Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
1 Үнемдеу құбылыстарының ғылыми-теориялық негізі
1.1 Үнемдеу құбылысы және оның лингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... 8 -14
1.2 Қазақ тіліндегі үнемдеу заңының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-27
1.3 Үнемдеу үдерісінің амал-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-
32
2 Қазақ тілі синтаксисі жүйесіндегі үнемдеу құбылысының орны
2.1 Сөйлем мүшелеріндегі үнемдеу
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-59
2.2 Толымсыз жай сөйлемдердегі үнемдеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..59-69
2.3 Толымсыз құрмалас сөйлемдердегі үнемдеу құбылысының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72-73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.74-75
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Үнемдеу заңы адамға өз ойын көп
сөйлемей-ақ, өз уақытын үнемдеу мақсатында аз ғана сөзбен білдіруіне себеп
болады. Ал мұның өзі белгілі бір ойды білдіру үшін керекті сөйлем
мүшелерінің сөйлем құрамында түгел болмауына әкеп соқтырады. Осыдан
сөйлемнің грамматикалық жақтан толымсыздығы туындайды.
Тілімізде коммуникациялық жағдайдың орайына қарай толымды да,
толымсыз да сөйлемдер қолданыла береді. Кейде өзара мағыналық байланыста
келетін сөйлемдердің біразы түрлі себептермен толымсыз болып айтылады.
Қазіргі қазақ тілі синтаксисі көп аспектілі сала ретінде даму үстінде,
алайда сөйлемнің толымсыздығы туралы мәселелер болмаса, үнемдеу құбылысы
жеткілікті қарастырылмай келеді. Сондықтан мұны түгендей саралау үшін жаңа
бір тың бағыттың, функционалдық бағыттың, талаптары мен сұраныстарына жауап
боларлықтай жұмыстың қажеттігі анық.
Синтаксистік құрылыстағы грамматикалық мүшелердің түсірілуінен басқа,
атап айтқанда, сыйыстыру мәселесін, жалпы толымсыздықтың сөйлем мүшелерінің
формалары мен қызметтеріне тигізер әсерін, кейбір синтагмалардың сөйлемнен
контекст пен жағдаяттың қатысымен бірге астарлы мағыналарымен де,
паралингвистикалық амалдарымен де сөз үнемдеуге болатындығын арнайы зерттеу
қажеттігі туындайды. Жұмыста сөйлеу синтаксисіндегі осы секілді мәселелер
біршама кең түрде сарапталып, үнемдеу құбылысына қатысты айтылғандардың
мазмұны ашыла түседі. Оның себептері мен маңызсыздану немесе маңыздылыққа
ие болуы, көріну, берілу жолдары, қабылдану ерекшеліктерін
психолингвистикалыка ғылымымен байланыстыра зерттеу назарда ұсталды.
Синтаксистік құрылыстағы ықшамдалу қағидатынан шығатын осы мәселелер тұтаса
келіп, бұл сала бойынша зерттелмеген өзекті тақырыпқа ұласады. Әсіресе,
үнемдеу құбылысына психолингвистикалық көзқарас қажеттігі айқындала түседі.
Мұндай тың көзқарас үнемделудің кейбір жаңа тәсілдерін анықтауға
көмектеседі. Зерттеу жұмысының өзектілігін контаминация құбылысының арнайы
зерттеу нысанына айналғандығымен негіздеуге болады.
Сөйлемнің қандай жағдайда толымсыздыққа ұшырайтындығы, тілдің қай
деңгейінде сөйлемнің толымсыздығы жиі кездесетіндігі, оның құрылымы,
синтаксис жүйедегі орнын анықтау мәселелері зерттеу жұмысымыздың өзектілігі
болып табылады.
Үнемдеу заңы әр түрлі терминдермен аталып келеді. Осы сияқты үнемдеу
заңының тілге ықпалының нәтижесінде болатын заңдылықтар мен құбылыстарды
жүйелі түрде қарастыру зерттеуіміздің басты ерекшелігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері – Қазақ тіліндегі үнемдеу
құбылысының табиғаты мен мәнін, құрылымдық сипатын, толымсыз сөйлем
ұғымының көлемін, синтаксистік жолдарын, олардың қызмет ету ерекшеліктерін
анықтау .
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылды:
- Үнемдеу құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап,
сараптама жасау;
- Үнемдеу заңының ситаксистегі көріністерін сипаттау;
- Үнемдеу құбылысының тіл жүйесіне әсері, қазақ тілінің жүйесіндегі
алатын орны мен оның атқаратын қызметтерін сипаттап анықтау;
- Үнемдеу құбылысына түскен сөйлемдер құрылымының ерекшеліктерін
белгілеу;
- Толымсыз сөйлемдердегі үнемдеу құбылыстарының психолингвистикалық
себептерін ашу.
- Толымсыз сөйлемдердің синтаксистік сипатын, грамматикалық
ерекшеліктерін анықтап, оларды топтастыру.
Дипломдық жұмыстың нысаны– Қазақ тіл жүйесіндегі үнемдеу құбылысы
арқылы жасалған тіл бірліктері, тіліміздегі жай сөйлемнің түрі - толымсыз
сөйлемдер.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында жүйелі талдау,
салыстыру, статистикалық әдістер негізге алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Жұмыста қазақ тілі синтаксисі
құрылысындағы үнемдеу құбылыстары жаңа қырынан талданып отыр:
- Үнемдеу құбылысы нәтижесінде пайда болатын, кейін одан дамып шығатын
құбылыстар жинақталып, бір жүйеге келтірілді. Олар: тілдегі толымсыз
және эллипсистенген сөйлемдердің пайда болуы;
- Толымсыз сөйлемдердің жасалуы мен өзіндік ерекшелігі айқындалды;
- Толымсыз сөйлемдердің синтакситік жүйедегі орны көрсетілді;
- Тіл жүйесіндегі ықшамдауға қатысты контаминация құбылысының мәні
ашылды;
- Орамды тілдегі ықшамдылықтың сөйлемнің тұлғалануына әсер ететіндігі
белгілі болды;
- Қазақ тіл біліміндегі тағатталған сөйлем, сөз жұту, үнсіз
қалу, контаминация деген терминдерінің мәні ашылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық мәні – Зерттеу жұмысы қазіргі қазақ
тіл білімінде енді қолға алынып жатқан үнемдеу құбылыстары синтаксис
теорияларына сүйеніп жазылғандықтан, сол бағыттағы зерттеулерде қосылған
үлес болып саналады. Жұмыста келтірілген тұжырымдар мен қорытындыларды орта
мектептерде, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазуда, жоғары оқу
орындарында синтаксис саласынан дәріс оқуда, семинар, прақтикалық сабақтар
жүргізуде, арнайы курстар өтуде толымсыз сөйлемдердің тілдік табиғатын
толыққанды танытуда пайдалануға болатындығымен негіздеуге болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Үнемдеу құбылыстарының ғылыми-теориялық негізі
1. Үнемдеу құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
Тіл – адамзат баласының ғаламды танудағы алғашқы әрекеттерінен бастап,
оның толық бейнесін жасай алу қабілетіне ие болғанға дейінгі өмірлік
тәжірибелерін бойына жинақтап келе жатқан қазына. Тілші ғалымдар тілдің
эволюциялық дамуын үнемдеу заңымен тығыз байланыста қарастырады.
Француз ғалымы А. Мартиненің пікірінше,
үнемдеу – адамның ақыл-ой және дене күшін сақтауға қажетті үрдіс. Адам
қандай да бір мақсатқа жетк үшін белгілі мөлшерде күш жұмсайтындықтан, оның
мінез-құлқы да ең аз күш жұмсау заңына бағынатынын айта келе,
лингвистическая экономия – синтез действующих сил, - деп тұжырымдайды.
Үнемдеуді принцип деп таныған Бодуэн де Куртенэ дыбыстық
ықшамдаулардың сөз құрамының үнемделуіндегі қызметінің ерекше екендігін
айтып, сөйлеу кезіндегі ықшамдалудың ыңғайлылыққа, біркелкілікке
ұмтылатынын: а)дыбыстық өзгерістердің, ықшамдаулардың күрделіден
қарапайымға қарай бейімделуде физиологиялық ерекшеліктің ескерілуін; ә)
синтаксистегі сөйлеу кезіндегі ойға қатысты мүшелердің айтылмай,
нақтылықтың абстракциялыққа өтуін қадағалауды қажет деп санайды. Орыс тіл
білімінде Бодуэн де Куртенэнің ой-пікірлерін жалғастырушы орыс ғалымы
Г.Д.Поливанов оны әрі қарай дамытты. Ғалым ықшамдалу мәселесін тілдің түрлі
деңгейлеріне қатысты қарастырды. Соның ішінде лексикалық,
фонетикалық,грамматикалық, графикалық бөліктеріндегі фонетикалық,
фонациялық ықшамдауларды зерттеді.
Б.А. Серебренников, Л.И. Ройзензондар үнемдеудің пайда болуын бұрын
фонетика саласында қарастырылып жүрген гаплология, редукция, метатеза
секілді құбылыстармен қатар, ассимиляция және диссимиляциялық құбылыстардың
үнемделуге қатысы бар екенін көрсетеді. Лингвистикалық Қазан мектебінің
өкілі Н.В.Крушевский фонетикалық үнемдеудің үш түрлі бағытта жүретіндігін
көрсетеді: а) артикуляция уақытының үнемделуі; ә)сөйлеу мүшелері қызметінің
жеңілдеуі; б) сөз ішіндегі дыбыстардың орын алмастыруы.
Ғалымдар арасында дыбыстық үнемдеулер фонетикалық құбылысқа жата ма,
әлде сөздің ара жігінде кездесетін болғандықтан морфологиялық құбылысқа
жата ма деген сан алуан пікірлер болды. Түркітанудағы сөздердің ықшамдауға
ұшырау дыбыстардың түсірілуімен және буындардың кірігуімен сипатталғаны
В.В. Радлов, А. Самойлович, Н. А. Ашмарин, Ж. Дени, И.Ф. Кафтанов, Н.К.
дмитриев, А.Н. Кононов, А. Котвич, Э.В. Севорян, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак
т.б. түркітанушы-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған [1;5-6].
Тіл білімі саласындағы шетелдің ірі ғалымдары ықшамдалу мәселесін
тілдің эволюциялық дамуымен тығыз байланыста қарастырады. Олардың қатарына
Г.Пауль, Ф. Де Соссюр, О. Есперсен, П. Пасси, Г. Спенсер, Ж. Вандриес, Л.
Блюмфильд, А. Мартине, Э. Бурсье, Ф. Кайнц, т.б. бар.
Г.Спенсер сөздердің ықшамдалу үрдісі тілдің эволюциялық даму,
қалыптасу барысында күрделіден оңайға қарай ұмтылу әрекетінен пайда болады
деп есептеген. Ал, П. Пассидің айтуынша, тіл қашанда өзіне қажеттісін
таңдап алады да, артығынан құтылуға әрекет жасайды, сөйтіп, ең аз күш
жұмсау заңы мен экономия ұстанымын басшылыққа алады. Бұл екі ғалымның
пікірлері бір-біріне жуық , бірін-бірін толықтыратын пікірлер.
Ал, лингвистикалық экономия терминін алғаш ендіруші ғалым А. Мартине
тіл дамуының қарама-қайшылығына мынаны жатқызған: адам қарым-қатынасындағы
қажеттілік пен өзінің ақыл-ой және дене күшін қысқарту арасындағы үнемі
болатын қарама-қайшылық тілідк құбылыстардың өзгерісіндегі қозғаушы күш
ретінде қарастырылады. Бұл жерде адам белгілі бір мақсатқа жету үшін соған
сәйкес белгілі мөлшерде күшін жұмсайды. Сондықтан, басқа жағдайлар сияқты
адам мінез-құлқы да ең аз күш жұмсау заңына бағынады деп қорытындылаған.
А. Мартине лингвистикалық ықшамдалу әсер етуші күштердің жинақталуы дегенді
дәлелдеген.
Сонымен Батыс еуропаның ірі лингвист-ғалымдарының көптеген
фактілерге талдау жасап зерттеген еңбектерінің мазмұнын сөйлемдегі
ықшамдалу қасиеті тіл жүйесі дамуындағы басты беталыс екендігін толық
дәлелдейді.
Орыс тіл білімінде тілді тарихи зерттеуде А.А. Потебня, Д.И.
Кудрявский, А.И. Томсонның да құнды пікірлері бар. А.А. Потебня ықшамдалу
құбылысын грамматикалық, фонетикалық, графикалық деңгейде қарастырады. Ол
алдымен, грамматикалық жағына жете мән береді. Мысалы, сын есімнен зат
есімнің жасалу жағдайын қарастыра отырып, ықшамдалу құбылысын ойды
жеткізудегі үнемділікпен түсіндіруге тырысады.
Қандай тілдің болсын қазірі құрылысының қалыптасуында ықшамдалу
заңдылығының ізі анық көрініп тұратын жағдайлармен бірге, аңғарылмайтын
жадайлар да бары анық.
Ықшамдалу құбылысының тілдің барлық саласына қатысы бары көрінеді.
Бірақ олар бір-біріне қатыссыз деп қарастыруға болмайды, олар бір-бірімен
тығыз байланысты. Осы ретте Вильгельм фон Гумбольдттың тілді бір үлкен
тоқылған затқа теңеп бір жібің қозғасаң, тұтас тарқатыла беретінін айтқан
пікірмен ықшамдалу құбылысын сипаттауға болады деп ойлаймыз.
Енді осы айтқан сөздеріміздің дәлелі ретінде мақал-мәтелдердегі
ықшамдалу құбылысына тоқталып өтейік.
Сөзге сараң, ықшам, қысқа болып келуі және құрамында жалғама,
қосалқы мағына жұмсалатын сөздердің түсіп қалатыны, мақал-мәтелдерді басқа
ауыз әдебиеті жанрларынан айрықша етіп көрсетеді.
Мақал-мәтел құрамында кейбір сөздер басқа грамматикалық категорияға
ауысуына байланысты өздерінің синтаксистік функциясын өзгертіп отырады.
Және де мақал-мәтел құрамында кейбір сөйлем мүшелері тіпті айтылмай түсіп
қалып, олардың қызметін екінші біреудің атқаратыны болады. Мақал-мәтелдің
жалпы мағынасына тікелей қатысы болмайтын сөздер түсіп қалады да, олардың
мағынасын жанында тұрған сөздер ұғындырады. Мұндайды тіл білімінде сөйлем
мүшелерінің бірі болмаса бірін түсіріп айту риторикалық қызмет атқарады
[2;72].
Синтаксистік ықшамдауларды психолингвистикалық аспектіде қарастырған
Ж. Баймұрынов зерттеуінің мәні де ерекше. Ол еңбегінде кез келген
синтаксистік үнемдеудің лайықты факторлары болатынын ескерте келіп,
адамның көңіл-күйінің, эмоциясының сөйлеу әрекетіндегі үнемдеуге әсеріне
психолингвистикалық жақтан толық талдау жүргізеді, тағатталған сөйлемдер,
сөз жұту терминдерінің мәнін кеңінен ашып түсіреді.
Сөйлеу әрекетін оңайлату адамның психикасымен байланысты. Олай
болса, ықшамдау әрекеттерінен туындайтын тілдегі элизия, апакопа,
гаплология, метонимия, сіңісу, кірігу, эллипсис, толымсыз сөйлемдер,
ықшамдалу құбылыстары түп тамырын үнемдеу заңынан алады.
Тіл білімінде көрініс табатын заңдар туралы тұжырымдар бүгінге дейін
қалыптасып, бір ізге түсіп жүйеленбеген. Осы себептен көптеген
лингвистикалық еңбектерде заң ұғымының аясында қарастырылған ұғымдар
құбылыс, принцип, бірінде заңдылық деп әр түрлі көрсетіліп жүр.
Энциклопедиялық сөздікте тілдік (лингвистикалық) заңға берілген анықтаманың
жалпы мазмұны мынадай: Тілдік заң, лингвистикалық заң – белгілі бір тілге,
әр түрлі тілдерге немесе жалпы тілге тән ереже, заңдылық.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, дамуының ішкі заңдылықтарын
объективті заңдар ретінде қарау керек. Өйткені онда белгілі бір құбылыстың
ерекшелігі ашыла түседі. Заңның қалыптасуы жекелеген және нақты
құбылыстарды тани түсуге ықпал етеді, белгілі бір үрдісті айқындайды.
Мысалы, етістік баяндауыш түсіріліп, оның функциясының өзінің алдындағы
есім сөзге ауысуы есім баяндауышты сөйлемдердің қалыптасуына ықпал етеді.
Бұдан шығатын қорытынды, сөйлеушілердің етістікті түсіріп айтуынан есім
баяндауышты сөйлемдердің пайда болғандығын және осы жүйе арқылы жаңа
синтаксистік бірліктің, яғни ықшамдалған синтаксистік бірліктің шыққанын
көруге болады. Қоғамдағы қарым-қатынас жасаушы коммуниканттардың бірыңғай
етістік баяндауыштарды алып тастап сөйлеу құбылысы тілде жаңа тілдік
синтаксистік бірліктің пайда болуына ықпал жасап отыр. Бұл да белгілі бір
заң жүйесінде жүзеге асады. Тілдік заңның екінші бір қасиеті – тұрақтылық.
Белгілі бір тұрақты шарттар болғанда, құбылыстардың қайталанып келуі, ондай
құбылыстардың жиі-жиі орын алуы тұрақты түрде іске асқанда және сол арқылы
тілдік құбылыстардың жиі болуы сол құбылысты заң дәрежесіне көтереді.
Мысалы, тіліміздегі есімшенің өткен шақ (-ған, -ген) және көсемшенің өткен
шақ (-а, -е) тұлғаларының тілімізде тұрақты түрде барғанмын - барғам,
келгенмін - келгем, бергенмін - бергем, жазғанмын - жазғам, барамын –
барам, сүйемін - сүйем, жүремін – жүрем деген тұлғада қысқарып келуі
тіліміздегі барлық етістікке тән және олардың тұрақты түрде осылай
ықшамдалып қолданылуы үнемдеудің заң екенін нақтылай түседі.
Заң материалдық дүниенің негізгі белгілері мен даму үрдісін анықтайтын
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы, ал құбылыс – шындықтың сыртқы
жақтарын көрсететін нақты жағдай, қасиет немесе процестер. Құбылыс үрдіске
айналса, заңдылық тудырады. Кейде заңның нәтижесінде белгілі бір құбылыстар
туындап жатады. Олай болса, бұл екеуінің байланысты – диалектикалық
байланыс. Сондықтан да үнемдеу – заң, ал бұл заңмен байланысты құбылыс –
ықшамдау құбылысы. Ойлау – үнемі дамып отыратын процесс, сондықтан ол
категориялар мен заңдардың ішкі арақатынасын объективті деп санайды.
Өйткені диалектика, таным теориясы және әдісі бір-бірімен тығыз байланысты,
объективті дүниенің мазмұнын беретін ілімдер. Сол себептен диалектиканың
заңдарын объективті түрде зерттей отырып, оларды ұғынуда ішкі байланыстар
мен қайшылықтарға зер салған жөн. Сонымен қатар диалектиканың кез келген
заңы мен категорияларына мысалдардың жиынтығы деп қарауға жол бермеу қажет.
Шындық өрістей келе қажеттілікке айналады. Расында да, тілдік бірліктерді
үнемдей қолдану қазіргі заманда қажеттілікке айналып, тіл білімінің бүкіл
саласын қамтып отыр [1;7-8].
Сөйлеуші баяндау үстінде сөзін аяқтамай кілт үзуіне байланысты
қазақта сөзін жұтып қойды деп атаушылық дұрыс болған болар еді, бірақ
тілдік қолданыстағы сөз жұтудың мазмұнына сөйлем, тұтас суреттің де
сиятындығын ескеріп, орыс тіл біліміндегі недоговорение, усечение
дегеннің орнына өз тіліміздегі жатық, дайын тіркесті қолданып отырмыз. Оның
үстіне бұл тіркестің концептуалдық метафора болатын мүмкіндігі бар сияқты.
Ал концептуалдық метафораның ғылыми стильде тіпті терминдік
мәнде қолданылып жүргені көпшілікке мәлім [3; 121].
Орыс ғалымы А.П.Сковородников сөз жұтудағы мұндай аяқталмаған
сөйлемдердің, негізінен, көркем стиль мен публицистикалық стильде көбірек
қолданылатынын зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында анықтайды. Оның ойынша,
ғылыми стильде сөз жұтудағы аяқталмаған сөйлемдердің кездесуі окказионалдық
құбылыс болмақ, бір сөзбен айтқанда, ғылыми стильге тән емес.
Қазақ тіл білімі үшін ғалымның бұл пікірі қаншалықты тұжырымды екені әзірше
белгісіз. Бұл мәселе болашақтағы зерттеушілеріміздің еншісіне қалып отыр.
Аяқталмаған сөйлемдердің, сонымен бірге авторлық стильде, көркем және
публицистикалық стильде апозиопезистің айрықша стилистикалық мәнер түзе
отырып, қоғамның прагматикалық мәселелерінің сырын ашуға ықпал ететінін
Д.Әлкебаева көрсетсе, олардың көркем стильдегіавтор тілінде де, кейіпкер
тілінде де, мысалы, диалог, монолог ішінде де ұшыраса беретінін
А.П.Сковородников көрсетті. Оның ішінде сөз жұтудың көркем шығармадағы
кейіпкердің диалогі монологінде кездесуі 90 пайыздық көрсеткішке ие екен.
Демек, авторлық баяндау тілінде мұндай тұлғалы сөйлем көп ұшыраспайды.
Тілдік материал жинаудағы қарастырылған көркем шығармада кездесетін
апозипезистер ғалым пікірінің дұрыстығына әзірше күмән келтірмейді [3;122].
Синтаксистік актуальсыздану (деактуализация) – актуальдануға
(актуализация) қарама-қарсы құбылыс. Бұл сөйлеу актілеріндегі нақты сөйлем-
айтылымдардың құрамындағы қандай да бір бөліктердің, яғни мәтіндегі нақты
сөйлем мүшелерінің, сөздердің айтылмай түсіріліп қалуы болып табылады.
Соған орай синтаксистегі сөйлем табиғатын контекстік және
жағдаяттық бөліктерінің актуальданбай түсіп қалуы маңызды мәселе болып
табылады. Осы құбылыстың нәтижесінде қалыптасқан сөйлемдерде, тілдік
модельдерде, сол компоненттердің орнының түсіріліп қалуының тілдік
табиғатын ашып көрсету көп қырлы синтаксис ғылымы үшін өзекті тақырыпты
құрайды.
Бұл, бір жағынан, сөйлеуде сөйлемнің пайда болуының, екінші жағынан
сөйлемнің актуальды мүшеленуінің, сөйлемнің функционалды перспективасының
зерттеу нысаны болса, сонымен қатар даму барысында синтаксистің құрылымдық,
мағыналық аспектілеріне де өз ықпалын тигізеді. Алғашқы
психолингвистикалық зерттеулердің құзырындағы тақырып болса, екіншісі
сөйлеу синтаксисінің, тілтанудың зерттеу нысанына енеді. Сондықтан алынып
отырған тақырып осы ғылым салаларының тоғысқан тұсынан пайда болады. Осы
құбылыстардың бәрін бір арнаға жинақтап, өрбу барысы бойынша реттеп,
қалыптасы себептерін және одан туындайтын жағдайларды түгелдей қамтып
анықтау бұл тұрғыдағы көптеген контекстік және тілдік мәселелердің мәнін
тереңдетіп, жүйелі түрде ашып бере алады [4;3].
Синтаксистік актуальсызданудың мәні, оның пайда болу себептері және
қалыптасуы. Сөйлемдердің тілтанудағы синтаксис ғылымының басты зерттеу
нысаны бола отырып, тілдегі барлық деңгейлердің ішіндегі ең басты бірлік
және сонымен қатар тілді шартты таңбалардың құрастырмалы жүйесі ретінде өз
аясына алып қарастыратын семиотикалық тұрғыдан келгенде толық таңба болып
табылатыны белгілі.
Актуальсыздану құбылысы - сол тілдік жүйедегі синтаксистік
бірліктердің ішінде тек сөйлемдердің құрастырылуында ғана болатын үрдіс.
Яғни, бұл құбылыс тек қана сөйлемдерден көрініс беріп, күнделікті болып
жататын сөйлеу, мәтін жасау әрекеттерінде жүзеге асып отырады [4;6].
Сөйлеуші адам комуникативтік үрдістегі нақты, жеке сөйлемдердің
айқындайтын басты тұлға болып табылады. Мысалы, алдымен сөйлеуші адам
белгілі бір ойды өзгелерге хабарлап айтуды мақсат етеді екен дейік. Бұның
өзі оның сол жерде айтып отырған ойын неғұрлым маңызды деп есептеп, оны
актуальдандыруға қажетті деп тапқандығының белгісі болады. Сондықтан кез
келген айтылған ой сөйлеуші тарапынан ғана тыңдаушылар үшін актуальды
болады, сөйлеуші оны актуальды деп таппаса, ол ой айтылмас еді. Сөйлеуші
тұрғысынан келегенде жарыққа шыққан ой қашан да актуальды. Бірақ
тыңдаушысыз сөз жетім. Келесі кезектегі актуальдылық енді тікелей
тыңдаушыға байланысты.
Сөйлеуші сол актуальды деп тауып, айтайын деген ойының жалпы мазмұнын
мәтін түзу барысында неше сөйлемге сыйғызады, өз ойын жеткізу үшін сөйлеуші
қандай сөздерді іріктеп алады, сөйлем құрастыру барысында ол қандай
сөздерді айтпай тастап кетеді – міне, бұл мәселелердің бәрі де ойдың сыртқа
шығуы кезінде сөйлеушінің өз ықтиярында болады.
Сөйлемге тән негізгі белгілердің бірі интонация болып табылатыны
белгілі. Осы фразалық интонацияның кешенді құрылымында әрқашанда
бірігіп әрекет ететін компонеттері мен құралдары арқылы сөйлемдегі ой
бөліктерінің маңыздылығы, актуальдану деңгейі және керісінше, маңызсыз
екендігі, актуальсыздануының дәрежесі белгіленеді.
Сөйлемнің комуникативтілігіне енетін келесі бір құбылыс - ондағы
сөздердің орын тәртібі. Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі сөйлемнің
коммуникативтік қызметіне байланысты. Жоғарыдағы айтылған интонациялық
құралдар тәсілі сияқты белгілі бір ауызша және жазбаша мәтіндегі сөйлем-
айтылымның құрамындағы жекелеген сөздердің, сөйлем мүшелерінің орын
тәртібі, орналасу реті де нақты контекст пен жағдаяттар бойынша анықталып
отырады. Сонымен синтаксистік актуальсыздану құбылысы, ең алдымен,
сөйлемнің комуникативтік табиғатынан, коммуникацияның өзіндік
заңдылықтарынан шығады. Яғни, актуальсыздану нақты мәтіндердегі
коммуникативтік белгілі бір мақсат мүдделер көзделуі бойынша пайда болатын
құбылыс болғандықтан, оны тілдегі бірден-бір коммуникативтік бірлік –
сөйлемдерден ғана табамыз.
Актуальсызданудың, сол арқылы сөздердің сөйлемнен түсірілуінің
көрінісі күнделікті болып жататын тілдік қарым-қатынас барысында
контекстерде қолданылған жеке сөйлем-айтылымдардан табылып отырады. Бұл
орайда сөйлемдердегі интонациялық құралдардың пайдалануы, сөздердің орын
тәртібінің өзгеруі және сөздердің түсірілуі, айтылмай қалуы, алынып
тасталуы немесе қосылуы, қайталануы, басқа сөздермен алмастырылуы, орнына
есімдіктердің жұмсалуы немесе сілтеніп, нұсқалып көрсетілуі т.б. құбылыстар
актуальдану не актуальсыздану анықтап көрсететін негізгі көрсеткіштер
болады[4; 7].
Актуальсыздану құбылысы және синтаксистің аспектілері. Актуальсыздану
синтаксистік деңгейлерді қамтып жататын және контекстік тұрғыдан шешілетін
мәселе ретінде қарастырылады.
Бұдан әрі актуальсыздану құбылысының дамуындағы алғашқы көріністерді
және сөйлеудегі бір-бірімен өзара деңгейлес бірліктерді айырып алу үшін
сөйлем және айтылым ұғымдарының ара қатынасы мен ерекшеліктерін айқындап
алу керек болады. Бұл ерекшілік алдымен тіл мен сөйлеуді қарсы қоюдан
туындайды: тіл дерексізденген жүйе ретінде, ал сөйлеу нақты тізбек ретінде
танылады.
Сөйлемге құрылымдық аспектіден назар салсақ, ол белгілі бір
құрылымдық модель ғана болса, семантикалық аспектіден келгенде жай
мағыналық модель ғана бола алады.
Енді мағыналық аспектіден келгенде, яғни сөйлемнің семантикалық
ұйымдасуын қарастырғанда, бұл үлгі бойынша сөйлемді синтаксистік
қатынастардың (синтаксистік мағыналар) торлары ретінде қарастыруға болады.
Актуальсызданудың семантикалық жағына назар үшін немесе оның
мағыналық жағынан ерекшелігін қарастыру үшін қандай тұлғалар мен
мағыналардың (сөйлем мүшелері, позициялар, актанттар) түсірілгенін білумен
қатар, нақты қандай сөздердің, сөз тіркестерінің актуальсыздану арқылы
сөйлем құрылысынан түсірілгенін айқындаудың да маңызы бар. Егер ол сөзді
контекстен, не жағдаяттан белгілей отырып, сол бойынша нақты қалпына
келтіре алмасақ, онда предикаттың мағыналық тіркесімділігі мен
байланысымдылығына сүйену қажет болады. Актуальсыздану нәтижесінде
түсірілген сөздер нақты сөйлемнің тізбегінде болмаса да, сөйлемнің айтайын
деген мағынасы сөйлеушілер үшін, не мәтінді оқып отырған адам үшін белгілі
болып тұрғанымен, сол маңызсызданған компоненттіғ нақты көрінісін, нақ өзін
тауып алу актуальсыздану құбылысын одан әрі зерттеуде қажетті болатын
шарттардың бірі болып табылады. Бұндай жағдайларда толымсыз сөйлемдердің
сол толымсыздығын, актуальданбай қалған сөйлем мүшелерін нақты сөздер
бойынша іздестіріп, олардың өзін тауып алу арқылы сөйлемді белгілі бір
дәрежеде қалпына келтіруге болатыны белгілі. Немесе толымсыз сөйлемді
толымдыға айналдыру тәрізді контекст бойынша жүргізілетін тәжірибенің
актуальсыздануды пайда болу заңдылықтарын белгілеудегі құндылығы жоғары
болады.
Ал синтаксистің коммуникативтік қырының күрделі бір мәселесі – бұл
деңгейде енді ашықтан ашық сүйенетіндей тұлғалар да, мағыналар да жоқ
екенін айтуға болады: сөйлем мазмұны сөйлеудің пайда болуының ең бастапқы
терең қабатында болатындықтан, тұлғалар (конструкция) мен мағыналардан
(пропозициялар) мүлде тәуелсіз болады, сөйтіп оның өзі жеке алғанда,
тұлғаларсыз және мағынасыз, формасыз субстанция құрайды.
Синтаксистік актуальсыздану құбылысын да әдеттегі сөйлемнің актуальды
мүшеленуі қарастырылатын, айтылымның функционалды перспективасы
айқындалатын коммуникативтік деңгейден бастау алады деп түсінуге болады.
Ақпараттық икемделу өлшемі бойынша нақты сөйлемдегі ой мазмұнының
ақпараттық кешенін құраған бөліктердің сатылы түрде бірінен-бірі маңызды,
бірінен-бірі маңызсыз болып, осы маңызды-маңызсыздық бойынша иерархияға
орналасады деп түсінер болсақ, сөйлемдегі айтылған ойдың ең маңызды бөлігі
прагматикалық шың болады. оны, әрине, сөйлемнің ең бір жоғары дәрежедегі
актуальданған компоненті деп те түсінуге болады, шындығында олай болса,
прагматикалық шыңды сөйлемнің ремасынан немесе ремалық бөлігінің құрамынан
іздеу керек екендігі сөзсіз. Актуальсызданған компоненттердің осы айтылған
прагматикалық шыңға тікелей қарама-қарсы сипаты бар.
Сөйлем құрылымынан түсірілген бөліктер контекст бойынша сол сөйлемдегі
ой мазмұнының толымды түрде жеткізілуі үшін нақты ақпараттық кешеніне
нұқсан келтірмейтіндей деректер болып табылады. Мысалы, оларды контекст
немесе жағдаят бойынша тауып алып қалпына келтіріп, толымсыз сөйлемдерді
толымдыға айналдыру нақты жағдайларда қажетсіз бір артық жұмыс болып шығуы
керек немесе актуальсыздану құбылысын басқа жайлардан ажыратып алу үшін
басты меже ретінде қолданылып отырады [4;6-7].
2. Қазақ тіліндегі үнемдеу заңының көріністері
Ықшамдалу құбылысының тілге әсері тілшілер тарапынан жан-жақты
құзығушылық тудырып келеді. Ықшамдалу мәселесінің қазақ тіл білімінде
зерттелуі негізінен тілдік деңгейлермен байланысты болды. [5; 83].
Профессор Нұржамал Оралбайқызы ықшамдалу заңдылығы жайында былай
дейді: Грамматикалық құрылыстың жетілуінде тек қана күрделену заңдылығы
орын алса, онда тілдің қиын, ауыр тілге айналуы мүмкін. Міне, мұндай
жағдайда жібермейтін тілде екінші заңдылық бар. Ол – ықшамдалу, үнемдеу
заңдылығы. Ол ғылымда законы экономии, принцип экономии деп талып жүр.
Бұл заңдылықтың негізі – ойды барынша қысқа жеткізу. Ойды жеткізуге тиісті
тілдік элементтердің санын да, дыбыстық. Морфемдік құрамын да қысқартуға
ұмтылу – осы заңдылықтың негізгі принципі.
Берікбай Сағындықұлы Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиясы
негіздері атты монографиясында Үнемдеу заңы тақырыбында біраз
мәселелердің басын ашады. Ғалым Үнемдеу заңы қашанда тілідк элементтердің
айтуға жеңіл болуын, сөйлеу органдарына күш түсірілмеуін көздейтіндігіне
байланысты деп, үнемдеу құбылысының тілдік бүкіл жүйесінде – фонетикада,
лексикада, морфологияда, синтаксисте көрініс табантындығын айтады. Ғалым
сөздердің құрамындағы дыбыстардың түсіріліп айтылуын тарихи тұрғыдан
негіздей келе, Түспейтін дыбыс жоқ, дауыстылар да, дауыссыздар да
фонологиялық жүк атқармағанкезде әлсіреп, сөз құрамынан шығып қалады деп
тұжырымдайды [5;86].
Ықшамдалу құбылысы бүгінде жаңа зерттеулермен толығып, жан жақты
зерттелу үстінде. Бұған үлес қосып жүрген тілшідерден З. Әділова, Г.
Қондыбаева, Г. Айғабылова, Ж. Баймұрынов, Г. Төлекова, Ж. Жүнісова және
т.б. атауға болады. Аталған тілшілердің зерттеулерінде ықшамдалу сөйлеу
әрекетімен, психологиямен, тілдің даму тарихымен және фонетика, лексика,
морфология, синтаксис сияқты салаларда тілдік бірліктердің өзгерістері
арқылы көрінуімен байланыстырыла зерттелген.
Қазақ тіл білімінде ықшамдалу құбылысы белгілі бір дәрежеде
зерттелген. Десек те, ықшамдалу әр зерттеушінің негізігі нысанына қытысы
тұрғысынан жаңа түрде қарастырылғандықтан, бұл құбылыстың жеке нысан
ретінде алынып, тілдегі көріністері жүйелі түрде қарастыру – қазақ тіл
білімінің бүгінгі өзекті мәселерінің бірі [5;87].
Қазақ тіл білімінің синтаксис саласында сөйлемдердің алуан түрлері
зерттеліп, тілші-ғалымдардың көптеген жетістіктерге қол жеткізгені уақыт
озған сайын зерттеу жұмыстары күрделеніп, толығып келе жатқанынан
байқалады. Десек те, ғылымның аты – ғылым, сондықтан әлі де болса тілші-
ғалымдардың зерттеу нысанынан қалыс қалып жатқан құбылыстары көп.
Солардың бірі – апозиопезистер немесе сөз жұту. Олай дейтініміз, сөз жұту
орыс тіл білімінде біршама қарастырылғанымен, қазақ тілінде әлі қолға
алынбай келеді. Оған бұл жайындағы арнайы еңбектердің қазақ тіл білімінде
кездеспейтіндігі - дәлел, бірақ тілші-ғалымдар мұндай құрылымды
сөйлемдерге мүлде үңілмеді дей алмаймыз. Аз да болса, ұшырасып жатады.
Айталық, Д.Әлкебаеваның филология ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясында бұл мәселе сөз етілген.
Қазақ тіл білімінде осы турасында жарық көрген еңбектердің
тапшылығынан, біз орыс тіліндегі еңбектерге сүйенеміз, соларды тікелей
басшылыққа аламыз.
Ғалымның ойынша, мұндағы жұтылудың фактісі айтылудың, яғни сөйлеудің
атрибуты болмақ, тілге тән емес. Бұлар өзінің құрылымдық схемасы және
өзіндік грамматикалық ерекшеліктері анықталмай, орыс тілі синтаксисінде
сөйлемнің ерекшк типі бола алмайтындығы, ондай сөйлемдердің құрылымдық және
интонациялық жағынан аяқталмаған болып келгендігі, эллипсистенген
сөйлемдерден, біріншіден, интонация тиянақсыздығымен, екіншіден, құрылымдық
шегінің (ограничение) болмауымен ажыратылады екен.
Осы жерде эллипсистің сөйлемдегі қызметі жөнінде айта кеткен дұрыс.
Профессор Х.Нұрмұқанов, дәл мағынасында айтқанда, сөйлемді толық түсінуге
нұқсан келтірмейтін бір сөздің түсіп қалатынын, мұндай эллипсистің белгілі
мақсатты көздей отырып пікірді ықшамдау, ыңғайластыру, қысқарту үшін
қолданылатынын өз еңбегінде арнайы көрсете кетеді. Ал кейбір теориялық
еңбектерде эллипсистің ерекшелігін түсіндіруде бір ғана сөз емес, тұтас
сөйлемнің де белгілі мақсатта түсіп қалатындығы айтылады. Мұндағы мақсат
өзінен-өзі ұғыныңқы жайтты қайта қайталап жатпай-ақ логикалық жақтан меңзеу
екені белгілі. Алайда, тұтас сөйлемнің немесе алдын-ала белгілі болған
шындықтың көркем шығармадағы өйлем құрамынан кенеттен ығысып шыға беруіне
ғана назар аудару апозиопезис пен эллипсистің шекарасын жымдастырып
жіберетіндігі ескеру қажет. Сондықтан эллипсиске берілген анықтаманы Х.
Нұрмұқановтың белгілеген шарты негізінде қабылдаудың ғылыми-практикалық
маңызы орасан зор болмақ. А.П.Сковородниковтың пікірі де осы жерден
түйіседі, яғни сөз жұтудағы үзілу немесе апозиопезистің эллипсистен негізгі
айырмасы интонация тиянақсыздығы мен құрылымдық шегінің болмауында екен.
Бір қарағанда, эллипсис пен апозиопезиске де сөз жұту тән. Десек те,
эллипсисте құрылымдық шегі мен интонация тиянақтылығы біршама айқын, ал
апозиопезисте бұл аталған белгілер едәуір күңгірт. Дұрысында, апозиопезисте
сөйлеммен қабат үлкен бір синтаксистік желі жұтылады. Сонда интонация
тиянақсыздығы мен құрылымдық шегінің солғындауына осы фактор әсер
ететініне көз жеткізе бастаймыз.
Жоғарыда сөз жұту эллипсиске де, апозиопезиске де тән дегенді айттық,
бұдан сөз жұтудың да ықшамдаудың, яғни үнемдеу үдерісінің нәтижесі екені
келіп шығады. Осы турасында Р. Қиянованың Синтаксистік категориялардың
ауысуы тақырыбында қорғалған кандидаттық диссертациясында үнемделу
заңдылығының фонетика, лексика, морфология саласында да сөз болғанымен оның
синтаксистегі өзіндік белгі , ерекшеліктері осы күнге дейін нақты
көрсетіліп, дәл айқындала қоймағаны айтыла келіп, синтаксистік
категориялардың ауысуы тілдік фактілермен дәлелденіп көрсетілген. Ал
апозопезис жайлы, тақырып ауқымы көтермейтіндіктен, сөз естілмейді. Демек,
апозиопезис – қазақ тіл білімі үшін арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізуге
келетін ауқымы кең, тың мәселе [3;121-122].
Үнемдеу үдерісінен келіп туатын сөз жұту, әрине, жеке адамның
психикалық жай-күйіне байланысты.Мұның, сырт қарағанда, ғылыми-практикалық
маңызы жоқ сияқты болып та көрінеді. Алайда, мәтін түзім үдерісі тұрғысынан
қарасақ, бұл құбылыс – бақылауға келетін құбылыс. Мәтін сипатын ашуға қажет
құбылыс. Д.Әлкеева мәтін мен дискурста апозиопезис сияқты аяқталмаған
сөйлемдердің синтаксистік компонентттері түгел қатысқан сөйлемдерден
коммуникативті-прагматикалық және эстетикалық бағдары еш кем
түспейтіндігіне баса назар аударған. Сондай-ақ апозиопезистің тағы бір
ерекшелігі ретінде адам психологиясына тікелей байланыстылығын, яғни адам
санасына ықпал еткен хабардағы тілдік сигналдар оның жеке физиологиялық
болмысынан тежегіш күштерге иеболатындығымен дәлелдейді. Осы тұстан келіп
сөз жұту мәтін лингвистикасымен астасады. Өйткені сөйлеудің өзі
психолигвистикада сөйлеу ниетінен (интенциядан) мәтінге (дыбысталатын
немесе жазбаша) көшу үдерісінің жиынтығынан барып жарыққа шығады.
Енді көркем шығармалардағы сөз жұтуды қарастырып көрейік.
- Содан қойшы, екі жылдан аса жүріп оны бітіріп алдым. Сонан мені
жолдамамен Ақтөбе облысына жібергені...(Н.Ақышев)
- Өз басыңда да бар нәрсе, соның барлығын тізбелей беріп қайтейін...
(Н.Ақышев)
Диалогпен келтірілген екі мысалдың екеуінде де сөйлем аяқталмаған,
сөз жұту бар. Бірінші мысалда айтсам ба, айтпасам ба деген сияқты
сөйлеуші психикасының құбылуы есебінен сөз соңы жұтылады. Ал оның аяғы
кейіпкердің өткен тағдырының күрт өзгеруімен ұштасып жатқандығы сияқты ұзақ
та бір сарынды баяндаумен жалғасатын болғандықтан, айтпауға алдын ала
ниеттенеді немесе әңгімесінің одан әрі тек өз тағдырын жазғырудан ғана
тұратындығын (арнайы айтып жатпай-ақ) тыңдаушыға сөз жұту арқылы аңғартып
алады. Екінші мысал да солай: тыңдаушының өз басында бар жайтты қайталап
жатуды артық деп санағандықтан, сөйлем аяқталуы өзінің әдепкі райын кілт
өзгертеді. Сөйлеуші психикасы іштей кедергілерге тап болып, нәтижеінде
дерексіздік арқылы деректіге апаратын өзгеше құрылымды сөйлем. Соның
салдарынан сөйлемнің құрылымдық шегі мазмұн жағынан тыңдаушы санасында
кеңейе түседі (өз жағдайын қысқа мерзім ішінде ойша шолып шығуы), сөйлем
интонациясы тиянақсызданады.
Сөйлеуші немесе белгілі бір ақпаратты хабар берушінің интенциясы
(біздің келтіріп отырған мысалымыздағыдай) тек сөйлеп тұрған уақыттағы
сыртқы эмоциясынан (қабақ шыту, күмілжу т.б.) ғана емес, дайын мәтіннен де
аңғарылады.
Көркем мәтінде автордың (авторлық баяндау) және кейіпкерлердің
(диалог, монолог) тілі бар. Ендігі бір қырынан қарасақ, осы екеуін де
жарыққа шығарушы – автор. Демек, авторлық баяндау да, кейіпкердің диалогі
мен монологі де – белгілі бір даралықтың, жеке стильдің жемісі. Ендеше
автор шығарманың өн бойында нені баян етсе де, оқырман психикасымен санасып
отырады. Оқырманның суреттеліп отырған жайтқа илануы үшін, психологиялық
дәлелдеменің нанымды өрілуіне баса көңіл бөледі де, В.П.Белянин айтқан
ықтималдықпен болжамдау және мағына мен мәннің жігін ажыратуға жеңілдік
жасайды. Осы жерден барып интенциядағы психологиялық дәлелдеменің үлкен
қызметі айқындалады. Сондықтан кейіпкерің аяқталмаған сөйлемін оқырман
ретінде біз де шығарманың сюжет желісіндегі автордың берген психологиялық
дәлелдемесі арқылы оқиға мазмұнына ойша шолу жасаумен толықтыра қоямыз.
Бір қызығы, сөз жұтудың көркем шығармадағы кейіпкер монологінде
диалогке қарағанда анағұрлым көбірек ұшырасады. Сондықтан мұны ерекше атап
өткен жөн. Өйткені монологте кейіпкер көбінесе өзіне өзі тіл қатады. Адам
психикасы өз ойын, өз интенциясын өзімен өзі тіл қатыспас бұрын танып
тұратын болғандықтан, ішкі тілмен қайталай бермей-ақ бас изеу немесе шайқау
тәрізді әрекеттерден әрі созбайды, яғни сөз аяғын жұтады. Мұндағы жұтылған
сөйлемнің құрылымдық шегін мөлшерлеп болмайды, өте кең, интонациясы
тиянақсыз.
Интенция немесе сөйлеушінің ниеті (нені айтқысы келген) ең алдымен
оның өзіне белгілі болады. Бұл сөйлеуші ойының айтылған сөздерге тәуелсіз,
дербес екендігін білдіреді. Сондай-ақ, алғашқы ой мағыналармен сәйкес келе
бермейді, демек, ойды сыртқа шығару үшін белгілі мағыналар конструкциясын
табу қажет.
Ойды ішкі сөзбен жанастыру, сыртқы сөздің мағынасымен жанастыру
дегенде, мынаны ескеру керек. Сөйлеуші не айтатындығы туралы ойын міндетті
түрде іштей қайталаудан өткізеді (бұл адам психикасында өтетін құбылыстар
болғандықтан, байқалмайды), келесі кезең айтылған сөз сол ойын дәл
түсіндіретін мағынамен сәйкес келуіне бағытталады. Себебі сөз бен мағына
бір-біріне сәйкесе бермейді (полисемия мен синонимдерді еске түсірейік).
Бір сөз ішінде бірнеше мағына болуы мүмкін (полисемия) немесе керісінше бір
мағына бірнеше сөзбен (синоним) берілуі мүмкін. Сөйлеуші осы жерде өз ойын
жарыққа шығармас бұрын оны тыңдаушы немесе оқырман дәл өзінің түсінгеніндей
қалбылдауы үшін, ең бірінші, образды бейнелерді іштей дайындайды және сол
образды бейнелерді нақты беретін мағыналар таңдайды. Бір сөзбен айтқанда,
ойдан сөзге өту жолында ойды мағынаға ұластырады, содан кейін ғана сол
мағынаны белгілі бір сөзбен ұштастырады. Бұлай етпеген жағдайда, ойды дұрыс
жеткізе алмаушылыққа соқтырады.
Сөз жұтудың көбіне-көп ауызекі сөйлеу мен көркем шығарма тіліне тән
екендігін байқауға болады. Жоғарыда айтылғанғылыми стильге апозиопезистің
тән еместігін А.П.Сковородниковтың пікірін келтірумен арнайы көрсетіп өткен
болатынбыз. Десек те, көркем шығармадағы автор тілінде кездесететін сөз
жұтудың бірінші мысалдағыдай көрінісі ғылыми стильде де ұшырасатынын жоққа
шығаруға болмайды. Көркем шығармаға шартты таңбалардың (т.б., т.с.с.
тәріздес) тән еместігін ескерсек, оның орнына (жалғасы бар екенін ескерту
түрінде) көп нүктенің қойылуын заңды дей алмаймыз. Ал ғылыми стильге,
керісінше көп нүкте емес, шарты таңбалар тән. Ендеше сөз жұту ғылыми
стильде де (әлсіз көріністе) кездесетін сияқты. Дегенмен, бұл әлі де
толығырақ зерттеуді керек етеді. Аталмыш мысалдағы жазушының үнемдеуді
қолдану себебін оқырман психологиясының жай-күйімен санасқандық деп
түсінген қажет. Өйткені кейіпкердің сол мазмұндас тағы қандай әңгімелерді
сөз етуі мүмкіндігін тізбелей берген болса, оқырманның тез жалығуына әкеліп
соқтыруы сөзсіз.
Ал сөз жұтудың публицистикалық стильде кездесуі, бұл стиьде жазылған
туынды тек автордың тек өз монологі екенін ескерсек, өзінен өзі түсінікті
болатыны да рас.
Сонымен, сөз жұтудың ойды ықшам түрде жеткізудің нәтижесі екенін
білдік. Бірақ, солай бола тұрса да, адам интенциясының өте күрделілігінен,
сөз жұтуда ойдың ықшамдалып, тыңдаушыға толық жетпеуі (егер интенцияға
сүйенсек) шартты түрде ғана екен. Бдан адам психикасының сөйлеу кезіндегі
қызметінің ұшқыр, шапшаңдығы келіп шығады да, сөйлеуші тарапынан жарыққа
шыққан кез келген сөз, сөйлем адам ойының таза психологиялық жемісі
екендігіне көз жеткіземіз. Айталық, жазушының өз баяндауында сөз жұту
арқылы нені айтқысы келгендігі контекстегі баяндалып жатқан суреттің
психологиялық жай-күйімен тығыз байланыста. Дұрысында, сөз жұтуға
итермелейтін фактор – психологизм.
Ойды ықшам түрде жеткізудің біздің көрсетіп отырғандарымыздан өзгеше
түрлері де бар. Оларға транспозиция, парцелляция және (бірыңғай мүшелерді
былай қойғанда) мақал-мәтелдерді де (аз сөзге көп мағына сыйдырушылық,
біреуге айтып басқаға немесе жалқыға айтып жалпыға меңзеу сияқты
құрылымдағы сөйлеушінің интенциясы жөнінде) жатқызуға болады. Бір ойдан
келесі ойды меңзеп шығарып алуға коммуникат жағдай жасайтын осындай
құрылымдар жайлы зерттеу жұмыстарымыз алдағы күндерде де жалғаса бермек
[3;123-124].
Бұл мәселелер жөніндегі қазақ және шет ел тіл біліміндегі синтаксис
саласын зерттеуші тілші-ғалымдардың пікірлері әр алуан. Сөйлемнің құрылуына
лингвистиканың, сонымен бірге белгілі бір деңгейде психологияның да қатысы
бар. Мұны сөйлемді зерттеген ғалымдар дәйім байқап отырған. Мәселен, А.
Байтұрсыновтың: Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу
айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға
тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын
келтіріп, қиындастырады, - дегенінен қандай құрылым болмасын сөз саптау
мәнерінен келіп шығады деген пайымын байқаймыз.
Сөйлем - адамның дүниетанымы арқылы қалыптасқан, өмірлік
тәжірибесінің негізінде коммуникативтік мақсатқа сай құрастырылып
шығарылған, белгілі бір ой мен пікір-тұжырымы және интонациясы бар
синтаксистік түзілім. Тілші-ғалымдардың негізгі тұжырымы осыны меңзейді.
Ендеше сөйлемнің қандай да бір құрылымда болуына адресант сөз саптау
машығының да қатысы бар.
Сөйлеуге психиканың қатысы қазақ тіл білімінде әр кезде ескеріп
отырды. Бұл ретте С. Аманжоловтың да мына пікірі қисынды айтылған:
екі кісінің басы қосылған жерде, көпшілік қатысқан жерде, сөйлем бірыңғай
біркелкі болмайды. Мұндай ойлар түрлі адамның сезген-сезгенінше, түйген-
түйгенінше беріледі. Ашуы (лебі), күлкісі, сұрауы, жауабы, қуанышы...тағы
сондай психологиялық жағдайлар да сөйлемге әсерін тигізеді, олар сөйлемнен
көрінеді. Неше түрлі ойдың құбылыстары неше түрлі сөйлем түрлерін тудырады.
Ашуланып айтқан сөз жайшылықта айтқандай болмайды; қуанып айтқан сөз
ренжігендей болмайды. Көңілдің күйімен парлап айтқан сөз кестеленіп,
дестеленіп кетеді де, оның ішкі құрылысы сол кестелі сөзбен сәйкестеніп
отырады. Мұндағы керекті мағынаны көңілдің күйі, ойдың тегеуріні тәртіптеп,
реттеп беріп отырады, - ғалым мұнан әрі сөйлемнің түрліше құрылымда келуін
нақтылай түседі.
Контекстен үзілмеген сөйлем, қанша жерден толымсыз болып келгенімен
де, сол контекст ішінде адресатқа толық қабылданады. Аз сөйлеушіліктен
шығатын толымсыз құрылымның мазмұн жағынан қалай да толық игерілетіндігін
Н. Сауранбаев та қолдаған. Толымсыздық, негізінен, бетпе-бет сөйлесуден
көрінеді. Осыған сәйкес, А. Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерінің керек болуы
мен керек болмауы дегенде, актуалдану және актуалсыздану (деактуализация)
құбылыстарын меңзегені байқалады. Синтаксистегі деактуализацияны арнайы
зерттеген А. Елеуованың мынадай пікірі бар: ... сөйлеу актілеріндегі нақты
сөйлем-айтылымдардың қандай да бір бөліктердің, яғни мәтіндегі нақты сөйлем
мүшелерінің, сөздердің айтылмай түсіріліп қалуы болып табылады. Соған орай
синтаксистегі сөйлем табиғатын контекстік және жағдаяттық тұрғыдан
қарастыратын зерттеулерде, сөйлем-айтылымның белгілі бір бөліктерінің
актуальданбай түсіп қалуы болып табылады. ...Актуальсызданудың негізігі
табиғаты предикативтіклік және контекстік-психологиялық сипаттағы
коммуникативтілік категорияларынан көрінеді. Актуальсыздану себебінен
хабардың қате түсілмеуі үшін интенцияның атқарар қызметі үлкен.
Психолингвистика теориясы бойынша сөз –сөйлеу ниетінен (интенциядан)
мәтінге (дыбысталатын немесе жазбаша) көшу үрдісінің жиынтығынан барып
жарыққа шығады.
Сөйлеу әрекеті өзгермеді. Сөйлеудің икемділігіне қарап тілді біреу, ал
сөйлеуді бірнешеу деп қарауға болады. Ақпаратты адресат толық қабылдау үшін
адресантта тілдік бірліктерді таңдау еркі бар. Бұл тұста адресант
адресаттың дүниетанымымен үздіксіз байланыста болып, үнемі санасып отырады.
Және ақпаратты тасымалдауға қажеті сөздерді ғана қолданып, өз ұйғарымы
бойынша маңызсыз деп тапқандарының аттап кетіп отырады. Алайда бұл –
сөйлемнің ұзақ я қысқалығын белгілімейді. Сөйлеу үлкен психологиялық
сараптауды қажет етеді. Сондықтан коммуниканттар коммуникативтік актіде
сөйлеу тіліне тән басқаша норманы, толымсыз сөйлемдерді, анағұрлым белсенді
қолданады. Толымды және толымсыз сөйлемдер де жарыққа шыққанға дейін
адресанттың сараптауына түсіп шыңдалып, коммуникативтік мақсатқа жауап
берерліктей дәрежеде мақұлданады. Демек, әрбір сөйлеу және оның нәтижесі
сөйлем – белгілі бір дайындықтың қорытындысы [6; 6-7].
Синтаксистік ықшамдауларды психолингвистикалық аспектіде қарастырған
Ж. Баймұрынов зерттеуінің мәні де ерекше. Ол еңбегінде кез келген
синтаксистік үнемдеудің лайықты факторлары болатынын ескерте келіп,
адамның көңіл-күйінің, эмоциясының сөйлеу әрекетіндегі үнемдеуге әсеріне
психолингвистикалық жақтан толық талдау жүргізеді, тағатталған сөйлемдер,
сөз жұту терминдерінің мәнін кеңінен ашып түсіреді.
Сөйлеу әрекетін оңайлату адамның психикасымен байланысты. Олай
болса, ықшамдау әрекеттерінен туындайтын тілдегі элизия, апакопа,
гаплология, метонимия, сіңісу, кірігу, эллипсис, толымсыз сөйлемдер,
ықшамдалу құбылыстары түп тамырын үнемдеу заңынан алады.
Тіл білімінде көрініс табатын заңдар туралы тұжырымдар бүгінге дейін
қалыптасып, бір ізге түсіп жүйеленбеген. Осы себептен көптеген
лингвистикалық еңбектерде заң ұғымының аясында қарастырылған ұғымдар
құбылыс, принцип, бірінде заңдылық деп әр түрлі көрсетіліп жүр.
Энциклопедиялық сөздікте тілдік (лингвистикалық) заңға берілген анықтаманың
жалпы мазмұны мынадай: Тілдік заң, лингвистикалық заң – белгілі бір тілге,
әр түрлі тілдерге немесе жалпы тілге тән ереже, заңдылық.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, дамуының ішкі заңдылықтарын
объективті заңдар ретінде қарау керек. Өйткені онда белгілі бір құбылыстың
ерекшелігі ашыла түседі. Заңның қалыптасуы жекелеген және нақты
құбылыстарды тани түсуге ықпал етеді, белгілі бір үрдісті айқындайды.
Мысалы, етістік баяндауыш түсіріліп, оның функциясының өзінің алдындағы
есім сөзге ауысуы есім баяндауышты сөйлемдердің қалыптасуына ықпал етеді.
Бұдан шығатын қорытынды, сөйлеушілердің етістікті түсіріп айтуынан есім
баяндауышты сөйлемдердің пайда болғандығын және осы жүйе арқылы жаңа
синтаксистік бірліктің, яғни ықшамдалған синтаксистік бірліктің шыққанын
көруге болады. Қоғамдағы қарым-қатынас жасаушы коммуниканттардың бірыңғай
етістік баяндауыштарды алып тастап сөйлеу құбылысы тілде жаңа тілдік
синтаксистік бірліктің пайда болуына ықпал жасап отыр. Бұл да белгілі бір
заң жүйесінде жүзеге асады. Тілдік заңның екінші бір қасиеті – тұрақтылық.
Белгілі бір тұрақты шарттар болғанда, құбылыстардың қайталанып келуі, ондай
құбылыстардың жиі-жиі орын алуы тұрақты түрде іске асқанда және сол арқылы
тілдік құбылыстардың жиі болуы сол құбылысты заң дәрежесіне көтереді.
Мысалы, тіліміздегі есімшенің өткен шақ (-ған, -ген) және көсемшенің өткен
шақ (-а, -е) тұлғаларының тілімізде тұрақты түрде барғанмын - барғам,
келгенмін - келгем, бергенмін - бергем, жазғанмын - жазғам, барамын –
барам, сүйемін - сүйем, жүремін – жүрем деген тұлғада қысқарып келуі
тіліміздегі барлық етістікке тән және олардың тұрақты түрде осылай
ықшамдалып қолданылуы үнемдеудің заң екенін нақтылай түседі.
Заң материалдық дүниенің негізгі белгілері мен даму үрдісін анықтайтын
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы, ал құбылыс – шындықың сыртқы
жақтарын көрсететін нақты жағдай, қасиет немесе процестер. Құбылыс үрдіске
айналса, заңдылық тудырады. Кейде заңның нәтижесінде белгілі бір құбылыстар
туындап жатады. Олай болса, бұл екеуінің байланысты – диалектикалық
байланыс. Сондықтан да үнемдеу – заң, ал бұл заңмен байланысты құбылыс –
ықшамдау құбылысы. Ойлау – үнемі дамып отыратын процесс, сондықтан ол
категориялар мен заңдардың ішкі арақатынасын объективті деп санайды.
Өйткені диалектика, таныым теориясы және әдісі бір-бірімен тығыс
байланысты, объективті дүниенің мазмұнын беретін ілімдер. Сол себептен
диалектиканың заңдарын объективті түрде зерттей отырып, оларды ұғынуда ішкі
байланыстар мен қайшылықтарға зер салған жөн. Сонымен қатар диалектиканың
кез келген заңы мен категорияларына мысалдардың жиынтығы деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
1 Үнемдеу құбылыстарының ғылыми-теориялық негізі
1.1 Үнемдеу құбылысы және оның лингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... 8 -14
1.2 Қазақ тіліндегі үнемдеу заңының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-27
1.3 Үнемдеу үдерісінің амал-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-
32
2 Қазақ тілі синтаксисі жүйесіндегі үнемдеу құбылысының орны
2.1 Сөйлем мүшелеріндегі үнемдеу
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-59
2.2 Толымсыз жай сөйлемдердегі үнемдеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..59-69
2.3 Толымсыз құрмалас сөйлемдердегі үнемдеу құбылысының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72-73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.74-75
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Үнемдеу заңы адамға өз ойын көп
сөйлемей-ақ, өз уақытын үнемдеу мақсатында аз ғана сөзбен білдіруіне себеп
болады. Ал мұның өзі белгілі бір ойды білдіру үшін керекті сөйлем
мүшелерінің сөйлем құрамында түгел болмауына әкеп соқтырады. Осыдан
сөйлемнің грамматикалық жақтан толымсыздығы туындайды.
Тілімізде коммуникациялық жағдайдың орайына қарай толымды да,
толымсыз да сөйлемдер қолданыла береді. Кейде өзара мағыналық байланыста
келетін сөйлемдердің біразы түрлі себептермен толымсыз болып айтылады.
Қазіргі қазақ тілі синтаксисі көп аспектілі сала ретінде даму үстінде,
алайда сөйлемнің толымсыздығы туралы мәселелер болмаса, үнемдеу құбылысы
жеткілікті қарастырылмай келеді. Сондықтан мұны түгендей саралау үшін жаңа
бір тың бағыттың, функционалдық бағыттың, талаптары мен сұраныстарына жауап
боларлықтай жұмыстың қажеттігі анық.
Синтаксистік құрылыстағы грамматикалық мүшелердің түсірілуінен басқа,
атап айтқанда, сыйыстыру мәселесін, жалпы толымсыздықтың сөйлем мүшелерінің
формалары мен қызметтеріне тигізер әсерін, кейбір синтагмалардың сөйлемнен
контекст пен жағдаяттың қатысымен бірге астарлы мағыналарымен де,
паралингвистикалық амалдарымен де сөз үнемдеуге болатындығын арнайы зерттеу
қажеттігі туындайды. Жұмыста сөйлеу синтаксисіндегі осы секілді мәселелер
біршама кең түрде сарапталып, үнемдеу құбылысына қатысты айтылғандардың
мазмұны ашыла түседі. Оның себептері мен маңызсыздану немесе маңыздылыққа
ие болуы, көріну, берілу жолдары, қабылдану ерекшеліктерін
психолингвистикалыка ғылымымен байланыстыра зерттеу назарда ұсталды.
Синтаксистік құрылыстағы ықшамдалу қағидатынан шығатын осы мәселелер тұтаса
келіп, бұл сала бойынша зерттелмеген өзекті тақырыпқа ұласады. Әсіресе,
үнемдеу құбылысына психолингвистикалық көзқарас қажеттігі айқындала түседі.
Мұндай тың көзқарас үнемделудің кейбір жаңа тәсілдерін анықтауға
көмектеседі. Зерттеу жұмысының өзектілігін контаминация құбылысының арнайы
зерттеу нысанына айналғандығымен негіздеуге болады.
Сөйлемнің қандай жағдайда толымсыздыққа ұшырайтындығы, тілдің қай
деңгейінде сөйлемнің толымсыздығы жиі кездесетіндігі, оның құрылымы,
синтаксис жүйедегі орнын анықтау мәселелері зерттеу жұмысымыздың өзектілігі
болып табылады.
Үнемдеу заңы әр түрлі терминдермен аталып келеді. Осы сияқты үнемдеу
заңының тілге ықпалының нәтижесінде болатын заңдылықтар мен құбылыстарды
жүйелі түрде қарастыру зерттеуіміздің басты ерекшелігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері – Қазақ тіліндегі үнемдеу
құбылысының табиғаты мен мәнін, құрылымдық сипатын, толымсыз сөйлем
ұғымының көлемін, синтаксистік жолдарын, олардың қызмет ету ерекшеліктерін
анықтау .
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылды:
- Үнемдеу құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап,
сараптама жасау;
- Үнемдеу заңының ситаксистегі көріністерін сипаттау;
- Үнемдеу құбылысының тіл жүйесіне әсері, қазақ тілінің жүйесіндегі
алатын орны мен оның атқаратын қызметтерін сипаттап анықтау;
- Үнемдеу құбылысына түскен сөйлемдер құрылымының ерекшеліктерін
белгілеу;
- Толымсыз сөйлемдердегі үнемдеу құбылыстарының психолингвистикалық
себептерін ашу.
- Толымсыз сөйлемдердің синтаксистік сипатын, грамматикалық
ерекшеліктерін анықтап, оларды топтастыру.
Дипломдық жұмыстың нысаны– Қазақ тіл жүйесіндегі үнемдеу құбылысы
арқылы жасалған тіл бірліктері, тіліміздегі жай сөйлемнің түрі - толымсыз
сөйлемдер.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында жүйелі талдау,
салыстыру, статистикалық әдістер негізге алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Жұмыста қазақ тілі синтаксисі
құрылысындағы үнемдеу құбылыстары жаңа қырынан талданып отыр:
- Үнемдеу құбылысы нәтижесінде пайда болатын, кейін одан дамып шығатын
құбылыстар жинақталып, бір жүйеге келтірілді. Олар: тілдегі толымсыз
және эллипсистенген сөйлемдердің пайда болуы;
- Толымсыз сөйлемдердің жасалуы мен өзіндік ерекшелігі айқындалды;
- Толымсыз сөйлемдердің синтакситік жүйедегі орны көрсетілді;
- Тіл жүйесіндегі ықшамдауға қатысты контаминация құбылысының мәні
ашылды;
- Орамды тілдегі ықшамдылықтың сөйлемнің тұлғалануына әсер ететіндігі
белгілі болды;
- Қазақ тіл біліміндегі тағатталған сөйлем, сөз жұту, үнсіз
қалу, контаминация деген терминдерінің мәні ашылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық мәні – Зерттеу жұмысы қазіргі қазақ
тіл білімінде енді қолға алынып жатқан үнемдеу құбылыстары синтаксис
теорияларына сүйеніп жазылғандықтан, сол бағыттағы зерттеулерде қосылған
үлес болып саналады. Жұмыста келтірілген тұжырымдар мен қорытындыларды орта
мектептерде, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазуда, жоғары оқу
орындарында синтаксис саласынан дәріс оқуда, семинар, прақтикалық сабақтар
жүргізуде, арнайы курстар өтуде толымсыз сөйлемдердің тілдік табиғатын
толыққанды танытуда пайдалануға болатындығымен негіздеуге болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Үнемдеу құбылыстарының ғылыми-теориялық негізі
1. Үнемдеу құбылысы және оның лингвистикалық сипаты
Тіл – адамзат баласының ғаламды танудағы алғашқы әрекеттерінен бастап,
оның толық бейнесін жасай алу қабілетіне ие болғанға дейінгі өмірлік
тәжірибелерін бойына жинақтап келе жатқан қазына. Тілші ғалымдар тілдің
эволюциялық дамуын үнемдеу заңымен тығыз байланыста қарастырады.
Француз ғалымы А. Мартиненің пікірінше,
үнемдеу – адамның ақыл-ой және дене күшін сақтауға қажетті үрдіс. Адам
қандай да бір мақсатқа жетк үшін белгілі мөлшерде күш жұмсайтындықтан, оның
мінез-құлқы да ең аз күш жұмсау заңына бағынатынын айта келе,
лингвистическая экономия – синтез действующих сил, - деп тұжырымдайды.
Үнемдеуді принцип деп таныған Бодуэн де Куртенэ дыбыстық
ықшамдаулардың сөз құрамының үнемделуіндегі қызметінің ерекше екендігін
айтып, сөйлеу кезіндегі ықшамдалудың ыңғайлылыққа, біркелкілікке
ұмтылатынын: а)дыбыстық өзгерістердің, ықшамдаулардың күрделіден
қарапайымға қарай бейімделуде физиологиялық ерекшеліктің ескерілуін; ә)
синтаксистегі сөйлеу кезіндегі ойға қатысты мүшелердің айтылмай,
нақтылықтың абстракциялыққа өтуін қадағалауды қажет деп санайды. Орыс тіл
білімінде Бодуэн де Куртенэнің ой-пікірлерін жалғастырушы орыс ғалымы
Г.Д.Поливанов оны әрі қарай дамытты. Ғалым ықшамдалу мәселесін тілдің түрлі
деңгейлеріне қатысты қарастырды. Соның ішінде лексикалық,
фонетикалық,грамматикалық, графикалық бөліктеріндегі фонетикалық,
фонациялық ықшамдауларды зерттеді.
Б.А. Серебренников, Л.И. Ройзензондар үнемдеудің пайда болуын бұрын
фонетика саласында қарастырылып жүрген гаплология, редукция, метатеза
секілді құбылыстармен қатар, ассимиляция және диссимиляциялық құбылыстардың
үнемделуге қатысы бар екенін көрсетеді. Лингвистикалық Қазан мектебінің
өкілі Н.В.Крушевский фонетикалық үнемдеудің үш түрлі бағытта жүретіндігін
көрсетеді: а) артикуляция уақытының үнемделуі; ә)сөйлеу мүшелері қызметінің
жеңілдеуі; б) сөз ішіндегі дыбыстардың орын алмастыруы.
Ғалымдар арасында дыбыстық үнемдеулер фонетикалық құбылысқа жата ма,
әлде сөздің ара жігінде кездесетін болғандықтан морфологиялық құбылысқа
жата ма деген сан алуан пікірлер болды. Түркітанудағы сөздердің ықшамдауға
ұшырау дыбыстардың түсірілуімен және буындардың кірігуімен сипатталғаны
В.В. Радлов, А. Самойлович, Н. А. Ашмарин, Ж. Дени, И.Ф. Кафтанов, Н.К.
дмитриев, А.Н. Кононов, А. Котвич, Э.В. Севорян, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак
т.б. түркітанушы-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған [1;5-6].
Тіл білімі саласындағы шетелдің ірі ғалымдары ықшамдалу мәселесін
тілдің эволюциялық дамуымен тығыз байланыста қарастырады. Олардың қатарына
Г.Пауль, Ф. Де Соссюр, О. Есперсен, П. Пасси, Г. Спенсер, Ж. Вандриес, Л.
Блюмфильд, А. Мартине, Э. Бурсье, Ф. Кайнц, т.б. бар.
Г.Спенсер сөздердің ықшамдалу үрдісі тілдің эволюциялық даму,
қалыптасу барысында күрделіден оңайға қарай ұмтылу әрекетінен пайда болады
деп есептеген. Ал, П. Пассидің айтуынша, тіл қашанда өзіне қажеттісін
таңдап алады да, артығынан құтылуға әрекет жасайды, сөйтіп, ең аз күш
жұмсау заңы мен экономия ұстанымын басшылыққа алады. Бұл екі ғалымның
пікірлері бір-біріне жуық , бірін-бірін толықтыратын пікірлер.
Ал, лингвистикалық экономия терминін алғаш ендіруші ғалым А. Мартине
тіл дамуының қарама-қайшылығына мынаны жатқызған: адам қарым-қатынасындағы
қажеттілік пен өзінің ақыл-ой және дене күшін қысқарту арасындағы үнемі
болатын қарама-қайшылық тілідк құбылыстардың өзгерісіндегі қозғаушы күш
ретінде қарастырылады. Бұл жерде адам белгілі бір мақсатқа жету үшін соған
сәйкес белгілі мөлшерде күшін жұмсайды. Сондықтан, басқа жағдайлар сияқты
адам мінез-құлқы да ең аз күш жұмсау заңына бағынады деп қорытындылаған.
А. Мартине лингвистикалық ықшамдалу әсер етуші күштердің жинақталуы дегенді
дәлелдеген.
Сонымен Батыс еуропаның ірі лингвист-ғалымдарының көптеген
фактілерге талдау жасап зерттеген еңбектерінің мазмұнын сөйлемдегі
ықшамдалу қасиеті тіл жүйесі дамуындағы басты беталыс екендігін толық
дәлелдейді.
Орыс тіл білімінде тілді тарихи зерттеуде А.А. Потебня, Д.И.
Кудрявский, А.И. Томсонның да құнды пікірлері бар. А.А. Потебня ықшамдалу
құбылысын грамматикалық, фонетикалық, графикалық деңгейде қарастырады. Ол
алдымен, грамматикалық жағына жете мән береді. Мысалы, сын есімнен зат
есімнің жасалу жағдайын қарастыра отырып, ықшамдалу құбылысын ойды
жеткізудегі үнемділікпен түсіндіруге тырысады.
Қандай тілдің болсын қазірі құрылысының қалыптасуында ықшамдалу
заңдылығының ізі анық көрініп тұратын жағдайлармен бірге, аңғарылмайтын
жадайлар да бары анық.
Ықшамдалу құбылысының тілдің барлық саласына қатысы бары көрінеді.
Бірақ олар бір-біріне қатыссыз деп қарастыруға болмайды, олар бір-бірімен
тығыз байланысты. Осы ретте Вильгельм фон Гумбольдттың тілді бір үлкен
тоқылған затқа теңеп бір жібің қозғасаң, тұтас тарқатыла беретінін айтқан
пікірмен ықшамдалу құбылысын сипаттауға болады деп ойлаймыз.
Енді осы айтқан сөздеріміздің дәлелі ретінде мақал-мәтелдердегі
ықшамдалу құбылысына тоқталып өтейік.
Сөзге сараң, ықшам, қысқа болып келуі және құрамында жалғама,
қосалқы мағына жұмсалатын сөздердің түсіп қалатыны, мақал-мәтелдерді басқа
ауыз әдебиеті жанрларынан айрықша етіп көрсетеді.
Мақал-мәтел құрамында кейбір сөздер басқа грамматикалық категорияға
ауысуына байланысты өздерінің синтаксистік функциясын өзгертіп отырады.
Және де мақал-мәтел құрамында кейбір сөйлем мүшелері тіпті айтылмай түсіп
қалып, олардың қызметін екінші біреудің атқаратыны болады. Мақал-мәтелдің
жалпы мағынасына тікелей қатысы болмайтын сөздер түсіп қалады да, олардың
мағынасын жанында тұрған сөздер ұғындырады. Мұндайды тіл білімінде сөйлем
мүшелерінің бірі болмаса бірін түсіріп айту риторикалық қызмет атқарады
[2;72].
Синтаксистік ықшамдауларды психолингвистикалық аспектіде қарастырған
Ж. Баймұрынов зерттеуінің мәні де ерекше. Ол еңбегінде кез келген
синтаксистік үнемдеудің лайықты факторлары болатынын ескерте келіп,
адамның көңіл-күйінің, эмоциясының сөйлеу әрекетіндегі үнемдеуге әсеріне
психолингвистикалық жақтан толық талдау жүргізеді, тағатталған сөйлемдер,
сөз жұту терминдерінің мәнін кеңінен ашып түсіреді.
Сөйлеу әрекетін оңайлату адамның психикасымен байланысты. Олай
болса, ықшамдау әрекеттерінен туындайтын тілдегі элизия, апакопа,
гаплология, метонимия, сіңісу, кірігу, эллипсис, толымсыз сөйлемдер,
ықшамдалу құбылыстары түп тамырын үнемдеу заңынан алады.
Тіл білімінде көрініс табатын заңдар туралы тұжырымдар бүгінге дейін
қалыптасып, бір ізге түсіп жүйеленбеген. Осы себептен көптеген
лингвистикалық еңбектерде заң ұғымының аясында қарастырылған ұғымдар
құбылыс, принцип, бірінде заңдылық деп әр түрлі көрсетіліп жүр.
Энциклопедиялық сөздікте тілдік (лингвистикалық) заңға берілген анықтаманың
жалпы мазмұны мынадай: Тілдік заң, лингвистикалық заң – белгілі бір тілге,
әр түрлі тілдерге немесе жалпы тілге тән ереже, заңдылық.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, дамуының ішкі заңдылықтарын
объективті заңдар ретінде қарау керек. Өйткені онда белгілі бір құбылыстың
ерекшелігі ашыла түседі. Заңның қалыптасуы жекелеген және нақты
құбылыстарды тани түсуге ықпал етеді, белгілі бір үрдісті айқындайды.
Мысалы, етістік баяндауыш түсіріліп, оның функциясының өзінің алдындағы
есім сөзге ауысуы есім баяндауышты сөйлемдердің қалыптасуына ықпал етеді.
Бұдан шығатын қорытынды, сөйлеушілердің етістікті түсіріп айтуынан есім
баяндауышты сөйлемдердің пайда болғандығын және осы жүйе арқылы жаңа
синтаксистік бірліктің, яғни ықшамдалған синтаксистік бірліктің шыққанын
көруге болады. Қоғамдағы қарым-қатынас жасаушы коммуниканттардың бірыңғай
етістік баяндауыштарды алып тастап сөйлеу құбылысы тілде жаңа тілдік
синтаксистік бірліктің пайда болуына ықпал жасап отыр. Бұл да белгілі бір
заң жүйесінде жүзеге асады. Тілдік заңның екінші бір қасиеті – тұрақтылық.
Белгілі бір тұрақты шарттар болғанда, құбылыстардың қайталанып келуі, ондай
құбылыстардың жиі-жиі орын алуы тұрақты түрде іске асқанда және сол арқылы
тілдік құбылыстардың жиі болуы сол құбылысты заң дәрежесіне көтереді.
Мысалы, тіліміздегі есімшенің өткен шақ (-ған, -ген) және көсемшенің өткен
шақ (-а, -е) тұлғаларының тілімізде тұрақты түрде барғанмын - барғам,
келгенмін - келгем, бергенмін - бергем, жазғанмын - жазғам, барамын –
барам, сүйемін - сүйем, жүремін – жүрем деген тұлғада қысқарып келуі
тіліміздегі барлық етістікке тән және олардың тұрақты түрде осылай
ықшамдалып қолданылуы үнемдеудің заң екенін нақтылай түседі.
Заң материалдық дүниенің негізгі белгілері мен даму үрдісін анықтайтын
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы, ал құбылыс – шындықтың сыртқы
жақтарын көрсететін нақты жағдай, қасиет немесе процестер. Құбылыс үрдіске
айналса, заңдылық тудырады. Кейде заңның нәтижесінде белгілі бір құбылыстар
туындап жатады. Олай болса, бұл екеуінің байланысты – диалектикалық
байланыс. Сондықтан да үнемдеу – заң, ал бұл заңмен байланысты құбылыс –
ықшамдау құбылысы. Ойлау – үнемі дамып отыратын процесс, сондықтан ол
категориялар мен заңдардың ішкі арақатынасын объективті деп санайды.
Өйткені диалектика, таным теориясы және әдісі бір-бірімен тығыз байланысты,
объективті дүниенің мазмұнын беретін ілімдер. Сол себептен диалектиканың
заңдарын объективті түрде зерттей отырып, оларды ұғынуда ішкі байланыстар
мен қайшылықтарға зер салған жөн. Сонымен қатар диалектиканың кез келген
заңы мен категорияларына мысалдардың жиынтығы деп қарауға жол бермеу қажет.
Шындық өрістей келе қажеттілікке айналады. Расында да, тілдік бірліктерді
үнемдей қолдану қазіргі заманда қажеттілікке айналып, тіл білімінің бүкіл
саласын қамтып отыр [1;7-8].
Сөйлеуші баяндау үстінде сөзін аяқтамай кілт үзуіне байланысты
қазақта сөзін жұтып қойды деп атаушылық дұрыс болған болар еді, бірақ
тілдік қолданыстағы сөз жұтудың мазмұнына сөйлем, тұтас суреттің де
сиятындығын ескеріп, орыс тіл біліміндегі недоговорение, усечение
дегеннің орнына өз тіліміздегі жатық, дайын тіркесті қолданып отырмыз. Оның
үстіне бұл тіркестің концептуалдық метафора болатын мүмкіндігі бар сияқты.
Ал концептуалдық метафораның ғылыми стильде тіпті терминдік
мәнде қолданылып жүргені көпшілікке мәлім [3; 121].
Орыс ғалымы А.П.Сковородников сөз жұтудағы мұндай аяқталмаған
сөйлемдердің, негізінен, көркем стиль мен публицистикалық стильде көбірек
қолданылатынын зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында анықтайды. Оның ойынша,
ғылыми стильде сөз жұтудағы аяқталмаған сөйлемдердің кездесуі окказионалдық
құбылыс болмақ, бір сөзбен айтқанда, ғылыми стильге тән емес.
Қазақ тіл білімі үшін ғалымның бұл пікірі қаншалықты тұжырымды екені әзірше
белгісіз. Бұл мәселе болашақтағы зерттеушілеріміздің еншісіне қалып отыр.
Аяқталмаған сөйлемдердің, сонымен бірге авторлық стильде, көркем және
публицистикалық стильде апозиопезистің айрықша стилистикалық мәнер түзе
отырып, қоғамның прагматикалық мәселелерінің сырын ашуға ықпал ететінін
Д.Әлкебаева көрсетсе, олардың көркем стильдегіавтор тілінде де, кейіпкер
тілінде де, мысалы, диалог, монолог ішінде де ұшыраса беретінін
А.П.Сковородников көрсетті. Оның ішінде сөз жұтудың көркем шығармадағы
кейіпкердің диалогі монологінде кездесуі 90 пайыздық көрсеткішке ие екен.
Демек, авторлық баяндау тілінде мұндай тұлғалы сөйлем көп ұшыраспайды.
Тілдік материал жинаудағы қарастырылған көркем шығармада кездесетін
апозипезистер ғалым пікірінің дұрыстығына әзірше күмән келтірмейді [3;122].
Синтаксистік актуальсыздану (деактуализация) – актуальдануға
(актуализация) қарама-қарсы құбылыс. Бұл сөйлеу актілеріндегі нақты сөйлем-
айтылымдардың құрамындағы қандай да бір бөліктердің, яғни мәтіндегі нақты
сөйлем мүшелерінің, сөздердің айтылмай түсіріліп қалуы болып табылады.
Соған орай синтаксистегі сөйлем табиғатын контекстік және
жағдаяттық бөліктерінің актуальданбай түсіп қалуы маңызды мәселе болып
табылады. Осы құбылыстың нәтижесінде қалыптасқан сөйлемдерде, тілдік
модельдерде, сол компоненттердің орнының түсіріліп қалуының тілдік
табиғатын ашып көрсету көп қырлы синтаксис ғылымы үшін өзекті тақырыпты
құрайды.
Бұл, бір жағынан, сөйлеуде сөйлемнің пайда болуының, екінші жағынан
сөйлемнің актуальды мүшеленуінің, сөйлемнің функционалды перспективасының
зерттеу нысаны болса, сонымен қатар даму барысында синтаксистің құрылымдық,
мағыналық аспектілеріне де өз ықпалын тигізеді. Алғашқы
психолингвистикалық зерттеулердің құзырындағы тақырып болса, екіншісі
сөйлеу синтаксисінің, тілтанудың зерттеу нысанына енеді. Сондықтан алынып
отырған тақырып осы ғылым салаларының тоғысқан тұсынан пайда болады. Осы
құбылыстардың бәрін бір арнаға жинақтап, өрбу барысы бойынша реттеп,
қалыптасы себептерін және одан туындайтын жағдайларды түгелдей қамтып
анықтау бұл тұрғыдағы көптеген контекстік және тілдік мәселелердің мәнін
тереңдетіп, жүйелі түрде ашып бере алады [4;3].
Синтаксистік актуальсызданудың мәні, оның пайда болу себептері және
қалыптасуы. Сөйлемдердің тілтанудағы синтаксис ғылымының басты зерттеу
нысаны бола отырып, тілдегі барлық деңгейлердің ішіндегі ең басты бірлік
және сонымен қатар тілді шартты таңбалардың құрастырмалы жүйесі ретінде өз
аясына алып қарастыратын семиотикалық тұрғыдан келгенде толық таңба болып
табылатыны белгілі.
Актуальсыздану құбылысы - сол тілдік жүйедегі синтаксистік
бірліктердің ішінде тек сөйлемдердің құрастырылуында ғана болатын үрдіс.
Яғни, бұл құбылыс тек қана сөйлемдерден көрініс беріп, күнделікті болып
жататын сөйлеу, мәтін жасау әрекеттерінде жүзеге асып отырады [4;6].
Сөйлеуші адам комуникативтік үрдістегі нақты, жеке сөйлемдердің
айқындайтын басты тұлға болып табылады. Мысалы, алдымен сөйлеуші адам
белгілі бір ойды өзгелерге хабарлап айтуды мақсат етеді екен дейік. Бұның
өзі оның сол жерде айтып отырған ойын неғұрлым маңызды деп есептеп, оны
актуальдандыруға қажетті деп тапқандығының белгісі болады. Сондықтан кез
келген айтылған ой сөйлеуші тарапынан ғана тыңдаушылар үшін актуальды
болады, сөйлеуші оны актуальды деп таппаса, ол ой айтылмас еді. Сөйлеуші
тұрғысынан келегенде жарыққа шыққан ой қашан да актуальды. Бірақ
тыңдаушысыз сөз жетім. Келесі кезектегі актуальдылық енді тікелей
тыңдаушыға байланысты.
Сөйлеуші сол актуальды деп тауып, айтайын деген ойының жалпы мазмұнын
мәтін түзу барысында неше сөйлемге сыйғызады, өз ойын жеткізу үшін сөйлеуші
қандай сөздерді іріктеп алады, сөйлем құрастыру барысында ол қандай
сөздерді айтпай тастап кетеді – міне, бұл мәселелердің бәрі де ойдың сыртқа
шығуы кезінде сөйлеушінің өз ықтиярында болады.
Сөйлемге тән негізгі белгілердің бірі интонация болып табылатыны
белгілі. Осы фразалық интонацияның кешенді құрылымында әрқашанда
бірігіп әрекет ететін компонеттері мен құралдары арқылы сөйлемдегі ой
бөліктерінің маңыздылығы, актуальдану деңгейі және керісінше, маңызсыз
екендігі, актуальсыздануының дәрежесі белгіленеді.
Сөйлемнің комуникативтілігіне енетін келесі бір құбылыс - ондағы
сөздердің орын тәртібі. Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі сөйлемнің
коммуникативтік қызметіне байланысты. Жоғарыдағы айтылған интонациялық
құралдар тәсілі сияқты белгілі бір ауызша және жазбаша мәтіндегі сөйлем-
айтылымның құрамындағы жекелеген сөздердің, сөйлем мүшелерінің орын
тәртібі, орналасу реті де нақты контекст пен жағдаяттар бойынша анықталып
отырады. Сонымен синтаксистік актуальсыздану құбылысы, ең алдымен,
сөйлемнің комуникативтік табиғатынан, коммуникацияның өзіндік
заңдылықтарынан шығады. Яғни, актуальсыздану нақты мәтіндердегі
коммуникативтік белгілі бір мақсат мүдделер көзделуі бойынша пайда болатын
құбылыс болғандықтан, оны тілдегі бірден-бір коммуникативтік бірлік –
сөйлемдерден ғана табамыз.
Актуальсызданудың, сол арқылы сөздердің сөйлемнен түсірілуінің
көрінісі күнделікті болып жататын тілдік қарым-қатынас барысында
контекстерде қолданылған жеке сөйлем-айтылымдардан табылып отырады. Бұл
орайда сөйлемдердегі интонациялық құралдардың пайдалануы, сөздердің орын
тәртібінің өзгеруі және сөздердің түсірілуі, айтылмай қалуы, алынып
тасталуы немесе қосылуы, қайталануы, басқа сөздермен алмастырылуы, орнына
есімдіктердің жұмсалуы немесе сілтеніп, нұсқалып көрсетілуі т.б. құбылыстар
актуальдану не актуальсыздану анықтап көрсететін негізгі көрсеткіштер
болады[4; 7].
Актуальсыздану құбылысы және синтаксистің аспектілері. Актуальсыздану
синтаксистік деңгейлерді қамтып жататын және контекстік тұрғыдан шешілетін
мәселе ретінде қарастырылады.
Бұдан әрі актуальсыздану құбылысының дамуындағы алғашқы көріністерді
және сөйлеудегі бір-бірімен өзара деңгейлес бірліктерді айырып алу үшін
сөйлем және айтылым ұғымдарының ара қатынасы мен ерекшеліктерін айқындап
алу керек болады. Бұл ерекшілік алдымен тіл мен сөйлеуді қарсы қоюдан
туындайды: тіл дерексізденген жүйе ретінде, ал сөйлеу нақты тізбек ретінде
танылады.
Сөйлемге құрылымдық аспектіден назар салсақ, ол белгілі бір
құрылымдық модель ғана болса, семантикалық аспектіден келгенде жай
мағыналық модель ғана бола алады.
Енді мағыналық аспектіден келгенде, яғни сөйлемнің семантикалық
ұйымдасуын қарастырғанда, бұл үлгі бойынша сөйлемді синтаксистік
қатынастардың (синтаксистік мағыналар) торлары ретінде қарастыруға болады.
Актуальсызданудың семантикалық жағына назар үшін немесе оның
мағыналық жағынан ерекшелігін қарастыру үшін қандай тұлғалар мен
мағыналардың (сөйлем мүшелері, позициялар, актанттар) түсірілгенін білумен
қатар, нақты қандай сөздердің, сөз тіркестерінің актуальсыздану арқылы
сөйлем құрылысынан түсірілгенін айқындаудың да маңызы бар. Егер ол сөзді
контекстен, не жағдаяттан белгілей отырып, сол бойынша нақты қалпына
келтіре алмасақ, онда предикаттың мағыналық тіркесімділігі мен
байланысымдылығына сүйену қажет болады. Актуальсыздану нәтижесінде
түсірілген сөздер нақты сөйлемнің тізбегінде болмаса да, сөйлемнің айтайын
деген мағынасы сөйлеушілер үшін, не мәтінді оқып отырған адам үшін белгілі
болып тұрғанымен, сол маңызсызданған компоненттіғ нақты көрінісін, нақ өзін
тауып алу актуальсыздану құбылысын одан әрі зерттеуде қажетті болатын
шарттардың бірі болып табылады. Бұндай жағдайларда толымсыз сөйлемдердің
сол толымсыздығын, актуальданбай қалған сөйлем мүшелерін нақты сөздер
бойынша іздестіріп, олардың өзін тауып алу арқылы сөйлемді белгілі бір
дәрежеде қалпына келтіруге болатыны белгілі. Немесе толымсыз сөйлемді
толымдыға айналдыру тәрізді контекст бойынша жүргізілетін тәжірибенің
актуальсыздануды пайда болу заңдылықтарын белгілеудегі құндылығы жоғары
болады.
Ал синтаксистің коммуникативтік қырының күрделі бір мәселесі – бұл
деңгейде енді ашықтан ашық сүйенетіндей тұлғалар да, мағыналар да жоқ
екенін айтуға болады: сөйлем мазмұны сөйлеудің пайда болуының ең бастапқы
терең қабатында болатындықтан, тұлғалар (конструкция) мен мағыналардан
(пропозициялар) мүлде тәуелсіз болады, сөйтіп оның өзі жеке алғанда,
тұлғаларсыз және мағынасыз, формасыз субстанция құрайды.
Синтаксистік актуальсыздану құбылысын да әдеттегі сөйлемнің актуальды
мүшеленуі қарастырылатын, айтылымның функционалды перспективасы
айқындалатын коммуникативтік деңгейден бастау алады деп түсінуге болады.
Ақпараттық икемделу өлшемі бойынша нақты сөйлемдегі ой мазмұнының
ақпараттық кешенін құраған бөліктердің сатылы түрде бірінен-бірі маңызды,
бірінен-бірі маңызсыз болып, осы маңызды-маңызсыздық бойынша иерархияға
орналасады деп түсінер болсақ, сөйлемдегі айтылған ойдың ең маңызды бөлігі
прагматикалық шың болады. оны, әрине, сөйлемнің ең бір жоғары дәрежедегі
актуальданған компоненті деп те түсінуге болады, шындығында олай болса,
прагматикалық шыңды сөйлемнің ремасынан немесе ремалық бөлігінің құрамынан
іздеу керек екендігі сөзсіз. Актуальсызданған компоненттердің осы айтылған
прагматикалық шыңға тікелей қарама-қарсы сипаты бар.
Сөйлем құрылымынан түсірілген бөліктер контекст бойынша сол сөйлемдегі
ой мазмұнының толымды түрде жеткізілуі үшін нақты ақпараттық кешеніне
нұқсан келтірмейтіндей деректер болып табылады. Мысалы, оларды контекст
немесе жағдаят бойынша тауып алып қалпына келтіріп, толымсыз сөйлемдерді
толымдыға айналдыру нақты жағдайларда қажетсіз бір артық жұмыс болып шығуы
керек немесе актуальсыздану құбылысын басқа жайлардан ажыратып алу үшін
басты меже ретінде қолданылып отырады [4;6-7].
2. Қазақ тіліндегі үнемдеу заңының көріністері
Ықшамдалу құбылысының тілге әсері тілшілер тарапынан жан-жақты
құзығушылық тудырып келеді. Ықшамдалу мәселесінің қазақ тіл білімінде
зерттелуі негізінен тілдік деңгейлермен байланысты болды. [5; 83].
Профессор Нұржамал Оралбайқызы ықшамдалу заңдылығы жайында былай
дейді: Грамматикалық құрылыстың жетілуінде тек қана күрделену заңдылығы
орын алса, онда тілдің қиын, ауыр тілге айналуы мүмкін. Міне, мұндай
жағдайда жібермейтін тілде екінші заңдылық бар. Ол – ықшамдалу, үнемдеу
заңдылығы. Ол ғылымда законы экономии, принцип экономии деп талып жүр.
Бұл заңдылықтың негізі – ойды барынша қысқа жеткізу. Ойды жеткізуге тиісті
тілдік элементтердің санын да, дыбыстық. Морфемдік құрамын да қысқартуға
ұмтылу – осы заңдылықтың негізгі принципі.
Берікбай Сағындықұлы Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиясы
негіздері атты монографиясында Үнемдеу заңы тақырыбында біраз
мәселелердің басын ашады. Ғалым Үнемдеу заңы қашанда тілідк элементтердің
айтуға жеңіл болуын, сөйлеу органдарына күш түсірілмеуін көздейтіндігіне
байланысты деп, үнемдеу құбылысының тілдік бүкіл жүйесінде – фонетикада,
лексикада, морфологияда, синтаксисте көрініс табантындығын айтады. Ғалым
сөздердің құрамындағы дыбыстардың түсіріліп айтылуын тарихи тұрғыдан
негіздей келе, Түспейтін дыбыс жоқ, дауыстылар да, дауыссыздар да
фонологиялық жүк атқармағанкезде әлсіреп, сөз құрамынан шығып қалады деп
тұжырымдайды [5;86].
Ықшамдалу құбылысы бүгінде жаңа зерттеулермен толығып, жан жақты
зерттелу үстінде. Бұған үлес қосып жүрген тілшідерден З. Әділова, Г.
Қондыбаева, Г. Айғабылова, Ж. Баймұрынов, Г. Төлекова, Ж. Жүнісова және
т.б. атауға болады. Аталған тілшілердің зерттеулерінде ықшамдалу сөйлеу
әрекетімен, психологиямен, тілдің даму тарихымен және фонетика, лексика,
морфология, синтаксис сияқты салаларда тілдік бірліктердің өзгерістері
арқылы көрінуімен байланыстырыла зерттелген.
Қазақ тіл білімінде ықшамдалу құбылысы белгілі бір дәрежеде
зерттелген. Десек те, ықшамдалу әр зерттеушінің негізігі нысанына қытысы
тұрғысынан жаңа түрде қарастырылғандықтан, бұл құбылыстың жеке нысан
ретінде алынып, тілдегі көріністері жүйелі түрде қарастыру – қазақ тіл
білімінің бүгінгі өзекті мәселерінің бірі [5;87].
Қазақ тіл білімінің синтаксис саласында сөйлемдердің алуан түрлері
зерттеліп, тілші-ғалымдардың көптеген жетістіктерге қол жеткізгені уақыт
озған сайын зерттеу жұмыстары күрделеніп, толығып келе жатқанынан
байқалады. Десек те, ғылымның аты – ғылым, сондықтан әлі де болса тілші-
ғалымдардың зерттеу нысанынан қалыс қалып жатқан құбылыстары көп.
Солардың бірі – апозиопезистер немесе сөз жұту. Олай дейтініміз, сөз жұту
орыс тіл білімінде біршама қарастырылғанымен, қазақ тілінде әлі қолға
алынбай келеді. Оған бұл жайындағы арнайы еңбектердің қазақ тіл білімінде
кездеспейтіндігі - дәлел, бірақ тілші-ғалымдар мұндай құрылымды
сөйлемдерге мүлде үңілмеді дей алмаймыз. Аз да болса, ұшырасып жатады.
Айталық, Д.Әлкебаеваның филология ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясында бұл мәселе сөз етілген.
Қазақ тіл білімінде осы турасында жарық көрген еңбектердің
тапшылығынан, біз орыс тіліндегі еңбектерге сүйенеміз, соларды тікелей
басшылыққа аламыз.
Ғалымның ойынша, мұндағы жұтылудың фактісі айтылудың, яғни сөйлеудің
атрибуты болмақ, тілге тән емес. Бұлар өзінің құрылымдық схемасы және
өзіндік грамматикалық ерекшеліктері анықталмай, орыс тілі синтаксисінде
сөйлемнің ерекшк типі бола алмайтындығы, ондай сөйлемдердің құрылымдық және
интонациялық жағынан аяқталмаған болып келгендігі, эллипсистенген
сөйлемдерден, біріншіден, интонация тиянақсыздығымен, екіншіден, құрылымдық
шегінің (ограничение) болмауымен ажыратылады екен.
Осы жерде эллипсистің сөйлемдегі қызметі жөнінде айта кеткен дұрыс.
Профессор Х.Нұрмұқанов, дәл мағынасында айтқанда, сөйлемді толық түсінуге
нұқсан келтірмейтін бір сөздің түсіп қалатынын, мұндай эллипсистің белгілі
мақсатты көздей отырып пікірді ықшамдау, ыңғайластыру, қысқарту үшін
қолданылатынын өз еңбегінде арнайы көрсете кетеді. Ал кейбір теориялық
еңбектерде эллипсистің ерекшелігін түсіндіруде бір ғана сөз емес, тұтас
сөйлемнің де белгілі мақсатта түсіп қалатындығы айтылады. Мұндағы мақсат
өзінен-өзі ұғыныңқы жайтты қайта қайталап жатпай-ақ логикалық жақтан меңзеу
екені белгілі. Алайда, тұтас сөйлемнің немесе алдын-ала белгілі болған
шындықтың көркем шығармадағы өйлем құрамынан кенеттен ығысып шыға беруіне
ғана назар аудару апозиопезис пен эллипсистің шекарасын жымдастырып
жіберетіндігі ескеру қажет. Сондықтан эллипсиске берілген анықтаманы Х.
Нұрмұқановтың белгілеген шарты негізінде қабылдаудың ғылыми-практикалық
маңызы орасан зор болмақ. А.П.Сковородниковтың пікірі де осы жерден
түйіседі, яғни сөз жұтудағы үзілу немесе апозиопезистің эллипсистен негізгі
айырмасы интонация тиянақсыздығы мен құрылымдық шегінің болмауында екен.
Бір қарағанда, эллипсис пен апозиопезиске де сөз жұту тән. Десек те,
эллипсисте құрылымдық шегі мен интонация тиянақтылығы біршама айқын, ал
апозиопезисте бұл аталған белгілер едәуір күңгірт. Дұрысында, апозиопезисте
сөйлеммен қабат үлкен бір синтаксистік желі жұтылады. Сонда интонация
тиянақсыздығы мен құрылымдық шегінің солғындауына осы фактор әсер
ететініне көз жеткізе бастаймыз.
Жоғарыда сөз жұту эллипсиске де, апозиопезиске де тән дегенді айттық,
бұдан сөз жұтудың да ықшамдаудың, яғни үнемдеу үдерісінің нәтижесі екені
келіп шығады. Осы турасында Р. Қиянованың Синтаксистік категориялардың
ауысуы тақырыбында қорғалған кандидаттық диссертациясында үнемделу
заңдылығының фонетика, лексика, морфология саласында да сөз болғанымен оның
синтаксистегі өзіндік белгі , ерекшеліктері осы күнге дейін нақты
көрсетіліп, дәл айқындала қоймағаны айтыла келіп, синтаксистік
категориялардың ауысуы тілдік фактілермен дәлелденіп көрсетілген. Ал
апозопезис жайлы, тақырып ауқымы көтермейтіндіктен, сөз естілмейді. Демек,
апозиопезис – қазақ тіл білімі үшін арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізуге
келетін ауқымы кең, тың мәселе [3;121-122].
Үнемдеу үдерісінен келіп туатын сөз жұту, әрине, жеке адамның
психикалық жай-күйіне байланысты.Мұның, сырт қарағанда, ғылыми-практикалық
маңызы жоқ сияқты болып та көрінеді. Алайда, мәтін түзім үдерісі тұрғысынан
қарасақ, бұл құбылыс – бақылауға келетін құбылыс. Мәтін сипатын ашуға қажет
құбылыс. Д.Әлкеева мәтін мен дискурста апозиопезис сияқты аяқталмаған
сөйлемдердің синтаксистік компонентттері түгел қатысқан сөйлемдерден
коммуникативті-прагматикалық және эстетикалық бағдары еш кем
түспейтіндігіне баса назар аударған. Сондай-ақ апозиопезистің тағы бір
ерекшелігі ретінде адам психологиясына тікелей байланыстылығын, яғни адам
санасына ықпал еткен хабардағы тілдік сигналдар оның жеке физиологиялық
болмысынан тежегіш күштерге иеболатындығымен дәлелдейді. Осы тұстан келіп
сөз жұту мәтін лингвистикасымен астасады. Өйткені сөйлеудің өзі
психолигвистикада сөйлеу ниетінен (интенциядан) мәтінге (дыбысталатын
немесе жазбаша) көшу үдерісінің жиынтығынан барып жарыққа шығады.
Енді көркем шығармалардағы сөз жұтуды қарастырып көрейік.
- Содан қойшы, екі жылдан аса жүріп оны бітіріп алдым. Сонан мені
жолдамамен Ақтөбе облысына жібергені...(Н.Ақышев)
- Өз басыңда да бар нәрсе, соның барлығын тізбелей беріп қайтейін...
(Н.Ақышев)
Диалогпен келтірілген екі мысалдың екеуінде де сөйлем аяқталмаған,
сөз жұту бар. Бірінші мысалда айтсам ба, айтпасам ба деген сияқты
сөйлеуші психикасының құбылуы есебінен сөз соңы жұтылады. Ал оның аяғы
кейіпкердің өткен тағдырының күрт өзгеруімен ұштасып жатқандығы сияқты ұзақ
та бір сарынды баяндаумен жалғасатын болғандықтан, айтпауға алдын ала
ниеттенеді немесе әңгімесінің одан әрі тек өз тағдырын жазғырудан ғана
тұратындығын (арнайы айтып жатпай-ақ) тыңдаушыға сөз жұту арқылы аңғартып
алады. Екінші мысал да солай: тыңдаушының өз басында бар жайтты қайталап
жатуды артық деп санағандықтан, сөйлем аяқталуы өзінің әдепкі райын кілт
өзгертеді. Сөйлеуші психикасы іштей кедергілерге тап болып, нәтижеінде
дерексіздік арқылы деректіге апаратын өзгеше құрылымды сөйлем. Соның
салдарынан сөйлемнің құрылымдық шегі мазмұн жағынан тыңдаушы санасында
кеңейе түседі (өз жағдайын қысқа мерзім ішінде ойша шолып шығуы), сөйлем
интонациясы тиянақсызданады.
Сөйлеуші немесе белгілі бір ақпаратты хабар берушінің интенциясы
(біздің келтіріп отырған мысалымыздағыдай) тек сөйлеп тұрған уақыттағы
сыртқы эмоциясынан (қабақ шыту, күмілжу т.б.) ғана емес, дайын мәтіннен де
аңғарылады.
Көркем мәтінде автордың (авторлық баяндау) және кейіпкерлердің
(диалог, монолог) тілі бар. Ендігі бір қырынан қарасақ, осы екеуін де
жарыққа шығарушы – автор. Демек, авторлық баяндау да, кейіпкердің диалогі
мен монологі де – белгілі бір даралықтың, жеке стильдің жемісі. Ендеше
автор шығарманың өн бойында нені баян етсе де, оқырман психикасымен санасып
отырады. Оқырманның суреттеліп отырған жайтқа илануы үшін, психологиялық
дәлелдеменің нанымды өрілуіне баса көңіл бөледі де, В.П.Белянин айтқан
ықтималдықпен болжамдау және мағына мен мәннің жігін ажыратуға жеңілдік
жасайды. Осы жерден барып интенциядағы психологиялық дәлелдеменің үлкен
қызметі айқындалады. Сондықтан кейіпкерің аяқталмаған сөйлемін оқырман
ретінде біз де шығарманың сюжет желісіндегі автордың берген психологиялық
дәлелдемесі арқылы оқиға мазмұнына ойша шолу жасаумен толықтыра қоямыз.
Бір қызығы, сөз жұтудың көркем шығармадағы кейіпкер монологінде
диалогке қарағанда анағұрлым көбірек ұшырасады. Сондықтан мұны ерекше атап
өткен жөн. Өйткені монологте кейіпкер көбінесе өзіне өзі тіл қатады. Адам
психикасы өз ойын, өз интенциясын өзімен өзі тіл қатыспас бұрын танып
тұратын болғандықтан, ішкі тілмен қайталай бермей-ақ бас изеу немесе шайқау
тәрізді әрекеттерден әрі созбайды, яғни сөз аяғын жұтады. Мұндағы жұтылған
сөйлемнің құрылымдық шегін мөлшерлеп болмайды, өте кең, интонациясы
тиянақсыз.
Интенция немесе сөйлеушінің ниеті (нені айтқысы келген) ең алдымен
оның өзіне белгілі болады. Бұл сөйлеуші ойының айтылған сөздерге тәуелсіз,
дербес екендігін білдіреді. Сондай-ақ, алғашқы ой мағыналармен сәйкес келе
бермейді, демек, ойды сыртқа шығару үшін белгілі мағыналар конструкциясын
табу қажет.
Ойды ішкі сөзбен жанастыру, сыртқы сөздің мағынасымен жанастыру
дегенде, мынаны ескеру керек. Сөйлеуші не айтатындығы туралы ойын міндетті
түрде іштей қайталаудан өткізеді (бұл адам психикасында өтетін құбылыстар
болғандықтан, байқалмайды), келесі кезең айтылған сөз сол ойын дәл
түсіндіретін мағынамен сәйкес келуіне бағытталады. Себебі сөз бен мағына
бір-біріне сәйкесе бермейді (полисемия мен синонимдерді еске түсірейік).
Бір сөз ішінде бірнеше мағына болуы мүмкін (полисемия) немесе керісінше бір
мағына бірнеше сөзбен (синоним) берілуі мүмкін. Сөйлеуші осы жерде өз ойын
жарыққа шығармас бұрын оны тыңдаушы немесе оқырман дәл өзінің түсінгеніндей
қалбылдауы үшін, ең бірінші, образды бейнелерді іштей дайындайды және сол
образды бейнелерді нақты беретін мағыналар таңдайды. Бір сөзбен айтқанда,
ойдан сөзге өту жолында ойды мағынаға ұластырады, содан кейін ғана сол
мағынаны белгілі бір сөзбен ұштастырады. Бұлай етпеген жағдайда, ойды дұрыс
жеткізе алмаушылыққа соқтырады.
Сөз жұтудың көбіне-көп ауызекі сөйлеу мен көркем шығарма тіліне тән
екендігін байқауға болады. Жоғарыда айтылғанғылыми стильге апозиопезистің
тән еместігін А.П.Сковородниковтың пікірін келтірумен арнайы көрсетіп өткен
болатынбыз. Десек те, көркем шығармадағы автор тілінде кездесететін сөз
жұтудың бірінші мысалдағыдай көрінісі ғылыми стильде де ұшырасатынын жоққа
шығаруға болмайды. Көркем шығармаға шартты таңбалардың (т.б., т.с.с.
тәріздес) тән еместігін ескерсек, оның орнына (жалғасы бар екенін ескерту
түрінде) көп нүктенің қойылуын заңды дей алмаймыз. Ал ғылыми стильге,
керісінше көп нүкте емес, шарты таңбалар тән. Ендеше сөз жұту ғылыми
стильде де (әлсіз көріністе) кездесетін сияқты. Дегенмен, бұл әлі де
толығырақ зерттеуді керек етеді. Аталмыш мысалдағы жазушының үнемдеуді
қолдану себебін оқырман психологиясының жай-күйімен санасқандық деп
түсінген қажет. Өйткені кейіпкердің сол мазмұндас тағы қандай әңгімелерді
сөз етуі мүмкіндігін тізбелей берген болса, оқырманның тез жалығуына әкеліп
соқтыруы сөзсіз.
Ал сөз жұтудың публицистикалық стильде кездесуі, бұл стиьде жазылған
туынды тек автордың тек өз монологі екенін ескерсек, өзінен өзі түсінікті
болатыны да рас.
Сонымен, сөз жұтудың ойды ықшам түрде жеткізудің нәтижесі екенін
білдік. Бірақ, солай бола тұрса да, адам интенциясының өте күрделілігінен,
сөз жұтуда ойдың ықшамдалып, тыңдаушыға толық жетпеуі (егер интенцияға
сүйенсек) шартты түрде ғана екен. Бдан адам психикасының сөйлеу кезіндегі
қызметінің ұшқыр, шапшаңдығы келіп шығады да, сөйлеуші тарапынан жарыққа
шыққан кез келген сөз, сөйлем адам ойының таза психологиялық жемісі
екендігіне көз жеткіземіз. Айталық, жазушының өз баяндауында сөз жұту
арқылы нені айтқысы келгендігі контекстегі баяндалып жатқан суреттің
психологиялық жай-күйімен тығыз байланыста. Дұрысында, сөз жұтуға
итермелейтін фактор – психологизм.
Ойды ықшам түрде жеткізудің біздің көрсетіп отырғандарымыздан өзгеше
түрлері де бар. Оларға транспозиция, парцелляция және (бірыңғай мүшелерді
былай қойғанда) мақал-мәтелдерді де (аз сөзге көп мағына сыйдырушылық,
біреуге айтып басқаға немесе жалқыға айтып жалпыға меңзеу сияқты
құрылымдағы сөйлеушінің интенциясы жөнінде) жатқызуға болады. Бір ойдан
келесі ойды меңзеп шығарып алуға коммуникат жағдай жасайтын осындай
құрылымдар жайлы зерттеу жұмыстарымыз алдағы күндерде де жалғаса бермек
[3;123-124].
Бұл мәселелер жөніндегі қазақ және шет ел тіл біліміндегі синтаксис
саласын зерттеуші тілші-ғалымдардың пікірлері әр алуан. Сөйлемнің құрылуына
лингвистиканың, сонымен бірге белгілі бір деңгейде психологияның да қатысы
бар. Мұны сөйлемді зерттеген ғалымдар дәйім байқап отырған. Мәселен, А.
Байтұрсыновтың: Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу
айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға
тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын
келтіріп, қиындастырады, - дегенінен қандай құрылым болмасын сөз саптау
мәнерінен келіп шығады деген пайымын байқаймыз.
Сөйлем - адамның дүниетанымы арқылы қалыптасқан, өмірлік
тәжірибесінің негізінде коммуникативтік мақсатқа сай құрастырылып
шығарылған, белгілі бір ой мен пікір-тұжырымы және интонациясы бар
синтаксистік түзілім. Тілші-ғалымдардың негізгі тұжырымы осыны меңзейді.
Ендеше сөйлемнің қандай да бір құрылымда болуына адресант сөз саптау
машығының да қатысы бар.
Сөйлеуге психиканың қатысы қазақ тіл білімінде әр кезде ескеріп
отырды. Бұл ретте С. Аманжоловтың да мына пікірі қисынды айтылған:
екі кісінің басы қосылған жерде, көпшілік қатысқан жерде, сөйлем бірыңғай
біркелкі болмайды. Мұндай ойлар түрлі адамның сезген-сезгенінше, түйген-
түйгенінше беріледі. Ашуы (лебі), күлкісі, сұрауы, жауабы, қуанышы...тағы
сондай психологиялық жағдайлар да сөйлемге әсерін тигізеді, олар сөйлемнен
көрінеді. Неше түрлі ойдың құбылыстары неше түрлі сөйлем түрлерін тудырады.
Ашуланып айтқан сөз жайшылықта айтқандай болмайды; қуанып айтқан сөз
ренжігендей болмайды. Көңілдің күйімен парлап айтқан сөз кестеленіп,
дестеленіп кетеді де, оның ішкі құрылысы сол кестелі сөзбен сәйкестеніп
отырады. Мұндағы керекті мағынаны көңілдің күйі, ойдың тегеуріні тәртіптеп,
реттеп беріп отырады, - ғалым мұнан әрі сөйлемнің түрліше құрылымда келуін
нақтылай түседі.
Контекстен үзілмеген сөйлем, қанша жерден толымсыз болып келгенімен
де, сол контекст ішінде адресатқа толық қабылданады. Аз сөйлеушіліктен
шығатын толымсыз құрылымның мазмұн жағынан қалай да толық игерілетіндігін
Н. Сауранбаев та қолдаған. Толымсыздық, негізінен, бетпе-бет сөйлесуден
көрінеді. Осыған сәйкес, А. Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерінің керек болуы
мен керек болмауы дегенде, актуалдану және актуалсыздану (деактуализация)
құбылыстарын меңзегені байқалады. Синтаксистегі деактуализацияны арнайы
зерттеген А. Елеуованың мынадай пікірі бар: ... сөйлеу актілеріндегі нақты
сөйлем-айтылымдардың қандай да бір бөліктердің, яғни мәтіндегі нақты сөйлем
мүшелерінің, сөздердің айтылмай түсіріліп қалуы болып табылады. Соған орай
синтаксистегі сөйлем табиғатын контекстік және жағдаяттық тұрғыдан
қарастыратын зерттеулерде, сөйлем-айтылымның белгілі бір бөліктерінің
актуальданбай түсіп қалуы болып табылады. ...Актуальсызданудың негізігі
табиғаты предикативтіклік және контекстік-психологиялық сипаттағы
коммуникативтілік категорияларынан көрінеді. Актуальсыздану себебінен
хабардың қате түсілмеуі үшін интенцияның атқарар қызметі үлкен.
Психолингвистика теориясы бойынша сөз –сөйлеу ниетінен (интенциядан)
мәтінге (дыбысталатын немесе жазбаша) көшу үрдісінің жиынтығынан барып
жарыққа шығады.
Сөйлеу әрекеті өзгермеді. Сөйлеудің икемділігіне қарап тілді біреу, ал
сөйлеуді бірнешеу деп қарауға болады. Ақпаратты адресат толық қабылдау үшін
адресантта тілдік бірліктерді таңдау еркі бар. Бұл тұста адресант
адресаттың дүниетанымымен үздіксіз байланыста болып, үнемі санасып отырады.
Және ақпаратты тасымалдауға қажеті сөздерді ғана қолданып, өз ұйғарымы
бойынша маңызсыз деп тапқандарының аттап кетіп отырады. Алайда бұл –
сөйлемнің ұзақ я қысқалығын белгілімейді. Сөйлеу үлкен психологиялық
сараптауды қажет етеді. Сондықтан коммуниканттар коммуникативтік актіде
сөйлеу тіліне тән басқаша норманы, толымсыз сөйлемдерді, анағұрлым белсенді
қолданады. Толымды және толымсыз сөйлемдер де жарыққа шыққанға дейін
адресанттың сараптауына түсіп шыңдалып, коммуникативтік мақсатқа жауап
берерліктей дәрежеде мақұлданады. Демек, әрбір сөйлеу және оның нәтижесі
сөйлем – белгілі бір дайындықтың қорытындысы [6; 6-7].
Синтаксистік ықшамдауларды психолингвистикалық аспектіде қарастырған
Ж. Баймұрынов зерттеуінің мәні де ерекше. Ол еңбегінде кез келген
синтаксистік үнемдеудің лайықты факторлары болатынын ескерте келіп,
адамның көңіл-күйінің, эмоциясының сөйлеу әрекетіндегі үнемдеуге әсеріне
психолингвистикалық жақтан толық талдау жүргізеді, тағатталған сөйлемдер,
сөз жұту терминдерінің мәнін кеңінен ашып түсіреді.
Сөйлеу әрекетін оңайлату адамның психикасымен байланысты. Олай
болса, ықшамдау әрекеттерінен туындайтын тілдегі элизия, апакопа,
гаплология, метонимия, сіңісу, кірігу, эллипсис, толымсыз сөйлемдер,
ықшамдалу құбылыстары түп тамырын үнемдеу заңынан алады.
Тіл білімінде көрініс табатын заңдар туралы тұжырымдар бүгінге дейін
қалыптасып, бір ізге түсіп жүйеленбеген. Осы себептен көптеген
лингвистикалық еңбектерде заң ұғымының аясында қарастырылған ұғымдар
құбылыс, принцип, бірінде заңдылық деп әр түрлі көрсетіліп жүр.
Энциклопедиялық сөздікте тілдік (лингвистикалық) заңға берілген анықтаманың
жалпы мазмұны мынадай: Тілдік заң, лингвистикалық заң – белгілі бір тілге,
әр түрлі тілдерге немесе жалпы тілге тән ереже, заңдылық.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, дамуының ішкі заңдылықтарын
объективті заңдар ретінде қарау керек. Өйткені онда белгілі бір құбылыстың
ерекшелігі ашыла түседі. Заңның қалыптасуы жекелеген және нақты
құбылыстарды тани түсуге ықпал етеді, белгілі бір үрдісті айқындайды.
Мысалы, етістік баяндауыш түсіріліп, оның функциясының өзінің алдындағы
есім сөзге ауысуы есім баяндауышты сөйлемдердің қалыптасуына ықпал етеді.
Бұдан шығатын қорытынды, сөйлеушілердің етістікті түсіріп айтуынан есім
баяндауышты сөйлемдердің пайда болғандығын және осы жүйе арқылы жаңа
синтаксистік бірліктің, яғни ықшамдалған синтаксистік бірліктің шыққанын
көруге болады. Қоғамдағы қарым-қатынас жасаушы коммуниканттардың бірыңғай
етістік баяндауыштарды алып тастап сөйлеу құбылысы тілде жаңа тілдік
синтаксистік бірліктің пайда болуына ықпал жасап отыр. Бұл да белгілі бір
заң жүйесінде жүзеге асады. Тілдік заңның екінші бір қасиеті – тұрақтылық.
Белгілі бір тұрақты шарттар болғанда, құбылыстардың қайталанып келуі, ондай
құбылыстардың жиі-жиі орын алуы тұрақты түрде іске асқанда және сол арқылы
тілдік құбылыстардың жиі болуы сол құбылысты заң дәрежесіне көтереді.
Мысалы, тіліміздегі есімшенің өткен шақ (-ған, -ген) және көсемшенің өткен
шақ (-а, -е) тұлғаларының тілімізде тұрақты түрде барғанмын - барғам,
келгенмін - келгем, бергенмін - бергем, жазғанмын - жазғам, барамын –
барам, сүйемін - сүйем, жүремін – жүрем деген тұлғада қысқарып келуі
тіліміздегі барлық етістікке тән және олардың тұрақты түрде осылай
ықшамдалып қолданылуы үнемдеудің заң екенін нақтылай түседі.
Заң материалдық дүниенің негізгі белгілері мен даму үрдісін анықтайтын
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы, ал құбылыс – шындықың сыртқы
жақтарын көрсететін нақты жағдай, қасиет немесе процестер. Құбылыс үрдіске
айналса, заңдылық тудырады. Кейде заңның нәтижесінде белгілі бір құбылыстар
туындап жатады. Олай болса, бұл екеуінің байланысты – диалектикалық
байланыс. Сондықтан да үнемдеу – заң, ал бұл заңмен байланысты құбылыс –
ықшамдау құбылысы. Ойлау – үнемі дамып отыратын процесс, сондықтан ол
категориялар мен заңдардың ішкі арақатынасын объективті деп санайды.
Өйткені диалектика, таныым теориясы және әдісі бір-бірімен тығыс
байланысты, объективті дүниенің мазмұнын беретін ілімдер. Сол себептен
диалектиканың заңдарын объективті түрде зерттей отырып, оларды ұғынуда ішкі
байланыстар мен қайшылықтарға зер салған жөн. Сонымен қатар диалектиканың
кез келген заңы мен категорияларына мысалдардың жиынтығы деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz