Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған тұрғындар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
1. МЕМЛЕКЕТТІК АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ТЕОРЕТИКАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ
НЕГІЗГІ.
1.1 Әлемдегі азық-түлік тапшылығының 5
проблемалары ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 ЕАЭҚ-ғы азық-түлік қауіпсіздігін 16
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Жаһандану жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамытудың экономикалық24
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ АГРОЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
2.1 Ауыл шаруашылығының дамуы елдің азық-түлік қауіпсіздігінің 35
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Шағын кәсіпкерлікті дамытудың қазіргі уақыттағы 45
жағдайлары ... ... .
2.3 Жеке шаруашылықты жетістікке жеткізудің 54
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ АСТАРЫ
3.1 Басқару және оның ауыл шаруашылығы 68
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Мемлекет "Өрлеу" жобасын іске 81
асыруда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін жүзеге асыратын 90
саясат ... ... .
100
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы азық-тулік қауіпсіздігінің әдістері мен қағидаларын
қолданбастан, бүгінгі экономикалық шарттарда агроөнеркәсіп кешеніндегі
кәсіпорындардың алдында тұрған сапалы жаңа міндеттерді шешу мүмкін емес.
Соңғы уақытта агромаркетинг АӨК кәсіпорындарында кенінен жүргізіле бастады,
әсіресе, ауқымды нарықтары бар үлкен қалалардағы ірі агроөнеркәсіптік
кәсіпорындарда маркетинг бөлімінің құрылғаны анық байқалады. Жалпы, тамақ
өнеркәсібінің өнімдері адам үшін бірінші кезектегі қажеттілік деп
есептелгендіктен, бұрынғы кездері кейбір басшылар агроөнеркәсіп кешені үшін
маркетингтің рөлі мен маңызы аса қажетті емес деп бағалап, маркетингке жете
көңіл бөлмеді. Ал, қазір АӨК кәсіпорындарының мақсаттары менкәсіпкерлік
философиясы еркелкі болғандықтан, олардың маркетингтік және өндірістік-
өтімдік қызметтерге мұқтаждығы күшейді.
Нарықтарда сан қилы тауар түрлерінің көбеюі салдарынан
кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметін басқаруда маркетинг әдістері
мен қағидаларын қолдануға қажеттілік артып отыр. Себебі маркетинг айырбас
негізінде нарықтағы қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қанағаттандыруға
бағытталған қызметтің ерекше тұрі болып табылады. Кәсіпорынның нарықта
сәттілікке қол жеткізуі, ен алдымен, оның нарықтағы барлық өзгерістер мен
жаңа қажеттіліктерге жаңа өнімдер мен технологияларды игеру арқылы
қаншалықты жылдам әрі икемді жауап бере алатындығына және тұтыну
сұранысындағы белгісіздіктерге тез бейімделу деңгейіне тәуелді болады.
Кәсіпорындарда мүлдем жаңа басқару жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг
- қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың өндірістік-
өтімдік қызметін ұйымдастырумен басқарудың жаңа әдісі болып табылады. Бұл
әдіс бұрынғы әкімшіл-әміршіл жүйеде қалыптасқан пікірлерден мақсаты мен
міндеттері тұрғысынан едәуір ерекшеленеді.
Қазақстанда агромаркетинг жүйесін енгізу қажеттігі басқару теориясы
мен практикасын дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр.
Сонымен қатар, агромаркетинг жүйесі қоғамның даму бағдарын, уақыт пен
сыртқы ортаның ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, агромаркетинг
саласындағы батыс тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық
шарттарға сәйкес келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе агромаркетингтің
экономикасы дамыған елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық саясатының стратегиялық түпкі
нысанасы - отандық өндірісті ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның
өзіндік құнын әлемдік бәсекелестік деңгейден асырмау, халықты
экологиялықтаза азық-түлік өнімдерімен, ал өнеркәсіпті шикізатпен
толықканағаттандыру болып табылады.
Демек, экономиканың өсу келешегі, оның нарықтық қатынастар
жағдайындатүлей дамытылып, тиімділік деңгейінің мейлінше көтерілуі
өндірілгенөнімдерді өткізу проблемасын шешіп берумен тікелей байланысты.
Оның,әлемнің дамыған елдеріндегідей, азық-түлік нарығының арнаулы саласы
-ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу саласын құру, яғни тауарды
өндірушідентұтынушыға жеткізуді қамтамасыз ететін нарық
инфрақұрылымынқалыптастыру бүгінгі таңның ең өзекті мәселесіне айналып
отыр.
Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, қолданған және 3 қосымшадан
(приложение) тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК АЗЫҚ-TYЛІK ҚАУІПСІЗДІГІН ТЕОРЕТИКАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ НЕГІЗГІ
1.1 Әлемдегі азық-түлік тапшылығының проблемары
Бугінгі күні, қай мемлекеттіалсақта азық-түлік қауіпсіздігінкұқықтық
қамтамасыз ету үшін мықтымемлекеттік саясат, мемлекеттік басқару мен
реттеу жүргізілуі қажет.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекетік басқару органдарынын
қызметі мемлекеттің саясатын құрайтын белгілі бір бастамалардың негізінде
жүзеге асырылады. Мемлекеттік белгілі бір мақсатка жетуі үшін ішкі
бірлігін, негізгі кұрылымын, мәнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік
басқарудың қағидалары деп аталады.
Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі және
еліміздіңазық-түлік қауіпсіздігі ғана емес, мемлекеттегі қоғамдык-саяси
тұрақтылық та осылардың дамуымен тікелей байланысты. Әлемдік азық-түлік
нарығында туындаған дағдарыс пен оның салдары азық-түлік мәселесінің
өзектілігін бұрынғыдан да сәл ақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың
алдыңғы қатарына шығарды. Азық-түлік тапшылығы қаупін сезініп
түйсінгенәлемнің барлықелдері, қазір өздерінің аграрлықсаясатын шұғылқайта
қарап, тиісті өзгерістер енгізіп жатыр. Әсіресе өндіріс көлемін арттыру мен
ішкі азық-түлік нарығын тұрақтандыру мақсатындағы мемлекетті реттеу және
қолдау көрсету рөлін күшейтуге рекше мән беріліп отыр.
Әлемдік экономиканың бір бөлшегі ретінде дүниежүзілік азық-түлік
нарығындағы жағдай Қазақстан экономикасы да ықпал етіп, ішкі азық-түлік
нарығында көрініс тапты. Бұл әсерді біз негізгі азық-түлік тауарлары
бағасының күрт қымбаттауы мен сыртқы нарықка жаппай экспортталуы
нәтижесінде ішкі қордың күрт азаюынан байқалды. Уақытында алдын алу
шараларын қолданып, біз жалпы ішкіазық-түлік нарығының тұрақтылығын сақтап
қалдық. Дегенмен, осы жағдай біздің аграрлық саланың "әлсіздігін", әлемде
орын алатын қауіпті құбылыстарға төтеп беретін ешқандай мүмкіншілігінің
жоқтығын тағы бір рет ашып көрсетті. Біздің ел үшін әлемдік дағдарыстын
әсерін дәл болжаған Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына арнаған
биылғы жолдауында аграрлықсаланы оданәрі дамыту қажеттігіне ерекше назар
аударып, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты нақты
тапсырмалар берді.
Әлемдік азық-түлік нарығы қиын жағдайды бастан өткені жақан қазіргі кезде,
бұрын қалыптасып қалған стерсптерді қайта қарап, бұл тапсырмаларды орындау
үшін мәселенің жаңа қырынан қарау үшін саладағы қызметтің стратегиялық
бағыттарын заман талабына сай қайтаөзгерту қажет. Дегенменбұлқазіргі
стратегиялық бағытымызды толықтайқайта өзгерту дегенді білдірмейді, біз тек
соңғы жағдайларға байланысты ішінара түзету енгізуіміз керек. Сондықтан
бұрын жасалып, қазір жүргізіліп жатқан мемлекеттік аграрлық саясатты
жалғастыра отырып, біз оны жағдай калай өзгерген кезде де еліміздің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндей жаңа мазмүнмен толықтыруға
тиіспіз.
Егер жеке-жеке алсақ, егін шаруашылығында ауыл шаруашылық дақылдары көлемін
диверсификациялау ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл арада біз бір жағынан
әр аймақтың табиғи-климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, сол аймаққа ең
тиімді деген дақылдарды таңдауымыз қажет, екіншіден, қазір ішкі нарықтың
сұранысы толық қамтамасыз етілмей отырған дақылдарды жеткілікті мөлшерде
өсіруді қамтамасыз етуге тиіспіз. Мұны ынталандыру үшін мемлекеттік реттеу
және қолдау шаралары пайдаланылуда. Атап айтканда отандық өндіріс ішкі
нарықтың сұранысын қамтамасыз ете алмай отырған майлы дақылдарды, жеміс-
жидек пен бақша өнімдерін,қант қызылшасы, күріш пен жүзім өсіруге берілетін
субсидия мөлшері елеулі ұлғайтылды. Бұл шаралар қазірдің өзінде нәтижесін
бере бастады. Тауар өндірушілер биылдың өзінде майлы дақылдардың алқабын
191,7 мың гектарға немесе 28,5 пайызға, жеміс-жидек, бақша және жүзім егу
көлемін 4,7 мыңгектарға немесе 10,3 пайызға, қантқызылшасын егуді 5,6 мың
гектарға немесе 40,9 пайызға көбейтті. [1, 78 б.]
Егіншіліктің ең басты проблемаларының бірі топырақ құнарының азаюы екенін
ескере отырып, алдағы уақытта біз құнарлылықты қалпына келтіру мен
арттыруға ерекше мән беретін боламыз. Осы мақсатта келесі жылдан бастап
топырақ құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға ынталандыру шараларын
қолға алу, бұл үшін осы мәселені бөлек бюджеттік бағдарлама ету жоспарланып
отыр. Осы шара арқылы біз топырақты минералды тынайтқыштар арқылы
құнарлаңдыруды екі есеге арттырамыз. Бұл үшін отандық зауыттардың минералды
тынайтқыштарды ішкі нарыққа қажетті мөлшерде өндіруі мен оны ауылдағы тауар
өндірушілерге жеткізуді қамтамасыз ету мәселесі қазір жан-жақты
қарастырылып жатыр.
Ішкі нарықты бақшаөнімдеріменқамтамасыз ету мәселесі әлі де егін
шаруашылығының ең осал тұсы болып қалып отыр. Бақшадақылдарын өндіру көлемі
тұтастай алғанда еліміздің қажеттілігін толық жабуға жететінін сараптама
көрсетіп берді. Бірак, маусымаралык кезеңде аталған өнімдердің тапшылығы
туындап, бұлөз кезегінде бағаның өсуіне,сол арқылы инфляция көрсеткішінің
артуына себеп болады. Біз бұлмәселені шешуді өнім сақтайтын қоймаларды
салу, бақшадақылдарын өсіретін жылыжайларды арттыру арқылы шешуге болады
деп жоспарлап отырмыз. Қазір республика бойынша барлық жылыжайлар
қажетгіліктің 4,3 пайызын ғана құрайды, соныменқатаркөконіс-жеміс сақтайтын
қоймалардың тапшылығы да білініп отыр. Сондықтан мемлекеттік реттеу
жәнеқолдау шараларын дәлосы проблемаларды шешуге бағыттау жоспарланған.
Атап айтканда, "Қаз-Агро"Ұлттық Холдингі" АҚ жаңа жылыжайлар
менбақшаөнімдерін сақтайтын қоймаларды салу менбұрынғыларын қайтажөндеуге
арналғанжәне оларды арнайы құрал-жабдықтарменжабдықтауға бағытталған бизнес-
жобаларды жеңілдетілгеншарттарменқаржыландыру да. Шаруашылықтардың сұрауы
бойынша бұлшара тікелей қаржыландыру әдісіменде, техниканы лизингке беру
әдісіменде іске асырылып жатыр. Қолға алынған осы шаралар енді 5-6 жылда
ішкі нарықты көкөніс өнімдеріменжыл бойы үздіксіз қамтамасыз етуге
мүмкіндік бермек. Біз қазірдәл осындай шараларды жеміс-жидек пенжүзім
өсірусалаларында да қолдануды жоспарладық. Бүгінде бар баулар
менжүзімдіктердің басым бөлігі ертеде егілген, ағаштар қартайғандықтан
өнімділігі төмен. Осыған байланысты жаңа плантациялар егуді өрістетіп,
оларды жеміс беретін шағына дейін күтіп баптауға мән беру керек. Бұл арада
біз дақылдарды күтіп-баптау мен жемісті жинауды механикаландыруға және
замануи агрөтехнологияларды кенінен пайдалануға мүмкіндік беретін
интенсивті бауларды көбейтуге басты назар аударатын боламыз. Ауыл
шаруашылығы дақылдарын өндіруді дамытудың үлкен мүмкіндігі егін егудің
ылғал жәнеқор сақтау технологияларына жаппай көшуде жатыр. Қазір егістік
жерлердің 50 пайызға жуығы осы технологияларменөңделеді. Ол үшін бірінші
кезекте лизингтік бағдарламаны одан әрікеңейту арқылы ауыл шаруашылығы
құрылымдарының техникалықжарақтануын жақсартуға тиіспіз. Сондай-ақ тыңайған
жерлерді жаңадан игеру сияқты экстенсивті даму факторлары да біздің үлкен
резервіміз деуге болады. Қазақстанда 5,5 миллион гектар тыңайған жер бар,
біз олардың 2,0-2,5 млн. гектарын немесе 36 пайызын айналымға қосуды
қарастырып отырмыз. Қазір пайдаланылып жатқан 19,8 млн. гектар егіс
алқабыменқосып есептегенде бұл жер пайдаланудың ен тиімді пайдалануға
жағдай жасайды. Сондай-ақ мал шаруашылығын интенсивтендіру бағытында да
ауқымды жұмыстарды атқару міндеті тұр. Қазір бұл саланың бәсекелестік
қабілетіөтетөменекенін мойындауға тиіспіз. Бүгінде еліміздегі барлықмал
басының 80 пайызға жуығықосалқы шаруашылықтардың еншісінде, мал өнімдерін
өндірудегі орта және ірі тауарлық өндірістің үлесі өтетөмен. Мысалға
республикадағы мал басының 5-7 пайызы ғана асыл тұқымды, бұл дамыған
елдердегі көрсеткіштен 6 есе аз. Сондықтанмал шаруашылығында біз бірінші
кезекте өндірісті ірілендіру мен малдың генетикалық әлеуетін арттыруға
маңыз беруіміз қажет. Осы екі мақсатқа ұсақ тауар өндірушілерді біріктіру
жәнеғылыми негізделген сұрыптау-асылдандыру жұмысын жүйелі жүргізу арқылы
қол жеткіземіз. Бұл процесті жеделдету үшін шетелдерде селекциядан өткен
жоғары өнімді асыл тұқымды малдарментолықтырылған мал өсіру кешендерін салу
жөніңдегі арнайы бағдарламалар іске асырылатын болады. Осындай 2 сүт кешені
былтыр салынып бітіп, тауар өндірушілерге лизингке берілген болатын. Биыл
тағы осындай 6 сүт кешені пайдалануғаберілелі. Сөйтіп 2012 жылға дейін
елімізде салынатын замануи сүт кешендерінің саны 20-
ғажетіп,оларғашетелдерде селекциядан өткен 30 мың сиыр әкеленеді. Бұл
бірінші кезекте өңдеуөнеркәсібіне сапалы шикізатпенқамтамасыз ету мәселесін
толық шешеді. Екіншіденқазір шетелдерден экспортталатын тереңөнделген сүт
өнімдерін отандық тауарларменығыстырып шығаруға мүмкіндік береді.
Ет өндірісінде онімін экспортқа шығаруға негізделген замануи мал бордақылау
кешендерін салуға баса назар аударылады. Биыл осындай 2 кешенді пайдалануға
беру жоспарланса, келесі жылы тағы 3 кешенсалынатын болады.
Бұл арада мал шаруашылығы саласын мемлекеттікқолдау шаралары дәл осындай
жобаларды ынталандыруға негізделетінін атап өткенжөн. Біздің есебіміз
бойынша осы шаралардың арқасында 2012 жылғақарай асыл тұқымды малдың үлесін
екі есеге дейін көбейіп, орта және ірі тауарлықфермаларда өндірілетін мал
өнімдерін жалпы өндірістің 30 пайызына дейін жеткізу мүмкіндігін көрсетіп
отыр. Бұлқазақстандық ет өнімдерін әлемдік нарықка кеніненшығаруға жағдай
туғызады.
Енді мал шаруашылығын дамытудағы тағы бір түйінді мәселе жайында. Бұл —
еліміздің эпизоотикалық және ветеринарлы-санитарлық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесі. Біз сонау 2002 жылы құрылған қазіргі ветеринария
жүйесі еліміздегі эпизоотикалықұстаптұруға оң әсереткенін айтуға тиіспіз.
Дегенмен тез құбылып отырған жағдай бұл жүйеніқажет етіп отыр. Соңдыктан
біз ветиринарияжүйесін халықаралық нормалармен теренүйлестірудітарататын
заң жобасын дайындапПарламенткеенгіздік. Оның қабылдануы елімізде ветиринар
деңгейлі жүйесін енгізіп, өкілеттіктерді нақтыжағдай жасауы тиіс. Бұл бізде
жүргізіліп жатқанреформа талаптарына да, ветеринарияға қатысты халықаралық
нормаларға да толық сәйкес келеді. Заң жобасы бойынша алдағы 3 жылда
еліміздің барлық аймақтарында заманауи ветеринарлықзертханаларсалып, мал
ауруларын анықтаудың жаңа прогрессивтіәдістеріне көшу жоспарлануда. Сонымен
қатар электронды мәліметтер базасын енгізу мен оны автоматтандырылған
біртұтас жүйеге қосуарқылымалдарды идентификциялау жүйесін одан әрі дамыту
міндеті тұр. Жоспар бойынша еліміздің барлық ауылдық округтерінде
халықаралық нормаларға сай келетін стандартты модульдік мал сою пункттерін
салу қарастырылуда. Мұнан кейін еті сатуға шығарылатын малдардын бәрітек
осындай пункттерде сойылатын болады,оларды әркімнің өз ауласында союына
тыйым салынбак. Бұл шаралардың барлығы бір жағынан мал өнімдерінін
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жағдай жасаса, екінші жағынан отандық ет
өнімдерін экспортка шығаруға кедергі болып келгенмәселелердін бәрін жояды.
Біздің алдымызда әсіресе ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу саласында
ауқымды жұмыс атқару міндеті тұр. Бұл мәселеотандықаграрлық саланың ең осал
тұсы екені жасырын емес. Отандықөңдеуөнеркәсібінің өнімдері бәсекелестікке
қабілетсіз болып отырғанына мысал ретінде тереңөңделгеназық-түлікөнімдерін
импорттауға еліміз жыл сайын шамамен 1,9 млрд. АҚШ долларына теңқаржы
жұмсап отырғанын айтсақ жеткілікті. Еліміздегі өңдеукәсіпорындарының басым
көпшілігі моральдық жағынан ескіріп, заман талабына мүлде сай келмейтін
құрал-жабдықтарменжабдықталған. Өңдеу кәсіпорындарындағы
технологиялықжабдықтардың төзу деңгейі 50 пайыздан асады. Сондықтанбіз бұл
саланы техникалықжәнетехнологиялықтұрғыдан қайта жарақтандыруға бағытталған
жүйелі шаралар қабылдауға бар күш-жігерімізді салуға тиіспіз. Мемлекеттік
қолдау және ынталандыру бағытындағы қазір іске асырылып жатқанжәне жаңадан
енгізілетін бюджеттік бағдарламалардың барлығыдәлосы мақсатқа
жұмылдырылатын болады. Атап айтканда, келесі жылдан бастап өңдеу
кәсіпорындарының айналым қаржысын толықтыру үшін екінші деңгейлі банктерден
алған несиелерінің өсімі тікелей субсидияланатын болады. Олар аталған
бағдарламаға қазіргі кезде тек банктердің ұсынысы бойынша ғана қатысып
отыр. Сондай-ақ, техникалық және технологиялыққайтажарақтану ісін
жандандыру үшін өңдірістегі негізгі қорларды жаңартуға алынған несиелердің
өсімін де субсидиялау жоспарлануда. Мұнымен бірге әлемнің көптеген елдері
сияқты бізде де әлеуметтік маңызы жоғарыазық-түлік тауарларын шығаратын
кәсіпорындар үшін энергия көздерінің кұнын арзаңдатып беру мәселесі
қарастырылуда. Халықаралық сапа стандарттарын өндіріске енгізуге мемлекет
тарапынан қолдау көрсетілетін болады.
Қоғамдық өндіріс бұл халықың өмірінің негізі. Адам өмір суру үшін тағам,
киім, үй және басқада игіліктер өндіру қажет. Сондықтан бірінші тарихи акт
болып адамдардың қажеттіліктері қанағаттанатын игіліктердің біріншісі – ол
азық-түлік". [2, 51 б.]
Бұл шаралардың барлығы ақыр соңында ішкі азық-түлік нарығын отандық
тауарлармен толық қамтамасыз етіп, импортқа тәуелділікті кемітуі тиіс.
Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда “ҚазАгро” Ұлттық
Холдингінің” АҚ мен оның еншілес компанияларының рөліне ерекше маңыз
беріліп отыр. Бүгінде бұлқұрылым агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы ірі
қоғамға айналды. Әлемдегі ипотекалық дағдарысқа байланысты еліміздіңбанк
жүйесі қиынкыстау кезеңді бастан өткеріп жатқан кезде бұл құрылымдар
агроөнеркәсіп кешеніне несие беру тапшылығын болдырмауға барынша тырысты.
Қолда бар қаржы ресурстарын агроөнеркәсіп кешенінің басым маңыз берілген
салаларына нақты бағыттай отырып, олар осы бір қиынкезеңдеотандық тауар
өндірушілерге қолдау жасап кана койған жоқ, еліміз экономикасының аграрлық
саласын дамудыңжаңадеңгейіне алып шығатын серпінді жобаларды дамытуға зор
екпін бере алды. "ҚазАгро" Ұлттық Холдингі" АҚ бұл миссияны алдағы уақытта
да атқара бермек, бірақбюджет қаржысы және сырттан тартылған қаражаттың
есебіненбұлжұмыстың ауқымы кенейе түсетін болады. Аталған қызметтің негізгі
бағыты болып - әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік тауарларын
өндіруді,әсіресе отандықөндіріс ішкі нарықтың қажеттілігін толыққамтамасыз
ете алмай отырған тауарлар өндіруді қаржыландыру, ауылдағы кооперативтік
көзғалыстың дамуына жағдай жасау, ауыл шаруашылық тауарларын көтерме
саудалзау, тасымалдау және сақтау инфрақұрылымын жасақтау, экспортқа
негізделгенкәсіпорындарды ынталандыру және соңдай-ақ "30 корпоративтік
көшбасшы" бағдарламасы аясында отандықкәсіпкерлер ұсынғансерпінді аграрлық
жобаларды іске асыруға көмектесу болып қала береді. Аграрлық ғылым жүйесі
де агроонеркәсіп кешенін үдете дамыту мақсаты үшін жұмылдырылатын болады.
Бұл саланың өткен жылы жанадан реформаланғаны белгілі. Аграрлық салаға
қызмет етіп жатқанбарлықғылыми-зерттеу институттарының негізінде жаңа
құрылым- "ҚазАгроИнновация" АҚ өмірге кезді. Бұл мекеменің негізгі қызметі
ғылыми ұйымдардың қызметін үйлестіріп отыру және олардың қызметін аграрлық
саланы дамытудың стратегиялық бағыттарына бұру,ғылымижаңалықтарды
коммерциялау, ғылыми идеяларды трансферттеу мен бүгінгі өмірге бейімдеу
болып табылады. Соныменқатар, бұл құрылым білім тарату жұмысыменде
айналыспақ, ол үшін Алматы облысындағы Қолды,Ақмола облысының Шортанды
аулары менҚостанай облысыныңЗаречный кентіндегі білім мекемелерінің
негізінле тұрақты жұмыс істейтін 3 білім беру орталығын құру жоспарланып
отыр. Мұныменқатарғалымдардыңғылымижаңалы қтарын пайдаланып отырған
агроөнеркәсіп кешені субъектілеріне сол ғалымға роялти төлету мәселесі де
қаралуда. Бұл ғалымдарды еңбекке ынталандыру менжаңалықтарды өндіріске
жылдам енгізу мәселесін шешетін болады.
Әлемдік азық-түлік нарығындағы жағдай шиеленіскенқазіргі жағдайда
мемлекеттің реттеушілік рөлін күшейтпей еліміздің азық-түлікқауіпсіздігін
қамтамасыз ету мүмкін емес. Оның негізгі тетігі ішкі азық-түлік нарығындағы
тұрактылықты сақтауға бағытталған кешенді шараларды қабылдау болып
табылады. Атап айтқанда бұл-әлеуметтік маңызы зор азық-түлік тауарларын
өндіруге ынталандыру, олардың резервін жасақтап, тұрақтандыру қорын құру,
ұтымды кедендік тариф саясатын жүргізу арқылы ауыл шаруашылықөнімдерінің
экспортымен импортын реттеу, азық-түлік тауарлары бағасының қалыптасу
барысын қадағалау. Мұндай шараларды қазір әлемнің барлық мемлекеттері
қолданып жатқанын атап өтуге тиіспіз. Өткен жылдың екінші жартысынан бастап
кезен-кезенменмұндай шаралар бізде де қолданыла бастады, сөйтіп біз ішкі
азық-түлік нарығын тұрақтандыра алдық. Жағдайдың дамуына байланысты бұл
шаралар алдағы уақытта да қолданылатын болады. Бұлшараларды іске асыру үшін
тиісті заңнамалык база қажеттігі түсінікті. Сондықтан министрлік тиісті заң
жобасын дайындау үстінде, жақын арада ол Парламентке жолданатын болады.
Бүгінгі күні аграрлықсаланың алдында тұрған баста міндеттердің бірі-
биржалық сауда, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін кооперацияландыру және
біріктіру сияқтынарықтықэкономика құралдарын дамыту болып табылады.
Өндірілген тауарды оны өткізунарықтарына жылжытудағы биржалық сауданың
маңызын ескере отырып,оны кезең-кезеңмендамыту жоспарланып отыр. Бірінші
кезеңде оны ұйымдастыру республиканың барлықаудандарында ауылдық ақпараттық-
кенес орталықтарынан тұратын кен жүйе құрған"ҚазАгроМаркетинг" АҚ-ы
жүктелелі. Бұл орталықтар биржа саудасының тиімлілігі туралы ауылдағы тауар
өңдірушілерге тегін түсінік беріп, олардан өзтауарларын биржа арқылысатуы
жөніндегі тапсырыстар кабылдайды. Одан кейін "Қаз- АгроМаркетинг" АҚ-ы
брокерлік қызметқұрып, тапсырыс берілгенөнімдерді биржаларда сатуға қатысты
ақылы қызметкөрсетеді. Бұл тауарды сатуда делдалдык қызметтің болмауына.
нәтижесінде бір жағынан ауыл шаруашылықөндірісі табысының артуына, екінші
жағынан өнімді сату кұныныңтөмендеуіне жағдай жасайды. Екінші кезеңде
фьючерстік сауда-сатық жасауға мүмкіндік беретін мамандандырылған тауарлы-
шикізат биржасын құру жоспарланып отыр.
Ал, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерді біріктіру мен кооперациялауға
келсек, бұлжұмыстарды мемлекеттік ынталандыру шаралары арқылыжеделдету
қарастырылуда. Қазір біз арнайы бюджеттік бағдарлама арқылы тауар
өндірушілерді ауылдықтұтыну кооперативтерін құруға ынталандырып отырмыз.
Бұл үшін оларғаөңдірістік инфрақұрылым жасақтауға орта мерзімдік мақсатты
женілдетілген несиелер берілуде. Бұлжұмыс алдағы уақытта да жалғаса беретін
болады. Оныменқатарбіз оларды квоталар мен лимиттерді бөлуге, лицензия,
аттестация мен субсидия беруге тарту арқылы кооперативтер
менқауымдастықтардыңжәнетағы да басқақоғамдық бірлестіктердің рөлін
жоғарылатуды көздеп отырмыз. Өзкезегінде бұлшара мемлекеттік органдардың
қандай да бір шешімді қабылдауындағы жариялылықты қамтамасыз етіп,
агроөнеркәсіп кешенін қолдауға бағытталған қаржы ресурстары көзғалысының
ашық болуына жағдай туғызады.
Әлемдік азық-түлік нарығындағы қалыптаскан жағдайға сараптама жасаудың
негізінде және сарапшылардың болжамдарына сүйене отырып азық-түлік
проблемасы алдағы уақытта одан әрі ушыға түседі дегенқорытынды шығаруға
болады. Уақыттыңөзі алдымызға қойып отырған бұл сынга біз сақадай сай дайын
болуымыз керек,бұлбіздіңең басты міндетіміз.
Б. Жетпісбаевтың ойынша, қазақстандық патриотизм, саяси тұрақтылык,
барлықхалыктың мүддесі үшін экономикалық дамыту, қоғаммен келісушілік,
мемлекеттік өмірдің маңыздысұрақтарын республикалық референдумда дауыс бере
отырып, демократиялық әдіспен шешу қағидаларын бөліп қарайды. [3, 98
б.]Азық-түлікқауіпсіздігін құқықтыққамтамасыз ету үшін көптегенәдіс-
тәсілдерді қолдану қажет. Ең алдымен, аграрлық протекционизм қағидасын
ұстану, реттеудің индикативті әдістерінқолдану, Қазақстан Республикасының
азаматтарына азық-түліктің тұтынудың физиологиялық нормаларына сәйкес
жастарынан, мүліктік және лауазымдық жағдайларынан, тұрған жәнетұратын
жерлерінен тәуелсіз азық-түлік тауарларының нақты және экономикалық қол
жетімділігін қамтамасыз ету кепілін жасау, Қазақстан Республикасында
өндірілетін және сатылатын азық-түлік тауарларының сапасының тамақ өнімдері
қауіпсіздігі саласындағы заңдарда белгіленген талаптарға сәйкестігін
келтіру, отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету, ішкі және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерінен тәуелсіз азық-
түлік қорын қалыптастыру, жаңарту жәнетолықтыру, астықтын мемлекеттік
қорларын қалыптастыру; барлықжеке меншік түрлеріұйымдарына аграрлық азық-
түлік нарығына рұксат беру жолымен тен бәсекелік ортаны құру, мемлекет пен
жеке кәсіпкерліктің өзара әрекеті мен ынтымақтастығы, азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде қоғамдык бірлестіктердің,
кәсіпкерлер қауымдастықтарының (одақтарының) рөлін арттыруға көмектесу;
елдің азық-түлік тәуелсіздігіне кепілдік беретін көлемде отандық ауыл
шаруашылығы өнімін өндіру жолыменаграрлықнарықтың сиымдылығын
қалыптастыруды қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығының техникалық базасын
жаңарту және аграрлық азық-түлік нарығының күйі туралы ақпараттың ашықтығы
принциптерінен құралады.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі мемлекеттік органдардың
құзыреті 3 топқа бөлінеді:
1. Жалпы құзіреті бар органдар, олар - ҚР Парламенті; ҚР Президент; ҚР
Үкіметі, жергілікті өкілді жәнеатқарушыоргандар.
2. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық Министрлігі - арнайы құзіреті
бар органдар қатарына жатады.
3. Функционалды құзіреті бар органдар, оларға - Қоршаган ортаны қорғау
министрлігі, су ресурстарын басқару жөніндегі комитет, сот органдары,
құқық қорғау органдары, прокуратура органдары және т.б. жаткызуға
болады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сәуірдегі N 310
қаулысымендеген"Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі туралы"
ереженін 2 бабына 1 Министрліктің негізгі міндеттері:
мемлекеттің аграрлық және өңірлік саясатын, стратегиялық жоспарларын,
реттелетін саладағы,айтқанда ауыл, балық және су шаруашылығы, өсімдіктер
мен жануарлар әлемінің өсімін өндірудіжәнепайдалануды, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды қорғаусаласындағы кеттік және өзге де бағдарламалар мен
жобаларды, ауылдықаумақтарды дамыту,егіншілік,шаруашылығыменасты қ рыногын
реттеу, өсімдіктерді қорғау және олардың қарантині.
Жария, сусындарды (алкогольді өнімдер мен этил спиртіненбасқа) қоса
алғанда, тамақ ; етік, былғары (тері илеу және өңдеу), талшықты мақтаөндіру
мен жүнді қайта өндеу бөлігінде өнеркәсібін, ауыл шаруашылығымашиналарын
жасау (ірісіненбасқа), агроөнеркәсіп кешенін халық жарақтандыру, мал
шаруашылығы, мелиорация, жерді суландыру және дренаж, ауыл шаруашылығы
ғылымы мәселелерін қалыптастыру және іске асыру;
) бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығытауары өндірісін құрудың негізін
жасау, Қазақстан республикасының азық-түліктік қауіпсіздігі мен жұмылдыру
дайындығын қамтамасызету;
) орман, аңшылық, балықжәне су шаруашылығын, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды дамыту мәселелерін қоспағанда, реттелетін салада мемлекеттік
бақылауды, алуды жәнебасқаруды қамтамасыз ету;
) агроөнеркәсіп кешенін ақпараттық-консультациялық қамтамасыз ету болып
табылады.
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету әлеуметтік-саяси, экономикалық,
ғылыми-техникалық, ұжымдастыру, ақпараттық және азық-түлік дағдарысының
алдын алуға және (немесе) жеңуге бағытталған басқа да шараларды әзірлеумен
іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
2007 жылғы 27 наурыздағы № 242-III қабылданған "Агроөнеркәсіптік кешенді
және ауылдық ақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы" ҚР Заңына сәйкес,
агроөнеркәсіптік кешенді е ауылдықаумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің
мақсаттары:
1. ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту
жәнеауылын қолайлы тұрмыс жағдайларыменқамтамасыз ету;
2. мемлекеттіңазық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3. агроөнеркәсіптік кешенді жәнеауылдықаумақтарды тұракты экономикалық
және әлеуметтік дамытуды қамтамасыз ету;
4. бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығыөнімін және оның қайта өңдеу
өнімдерін өндірудіңэканомикалық жағдайларын жасау болып табылады.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің құзыретіне:азық-түлікқауіпсіздігі саласында бірыңғай мемлекеттік
саясаттың жүргізілуін қамтамасыз ету; азық-түлік тауарларының мемлекеттік
ресурстары қорының көлемін; құрылымын, оларды қалыптастыру, орналастыру
сақтау, пайдалану және жаңарту ережелерін бекіту; мандандырылған ұйымдарды
құру және олардың қатысуымен агроөнеркәсіптік кешенді қолдаудын тәртібін
айқындау; азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстарын басқаруды
қамтамасыз ету, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесін
бекіту; азық-түлік қауіпсіздігінің жайкүйіне мониторинг жүргізу
тәртібінбекіту кіреді.
Азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төну - республика аумағында азық-түлік
тауарлары көлемінің төмендеуіне әкелетін жағдайлар, процестер және нақты
жағдайлардың, сонымен қатар тамақ өнімінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасы заңнамасы белгілеген талаптардың орындалмауының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төнгенжағдайда
азық-түлік тауарларының экспорты менимпортына қажет болған жағдайда уақытша
шек қоюға құқылы. [4, ]
Ал, уәкілетті органдардың, сондай-ақ облыстардың (республикалық маңызды бар
қаланыңАстананың) жергілікті өкілді органдарының азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі құзыретіне:
- азық-түлік қауіпсіздігі жай-күйінің мониторингін жүргізу;
– азық-түлік қауіпсіздігі жай-күйінің, бағалардың және агроөнеркәсіптік
кешен өнімдері нарықтарының мониторингін жүргізу;
– азық-түлік тауарларына өткен күнтізбелік жылда қалыптасқан орташа
жылдық нарықтык бағаларды, сондай-ақ мемлекеттік ресурстарға сатып
алынатын және азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстарынан
өткізілетін азық-түлік тауарларына тіркелген бағалардың деңгейін
айкындау әдістемесін бекіту;
– Республикааумағындағы азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп-қатер туындағаны
туралы куәландыратын фактілер анықталған кезде агроөнеркәсіптік кешенді
дамыту саласындағы уәкілетті орган статистика саласындағы уәкілетті
орган статистикалық ақпаратты жариялаған және жергілікті атқарушы
деректерді алған күнінен бастап бес жұмыс күнінің ішінде
ҚазақстанРеспубликасының Үкіметіне ұсыныстарды жолдау кіреді.
Мониторинг жүргізудің мақсаты азық-түлік тауарларына нақты және
экономикалық қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша уақытжәне жедел
шаралар қабылдау болып табылады. Азық-түлікқауіпсіздігі жай-
күйініңмониторинг жергілікті атқарушы органдардың және мемлекеттік
статистика саласында басшылықты, оның нақты уақыт режимінде басшылықты
жүзеге асыратын уәкілетті органның деректері негізінде агроөнеркәсіптік
кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган жүргізеді. Агроөнеркәсіптік
кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган азық-түлік қауіпсіздігі жай-
күйінің мониторингі негізінде азық-түлік қауіпсіздігі саласында
мемлекеттік ақпараттық ресурстарды қалыптастырады. [5]
Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган жергілікті
атқарушы орган деректерді өңдеу және деректерді сараптау деректерін жинауды
жүзеге асырады. Агроөнеркәсіп кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган
азық-түлік қауіпсіздігі жай-күйінің мониторинг сәйкес алынғанмониторинг
деректерін өңдеуді жүзеге асырады. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
саласындағы уәкілетті орган тұтынудың физиологиялық нормаларын
қанағаттандыруға жеткіліктіазық-түліктауарларына халықтың нақты және
экономикалық қолжетімділігін қамтамасыз анықтамасын ескере отырып, азық-
түлік қауіпсіздігі жай-күйініңмониторингісіне сәйкес алы
мониторингдеректерін талдауды жүзеге асырады. Агроөнеркәсіптік кешенді
дамыту саласын, уәкілеттіорган азық-түлік қауіпсіздігі жай-
күйініңмониторингінегізінде азық-түлік қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік
ақпараттық ресурстарды қалыптастырады.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеуінде азық-
түлікқауіпсіз, қамтамасыз етудің өлшемдері мен негізгі бағыттарына
тоқталсақ, олар:
– азық-түлік тауарларына нақты қолжетімділік;
– азық-түлік тауарларына экономикалық қолжетімділік;
– тағамдық өнім қауіпсіздігінің кепілдігі азық-түлік қауіпсіздігінің
өлшемдері болып табыла.
Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі азық-түлік тауарларының мемлекеттік
ресурстар агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілеттіорган
әзірлейтін азық-түлік тауарлары мемлекеттік ресурстарының қорларын
қалыптастыру, орналастыру, сақтау, пайдалану және жаңа ережелеріне сәйкес
қалыптастырады. Азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстары аграрлық
азық-түлік нарығына реттеушілік ықпал жасау және азық-түлік қауіпсіздігін
камтамтамасыз ету үшін Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі айқындайтын
тәртіппен пайдаланылады.
Азық-түлікқауіпсіздігі жай-күйінің мониторингі нәтижелерін талдау
мемлекеттік статистика басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік
орган ұсынатын азық-түліктауарлары өндірісі, тауар қөзғалысы, ассортименті
жәнебағаларытуралы деректер негізінде жүзеге асырылады. Егер республикадағы
азық-түлік тауарларының жылдық өндірісі физиологиялық тұтыну нормаларына
сәйкес халықтың жылдық қажеттілігінің сексен процентінентөменболса,
Қазақстан Республикасыныңазық-түлік тауарларының түрлері бойынша
тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген деп есептеледі. [6, 289 б.]
Қорытындылай келіп шешім шығаратын болсақ:
– азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету үшін көптегенәдіс-
тәсілдерді қолдау қажет.Оған ен алдымен, аграрлық протекционизм
қағидасын ұстану;
– отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету;
– азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі мемлекеттік
реттеу органдары қызметін жетілдіру.
1.2 ЕАЭҚ-ғы азық-түлік қауіпсіздігін мәселері
Жалпы аграрлық нарығы 1997 жылы қазанда мемлекеттердің басшыларымен Кеңес
мәжілісінде барлық ТМД елдерінде азық-түлік қауіпсіздігін жоғары деңгейге
жеткізу жайлы жоба бекітілді. 1999 жылы 16 қазанда Санкт- Петербургте ТМД
елдерінің Парламент аралық Ассамблеясының мәжілісінде мемлекеттердіңазық-
түлік қауіпсіздігі туралы Модельдік заңы қабылданды. Бұл заңда мемлекеттер
саясатының негізгі бағыттары қауіпсіздіктің құрамы болып табылатын,
мемлекеттердің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
соныменқатарқолданыстағы халықаралық құқық нормаларына сәйкес азаматтардың
негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету қажетті жағдайы болып
табылады. Осы заңда мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі - мемлекеттің
экономикалық жағдайы тәуелсіз елдерді азық-түлікпенқамтамасыз ету
жәнебарлықхалыктың санына қарай белсенді және салауатты өмір үшін қажетті
азықты экономикалық және физикалық қолжетімділігін кепілдендіру. [7, 25 б.]
Ал азық-түлік қауіпсіздігінқамтамасыз ету дегеніміз - азық-түлік дағдарысын
ескертуге бағытталған экономикалық, ұйымдастырушылық және т.б. шараларды
жасау және жүзеге асыру, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес
халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті
ресурстармен қамту болып табылады.
Мемлекеттің үкіметі - халықаралық нормаларға сәйкес азаматтардың
тамақтанудың физиологиялық нормалары деңгейінде халықтың тамақ өнімдеріне
жеткіліксіздіктен немесе аштықтан қорғау бостандығын кепілдендіру.
Мемлекеттің үкіметі мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету:
– мемлекеттің тамақ өнімдерінің қажетті деңгейін жоғарылату;
– ішкі және сыртқы қолайсыз факторларға тәуелсіз мемлекеттік азық-
түлікқорын толықтыру және қайта толықтыру;
– барлық шығарылған тамақ өнімдері мемлекеттің стандарттар жүйесі мен
талаптарына сәйкесболу керек.
Қазақстан жәнеТМД елдерінің азық-түлік өнеркәсібі саласында ұзақ уақыт бойы
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің өзык тәсілдері болмады.
Ал олардың өндірген өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі ескіргенстандарттар
ментехникалық шарттарға негізделіп келді. Сондықтан әлемдік нарық кенінен
өріс алған қазіргі жағдайда халықаралық жоғары деңгейде әзірленгенстандарт
талаптарын ұлттық стандарт, нормативтік-құқықтық актілермен үйлестіру,
халықаралық стандарттау ұйымының (ISO) стандарттарын оңтайлы пайдаланудың
маңыздылығы аса жоғары болып отыр.
ТМД мемлекеттерінің жалпы аграрлық нарықта 20-дан шаруашылығы өнімдері,
оның өнімдер мен өндірілген өнімдер әр айналымда көбіне көп бидай, май,
көкөністер, картоп, жеміс, сүт, тері, мақта, және тағы басқа өндіріледі.
ТМД мемлекеттерінің агроөндірістік кешенмәселелері30-дан астам нормативтік
құжаттар конвенциялар, хаттамалар) қабылдауының ішінде, Қазақстан
Республикасыныңбағдарламалар мен нормативтік-құқығы қабылданды. Оларға
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003-2005 арналған Мемлекеттік
aгpapлықазық-түлік бағдарламасы, содан кейін Республикасының
агроөнеркәсіптітұрақты дамытудың 2006-2008 арналған бағдарламасы, бұл
бағдарламаның жалғасы ретінде Қазақстан Республикада агроөнеркәсіптік
кешенді дамыту 2010-2014 жылдарға арналған жұмысын тоқтатып, жаңа
агроөнерінін дамыту жөніндегі 2013-2020 арналған бағдарлама (агробизнес
қабылданып, осы актілердің барлығы мақсаты Қазақстан Республикасының
қабілеттілігінің АӨК-тік қал үшін жағдай жасау. Қазақстан Республикасы
экономикасының бәсекеге қабілетті экспорттық мүмкіндіктерін сапалы
жеткізудің 2008-2015жылдарғатұжырымдамасы туралы ҚазақстанРеспубликасы
Үкіметінің 2007 жылғы 28 же; №1332 Қаулысымен қабылданды.
Осы бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасының "Агроөнеркәсіптік кешенді аумақтарды дамытуды
мемлекеттуралы"2005 жылғы шілденіңIII ҚРЗ заңы Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенді және ауыл дамытуды мемлекеттік реттеуді жүзеге
асыратын құқықтық, ұйымдық, экономикалық үкіметтік негіздерін айқындайды.
Осы бағдарламаның аясында экономиканың аграрлық интеграцияны қалыптастыру
менсақтау өзекті мәселеболып отыр. ТМД-ның елдерінде ауыл шаруашылығы басты
ерушісала болып табылады.
Экономиканың дамуы ауылшаруашылығының ерекше ықпал ететін факторлары,ол осы
саланың мультипликативтенуінде. ТМД мемлекеттері арасында эканомикалық және
интеграциялық байланыс дамығанмен, экономиканың аграрлық үйлесімді жүйе әлі
де толық қалыптаспаған. Сондай-ақ ТМД елдерінің кәсіп кешендерінің даму
деңгейлері әр түрлі байқалады.
Экономикасының келісілген аграрлық саясаты өнеркәсіптік кешенін
экономикалық интеграциялау, әр мемлекеттің және түгел Достастық
мүдделеріне қарай ауылдық мекенді сыртқы экономикалық қатынастар,
арақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттердің әдістері мен қағидалары болып
табылады.
Келісілген аграрлық саясаттың - АӨК аумағының (ресурстық қамту, ауыл
шаруашылығы, тамақ және қолдану өнімдері,) дамуын қамтамасыз ету, оның
бәсекеге қабілеттілігін дамыту, әр елдің және Достастық ұлттық қауіпсіздік
жүйесіндегі азық-түлікқауіпсіздігін қамтамасыз ету, ауылдың әлеуметтік-
экономикалық даму мәселелеріншешу.
ТМД елдерде ауыл шаруашылық және азық-түлік өнімдері өндірісінің
салыстырмалы жоғары екендігі, ал басқа елдерде азық- түлік ресурстарға және
мал шаруашылығыарналған жем-шөп базасына деген көлемінің едәуір бөлігі
импорт арқылы ылатындығы байқалады.
ТМД-ның аграрлық саласындағы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді қамтамасыз
етуге мүмкіндік жәнеолардың экономикасының нақты АӨК-ні әртараптандыру
мүмкіндігін кеңейтеді. Соныменқатараграрлық интеграция жаһанданудың теріс
салдарын жою және ішкі нарықты сыртқы бәсекелестерденқорғауға септігін
тигізеді.
ТМД елдерінің аграрлық саласының ішкі өзара қарым-қатынастарын жүйелі түрде
дамытуда олардың аумағында әлі де болса, өнім өндіруде тәуекелділіктің және
өндірілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылығын ескеру қажет. ТМД елдерінің
аграрлық саласының тұрақты дамуына Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені оң
әсерін тигізеді. Еліміз әлемнің басты шикізат өндіруші 25 елінің қатарына
кіреді. Сонымен қатар ауылшаруашылық мақсатындағы, дәнді- дақылдар және
картопегетін жер көлемі бойынша басты аграрлық шикізат өндіруші 10 елдің
қатарында тұр. Сарапшылардың бағалауы бойынша, Республиканың ресурстары
халықтың қазіргі азық-түлікті тұтынуы көлемінен 3 есе артық өндіруге
жетеді.
ТМД елдер нарығында Қазақстан, бір жағынан, ауыл шаруашылық өнімдерінің
сатушысы, екінші жағынан, сатып алушы болып келеді. Елімізде ауыл
шаруашылық өнімдерінің негізгі экспортталған тұрі дәнді дақылдар болып
табылады. Әлемде ТМД елдерінің ішінде Ресей, Украина жәнеҚазақстан астықтың
ірі экспорт-таушылары қатарында. Бұл елдердің 2000-2008 жылдар аралығында
аталған ауыл шаруашылық өнімінің ортақ экспорттық әлеуеті әлемдік нарықта,
6%-дан, 24%-ға жетіп, 4 есеге артқан. Қазақстандық астықтың көп бөлігін
Әзірбайжан, Беларусь, Ресей, Украина, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан,
соныменбірге алыс шетелдер сатып алады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірістік өңдеуден өткентүрлерібойынша экспорт
келемінің арту тенденциясы байқалады. Мысалы, 2008 жылы Қазақстан әлемдегі
ұн өнімін экспортқа шығарушы ірі елдердің бірі болды. Еліміздің дайын кеспе
(макарондық) өнімдерін экспортқа шығаруға да мүмкіндігі жоғары. Аграрлық
саладағы интеграциялық үдерістерді жетілдіру және астықты сатып алу бойынша
сауда операциялары мен баға құру жүйесін оңтайландыру мақсатында Қазақстан
және Ресей 2009 жылдың басында ортақ сауда биржасын құрды. Аграрлық
саладағы интеграциялықүрдістер аймақаралық деңгейде де, ауыл шаруашылық
өнімдерін өңдейтін ортақ кәсіпорындар қызмет ететін шеқарадағы облыстарда
да дамуда. [8, 149 б.]
Қазақстанда ауыл шаруашылық компанияларының негізгі қорларына жұмсалатын
инвестициялардың жартысы астық саласына келеді. Соның нәтижесінде Украина,
Белорусь жәнебасқа да ТМД елдерінде активтері бар ресейлік ірі сауда
өндірістік компаниялары аймақаралық аграрлық компанияларды құру үшін
қазақстандық активтерді де сатып алуға мүдделі болып отыр.
"ТМД мемлекеттерінің қатысушыларының жалпы аграрлық нарық туралы келісім"
1998 жылы наурыз айында 10 мемлекеттің үкіметінің басшылары қол қойды. ТМД-
ның жалпы аграрлық нарықтағы негізгі мәселелері соңғы он жылдағы ТМД
елдерінің қатысушыларының тауар айналым көлемінің қысқаруымен байланысты
болды [9].
Осы қиыншылықтарға қарамастан, ТМД-ның аграрлық нарығы әлемдегі нарықтың ең
үлкен бір аумағы болып құрылуда. 2009 жылы Түрікменстанның астанасы
Ашхабадта ТМД қатысушылары мемлекеттердің ауыл шаруашылық форумын өткізу
ТМД елдері үшін бірден-бір бедел болды.
19 қазан 2010 жылы ТМД қатысушылары мемлекеттердің үкіметінің
жетекшілігімен азық-түлік қауіпсіздігін көтеру туралы Концепцияны
қабылдады. Онда мемлекеттердің азық-түлік қауіпсіздігінің мақсаты - ТМД
елдері барлықхалықты ТМД елдерінің қатысушылары атынан өндірілген азықтың
негізгі түрлерін, сондай-ақ ол адамның өмір сүру қызметі үшін қажетті
азықтардың міндетті түрде саны менсапасы жағынан физикалық және
экономикалық қол жетімділігін, азық-түліктің сыртқы қайнар көздеріне
тәуелсіз қамтамасыз ету қолайлы болып табылады. [10]
Соныменқатар саланың әлеуметтік аспектілерін де атап өткен жөн. ТМД-ның
көптеген елдерінде ауыл шаруашылығы басты жұмыс беруші сала болып табылады.
Мысалы, жаһандық урбанизация үдерісіне қарамастан, ТМД елдері халқының көп
бөлігі ауылдық аймақтарда тұрады және сонда жұмыс істейді. Мысалы,
Қазақстанның ауылдықаймақтарында халықтың 43%-ы, ал Тәжікстанда 73%-ы
тұрады.
Достастық мемлекеттері арасында экономикалықжәне интеграциялық байланыстар
дамығанымен, экономиканың аграрлық секторындағы үйлесімді жүйе әлі де толық
қалыптаспаған. Сондай-ақ ТМД елдері өнеркәсіп кешендерінің даму денгейі
жоғары еместігі байқалады. Бір елдерде ауылшаруашылық және азық-түлік
өнімдері өндірістің салыстырмалы түрде жоғары екендігі, елдерде азық-
түліктік ресурстарға шаруашылығы саласына арналған жем базасына деген
тұтыну көлемінің едәуір жоғарыбайқалады.
ТМД-ның аграрлық саласындағырация ауыл шаруашылық өнімдерін үйлестіруді
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді және олардың экономикасының секторындағы
АӨК-ні әртараптандыру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Соныменқатарсаладағы
интеграция жаһандануды салдарын жою және ішкі нарықты бәсекелестерден
қорғауға септігін тигізетін елдері орасан зор жер, еңбекжәне материалдық
ресурстарға ие. Сондықтан оларды шаруашылығының негізгі өнімдерін сол
өнімдердің өңделгентүрлерін қажеттіліктерді толыққамтамасыз ететін әлемдік
рынокқа сол өнімдердіңэканомикасынұйымдастыруға мүмкіндігі бар.
ТМД елдерінің аграрлық саласын өзара қарым-қатынастарын жүйелі түрдеда
олардың аумағында әлі де болса өнім тәуекелділіктің және өндірілгенөнімн
құнының жоғарылығын ескеру қажет.ТМД елдері ауыл шаруашылық өн ішкі тұтыну
бағасын дамыған елдер тауарларының бағасымен салыс жоғарылығы байқалды.
Достастық елдерінің аграрлық ның тұрақты дамуына Қазақстанның кәсіптік
кешені оң әсерін тигізбен әлемнің басты аграрлық шикізат өн елінің қатарына
кіреді. Соныменқатаршаруашылық мақсатындағы, дәнді және картоп егетін жер
көлемі бойын аграрлық шикізат өндіруші 10 елдіңтұр. Сарапшылардың
бағалауыРеспубликаның ресурстары халыкты азық-түлікті тұтынуы көлемінен 3
есе өндіруге жетеді.
Достастық елдер нарығында Казаақстан жағынан ауыл шаруашылық өнімде тушысы,
екінші жағынан сатып алу келеді. Елімізде ауыл шаруашылықэкспортталатын
түрі дәнді-дақылдар болады. Әлемде ТМД елдерінің ішінде Украина
жәнеҚазақстан астықтың ірі бастаушылары қатарында. Бұл елдердің 2008 жылдар
аралығында аталған ауыл шаруашылық өнімінің ортақ экспорттық әлемдік
рынокта, 6%-дан 24%-ға жетіп артқан. Қазақстандық астықтың көп Әзірбайжан,
Беларусь, Ресей, Украина, Тәжікстан жәнеӨзбекстан, сонаменбірге
алысшетелдер сатып алады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірістік
өңдеудентүрлері бойынша экспорт көлемінің нденциясы байқалады. Мысалы, 2008
Қазақстан әлемдегі ұн өнімін экспортқа ірі елдердің бірі болды. Еліміздің
кеспе (макарондық) өнімдерін экспортқа дайындау мүмкіндігі жоғары.
Қазақстанда ауыл шаруашылық компаниясының негізгі қорларына жұмсалатын
акциялардың жартысы астық саласы еді. Соның нәтижесінде Украина,
Беларусьжәне басқа да ТМД елдерінде активтері ірі сауда-өндірістік
компаниялары шаруашылық аграрлық компанияларды құру үшін сандық активтерді
де сатып алуға мүдделі болып отыр. Қазақстанда мұндай интеграцияның оң
тәжірибесі бар. Ресей, Беларусь, Литва рыногында жұмыс жасай- гізгі қызметі
астық өндірісі, оны сақтау, және өткізу болып табылатын ресейлік "Настюша"
компаниясының Қазақстанда 200 мың га егістігі, 12 ауыл шаруашылық
кәсіпорны, 16 элеваторы және1 шошқа кешені бар.
Қазақстан да өз кезегінде Ресейдің агроөнеркәсіп кешендеріне мүдделі.
Мысалы, 600 мың га жер қоры бар, 500 мың тонна астық (көбінде 4-ші және 5-
ші кластағы бидай) алатын, Республикадағы 3 ірі астық өңдеуші компаниялар
қатарына кіретін "Иволга-Холдинг" компаниясын айтуға болады. Компания
құрамында Ресейдің (Орынбор, Челябі және Курск) 10 элеваторы қызмет
атқарады. Интеграция негізінде басты астық өндіруші елдердің (Ресей,
Украина, Қазақстан) альянсын құрған жағдайда сыртқы нарықта дәнді-
дақылдарға жоғары баға қою мен олардың өзара бәсекеге түспеуін қамтамасыз
етер еді. [12]
Достастық елдеріндегі интеграциялықүдерістердің перспективалы болашағы ет-
сүт өнімдері нарығына да қатысты. Құс еті экспортын дамытудың жақсы
болашағы Қазақстан, Ресей жәнеУкраинада бар. Қазақстан 2014 жылға қарай ет
экспорта көлемін 64 мың тоннаға дейін жеткізуді жоспарлап отыр.
Қазақстан 2009 жылы 900 мың тоннаға жуық таза салмақты ет өндіргенімен,
оның өндеуге жіберілгені 22% ғана. Ресей жылына 1700 мың тонна ет тұтынады,
оның 700 мың тоннасы - сиыр еті. 2010 жылы 19 сәуірде Қазақстан және
Ресейдің ауыл шаруашылығы министрліктері әріптестерінің мәжілісінде Кеден
одағы ережесіне сай ет және басқа да мал өнімдерін өткізу бойынша әкімшілік-
ұйымдастырушылық жұмыстар жүйесін оңтайландыру мақсатында нақты жоспарлар
жасалынды.
ТМД елдерінің ет-сүт өнімдерін өндіру салаларын дамыту үшін бірыңғай
интеграциялык саясат қалыптастыру қажет. Ол өз кезегінде ет-сүт өнімдерін
өндіру және өткізу саясатын бірлесіп жүргізуге және өзара тиімсіз бәсекені
болдырмауға мүмкіндік береді. Ресей, Қазақстан және Украинадағы құс етінің
экспортының өсу қарқыны әлемдік экспортқа қарағанда жылдам артуда. Бірақбұл
елдердің ішкі рыногы әлі де болса импорттық өнімдермен толтырылады.
Бұл жағдай экспорттың төмендеңгейде әртараптандырылғанына байланысты болып
отыр. Соның салдарынан еңбек өнімділігі және бәсекеге қабілеттілік
төмендеп, өнімнің өзіндік құны артуда. Интеграциялықүдерістерді одан әрі
дамытуда Кеден Одағының құрылуы маңызды орын алады.
Сонымен, ТМД елдері экономикасының аграрлық саласындағы интеграциялық
үдерістерді қалыптастыру мен дамыту еңбек өнімділігінің, өнім сапасының
және өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің артуына, олардың ұлттық
экономикасының тұракты дамуына мүмкіндіктер береді. [13]
Өзара сауданы дамыту, отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттігін арттыру мен
инвестициялардың өсуіне жәрдемдесу мақсатында Қазақстан ТМД-дағы ықпалдасу
үдерістерінің белсенді қатысушысы болады. 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап
күшіне енгенРесей және Беларусьпен Кеден Одағының қалыптасуы мен дамуы
серпінді жоба болады. Үш елдің ықпалдасуының келесі кезені 2012 жылғы 1
қаңтардан бастап Бірыңгай экономикалық кеңістікті қалыптастыру болады.
ТМД-дағы өңірлік экономикалық бірлестіктерді қолдай отырып, Республика
Бүкіләлемдік сауда ұйымына елдің экономикалық даму басымдықтарына жауап
беретін шарттарда кіру үдерістерін жеделдетеді. Қазір әлем жұртшылығын
алаңдататын басты мәселенің бірі - азық-түлік қауіпсіздігін сақтау
шараларын сауатты меңгеру болуы керек. Бұл жайында осы аптаның басында
халықаралық сарапшы, Лондондағы корольдік университеттің профессоры Рейн
Мюллерсон: "Бүгінде әлем ашқұрсақ болудан сақтануы керек. Осыны ойлаған
әрбір мемлекет азық-түлік қауіпсіздігін нығайтып, тағамға қатысты тегеуріні
мықты арнайы бағдарламалар арқылы жұмыс істеуі тиіс" дегенді.
Сол-ақ екен біршама елдер азық-түлікке қатысты катаң талап қоятын шешімдер
легін шығарып та үлгерді. Мұны біздің төменгі тізбеміз айқындай түсетіндей.
Мысалы, бір ғана маусым айында көршілес ТМД елдері азық-түлік
қауіпсіздігіне қатысты мынадай шараларды қарастырыпты:
Ресей үкіметі Қазақстан мен Белоруссиядан ет-сүт өнімдерін экспорттауға
тыйым салды. Ал Қырғыз елі азық-түліктен тарықпау мақсатында Орталық Азия
елдері бірігіп, азық- түлік қауіпсіздігі қорын құруды ұсынды. Осы тұста
Ресей азық-түлік қауіпсіздігін шешудің бір жолы ретінде астық саммитін
үйымдастыру керектігін көлденең тартып отыр. Ал Өзбекстан мен Тәжікстан
болса, көкөніс алқаптарын кеңейтіп, сыртқа көкөніс экспорттаудың жанаша
тетіктерін қарастып жатыр.
Мамандар форумның азық-түлік кауіпсіздігіне байланысты өткен сессиясында
өте салмақты пікірлер білдіріп жатты. БҰҰ Азық-түлік ауыл
шаруашылығыұйымының (UNFAO)бас директоры Жак Диуфтың пікірінше, азық-түлік
қауіпсіздігі мәселесі Орталық Азиядағы өңірдегі импорттаушы елдерде өте
өткір болып отыр. "Соның ішінде Қырғызстан, Тәжікстан,Түрікменстан,
Өзбекстан секілді астықты сырттан тасымалдайтын елдердегі жағдайғаерекше
көңіл бөлу қажет. Бұлар, негізіненТМД аумағы бойынша дәстүрлі
экономикалыққатынастарға тәуелді елдер. Бұл бес мемлекет азық-түлік
мәселесін шешу үшін өнірлі-саудалық ынтымақтастықты арттыра түскендері
дұрыс. Сондықтан да ауыл шаруашылығы инфрақұрылымдарын, сала
технологияларын, оны дамыту ментәжірибелер алмасуды дамыту қажеттігін
ескерген жөн" деп атап өтті ол. Оның айтуынша, азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету және болашақтың сұранысын қанағаттандыру үшін өндірілетін
азық-түлікке қолжетімділік барлық елдер бойынша 70 пайызға, ал дамушы
елдерде 100 пайызға артуы керек. [8]
Қорыта келгенде, азық-түлік кауіпсіздігі жайсыздығы, әсіресе бидай импорты
ТМД елдерінің экспортына тәуелді импортер болып табылатын Қырғызстан
Тәжікстан, Түрікменстан мен Өзбекстан ты Орталық Азия елдері үшін аса ауыр
мек. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
1. МЕМЛЕКЕТТІК АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ТЕОРЕТИКАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ
НЕГІЗГІ.
1.1 Әлемдегі азық-түлік тапшылығының 5
проблемалары ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 ЕАЭҚ-ғы азық-түлік қауіпсіздігін 16
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Жаһандану жағдайында агроөнеркәсіп кешенін дамытудың экономикалық24
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ АГРОЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
2.1 Ауыл шаруашылығының дамуы елдің азық-түлік қауіпсіздігінің 35
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Шағын кәсіпкерлікті дамытудың қазіргі уақыттағы 45
жағдайлары ... ... .
2.3 Жеке шаруашылықты жетістікке жеткізудің 54
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ АСТАРЫ
3.1 Басқару және оның ауыл шаруашылығы 68
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Мемлекет "Өрлеу" жобасын іске 81
асыруда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін жүзеге асыратын 90
саясат ... ... .
100
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы азық-тулік қауіпсіздігінің әдістері мен қағидаларын
қолданбастан, бүгінгі экономикалық шарттарда агроөнеркәсіп кешеніндегі
кәсіпорындардың алдында тұрған сапалы жаңа міндеттерді шешу мүмкін емес.
Соңғы уақытта агромаркетинг АӨК кәсіпорындарында кенінен жүргізіле бастады,
әсіресе, ауқымды нарықтары бар үлкен қалалардағы ірі агроөнеркәсіптік
кәсіпорындарда маркетинг бөлімінің құрылғаны анық байқалады. Жалпы, тамақ
өнеркәсібінің өнімдері адам үшін бірінші кезектегі қажеттілік деп
есептелгендіктен, бұрынғы кездері кейбір басшылар агроөнеркәсіп кешені үшін
маркетингтің рөлі мен маңызы аса қажетті емес деп бағалап, маркетингке жете
көңіл бөлмеді. Ал, қазір АӨК кәсіпорындарының мақсаттары менкәсіпкерлік
философиясы еркелкі болғандықтан, олардың маркетингтік және өндірістік-
өтімдік қызметтерге мұқтаждығы күшейді.
Нарықтарда сан қилы тауар түрлерінің көбеюі салдарынан
кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметін басқаруда маркетинг әдістері
мен қағидаларын қолдануға қажеттілік артып отыр. Себебі маркетинг айырбас
негізінде нарықтағы қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қанағаттандыруға
бағытталған қызметтің ерекше тұрі болып табылады. Кәсіпорынның нарықта
сәттілікке қол жеткізуі, ен алдымен, оның нарықтағы барлық өзгерістер мен
жаңа қажеттіліктерге жаңа өнімдер мен технологияларды игеру арқылы
қаншалықты жылдам әрі икемді жауап бере алатындығына және тұтыну
сұранысындағы белгісіздіктерге тез бейімделу деңгейіне тәуелді болады.
Кәсіпорындарда мүлдем жаңа басқару жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг
- қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың өндірістік-
өтімдік қызметін ұйымдастырумен басқарудың жаңа әдісі болып табылады. Бұл
әдіс бұрынғы әкімшіл-әміршіл жүйеде қалыптасқан пікірлерден мақсаты мен
міндеттері тұрғысынан едәуір ерекшеленеді.
Қазақстанда агромаркетинг жүйесін енгізу қажеттігі басқару теориясы
мен практикасын дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр.
Сонымен қатар, агромаркетинг жүйесі қоғамның даму бағдарын, уақыт пен
сыртқы ортаның ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, агромаркетинг
саласындағы батыс тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық
шарттарға сәйкес келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе агромаркетингтің
экономикасы дамыған елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық саясатының стратегиялық түпкі
нысанасы - отандық өндірісті ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның
өзіндік құнын әлемдік бәсекелестік деңгейден асырмау, халықты
экологиялықтаза азық-түлік өнімдерімен, ал өнеркәсіпті шикізатпен
толықканағаттандыру болып табылады.
Демек, экономиканың өсу келешегі, оның нарықтық қатынастар
жағдайындатүлей дамытылып, тиімділік деңгейінің мейлінше көтерілуі
өндірілгенөнімдерді өткізу проблемасын шешіп берумен тікелей байланысты.
Оның,әлемнің дамыған елдеріндегідей, азық-түлік нарығының арнаулы саласы
-ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу саласын құру, яғни тауарды
өндірушідентұтынушыға жеткізуді қамтамасыз ететін нарық
инфрақұрылымынқалыптастыру бүгінгі таңның ең өзекті мәселесіне айналып
отыр.
Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, қолданған және 3 қосымшадан
(приложение) тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК АЗЫҚ-TYЛІK ҚАУІПСІЗДІГІН ТЕОРЕТИКАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ НЕГІЗГІ
1.1 Әлемдегі азық-түлік тапшылығының проблемары
Бугінгі күні, қай мемлекеттіалсақта азық-түлік қауіпсіздігінкұқықтық
қамтамасыз ету үшін мықтымемлекеттік саясат, мемлекеттік басқару мен
реттеу жүргізілуі қажет.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекетік басқару органдарынын
қызметі мемлекеттің саясатын құрайтын белгілі бір бастамалардың негізінде
жүзеге асырылады. Мемлекеттік белгілі бір мақсатка жетуі үшін ішкі
бірлігін, негізгі кұрылымын, мәнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік
басқарудың қағидалары деп аталады.
Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі және
еліміздіңазық-түлік қауіпсіздігі ғана емес, мемлекеттегі қоғамдык-саяси
тұрақтылық та осылардың дамуымен тікелей байланысты. Әлемдік азық-түлік
нарығында туындаған дағдарыс пен оның салдары азық-түлік мәселесінің
өзектілігін бұрынғыдан да сәл ақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың
алдыңғы қатарына шығарды. Азық-түлік тапшылығы қаупін сезініп
түйсінгенәлемнің барлықелдері, қазір өздерінің аграрлықсаясатын шұғылқайта
қарап, тиісті өзгерістер енгізіп жатыр. Әсіресе өндіріс көлемін арттыру мен
ішкі азық-түлік нарығын тұрақтандыру мақсатындағы мемлекетті реттеу және
қолдау көрсету рөлін күшейтуге рекше мән беріліп отыр.
Әлемдік экономиканың бір бөлшегі ретінде дүниежүзілік азық-түлік
нарығындағы жағдай Қазақстан экономикасы да ықпал етіп, ішкі азық-түлік
нарығында көрініс тапты. Бұл әсерді біз негізгі азық-түлік тауарлары
бағасының күрт қымбаттауы мен сыртқы нарықка жаппай экспортталуы
нәтижесінде ішкі қордың күрт азаюынан байқалды. Уақытында алдын алу
шараларын қолданып, біз жалпы ішкіазық-түлік нарығының тұрақтылығын сақтап
қалдық. Дегенмен, осы жағдай біздің аграрлық саланың "әлсіздігін", әлемде
орын алатын қауіпті құбылыстарға төтеп беретін ешқандай мүмкіншілігінің
жоқтығын тағы бір рет ашып көрсетті. Біздің ел үшін әлемдік дағдарыстын
әсерін дәл болжаған Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына арнаған
биылғы жолдауында аграрлықсаланы оданәрі дамыту қажеттігіне ерекше назар
аударып, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты нақты
тапсырмалар берді.
Әлемдік азық-түлік нарығы қиын жағдайды бастан өткені жақан қазіргі кезде,
бұрын қалыптасып қалған стерсптерді қайта қарап, бұл тапсырмаларды орындау
үшін мәселенің жаңа қырынан қарау үшін саладағы қызметтің стратегиялық
бағыттарын заман талабына сай қайтаөзгерту қажет. Дегенменбұлқазіргі
стратегиялық бағытымызды толықтайқайта өзгерту дегенді білдірмейді, біз тек
соңғы жағдайларға байланысты ішінара түзету енгізуіміз керек. Сондықтан
бұрын жасалып, қазір жүргізіліп жатқан мемлекеттік аграрлық саясатты
жалғастыра отырып, біз оны жағдай калай өзгерген кезде де еліміздің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндей жаңа мазмүнмен толықтыруға
тиіспіз.
Егер жеке-жеке алсақ, егін шаруашылығында ауыл шаруашылық дақылдары көлемін
диверсификациялау ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл арада біз бір жағынан
әр аймақтың табиғи-климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, сол аймаққа ең
тиімді деген дақылдарды таңдауымыз қажет, екіншіден, қазір ішкі нарықтың
сұранысы толық қамтамасыз етілмей отырған дақылдарды жеткілікті мөлшерде
өсіруді қамтамасыз етуге тиіспіз. Мұны ынталандыру үшін мемлекеттік реттеу
және қолдау шаралары пайдаланылуда. Атап айтканда отандық өндіріс ішкі
нарықтың сұранысын қамтамасыз ете алмай отырған майлы дақылдарды, жеміс-
жидек пен бақша өнімдерін,қант қызылшасы, күріш пен жүзім өсіруге берілетін
субсидия мөлшері елеулі ұлғайтылды. Бұл шаралар қазірдің өзінде нәтижесін
бере бастады. Тауар өндірушілер биылдың өзінде майлы дақылдардың алқабын
191,7 мың гектарға немесе 28,5 пайызға, жеміс-жидек, бақша және жүзім егу
көлемін 4,7 мыңгектарға немесе 10,3 пайызға, қантқызылшасын егуді 5,6 мың
гектарға немесе 40,9 пайызға көбейтті. [1, 78 б.]
Егіншіліктің ең басты проблемаларының бірі топырақ құнарының азаюы екенін
ескере отырып, алдағы уақытта біз құнарлылықты қалпына келтіру мен
арттыруға ерекше мән беретін боламыз. Осы мақсатта келесі жылдан бастап
топырақ құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға ынталандыру шараларын
қолға алу, бұл үшін осы мәселені бөлек бюджеттік бағдарлама ету жоспарланып
отыр. Осы шара арқылы біз топырақты минералды тынайтқыштар арқылы
құнарлаңдыруды екі есеге арттырамыз. Бұл үшін отандық зауыттардың минералды
тынайтқыштарды ішкі нарыққа қажетті мөлшерде өндіруі мен оны ауылдағы тауар
өндірушілерге жеткізуді қамтамасыз ету мәселесі қазір жан-жақты
қарастырылып жатыр.
Ішкі нарықты бақшаөнімдеріменқамтамасыз ету мәселесі әлі де егін
шаруашылығының ең осал тұсы болып қалып отыр. Бақшадақылдарын өндіру көлемі
тұтастай алғанда еліміздің қажеттілігін толық жабуға жететінін сараптама
көрсетіп берді. Бірак, маусымаралык кезеңде аталған өнімдердің тапшылығы
туындап, бұлөз кезегінде бағаның өсуіне,сол арқылы инфляция көрсеткішінің
артуына себеп болады. Біз бұлмәселені шешуді өнім сақтайтын қоймаларды
салу, бақшадақылдарын өсіретін жылыжайларды арттыру арқылы шешуге болады
деп жоспарлап отырмыз. Қазір республика бойынша барлық жылыжайлар
қажетгіліктің 4,3 пайызын ғана құрайды, соныменқатаркөконіс-жеміс сақтайтын
қоймалардың тапшылығы да білініп отыр. Сондықтан мемлекеттік реттеу
жәнеқолдау шараларын дәлосы проблемаларды шешуге бағыттау жоспарланған.
Атап айтканда, "Қаз-Агро"Ұлттық Холдингі" АҚ жаңа жылыжайлар
менбақшаөнімдерін сақтайтын қоймаларды салу менбұрынғыларын қайтажөндеуге
арналғанжәне оларды арнайы құрал-жабдықтарменжабдықтауға бағытталған бизнес-
жобаларды жеңілдетілгеншарттарменқаржыландыру да. Шаруашылықтардың сұрауы
бойынша бұлшара тікелей қаржыландыру әдісіменде, техниканы лизингке беру
әдісіменде іске асырылып жатыр. Қолға алынған осы шаралар енді 5-6 жылда
ішкі нарықты көкөніс өнімдеріменжыл бойы үздіксіз қамтамасыз етуге
мүмкіндік бермек. Біз қазірдәл осындай шараларды жеміс-жидек пенжүзім
өсірусалаларында да қолдануды жоспарладық. Бүгінде бар баулар
менжүзімдіктердің басым бөлігі ертеде егілген, ағаштар қартайғандықтан
өнімділігі төмен. Осыған байланысты жаңа плантациялар егуді өрістетіп,
оларды жеміс беретін шағына дейін күтіп баптауға мән беру керек. Бұл арада
біз дақылдарды күтіп-баптау мен жемісті жинауды механикаландыруға және
замануи агрөтехнологияларды кенінен пайдалануға мүмкіндік беретін
интенсивті бауларды көбейтуге басты назар аударатын боламыз. Ауыл
шаруашылығы дақылдарын өндіруді дамытудың үлкен мүмкіндігі егін егудің
ылғал жәнеқор сақтау технологияларына жаппай көшуде жатыр. Қазір егістік
жерлердің 50 пайызға жуығы осы технологияларменөңделеді. Ол үшін бірінші
кезекте лизингтік бағдарламаны одан әрікеңейту арқылы ауыл шаруашылығы
құрылымдарының техникалықжарақтануын жақсартуға тиіспіз. Сондай-ақ тыңайған
жерлерді жаңадан игеру сияқты экстенсивті даму факторлары да біздің үлкен
резервіміз деуге болады. Қазақстанда 5,5 миллион гектар тыңайған жер бар,
біз олардың 2,0-2,5 млн. гектарын немесе 36 пайызын айналымға қосуды
қарастырып отырмыз. Қазір пайдаланылып жатқан 19,8 млн. гектар егіс
алқабыменқосып есептегенде бұл жер пайдаланудың ен тиімді пайдалануға
жағдай жасайды. Сондай-ақ мал шаруашылығын интенсивтендіру бағытында да
ауқымды жұмыстарды атқару міндеті тұр. Қазір бұл саланың бәсекелестік
қабілетіөтетөменекенін мойындауға тиіспіз. Бүгінде еліміздегі барлықмал
басының 80 пайызға жуығықосалқы шаруашылықтардың еншісінде, мал өнімдерін
өндірудегі орта және ірі тауарлық өндірістің үлесі өтетөмен. Мысалға
республикадағы мал басының 5-7 пайызы ғана асыл тұқымды, бұл дамыған
елдердегі көрсеткіштен 6 есе аз. Сондықтанмал шаруашылығында біз бірінші
кезекте өндірісті ірілендіру мен малдың генетикалық әлеуетін арттыруға
маңыз беруіміз қажет. Осы екі мақсатқа ұсақ тауар өндірушілерді біріктіру
жәнеғылыми негізделген сұрыптау-асылдандыру жұмысын жүйелі жүргізу арқылы
қол жеткіземіз. Бұл процесті жеделдету үшін шетелдерде селекциядан өткен
жоғары өнімді асыл тұқымды малдарментолықтырылған мал өсіру кешендерін салу
жөніңдегі арнайы бағдарламалар іске асырылатын болады. Осындай 2 сүт кешені
былтыр салынып бітіп, тауар өндірушілерге лизингке берілген болатын. Биыл
тағы осындай 6 сүт кешені пайдалануғаберілелі. Сөйтіп 2012 жылға дейін
елімізде салынатын замануи сүт кешендерінің саны 20-
ғажетіп,оларғашетелдерде селекциядан өткен 30 мың сиыр әкеленеді. Бұл
бірінші кезекте өңдеуөнеркәсібіне сапалы шикізатпенқамтамасыз ету мәселесін
толық шешеді. Екіншіденқазір шетелдерден экспортталатын тереңөнделген сүт
өнімдерін отандық тауарларменығыстырып шығаруға мүмкіндік береді.
Ет өндірісінде онімін экспортқа шығаруға негізделген замануи мал бордақылау
кешендерін салуға баса назар аударылады. Биыл осындай 2 кешенді пайдалануға
беру жоспарланса, келесі жылы тағы 3 кешенсалынатын болады.
Бұл арада мал шаруашылығы саласын мемлекеттікқолдау шаралары дәл осындай
жобаларды ынталандыруға негізделетінін атап өткенжөн. Біздің есебіміз
бойынша осы шаралардың арқасында 2012 жылғақарай асыл тұқымды малдың үлесін
екі есеге дейін көбейіп, орта және ірі тауарлықфермаларда өндірілетін мал
өнімдерін жалпы өндірістің 30 пайызына дейін жеткізу мүмкіндігін көрсетіп
отыр. Бұлқазақстандық ет өнімдерін әлемдік нарықка кеніненшығаруға жағдай
туғызады.
Енді мал шаруашылығын дамытудағы тағы бір түйінді мәселе жайында. Бұл —
еліміздің эпизоотикалық және ветеринарлы-санитарлық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесі. Біз сонау 2002 жылы құрылған қазіргі ветеринария
жүйесі еліміздегі эпизоотикалықұстаптұруға оң әсереткенін айтуға тиіспіз.
Дегенмен тез құбылып отырған жағдай бұл жүйеніқажет етіп отыр. Соңдыктан
біз ветиринарияжүйесін халықаралық нормалармен теренүйлестірудітарататын
заң жобасын дайындапПарламенткеенгіздік. Оның қабылдануы елімізде ветиринар
деңгейлі жүйесін енгізіп, өкілеттіктерді нақтыжағдай жасауы тиіс. Бұл бізде
жүргізіліп жатқанреформа талаптарына да, ветеринарияға қатысты халықаралық
нормаларға да толық сәйкес келеді. Заң жобасы бойынша алдағы 3 жылда
еліміздің барлық аймақтарында заманауи ветеринарлықзертханаларсалып, мал
ауруларын анықтаудың жаңа прогрессивтіәдістеріне көшу жоспарлануда. Сонымен
қатар электронды мәліметтер базасын енгізу мен оны автоматтандырылған
біртұтас жүйеге қосуарқылымалдарды идентификциялау жүйесін одан әрі дамыту
міндеті тұр. Жоспар бойынша еліміздің барлық ауылдық округтерінде
халықаралық нормаларға сай келетін стандартты модульдік мал сою пункттерін
салу қарастырылуда. Мұнан кейін еті сатуға шығарылатын малдардын бәрітек
осындай пункттерде сойылатын болады,оларды әркімнің өз ауласында союына
тыйым салынбак. Бұл шаралардың барлығы бір жағынан мал өнімдерінін
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жағдай жасаса, екінші жағынан отандық ет
өнімдерін экспортка шығаруға кедергі болып келгенмәселелердін бәрін жояды.
Біздің алдымызда әсіресе ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу саласында
ауқымды жұмыс атқару міндеті тұр. Бұл мәселеотандықаграрлық саланың ең осал
тұсы екені жасырын емес. Отандықөңдеуөнеркәсібінің өнімдері бәсекелестікке
қабілетсіз болып отырғанына мысал ретінде тереңөңделгеназық-түлікөнімдерін
импорттауға еліміз жыл сайын шамамен 1,9 млрд. АҚШ долларына теңқаржы
жұмсап отырғанын айтсақ жеткілікті. Еліміздегі өңдеукәсіпорындарының басым
көпшілігі моральдық жағынан ескіріп, заман талабына мүлде сай келмейтін
құрал-жабдықтарменжабдықталған. Өңдеу кәсіпорындарындағы
технологиялықжабдықтардың төзу деңгейі 50 пайыздан асады. Сондықтанбіз бұл
саланы техникалықжәнетехнологиялықтұрғыдан қайта жарақтандыруға бағытталған
жүйелі шаралар қабылдауға бар күш-жігерімізді салуға тиіспіз. Мемлекеттік
қолдау және ынталандыру бағытындағы қазір іске асырылып жатқанжәне жаңадан
енгізілетін бюджеттік бағдарламалардың барлығыдәлосы мақсатқа
жұмылдырылатын болады. Атап айтканда, келесі жылдан бастап өңдеу
кәсіпорындарының айналым қаржысын толықтыру үшін екінші деңгейлі банктерден
алған несиелерінің өсімі тікелей субсидияланатын болады. Олар аталған
бағдарламаға қазіргі кезде тек банктердің ұсынысы бойынша ғана қатысып
отыр. Сондай-ақ, техникалық және технологиялыққайтажарақтану ісін
жандандыру үшін өңдірістегі негізгі қорларды жаңартуға алынған несиелердің
өсімін де субсидиялау жоспарлануда. Мұнымен бірге әлемнің көптеген елдері
сияқты бізде де әлеуметтік маңызы жоғарыазық-түлік тауарларын шығаратын
кәсіпорындар үшін энергия көздерінің кұнын арзаңдатып беру мәселесі
қарастырылуда. Халықаралық сапа стандарттарын өндіріске енгізуге мемлекет
тарапынан қолдау көрсетілетін болады.
Қоғамдық өндіріс бұл халықың өмірінің негізі. Адам өмір суру үшін тағам,
киім, үй және басқада игіліктер өндіру қажет. Сондықтан бірінші тарихи акт
болып адамдардың қажеттіліктері қанағаттанатын игіліктердің біріншісі – ол
азық-түлік". [2, 51 б.]
Бұл шаралардың барлығы ақыр соңында ішкі азық-түлік нарығын отандық
тауарлармен толық қамтамасыз етіп, импортқа тәуелділікті кемітуі тиіс.
Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда “ҚазАгро” Ұлттық
Холдингінің” АҚ мен оның еншілес компанияларының рөліне ерекше маңыз
беріліп отыр. Бүгінде бұлқұрылым агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы ірі
қоғамға айналды. Әлемдегі ипотекалық дағдарысқа байланысты еліміздіңбанк
жүйесі қиынкыстау кезеңді бастан өткеріп жатқан кезде бұл құрылымдар
агроөнеркәсіп кешеніне несие беру тапшылығын болдырмауға барынша тырысты.
Қолда бар қаржы ресурстарын агроөнеркәсіп кешенінің басым маңыз берілген
салаларына нақты бағыттай отырып, олар осы бір қиынкезеңдеотандық тауар
өндірушілерге қолдау жасап кана койған жоқ, еліміз экономикасының аграрлық
саласын дамудыңжаңадеңгейіне алып шығатын серпінді жобаларды дамытуға зор
екпін бере алды. "ҚазАгро" Ұлттық Холдингі" АҚ бұл миссияны алдағы уақытта
да атқара бермек, бірақбюджет қаржысы және сырттан тартылған қаражаттың
есебіненбұлжұмыстың ауқымы кенейе түсетін болады. Аталған қызметтің негізгі
бағыты болып - әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік тауарларын
өндіруді,әсіресе отандықөндіріс ішкі нарықтың қажеттілігін толыққамтамасыз
ете алмай отырған тауарлар өндіруді қаржыландыру, ауылдағы кооперативтік
көзғалыстың дамуына жағдай жасау, ауыл шаруашылық тауарларын көтерме
саудалзау, тасымалдау және сақтау инфрақұрылымын жасақтау, экспортқа
негізделгенкәсіпорындарды ынталандыру және соңдай-ақ "30 корпоративтік
көшбасшы" бағдарламасы аясында отандықкәсіпкерлер ұсынғансерпінді аграрлық
жобаларды іске асыруға көмектесу болып қала береді. Аграрлық ғылым жүйесі
де агроонеркәсіп кешенін үдете дамыту мақсаты үшін жұмылдырылатын болады.
Бұл саланың өткен жылы жанадан реформаланғаны белгілі. Аграрлық салаға
қызмет етіп жатқанбарлықғылыми-зерттеу институттарының негізінде жаңа
құрылым- "ҚазАгроИнновация" АҚ өмірге кезді. Бұл мекеменің негізгі қызметі
ғылыми ұйымдардың қызметін үйлестіріп отыру және олардың қызметін аграрлық
саланы дамытудың стратегиялық бағыттарына бұру,ғылымижаңалықтарды
коммерциялау, ғылыми идеяларды трансферттеу мен бүгінгі өмірге бейімдеу
болып табылады. Соныменқатар, бұл құрылым білім тарату жұмысыменде
айналыспақ, ол үшін Алматы облысындағы Қолды,Ақмола облысының Шортанды
аулары менҚостанай облысыныңЗаречный кентіндегі білім мекемелерінің
негізінле тұрақты жұмыс істейтін 3 білім беру орталығын құру жоспарланып
отыр. Мұныменқатарғалымдардыңғылымижаңалы қтарын пайдаланып отырған
агроөнеркәсіп кешені субъектілеріне сол ғалымға роялти төлету мәселесі де
қаралуда. Бұл ғалымдарды еңбекке ынталандыру менжаңалықтарды өндіріске
жылдам енгізу мәселесін шешетін болады.
Әлемдік азық-түлік нарығындағы жағдай шиеленіскенқазіргі жағдайда
мемлекеттің реттеушілік рөлін күшейтпей еліміздің азық-түлікқауіпсіздігін
қамтамасыз ету мүмкін емес. Оның негізгі тетігі ішкі азық-түлік нарығындағы
тұрактылықты сақтауға бағытталған кешенді шараларды қабылдау болып
табылады. Атап айтқанда бұл-әлеуметтік маңызы зор азық-түлік тауарларын
өндіруге ынталандыру, олардың резервін жасақтап, тұрақтандыру қорын құру,
ұтымды кедендік тариф саясатын жүргізу арқылы ауыл шаруашылықөнімдерінің
экспортымен импортын реттеу, азық-түлік тауарлары бағасының қалыптасу
барысын қадағалау. Мұндай шараларды қазір әлемнің барлық мемлекеттері
қолданып жатқанын атап өтуге тиіспіз. Өткен жылдың екінші жартысынан бастап
кезен-кезенменмұндай шаралар бізде де қолданыла бастады, сөйтіп біз ішкі
азық-түлік нарығын тұрақтандыра алдық. Жағдайдың дамуына байланысты бұл
шаралар алдағы уақытта да қолданылатын болады. Бұлшараларды іске асыру үшін
тиісті заңнамалык база қажеттігі түсінікті. Сондықтан министрлік тиісті заң
жобасын дайындау үстінде, жақын арада ол Парламентке жолданатын болады.
Бүгінгі күні аграрлықсаланың алдында тұрған баста міндеттердің бірі-
биржалық сауда, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін кооперацияландыру және
біріктіру сияқтынарықтықэкономика құралдарын дамыту болып табылады.
Өндірілген тауарды оны өткізунарықтарына жылжытудағы биржалық сауданың
маңызын ескере отырып,оны кезең-кезеңмендамыту жоспарланып отыр. Бірінші
кезеңде оны ұйымдастыру республиканың барлықаудандарында ауылдық ақпараттық-
кенес орталықтарынан тұратын кен жүйе құрған"ҚазАгроМаркетинг" АҚ-ы
жүктелелі. Бұл орталықтар биржа саудасының тиімлілігі туралы ауылдағы тауар
өңдірушілерге тегін түсінік беріп, олардан өзтауарларын биржа арқылысатуы
жөніндегі тапсырыстар кабылдайды. Одан кейін "Қаз- АгроМаркетинг" АҚ-ы
брокерлік қызметқұрып, тапсырыс берілгенөнімдерді биржаларда сатуға қатысты
ақылы қызметкөрсетеді. Бұл тауарды сатуда делдалдык қызметтің болмауына.
нәтижесінде бір жағынан ауыл шаруашылықөндірісі табысының артуына, екінші
жағынан өнімді сату кұныныңтөмендеуіне жағдай жасайды. Екінші кезеңде
фьючерстік сауда-сатық жасауға мүмкіндік беретін мамандандырылған тауарлы-
шикізат биржасын құру жоспарланып отыр.
Ал, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерді біріктіру мен кооперациялауға
келсек, бұлжұмыстарды мемлекеттік ынталандыру шаралары арқылыжеделдету
қарастырылуда. Қазір біз арнайы бюджеттік бағдарлама арқылы тауар
өндірушілерді ауылдықтұтыну кооперативтерін құруға ынталандырып отырмыз.
Бұл үшін оларғаөңдірістік инфрақұрылым жасақтауға орта мерзімдік мақсатты
женілдетілген несиелер берілуде. Бұлжұмыс алдағы уақытта да жалғаса беретін
болады. Оныменқатарбіз оларды квоталар мен лимиттерді бөлуге, лицензия,
аттестация мен субсидия беруге тарту арқылы кооперативтер
менқауымдастықтардыңжәнетағы да басқақоғамдық бірлестіктердің рөлін
жоғарылатуды көздеп отырмыз. Өзкезегінде бұлшара мемлекеттік органдардың
қандай да бір шешімді қабылдауындағы жариялылықты қамтамасыз етіп,
агроөнеркәсіп кешенін қолдауға бағытталған қаржы ресурстары көзғалысының
ашық болуына жағдай туғызады.
Әлемдік азық-түлік нарығындағы қалыптаскан жағдайға сараптама жасаудың
негізінде және сарапшылардың болжамдарына сүйене отырып азық-түлік
проблемасы алдағы уақытта одан әрі ушыға түседі дегенқорытынды шығаруға
болады. Уақыттыңөзі алдымызға қойып отырған бұл сынга біз сақадай сай дайын
болуымыз керек,бұлбіздіңең басты міндетіміз.
Б. Жетпісбаевтың ойынша, қазақстандық патриотизм, саяси тұрақтылык,
барлықхалыктың мүддесі үшін экономикалық дамыту, қоғаммен келісушілік,
мемлекеттік өмірдің маңыздысұрақтарын республикалық референдумда дауыс бере
отырып, демократиялық әдіспен шешу қағидаларын бөліп қарайды. [3, 98
б.]Азық-түлікқауіпсіздігін құқықтыққамтамасыз ету үшін көптегенәдіс-
тәсілдерді қолдану қажет. Ең алдымен, аграрлық протекционизм қағидасын
ұстану, реттеудің индикативті әдістерінқолдану, Қазақстан Республикасының
азаматтарына азық-түліктің тұтынудың физиологиялық нормаларына сәйкес
жастарынан, мүліктік және лауазымдық жағдайларынан, тұрған жәнетұратын
жерлерінен тәуелсіз азық-түлік тауарларының нақты және экономикалық қол
жетімділігін қамтамасыз ету кепілін жасау, Қазақстан Республикасында
өндірілетін және сатылатын азық-түлік тауарларының сапасының тамақ өнімдері
қауіпсіздігі саласындағы заңдарда белгіленген талаптарға сәйкестігін
келтіру, отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету, ішкі және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерінен тәуелсіз азық-
түлік қорын қалыптастыру, жаңарту жәнетолықтыру, астықтын мемлекеттік
қорларын қалыптастыру; барлықжеке меншік түрлеріұйымдарына аграрлық азық-
түлік нарығына рұксат беру жолымен тен бәсекелік ортаны құру, мемлекет пен
жеке кәсіпкерліктің өзара әрекеті мен ынтымақтастығы, азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде қоғамдык бірлестіктердің,
кәсіпкерлер қауымдастықтарының (одақтарының) рөлін арттыруға көмектесу;
елдің азық-түлік тәуелсіздігіне кепілдік беретін көлемде отандық ауыл
шаруашылығы өнімін өндіру жолыменаграрлықнарықтың сиымдылығын
қалыптастыруды қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығының техникалық базасын
жаңарту және аграрлық азық-түлік нарығының күйі туралы ақпараттың ашықтығы
принциптерінен құралады.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі мемлекеттік органдардың
құзыреті 3 топқа бөлінеді:
1. Жалпы құзіреті бар органдар, олар - ҚР Парламенті; ҚР Президент; ҚР
Үкіметі, жергілікті өкілді жәнеатқарушыоргандар.
2. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық Министрлігі - арнайы құзіреті
бар органдар қатарына жатады.
3. Функционалды құзіреті бар органдар, оларға - Қоршаган ортаны қорғау
министрлігі, су ресурстарын басқару жөніндегі комитет, сот органдары,
құқық қорғау органдары, прокуратура органдары және т.б. жаткызуға
болады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сәуірдегі N 310
қаулысымендеген"Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі туралы"
ереженін 2 бабына 1 Министрліктің негізгі міндеттері:
мемлекеттің аграрлық және өңірлік саясатын, стратегиялық жоспарларын,
реттелетін саладағы,айтқанда ауыл, балық және су шаруашылығы, өсімдіктер
мен жануарлар әлемінің өсімін өндірудіжәнепайдалануды, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды қорғаусаласындағы кеттік және өзге де бағдарламалар мен
жобаларды, ауылдықаумақтарды дамыту,егіншілік,шаруашылығыменасты қ рыногын
реттеу, өсімдіктерді қорғау және олардың қарантині.
Жария, сусындарды (алкогольді өнімдер мен этил спиртіненбасқа) қоса
алғанда, тамақ ; етік, былғары (тері илеу және өңдеу), талшықты мақтаөндіру
мен жүнді қайта өндеу бөлігінде өнеркәсібін, ауыл шаруашылығымашиналарын
жасау (ірісіненбасқа), агроөнеркәсіп кешенін халық жарақтандыру, мал
шаруашылығы, мелиорация, жерді суландыру және дренаж, ауыл шаруашылығы
ғылымы мәселелерін қалыптастыру және іске асыру;
) бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығытауары өндірісін құрудың негізін
жасау, Қазақстан республикасының азық-түліктік қауіпсіздігі мен жұмылдыру
дайындығын қамтамасызету;
) орман, аңшылық, балықжәне су шаруашылығын, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды дамыту мәселелерін қоспағанда, реттелетін салада мемлекеттік
бақылауды, алуды жәнебасқаруды қамтамасыз ету;
) агроөнеркәсіп кешенін ақпараттық-консультациялық қамтамасыз ету болып
табылады.
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету әлеуметтік-саяси, экономикалық,
ғылыми-техникалық, ұжымдастыру, ақпараттық және азық-түлік дағдарысының
алдын алуға және (немесе) жеңуге бағытталған басқа да шараларды әзірлеумен
іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
2007 жылғы 27 наурыздағы № 242-III қабылданған "Агроөнеркәсіптік кешенді
және ауылдық ақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы" ҚР Заңына сәйкес,
агроөнеркәсіптік кешенді е ауылдықаумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің
мақсаттары:
1. ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту
жәнеауылын қолайлы тұрмыс жағдайларыменқамтамасыз ету;
2. мемлекеттіңазық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3. агроөнеркәсіптік кешенді жәнеауылдықаумақтарды тұракты экономикалық
және әлеуметтік дамытуды қамтамасыз ету;
4. бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығыөнімін және оның қайта өңдеу
өнімдерін өндірудіңэканомикалық жағдайларын жасау болып табылады.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің құзыретіне:азық-түлікқауіпсіздігі саласында бірыңғай мемлекеттік
саясаттың жүргізілуін қамтамасыз ету; азық-түлік тауарларының мемлекеттік
ресурстары қорының көлемін; құрылымын, оларды қалыптастыру, орналастыру
сақтау, пайдалану және жаңарту ережелерін бекіту; мандандырылған ұйымдарды
құру және олардың қатысуымен агроөнеркәсіптік кешенді қолдаудын тәртібін
айқындау; азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстарын басқаруды
қамтамасыз ету, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесін
бекіту; азық-түлік қауіпсіздігінің жайкүйіне мониторинг жүргізу
тәртібінбекіту кіреді.
Азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төну - республика аумағында азық-түлік
тауарлары көлемінің төмендеуіне әкелетін жағдайлар, процестер және нақты
жағдайлардың, сонымен қатар тамақ өнімінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасы заңнамасы белгілеген талаптардың орындалмауының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төнгенжағдайда
азық-түлік тауарларының экспорты менимпортына қажет болған жағдайда уақытша
шек қоюға құқылы. [4, ]
Ал, уәкілетті органдардың, сондай-ақ облыстардың (республикалық маңызды бар
қаланыңАстананың) жергілікті өкілді органдарының азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі құзыретіне:
- азық-түлік қауіпсіздігі жай-күйінің мониторингін жүргізу;
– азық-түлік қауіпсіздігі жай-күйінің, бағалардың және агроөнеркәсіптік
кешен өнімдері нарықтарының мониторингін жүргізу;
– азық-түлік тауарларына өткен күнтізбелік жылда қалыптасқан орташа
жылдық нарықтык бағаларды, сондай-ақ мемлекеттік ресурстарға сатып
алынатын және азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстарынан
өткізілетін азық-түлік тауарларына тіркелген бағалардың деңгейін
айкындау әдістемесін бекіту;
– Республикааумағындағы азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп-қатер туындағаны
туралы куәландыратын фактілер анықталған кезде агроөнеркәсіптік кешенді
дамыту саласындағы уәкілетті орган статистика саласындағы уәкілетті
орган статистикалық ақпаратты жариялаған және жергілікті атқарушы
деректерді алған күнінен бастап бес жұмыс күнінің ішінде
ҚазақстанРеспубликасының Үкіметіне ұсыныстарды жолдау кіреді.
Мониторинг жүргізудің мақсаты азық-түлік тауарларына нақты және
экономикалық қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша уақытжәне жедел
шаралар қабылдау болып табылады. Азық-түлікқауіпсіздігі жай-
күйініңмониторинг жергілікті атқарушы органдардың және мемлекеттік
статистика саласында басшылықты, оның нақты уақыт режимінде басшылықты
жүзеге асыратын уәкілетті органның деректері негізінде агроөнеркәсіптік
кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган жүргізеді. Агроөнеркәсіптік
кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган азық-түлік қауіпсіздігі жай-
күйінің мониторингі негізінде азық-түлік қауіпсіздігі саласында
мемлекеттік ақпараттық ресурстарды қалыптастырады. [5]
Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган жергілікті
атқарушы орган деректерді өңдеу және деректерді сараптау деректерін жинауды
жүзеге асырады. Агроөнеркәсіп кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган
азық-түлік қауіпсіздігі жай-күйінің мониторинг сәйкес алынғанмониторинг
деректерін өңдеуді жүзеге асырады. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
саласындағы уәкілетті орган тұтынудың физиологиялық нормаларын
қанағаттандыруға жеткіліктіазық-түліктауарларына халықтың нақты және
экономикалық қолжетімділігін қамтамасыз анықтамасын ескере отырып, азық-
түлік қауіпсіздігі жай-күйініңмониторингісіне сәйкес алы
мониторингдеректерін талдауды жүзеге асырады. Агроөнеркәсіптік кешенді
дамыту саласын, уәкілеттіорган азық-түлік қауіпсіздігі жай-
күйініңмониторингінегізінде азық-түлік қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік
ақпараттық ресурстарды қалыптастырады.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеуінде азық-
түлікқауіпсіз, қамтамасыз етудің өлшемдері мен негізгі бағыттарына
тоқталсақ, олар:
– азық-түлік тауарларына нақты қолжетімділік;
– азық-түлік тауарларына экономикалық қолжетімділік;
– тағамдық өнім қауіпсіздігінің кепілдігі азық-түлік қауіпсіздігінің
өлшемдері болып табыла.
Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі азық-түлік тауарларының мемлекеттік
ресурстар агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілеттіорган
әзірлейтін азық-түлік тауарлары мемлекеттік ресурстарының қорларын
қалыптастыру, орналастыру, сақтау, пайдалану және жаңа ережелеріне сәйкес
қалыптастырады. Азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстары аграрлық
азық-түлік нарығына реттеушілік ықпал жасау және азық-түлік қауіпсіздігін
камтамтамасыз ету үшін Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі айқындайтын
тәртіппен пайдаланылады.
Азық-түлікқауіпсіздігі жай-күйінің мониторингі нәтижелерін талдау
мемлекеттік статистика басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік
орган ұсынатын азық-түліктауарлары өндірісі, тауар қөзғалысы, ассортименті
жәнебағаларытуралы деректер негізінде жүзеге асырылады. Егер республикадағы
азық-түлік тауарларының жылдық өндірісі физиологиялық тұтыну нормаларына
сәйкес халықтың жылдық қажеттілігінің сексен процентінентөменболса,
Қазақстан Республикасыныңазық-түлік тауарларының түрлері бойынша
тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген деп есептеледі. [6, 289 б.]
Қорытындылай келіп шешім шығаратын болсақ:
– азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету үшін көптегенәдіс-
тәсілдерді қолдау қажет.Оған ен алдымен, аграрлық протекционизм
қағидасын ұстану;
– отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету;
– азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі мемлекеттік
реттеу органдары қызметін жетілдіру.
1.2 ЕАЭҚ-ғы азық-түлік қауіпсіздігін мәселері
Жалпы аграрлық нарығы 1997 жылы қазанда мемлекеттердің басшыларымен Кеңес
мәжілісінде барлық ТМД елдерінде азық-түлік қауіпсіздігін жоғары деңгейге
жеткізу жайлы жоба бекітілді. 1999 жылы 16 қазанда Санкт- Петербургте ТМД
елдерінің Парламент аралық Ассамблеясының мәжілісінде мемлекеттердіңазық-
түлік қауіпсіздігі туралы Модельдік заңы қабылданды. Бұл заңда мемлекеттер
саясатының негізгі бағыттары қауіпсіздіктің құрамы болып табылатын,
мемлекеттердің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
соныменқатарқолданыстағы халықаралық құқық нормаларына сәйкес азаматтардың
негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету қажетті жағдайы болып
табылады. Осы заңда мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі - мемлекеттің
экономикалық жағдайы тәуелсіз елдерді азық-түлікпенқамтамасыз ету
жәнебарлықхалыктың санына қарай белсенді және салауатты өмір үшін қажетті
азықты экономикалық және физикалық қолжетімділігін кепілдендіру. [7, 25 б.]
Ал азық-түлік қауіпсіздігінқамтамасыз ету дегеніміз - азық-түлік дағдарысын
ескертуге бағытталған экономикалық, ұйымдастырушылық және т.б. шараларды
жасау және жүзеге асыру, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес
халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті
ресурстармен қамту болып табылады.
Мемлекеттің үкіметі - халықаралық нормаларға сәйкес азаматтардың
тамақтанудың физиологиялық нормалары деңгейінде халықтың тамақ өнімдеріне
жеткіліксіздіктен немесе аштықтан қорғау бостандығын кепілдендіру.
Мемлекеттің үкіметі мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету:
– мемлекеттің тамақ өнімдерінің қажетті деңгейін жоғарылату;
– ішкі және сыртқы қолайсыз факторларға тәуелсіз мемлекеттік азық-
түлікқорын толықтыру және қайта толықтыру;
– барлық шығарылған тамақ өнімдері мемлекеттің стандарттар жүйесі мен
талаптарына сәйкесболу керек.
Қазақстан жәнеТМД елдерінің азық-түлік өнеркәсібі саласында ұзақ уақыт бойы
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің өзык тәсілдері болмады.
Ал олардың өндірген өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі ескіргенстандарттар
ментехникалық шарттарға негізделіп келді. Сондықтан әлемдік нарық кенінен
өріс алған қазіргі жағдайда халықаралық жоғары деңгейде әзірленгенстандарт
талаптарын ұлттық стандарт, нормативтік-құқықтық актілермен үйлестіру,
халықаралық стандарттау ұйымының (ISO) стандарттарын оңтайлы пайдаланудың
маңыздылығы аса жоғары болып отыр.
ТМД мемлекеттерінің жалпы аграрлық нарықта 20-дан шаруашылығы өнімдері,
оның өнімдер мен өндірілген өнімдер әр айналымда көбіне көп бидай, май,
көкөністер, картоп, жеміс, сүт, тері, мақта, және тағы басқа өндіріледі.
ТМД мемлекеттерінің агроөндірістік кешенмәселелері30-дан астам нормативтік
құжаттар конвенциялар, хаттамалар) қабылдауының ішінде, Қазақстан
Республикасыныңбағдарламалар мен нормативтік-құқығы қабылданды. Оларға
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003-2005 арналған Мемлекеттік
aгpapлықазық-түлік бағдарламасы, содан кейін Республикасының
агроөнеркәсіптітұрақты дамытудың 2006-2008 арналған бағдарламасы, бұл
бағдарламаның жалғасы ретінде Қазақстан Республикада агроөнеркәсіптік
кешенді дамыту 2010-2014 жылдарға арналған жұмысын тоқтатып, жаңа
агроөнерінін дамыту жөніндегі 2013-2020 арналған бағдарлама (агробизнес
қабылданып, осы актілердің барлығы мақсаты Қазақстан Республикасының
қабілеттілігінің АӨК-тік қал үшін жағдай жасау. Қазақстан Республикасы
экономикасының бәсекеге қабілетті экспорттық мүмкіндіктерін сапалы
жеткізудің 2008-2015жылдарғатұжырымдамасы туралы ҚазақстанРеспубликасы
Үкіметінің 2007 жылғы 28 же; №1332 Қаулысымен қабылданды.
Осы бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасының "Агроөнеркәсіптік кешенді аумақтарды дамытуды
мемлекеттуралы"2005 жылғы шілденіңIII ҚРЗ заңы Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенді және ауыл дамытуды мемлекеттік реттеуді жүзеге
асыратын құқықтық, ұйымдық, экономикалық үкіметтік негіздерін айқындайды.
Осы бағдарламаның аясында экономиканың аграрлық интеграцияны қалыптастыру
менсақтау өзекті мәселеболып отыр. ТМД-ның елдерінде ауыл шаруашылығы басты
ерушісала болып табылады.
Экономиканың дамуы ауылшаруашылығының ерекше ықпал ететін факторлары,ол осы
саланың мультипликативтенуінде. ТМД мемлекеттері арасында эканомикалық және
интеграциялық байланыс дамығанмен, экономиканың аграрлық үйлесімді жүйе әлі
де толық қалыптаспаған. Сондай-ақ ТМД елдерінің кәсіп кешендерінің даму
деңгейлері әр түрлі байқалады.
Экономикасының келісілген аграрлық саясаты өнеркәсіптік кешенін
экономикалық интеграциялау, әр мемлекеттің және түгел Достастық
мүдделеріне қарай ауылдық мекенді сыртқы экономикалық қатынастар,
арақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттердің әдістері мен қағидалары болып
табылады.
Келісілген аграрлық саясаттың - АӨК аумағының (ресурстық қамту, ауыл
шаруашылығы, тамақ және қолдану өнімдері,) дамуын қамтамасыз ету, оның
бәсекеге қабілеттілігін дамыту, әр елдің және Достастық ұлттық қауіпсіздік
жүйесіндегі азық-түлікқауіпсіздігін қамтамасыз ету, ауылдың әлеуметтік-
экономикалық даму мәселелеріншешу.
ТМД елдерде ауыл шаруашылық және азық-түлік өнімдері өндірісінің
салыстырмалы жоғары екендігі, ал басқа елдерде азық- түлік ресурстарға және
мал шаруашылығыарналған жем-шөп базасына деген көлемінің едәуір бөлігі
импорт арқылы ылатындығы байқалады.
ТМД-ның аграрлық саласындағы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді қамтамасыз
етуге мүмкіндік жәнеолардың экономикасының нақты АӨК-ні әртараптандыру
мүмкіндігін кеңейтеді. Соныменқатараграрлық интеграция жаһанданудың теріс
салдарын жою және ішкі нарықты сыртқы бәсекелестерденқорғауға септігін
тигізеді.
ТМД елдерінің аграрлық саласының ішкі өзара қарым-қатынастарын жүйелі түрде
дамытуда олардың аумағында әлі де болса, өнім өндіруде тәуекелділіктің және
өндірілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылығын ескеру қажет. ТМД елдерінің
аграрлық саласының тұрақты дамуына Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені оң
әсерін тигізеді. Еліміз әлемнің басты шикізат өндіруші 25 елінің қатарына
кіреді. Сонымен қатар ауылшаруашылық мақсатындағы, дәнді- дақылдар және
картопегетін жер көлемі бойынша басты аграрлық шикізат өндіруші 10 елдің
қатарында тұр. Сарапшылардың бағалауы бойынша, Республиканың ресурстары
халықтың қазіргі азық-түлікті тұтынуы көлемінен 3 есе артық өндіруге
жетеді.
ТМД елдер нарығында Қазақстан, бір жағынан, ауыл шаруашылық өнімдерінің
сатушысы, екінші жағынан, сатып алушы болып келеді. Елімізде ауыл
шаруашылық өнімдерінің негізгі экспортталған тұрі дәнді дақылдар болып
табылады. Әлемде ТМД елдерінің ішінде Ресей, Украина жәнеҚазақстан астықтың
ірі экспорт-таушылары қатарында. Бұл елдердің 2000-2008 жылдар аралығында
аталған ауыл шаруашылық өнімінің ортақ экспорттық әлеуеті әлемдік нарықта,
6%-дан, 24%-ға жетіп, 4 есеге артқан. Қазақстандық астықтың көп бөлігін
Әзірбайжан, Беларусь, Ресей, Украина, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан,
соныменбірге алыс шетелдер сатып алады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірістік өңдеуден өткентүрлерібойынша экспорт
келемінің арту тенденциясы байқалады. Мысалы, 2008 жылы Қазақстан әлемдегі
ұн өнімін экспортқа шығарушы ірі елдердің бірі болды. Еліміздің дайын кеспе
(макарондық) өнімдерін экспортқа шығаруға да мүмкіндігі жоғары. Аграрлық
саладағы интеграциялық үдерістерді жетілдіру және астықты сатып алу бойынша
сауда операциялары мен баға құру жүйесін оңтайландыру мақсатында Қазақстан
және Ресей 2009 жылдың басында ортақ сауда биржасын құрды. Аграрлық
саладағы интеграциялықүрдістер аймақаралық деңгейде де, ауыл шаруашылық
өнімдерін өңдейтін ортақ кәсіпорындар қызмет ететін шеқарадағы облыстарда
да дамуда. [8, 149 б.]
Қазақстанда ауыл шаруашылық компанияларының негізгі қорларына жұмсалатын
инвестициялардың жартысы астық саласына келеді. Соның нәтижесінде Украина,
Белорусь жәнебасқа да ТМД елдерінде активтері бар ресейлік ірі сауда
өндірістік компаниялары аймақаралық аграрлық компанияларды құру үшін
қазақстандық активтерді де сатып алуға мүдделі болып отыр.
"ТМД мемлекеттерінің қатысушыларының жалпы аграрлық нарық туралы келісім"
1998 жылы наурыз айында 10 мемлекеттің үкіметінің басшылары қол қойды. ТМД-
ның жалпы аграрлық нарықтағы негізгі мәселелері соңғы он жылдағы ТМД
елдерінің қатысушыларының тауар айналым көлемінің қысқаруымен байланысты
болды [9].
Осы қиыншылықтарға қарамастан, ТМД-ның аграрлық нарығы әлемдегі нарықтың ең
үлкен бір аумағы болып құрылуда. 2009 жылы Түрікменстанның астанасы
Ашхабадта ТМД қатысушылары мемлекеттердің ауыл шаруашылық форумын өткізу
ТМД елдері үшін бірден-бір бедел болды.
19 қазан 2010 жылы ТМД қатысушылары мемлекеттердің үкіметінің
жетекшілігімен азық-түлік қауіпсіздігін көтеру туралы Концепцияны
қабылдады. Онда мемлекеттердің азық-түлік қауіпсіздігінің мақсаты - ТМД
елдері барлықхалықты ТМД елдерінің қатысушылары атынан өндірілген азықтың
негізгі түрлерін, сондай-ақ ол адамның өмір сүру қызметі үшін қажетті
азықтардың міндетті түрде саны менсапасы жағынан физикалық және
экономикалық қол жетімділігін, азық-түліктің сыртқы қайнар көздеріне
тәуелсіз қамтамасыз ету қолайлы болып табылады. [10]
Соныменқатар саланың әлеуметтік аспектілерін де атап өткен жөн. ТМД-ның
көптеген елдерінде ауыл шаруашылығы басты жұмыс беруші сала болып табылады.
Мысалы, жаһандық урбанизация үдерісіне қарамастан, ТМД елдері халқының көп
бөлігі ауылдық аймақтарда тұрады және сонда жұмыс істейді. Мысалы,
Қазақстанның ауылдықаймақтарында халықтың 43%-ы, ал Тәжікстанда 73%-ы
тұрады.
Достастық мемлекеттері арасында экономикалықжәне интеграциялық байланыстар
дамығанымен, экономиканың аграрлық секторындағы үйлесімді жүйе әлі де толық
қалыптаспаған. Сондай-ақ ТМД елдері өнеркәсіп кешендерінің даму денгейі
жоғары еместігі байқалады. Бір елдерде ауылшаруашылық және азық-түлік
өнімдері өндірістің салыстырмалы түрде жоғары екендігі, елдерде азық-
түліктік ресурстарға шаруашылығы саласына арналған жем базасына деген
тұтыну көлемінің едәуір жоғарыбайқалады.
ТМД-ның аграрлық саласындағырация ауыл шаруашылық өнімдерін үйлестіруді
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді және олардың экономикасының секторындағы
АӨК-ні әртараптандыру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Соныменқатарсаладағы
интеграция жаһандануды салдарын жою және ішкі нарықты бәсекелестерден
қорғауға септігін тигізетін елдері орасан зор жер, еңбекжәне материалдық
ресурстарға ие. Сондықтан оларды шаруашылығының негізгі өнімдерін сол
өнімдердің өңделгентүрлерін қажеттіліктерді толыққамтамасыз ететін әлемдік
рынокқа сол өнімдердіңэканомикасынұйымдастыруға мүмкіндігі бар.
ТМД елдерінің аграрлық саласын өзара қарым-қатынастарын жүйелі түрдеда
олардың аумағында әлі де болса өнім тәуекелділіктің және өндірілгенөнімн
құнының жоғарылығын ескеру қажет.ТМД елдері ауыл шаруашылық өн ішкі тұтыну
бағасын дамыған елдер тауарларының бағасымен салыс жоғарылығы байқалды.
Достастық елдерінің аграрлық ның тұрақты дамуына Қазақстанның кәсіптік
кешені оң әсерін тигізбен әлемнің басты аграрлық шикізат өн елінің қатарына
кіреді. Соныменқатаршаруашылық мақсатындағы, дәнді және картоп егетін жер
көлемі бойын аграрлық шикізат өндіруші 10 елдіңтұр. Сарапшылардың
бағалауыРеспубликаның ресурстары халыкты азық-түлікті тұтынуы көлемінен 3
есе өндіруге жетеді.
Достастық елдер нарығында Казаақстан жағынан ауыл шаруашылық өнімде тушысы,
екінші жағынан сатып алу келеді. Елімізде ауыл шаруашылықэкспортталатын
түрі дәнді-дақылдар болады. Әлемде ТМД елдерінің ішінде Украина
жәнеҚазақстан астықтың ірі бастаушылары қатарында. Бұл елдердің 2008 жылдар
аралығында аталған ауыл шаруашылық өнімінің ортақ экспорттық әлемдік
рынокта, 6%-дан 24%-ға жетіп артқан. Қазақстандық астықтың көп Әзірбайжан,
Беларусь, Ресей, Украина, Тәжікстан жәнеӨзбекстан, сонаменбірге
алысшетелдер сатып алады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірістік
өңдеудентүрлері бойынша экспорт көлемінің нденциясы байқалады. Мысалы, 2008
Қазақстан әлемдегі ұн өнімін экспортқа ірі елдердің бірі болды. Еліміздің
кеспе (макарондық) өнімдерін экспортқа дайындау мүмкіндігі жоғары.
Қазақстанда ауыл шаруашылық компаниясының негізгі қорларына жұмсалатын
акциялардың жартысы астық саласы еді. Соның нәтижесінде Украина,
Беларусьжәне басқа да ТМД елдерінде активтері ірі сауда-өндірістік
компаниялары шаруашылық аграрлық компанияларды құру үшін сандық активтерді
де сатып алуға мүдделі болып отыр. Қазақстанда мұндай интеграцияның оң
тәжірибесі бар. Ресей, Беларусь, Литва рыногында жұмыс жасай- гізгі қызметі
астық өндірісі, оны сақтау, және өткізу болып табылатын ресейлік "Настюша"
компаниясының Қазақстанда 200 мың га егістігі, 12 ауыл шаруашылық
кәсіпорны, 16 элеваторы және1 шошқа кешені бар.
Қазақстан да өз кезегінде Ресейдің агроөнеркәсіп кешендеріне мүдделі.
Мысалы, 600 мың га жер қоры бар, 500 мың тонна астық (көбінде 4-ші және 5-
ші кластағы бидай) алатын, Республикадағы 3 ірі астық өңдеуші компаниялар
қатарына кіретін "Иволга-Холдинг" компаниясын айтуға болады. Компания
құрамында Ресейдің (Орынбор, Челябі және Курск) 10 элеваторы қызмет
атқарады. Интеграция негізінде басты астық өндіруші елдердің (Ресей,
Украина, Қазақстан) альянсын құрған жағдайда сыртқы нарықта дәнді-
дақылдарға жоғары баға қою мен олардың өзара бәсекеге түспеуін қамтамасыз
етер еді. [12]
Достастық елдеріндегі интеграциялықүдерістердің перспективалы болашағы ет-
сүт өнімдері нарығына да қатысты. Құс еті экспортын дамытудың жақсы
болашағы Қазақстан, Ресей жәнеУкраинада бар. Қазақстан 2014 жылға қарай ет
экспорта көлемін 64 мың тоннаға дейін жеткізуді жоспарлап отыр.
Қазақстан 2009 жылы 900 мың тоннаға жуық таза салмақты ет өндіргенімен,
оның өндеуге жіберілгені 22% ғана. Ресей жылына 1700 мың тонна ет тұтынады,
оның 700 мың тоннасы - сиыр еті. 2010 жылы 19 сәуірде Қазақстан және
Ресейдің ауыл шаруашылығы министрліктері әріптестерінің мәжілісінде Кеден
одағы ережесіне сай ет және басқа да мал өнімдерін өткізу бойынша әкімшілік-
ұйымдастырушылық жұмыстар жүйесін оңтайландыру мақсатында нақты жоспарлар
жасалынды.
ТМД елдерінің ет-сүт өнімдерін өндіру салаларын дамыту үшін бірыңғай
интеграциялык саясат қалыптастыру қажет. Ол өз кезегінде ет-сүт өнімдерін
өндіру және өткізу саясатын бірлесіп жүргізуге және өзара тиімсіз бәсекені
болдырмауға мүмкіндік береді. Ресей, Қазақстан және Украинадағы құс етінің
экспортының өсу қарқыны әлемдік экспортқа қарағанда жылдам артуда. Бірақбұл
елдердің ішкі рыногы әлі де болса импорттық өнімдермен толтырылады.
Бұл жағдай экспорттың төмендеңгейде әртараптандырылғанына байланысты болып
отыр. Соның салдарынан еңбек өнімділігі және бәсекеге қабілеттілік
төмендеп, өнімнің өзіндік құны артуда. Интеграциялықүдерістерді одан әрі
дамытуда Кеден Одағының құрылуы маңызды орын алады.
Сонымен, ТМД елдері экономикасының аграрлық саласындағы интеграциялық
үдерістерді қалыптастыру мен дамыту еңбек өнімділігінің, өнім сапасының
және өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің артуына, олардың ұлттық
экономикасының тұракты дамуына мүмкіндіктер береді. [13]
Өзара сауданы дамыту, отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттігін арттыру мен
инвестициялардың өсуіне жәрдемдесу мақсатында Қазақстан ТМД-дағы ықпалдасу
үдерістерінің белсенді қатысушысы болады. 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап
күшіне енгенРесей және Беларусьпен Кеден Одағының қалыптасуы мен дамуы
серпінді жоба болады. Үш елдің ықпалдасуының келесі кезені 2012 жылғы 1
қаңтардан бастап Бірыңгай экономикалық кеңістікті қалыптастыру болады.
ТМД-дағы өңірлік экономикалық бірлестіктерді қолдай отырып, Республика
Бүкіләлемдік сауда ұйымына елдің экономикалық даму басымдықтарына жауап
беретін шарттарда кіру үдерістерін жеделдетеді. Қазір әлем жұртшылығын
алаңдататын басты мәселенің бірі - азық-түлік қауіпсіздігін сақтау
шараларын сауатты меңгеру болуы керек. Бұл жайында осы аптаның басында
халықаралық сарапшы, Лондондағы корольдік университеттің профессоры Рейн
Мюллерсон: "Бүгінде әлем ашқұрсақ болудан сақтануы керек. Осыны ойлаған
әрбір мемлекет азық-түлік қауіпсіздігін нығайтып, тағамға қатысты тегеуріні
мықты арнайы бағдарламалар арқылы жұмыс істеуі тиіс" дегенді.
Сол-ақ екен біршама елдер азық-түлікке қатысты катаң талап қоятын шешімдер
легін шығарып та үлгерді. Мұны біздің төменгі тізбеміз айқындай түсетіндей.
Мысалы, бір ғана маусым айында көршілес ТМД елдері азық-түлік
қауіпсіздігіне қатысты мынадай шараларды қарастырыпты:
Ресей үкіметі Қазақстан мен Белоруссиядан ет-сүт өнімдерін экспорттауға
тыйым салды. Ал Қырғыз елі азық-түліктен тарықпау мақсатында Орталық Азия
елдері бірігіп, азық- түлік қауіпсіздігі қорын құруды ұсынды. Осы тұста
Ресей азық-түлік қауіпсіздігін шешудің бір жолы ретінде астық саммитін
үйымдастыру керектігін көлденең тартып отыр. Ал Өзбекстан мен Тәжікстан
болса, көкөніс алқаптарын кеңейтіп, сыртқа көкөніс экспорттаудың жанаша
тетіктерін қарастып жатыр.
Мамандар форумның азық-түлік кауіпсіздігіне байланысты өткен сессиясында
өте салмақты пікірлер білдіріп жатты. БҰҰ Азық-түлік ауыл
шаруашылығыұйымының (UNFAO)бас директоры Жак Диуфтың пікірінше, азық-түлік
қауіпсіздігі мәселесі Орталық Азиядағы өңірдегі импорттаушы елдерде өте
өткір болып отыр. "Соның ішінде Қырғызстан, Тәжікстан,Түрікменстан,
Өзбекстан секілді астықты сырттан тасымалдайтын елдердегі жағдайғаерекше
көңіл бөлу қажет. Бұлар, негізіненТМД аумағы бойынша дәстүрлі
экономикалыққатынастарға тәуелді елдер. Бұл бес мемлекет азық-түлік
мәселесін шешу үшін өнірлі-саудалық ынтымақтастықты арттыра түскендері
дұрыс. Сондықтан да ауыл шаруашылығы инфрақұрылымдарын, сала
технологияларын, оны дамыту ментәжірибелер алмасуды дамыту қажеттігін
ескерген жөн" деп атап өтті ол. Оның айтуынша, азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету және болашақтың сұранысын қанағаттандыру үшін өндірілетін
азық-түлікке қолжетімділік барлық елдер бойынша 70 пайызға, ал дамушы
елдерде 100 пайызға артуы керек. [8]
Қорыта келгенде, азық-түлік кауіпсіздігі жайсыздығы, әсіресе бидай импорты
ТМД елдерінің экспортына тәуелді импортер болып табылатын Қырғызстан
Тәжікстан, Түрікменстан мен Өзбекстан ты Орталық Азия елдері үшін аса ауыр
мек. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz