің әдіс–айласы құрылымы сан-алуан қимыл–қозғалыстар мен
әдістерден тұрады. Күрестің әрбір әдістерін жеке атаулармен атайтын
мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл түсіну үшін әдістің дұрыс аталуының маңызы зор.
Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынандай ереже бар:
Қол сайыстың әдіс- айласы, құрылымы сан-алуан қимыл–қозғалыстар
әдістерден тұрады. Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынандай ереже бар:
Әдістің аты екі немесе үш бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі әдіс-
айлалық белгіні, негізгі топтау топтың атын білдіреді. Мысалы: Лақтыру.
Екінші бөлігі әдіс құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі
әрекеті орындауды ерекшелігін білдіреді. Шалқайып лақтыру, тобықтан қағу
т.б. Үшінші бөлігі детальдардың, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін,
олардың бағытын ерекшкліктерін анықтайды. Мысалы: жеңнен және жағадан ұстап
ашалап тастау, жеңнен және белдіктен ұстап жамбастан тастау т.б. [18]
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін және, мен жалғаулары
қосылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай ұстауды анықтағанда
“және” жалғаулығы қолданылған болса, бір қолмен дененің бір бөлігі, екінші
қолмен екінші бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы: Жеңнен және жағадан
ұстап.
Егер мен жалғаулығы қолданылса, қарсыластың денесінің екі бөлігі қоса
ұсталып, қолдарының айқастырлатыны сөз болғаны, мұндайда қаусырып деген
атауды қолданса да болады. Мысалы: Кеуде мен қолды ұстап ( қоладары мен
кеудесін қаусырып ұстап). Егер екі элемент қатар аталса, онда бірінші
әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша болғаны. Мысалы: Шалқалап кеудеден
асыра лақтыру. Мұнда –шалқалау негізгі, кеудеден асыра- қосымша, лақтыру
- әдіс - айлалық атау [19].
Қоян-қолтық ұрыстың әдіс–айласы (техникасы): қол сайыс әдіс-айласы-
дегеніміз спортшының жеңіске жетуі үшін қолданатын, қол сайыстың ережесінде
рұқсат етілген қимыл–қозғалыс амалдарының жиынтығы.
Қоян-қолтық ұрыстың әдіс - айласы жекпе - жекте қарапайым қозғалыстан
(ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бірімен-бірі байланысты) тұратын
тұтас әрекет болып табылады. Яғни әр бір әдіс қол, аяқ, дене арқылы
жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады.
Күресте қозғалыстар шартты түрде былайша бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы - ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю,
тарту, тіреу, басу,т.б.
Аяқтардың қозғалысы- қою, аттау, кейін қою, аттап кету, бүгу, жазу,
ілу, шалу, қағу, үстіне салу, итеру т.б
Дененің қозғалысы- еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, итеру,
құлату.т.б.
Спортшының қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі
орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалу
фазасы деп бөлуге болады.
Споршының негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың биомеханикалық
талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы. Сайысқанда кезде спортшылар
көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы
кеңістік болып табылады. Жалпы ауырлық орталығына түсетін түзу сызық тіреу
алаңының ішіне келсе не одан шығып кетсе тепе -теңдік бұзылады. Сондықтан
спортшы қимылдаған кезде ауырлық орталығының түзу сызығы алаңның ортасына
жақын болуының маңызы зор. Тепе -теңдікті сақтау өнері мынаған саяды:
Тіреу алаңын тез өзгертіп, қауіпты бағытта орнықтылық бұрышын
арттыратын қимылдар жасау; қарсылас жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері
серпу үшін тиісті бұлшық етерін қатайту немесе босату. Мұндай қимылдар
жасау үшін ең қолайлы жағдайды қол сайыста спортшының тұрысы деп атайды.
Бастапқы қалыпта әдіс-айласы-тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу- қолмен орындалатын әрекет, спортшы шабуылдау, қорғану немесе
қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстау.
Бір жақты ұстау- оң қолмен қарсыласының оң қолынан (сол қолмен сол
қолынан ) ұстау.
Әр жақты ұстау - оң қолмен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң
қолынан) ұстау.
Шалу-аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде спортшы балтырын, жіліншігін
қарсыласының тізесінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz