Өрнектер кілем композициясын құрайтын негізгі элементтер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақстандағы көрнекі-қолданбалы өнердің даму тарихынан
1.1 Қазақстандағы ою өнерінің қайнар көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіптік өнердегі ою композициясының мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... 11

2. Қазіргі заманғы интерьерді көркемдеуде ою өрнектерді пайдалану
2.1 Қазақтың қолданбалы және көрнекілік өнерінде ою
композицияларының мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Интерьерді толықтырудың элементі ретіндегі көркемдік
панно орындау композициялық әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Қолданбалы-көркемдік өнердің түрі ретіндегі аппликация
... ... ... ... ...28

3. Қатты гобеленнің әдістерімен Би толқыны сәндік панносының көркемдік
жобалауы
3.1 Көркемдік композицияның ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Кілем тоқудағы аралас техника жұмысындағы материалдар
мен құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..41

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

Көркемдік панно – қазіргі кездегі қолданбалы-сәндік өнердің бір түрі.
Қазіргі таңда сәндік панноны құрастыру іс-әрекеттің рухани және материалдық
бөлшектеріне айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы – сәндік өнердің аспектілерін зерттеу
қажеттілігінде. Қазіргі таңда сұранысқа ие болып отырған көркемдік
стильдердің ішінде этнодизайн қызығушылық тудырады, оның негізінде халықтық
өнердің дәстүрлері мен ұрпақтан ұрпаққа сақталып келе жатқан мұрасы жатыр.
Қолданбалы өнер - әр халықтың этномәдениетінің маңызды бөлімдерінің
бірі, өтйкені қолданбалы өнер туындылары халықтың ежелгі мәдениеті туралы
бізге хабардар етеді. Олардың үлгілері қазіргі таңда музейлердің қорларында
сақталуда. Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің ежелгі ұлттық үлгілері
мен дәстүрі ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда. Қазақтың
ежелден келе жатқан киіз үйі мен күнделікті тұрмыста пайдаланатын барлық
жиһаздары мен заттары ұлттық ою-өрнекпен көркемделіп отырады. Ою-өрнектері
қайталанбалы әрі ашық түсті болып келетін алаша, текшелі өрнекті тықыр
кілем, әшекей оюлы кебеже сияқты киіз үйдін ішіне тұтынатын сәндік
жиһаздармен қатар ағаш ұқсату өнері және жібек жіптермен кестелей тоқу,
ағаш пен сүйекті жымдастыру арқылы көркемдеу, тері ұксату (бедерлі
инкрустациялы), оймыш, шекіме, бұрама, қалыптама, қаптырма, көз салу
секілді зергерлік өнерінің түрлері де өркен жайды.
Қазіргі заманда қолдан жасалған еңбектер үлкен сұранысқа ие.
Этнодизайн көлемінде дәстүрлік және жаңа нақыштарды үйлестіре білетін
көркемдік – жобалау жұмыстарын ойластыру автордан мұраға қатысты көп
жігерлілікті талап етеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі көркемдік өнер салассындағы халықтық
өнерді жаңа технологиялық әдістермен жаңаландыруда, яғни ою-өрнектік
нышандардың байытылуы мен дәстүрлік өнердің сақталуы.
Әдебиеттер анализі. Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі
материалдар мен әдебиеттер қолданылды. Қазақстандағы көркемдік-қолданбалы
өнердің даму тарихына қатысты мынадай авторлардың еңбектері пайдаланылды:
жұмыстың І бөлімі үшін Қазақстандағы көркемдік-қолданбалы өнер пәнінің
пайда болу тарихы мен әртүрлі материалдарды орындауда ою-өрнектермен
әшекейлеу туралы Марғұланның 1-3 том кітаптары алынды. ІІ бөлім үшін Қазақ
көркемдік кәсіп түрлері энциклопедиясы да қарастырылды.
Т.К.Басенов, З.А.Богатеева, А.Х.Марғұлан, А.Р.Нұрпейісов,
М.Ш.Өмірбекова, А.Ш.Салтынбекова мен Е.А.Карибжанова өз еңбектерінде ою-
өрнек дамуы мен пайда болуынын, ою-өрнек элементтерінің пайда болу тарихы
мен оларды топтастыруды, түрлерінің өзгеруін, ою-өрнектердің бір-бірімен
үйлесім табуын, элементтердің фәлсафалық мәндерін, олардың композициялық
мағыналарын жете зерттеген. Оқырманға көркемдік-қолданбалы өнердің
түрлерін, формалары мен кәсіптік өнердегі сәндік түрлері мен қазақ халқының
тұрмысын бейнелеулері туралы толық ашылып көрсетілген.
З.А.Богатеева, А.М.Гукасова, М.Н.Гусакова, Р.М.Меженованың
еңбектерінде сәндік қолданбалы өнердің әйелдерге арналған көркемдік
бағыттарының ең таралған және қол жетімді түрлері ретінде қарастырылады.
Әртүрлі әдістер мен құралдар, көркемдік өңдеудің құрылысы, фактурасы,
түрлері Т.И.Еременко, М.Ш.Өмірбекова мен С.Төленбаева жұмыстарында
көрсетілген.
Дипломдық жобаның мақсаты – аралас техникада (гобелендік тігіспен тігу
мен пейзаждық элементтер көмегімен сәндік инемен кілем тоқу өнері)
интерьерді әшекейлеу үшін көркемдік панноның көркемдік жобалауы мен оның
орындалуы.
Зерттеу нысаны – қолданбалы және көркемдік өнер шығармаларындағы
көркемдік жобалау үрдісі.
Зерттеу пәні – аралас техникада көркемдік панноны орындаудың
технологиялық әдістері.
Ғылыми болжамы – дәстүрлі әдістер мен технологиялар аралас техникада
көркемдік және қолданбалы өнер бойынша сәндік жұмыстарды орындауда септігін
тигізе алады.
Міндеттер:
← тігу, кілем тоқу тарихы бойынша әдебиеттерді оқу мен
талдау; әртүрлі материалдардан кілем тоқудың технологияларын
зерттеу;
← сәндік панноның эскиздерін жасау;
← тоқыма техникасындағы материалдарда сәндік панноны жасау.
Зерттеу әдістері. Жұмысты атқару барысында аналитикалық метод,
шығармашылық жұмысты орындау барысында аналитикалық және тәжірибелік
әдістер қолданылды.
Практикалық маңыздылығы. Түсіндірме хатта жинақталған материалдар
интерьер дизайнында қолданыс таба алады.

1. Қазақстандағы көрнекі-қолданбалы өнердің даму тарихынан
1.1 Қазақстандағы ою өнерінің қайнар көздері

Өнер – қоғамдық сананың ең көне формаларының бірі. Оның сананың басқа
формаларынан, мәселен ғылым мен философиядан айырмашылығы сол, ғылым мен
философия сыртқы дүниенің теориялық бейнесі, яғни олар теориялық ойлау
болып табылса, өнер шындықтың көркем бейнесі болып табылады.
Өнер өте ертеде шықты. Алғашқы адамдар кейінгі ұрпақтарға тас
балталар мен сүйектен жасалған найзалар ғана қалдырған жоқ, сонымен қатар
үңгірлердің қабырғаларына салынған түрлі суреттер, балшықтан, тастан
жасалған мүсіндер де қалдырған [1, 12б].
Өнер қалай пайда болды?
Батыс социологтары мен өнер теоретиктері әдетте өнерді адам жанының
құпия қасиетінен немесе адамның туысынан бірге болатын тамашалау
сезімінен. Өнердің шығуы жөніндегі мұндай көзқарастың теориялық негізі
философиялық идеализм екенін түсіну қиын емес.
Кейбір батыс теоретиктері өнердің негізін жануарлар дүниесінен, атап
айтқанда, құстардың шырылынан, олардың түлеуінен, хайуанаттардың ойынынан
тағы басқаны іздейді. Сөйтіп, өнерді адамның табиғатқа еліктеуі деп
түсіндіреді.
Ал өнерді тудырған қоғамдық қажеттіліктер қандай?
Адам еңбек процесінде айналадағы дүниені танып біледі. Бұл білім оған
өте қажет, өйткені еңбек дегеніміз білімді қажет ететін мақсатты да саналы
іс-әрекет. Алайда еңбек ету процесінде көздеген мақсатқа жету үшін білім
ғана жеткіліксіз, ол үшін белгілі бір мінез-құлық сапалары, мысалы
табандылық, ержүректілік, ынтымақтылық сезім және сондай-ақ қара күш
сапалары – күш-қуат, төзімділік, ептілік тағы басқалары керек. Ал бұлардың
бәрі адамға өздігінен келмейді, оларды тәрбиелеу қажет. Өнер сол сапаларды
тәрбиелеудің маңызды бір құралы ретінде пайда болды. Қысқасы, өнерді
тудырған қоғамдық өмір қажеттіліктері, біріншіден, дүниетану және,
екіншіден, адамды тәрбиелеу.
Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек:
біріншіден, өнер шындықты бейнелендіру формасы, яғни дүниетану формасы;
екіншіден, өнер қоғамдық сананың адам эстетикалық сезім тудыратын формасы
[2, 26б].
Қазақ халқының ою-өрнек өнері – байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең
ежелгісі, әрі кең таралған түрі. Қазақтың сан ғасырлық тарихымен біте
қайнасқан бұл өнер түрі халықтың шынайы рухани-эстетикалық танымымен
астасып, этнографиялық мәнге ие көрінісімен ерекшелене түскен. Демек, ою-
өрнек – ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, халықтың өткен тарихы –
рухани, мәдени-материалдық өмірінің айнасы.Жаныңа ләззат сыйлайтын
эстетикалық мәні зор бұл өнердің адам баласына берері мол. Сұлулыққа,
әсемдікке, сабырлық пен төзімдікке баулитын ою-өрнек сыры тереңде жатыр.
Оның мөлдір де, таза түбіне жеткен жанның қоршаған орта мен жан-дүниеден
алары көп болары сөзсіз. Ою-өрнектің көне атаулары – халықтың тарихы мен
мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат
беретін құндылық. Өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады дегенмен,
оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады. Ою-өрнек элементтерінде
формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының өзіндік
мазмұны бар. Бұған нақты мысал ретінде ел ауызында сақталған аңыз-ертегі
Ою хан мен Жою ханды айта кетуге болады. Оюды сөйлеткен Ою хан Жою
ханның баласының өлімін сырмақтағы оюмен жеткізген. Осыдан-ақ әр оюдың
терең мағына мен мазмұнға бай екенін, әрқайсысының өзінше сөйлей алатынын
аңғаруға әбден болады.
Оюдың әрқайсысы белгілі бір ұғымға немесе қандай да бір жағдайға
байланысты өрнектелетіні түсінікті. Соны ескерсек, ою-өрнектердің айтар ойы
мен берер тәрбиесі де мол. Осы орайда айта кетерлігі, қазақ халқы әр оюға
ерекше мән беріп, оның қайда, қандай бұйымда немесе қандай киім үлгісінде
қалай қолданылуы керектігіне көп көңіл бөліп, ешқандай қателіктің кетпеуін
жіті қадағалаған. Өйткені оюлар атауларына, көлеміне, пішініне, түр-түсіне
қарай өзіндік мағына ие. Соған қарай, бас киімдерге қолданылатын ою-өрнек
түрлерін киімнің етегіне немесе шалбардың балағына қолдануға, сондай-ақ
керісінше етікке, балаққа ойылатын ою түрлерін жағаға жапсыруға мүлде
болмайды. Мысалы, ит құйрық аталатын өрнек ешқашан бас киімдерге
қолданылмаған. Мұның астарында дұшпаның кеудеңнен жоғары өрлемесін деген
ырым жатыр. Бұл өрнек дұшпаның төмен болсын деген ниетпен көбінесе ер
адамдар шалбарының жырық балағына өрнектелген. Ал мұндай қателікті жіберу –
оюшы мен қолөнер шеберіне үлкен сын болары сөзсіз. Сонымен қатар ою оятын
адам оюлардың тарихына, мән-мағынасына терең үңіле отырып, ер адамдар мен
әйел адамдардың киімдеріне ойылатын оюларды өзара ажырата білгені абзал.
Қазақ халқы ұлттық киімді әшекейлеуге барынша ықылас аударған. Қыз
балалардың бешпетіне, көйлегіне гүл тәрізді немесе қанатты қарлығаш секілді
өрнектер бейнеленген. Ал ер баланың киміне найзаның ұшы, бүркіт, қошқар
мүйіз секілді өрнектер батыр, алғыр болсын деген ырыммен жиі қолданылатын
болған. Осылайша әр ою-өрнектің астарына терең мағынаны қапсыра білген.
Мысалы, аққу қанаты – өрнегі бақыттың, сұлулықтың, тазалықтың, адалдықтың
мағыналық белгісінде өрнектелсе, қошқар мүйіз ою-өрнегі – байлық пен
молшылықтың нышаны, ағаш оюы ынтымақ-бірлікті білдірсе, ирек оюы –
адамның өмір жолы, судың белгісі, шеңбер оюы – жарық өмір жолы дегеннен
сыр шертеді. Сондай-ақ ою-өрнектің әр заттың өзіне лайықталып, жарасымын,
үйлесімін, сәнін тауып, қабысып, шынайы көркемдік беруі қолданылған
түстерге де байланысты. Ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан
сақтауы, әсемдігіне жеткізе білуі керек. Сондықтан да өрнектердің
композициялық құрылымына, бояу түрлерінің бір-бірімен үйлесіп, жарасымын
дұрыс таба білуіне көп көңіл бөлген жөн. Мысалы: көк түс – аспан, жасару,
өмір, өсу деген мағынаны білдіреді, қызыл түс – оттың, күннің белгісі, қара
түс – жердің түсі, берекенің белгісі, сары түс – ақыл, парасат, байлықтың
белгісі, ақ түс – қуаныштың, бақыттың, тазалықтың белгісі, жасыл түс –
жастықтың, көктемнің белгісі. Осыларға мән бере отырып, композициялық
құрылымның дұрыс болуын да қадағалай білу керек. Қазірде ою-өрнектерді
композициялық құрылымына қарай бір жүйеге келтіру үшін ғалымдар ою-өрнекті
төрт топқа бөледі: 1. Зооморфты (жан-жануарлардың табиғи және мифтік
бейнелері); 2. Өсімдік пішіндес (жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, ағаш); 3.
Геометриялық (бұрыш, балдақ, шынжара); 4. Космогониялық өрнек (дөңгелек,
ирек, шимай, торкөз). Осындай түрлеріне бөле отырып, ою-өрнектің тұрмыста
пайдалану ауқымы өте кең. Оюдың жекелеген тармақтарынан бастап үш түр, төрт
түр, бес түр, алты түр, т.б. тармақтарынан әрі қарай өрбіп, кеңейе беретін
күрделі оюлар да біздің ұлттық дәстүрімізде, тұрмыста үнемі қолданыс тауып
келген. Халқымызда жазу болмағанда ою-өрнек болды. Сол ою-өрнек арқылы
халқымыз өз тыныс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін, мәдени құндылықтарын
жоғары деңгейде дамыған тұрмыстық қажеттіліктерін ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіп, дамытып отырды. Келешек ұрпақ мақсаты – сы киелі өнерді әрі қарай
дамыта отырып көздің қарашығындай сақтау [3, 45б].
Халық мұрасындағы ұлттық өрнектердің үйлесімді реңдері ата-
бабаларымыздың тұрмыс, салт-дәстүрін бейнелегендей. Анықтап айтқанда,
халқымыздың тарихын, шежіресін, жағрапиясын, мінезін, ерлігін дәл
бейнелейтін ою-өрнектей құдіретті өнер жоқтың қасы. Бұл өнер әрбір халықтың
болмысымен бірге туып, біте қайнасып келеді. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты
халық өнерінің тарихи дәстүріндегі сұлулық пен әсемдікті көре білетін,
байқай алатын зерделі азамат тәрбиелеуге айрықша ықпал ететіні анық.
Ою - өрнек ертеден келе жатқан ою - өрнектерді түрлендіру арқылы
мазмұнды ою - өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады. Өнер өлмейді, өнер
көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою -
өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өз қоршаған орта және сұлулық
туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады [4, 125б].
Қазақ ою - өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Андронов мәдениеті
– б.з.б. екі мыңжылдықтың соңғы жартысы мен бір мыңжылдықтың басында юатыс
Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Ал б.з.б. VIII – III
ғасыр ларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс пен Орталық Қазақстан жерлерін
мекен еткен. Сақ тайпалары туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы
грек жіне парсы тарихшыларының қол жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда
грек тарихшылары сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ
деп атаған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген архиолоогиялық
зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел
бола алады.
Тарихи – ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері
ежелгі
Замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар
өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі
бір жүйеге келгенің қапысыз таныредік.
Бұған дәлел – қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ,
ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқаның көреміз.
Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің,
жануарлардың түрін тұспалдап тұратын белгілі.
Көне түркілердің түсінігі бойынш, құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы,
құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б.
және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.
Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре
[5, 98б].

Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғаылымдар әзірше
200 – дей түрін ғана анықтады. Біз солардан халық арасында көп тараған
мүйіз тектес ою - өрнектерді сөз етпекпіз.
Жалпы қазақ ою-өрнек мәселелерін зерделеу нәтижиелері ұрпақ
тәрбиесінде, әсіресе, олардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру, ұлттық
өнерге сүйіспеншілігін арттыру процестеріндегі өзіндік маңызы мен орнының
ерекше екенін көрсетіп отыр. Ұлттық ою-өрнек, терең тарих және
философиялық, көркемдік эстетика тұрғысында ұрпақтың санасын ашып, оның
айналаға деген көзқарасын анықтап, ой-өрісінің дамуына шынайы да ұтымды
әсері бар өзіндік сыры мол әлемге еліктіретіні анық [6, 78б].

1.2 Кәсіптік өнердегі ою композициясының мағынасы

Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта
тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі өте зор. Сұңғат және бейнелеу
өнерінде, сондай – ақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдарда ұлттық нақыш
анықталып тұруы қажет. Сол ұлттық нақышты айқындап бейнелейтін өнер түрі –
қазақтың ою - өрнегі. Қазақ халқының ою - өрнек өнері байырғы ұлттық
өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең таралған саласы. Бұл ұлтымыздың
мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын эстетикалық мәні зор
өнер. Бүгінгі танда қазақтың 230 – дай оюының ежелден келе жатқан атаулары
бар. Қолөнер шеберлері ертеден ою - өрнек атауларын екі топқа бөліп
ұарастырған. І – топқа ою - өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты
негізгі атаулар, ІІ – топқа жалпы ою - өрнек қолданылатын бұйымдардың
атаулары жатады. Ою - өрнекті теориялық жағынан негіздеу –
этнолингвистикалық атаулары лексика – симантикалық топтарға бөлуге қатысты
нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою - өрнек тарихы халық
тарихымен жасалып келе жатқан төл мұрамыз екні белгілі [7, 56б].
Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Ою,
өрнек сөздерді бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып,
кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру Ою деп аталады. Ал киім
– кешекке, түскитізге және т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін
бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, бақұрға және қоржынға түсірілетін
түрі. Геометриялық бедерлерді Өрнек дейді. өрнекті тасқа, ағашқы
күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ ою - өрнегін көне тәсілмен
жасау кезінде шеберлер оның дәлме – дәлдігін сақтамай –ақ, көзбен мөршерлеп
қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып
қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік
мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа
бағынады. Ою - өрнек элементтерінде формальді түрде бейнеленетін элемент
жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.
Ою - өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре
алмайды, әрқашан қосалқы роль атқарады.
Бұрын белгілі бір ұғымды, түсінікті білдіретін ою – өрнек танбалары
бертін келе жатқан сәндік, салтанат белгілеріне айналады. Әйтсе де, кейбір
ою – өрнек үлгілерінің бастапқы мағына ұғымы сақталыпқалған. Мәселен
қошқармүйіз оюы молшылықтың белгісі ретінде әлі де қолданылады.
Көшпелілерде өсімдік тектес ою – өрнектер аз емес өсіп өнетін табиғат
дүниесін кие тұту, тәңірі тұту олардың да жоны бар деп қабылдау сенімі
басым еді. Төрт жапырақтан тұратын гүл – ою – дүниенің төрт торабын,
кеңістін гармониясын білдіреді. Қазақтардың ұғымына түр – түстің де орны
айрықша. Мысалы көк - аспанның, аспанға табынудың, қызыл - оттың, ақ
- шындық, қуаныш, бақыттың, сары - айырылудың, қара - жерлің, жасыл -
көктемнің, жастықтың симыолы [8, 102б].
Гүл оюларының өзінде де халықтың дана ойы жататын мынадан көруге
болады: гүл мен гүл түйдегінің айқас бірігіп салынуы бірлікті елдің
ынтымақты болуын меңзейді.
Су ою да байырғы, киелі. Су ертедегі ұғымда жаратушы адамдардың бірі
ауырған адамдарды сумен ұшықтайды. Көне түрік жазбаларындаот ана, су
ана деген тіркестер кездеседі.
Тау оюы - мәңгіліктің, күш – құдыреттің символы.
Әрбір ою – өрнектегі атау жай ғана атау емес, сол атаулар арқылы ою –
өрнектің тал бойында жасырын жатқан сырды, маңызды да мағыналы ойды алуға
болады.
Мәселен, орамал балдақ - оюының атауында да мағыналы мән жатыр,
орамал - әйелдер басына тартатын жаулық, балдақ - шымылдықтың бау
өткізетін шығыршығы, ілгегі, яғни, орамал мен балдақ жаңа түскен келінге
шымылдық тұту басына жаулық салу сияқты қазақ салтының шартты бейнесі
ретінде бейнеленген.
Орамал балдақ - өрнегінің жан – жағына тұмар, гүл оюы, су
оюлары салынып, аққурға қызыл, жасыл, көк түспен тоқылады. Мұнысы – туған
жердің гүліндей жайнап, сарқырап тоқтамай, ақпай судай мәңгілік халқына
қызмет ет - деп халықтың жаңа түскен келінге айтатын арман тілегі.
Өнер көзі – халықта дегендей, өнер түрлері елде мол, халықпен бірге
жасап келеді, және жасай береді.
Осындай өмір түрлерінің бірі ұлттық ою – өрнектердің тәрбиелік мәнін
аша түсіп, оқушыларға меңгерту жолдарын қарастыру, зерттеп жариялау – әр
уақытта да ұлағатты іс болмақ.
Ою - өрнектің көне атаулары – халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық
ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар
– халықтың өткен тарихы рухани, мәдени – материалдық өмірінң айнасы.
Қазақтың ою және өрнек деген сөзі бірігіп келіп латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сінген термин, мағынасы
– сәндеу, әсемдеу [9, 235б].
Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан – жақты толық зерттеле қойған жоқ,
дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф,
өнертанушы Садық Қасиимов пен архитектор – ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы
біраз деректер қалдырды. Ою - өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды
бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген.
1. Өсімдік типтес ою - өрнек (жапырақ, үш жапырақ, шиыршық,
ағаш);

2. Зооморфтық - ою – өрнек (жан – жануарлардың табиға және мифтік
бейнелері) қошқармүйіз, және оның түрлі нұсқалары қосмүйыз, сынық
мүйіз, қырықмүйіз, сондай – ақ өркеш, табан, ботамойын,
құсқанаты.

2. Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, торкөз)
3.

Бүгінгі таңда халқымыздың мәдени өзекті бір саласы – ою – өрнек өнері
қайта дамып, бай мазмұнға ие болып жаңа түр тауыс, саналы өміріміздің
кәдесіне жарауда.
Қазақ және қырғыз қолөнерінде аса бір айрықша көзге түсетіндей
айырмашылық жоқ, бұл е кі халықтың түр тамырының бір екенің дәлелдейді.
Эпиограф Сауық Қасмонов пен сәулетші Төлеутай Бәсеновтың ою – өрнектері
туралы жазбылған ғылыми еңбектері бұл өнер түрін өз тарихы, даму жолы,
задылықтары бар тұтас сала ретінде таныпты. Осы салаға біріңші таңда үлкен
үлес қосып жүрген білікті шебер, суретші Сапар Төленбаев шебердің оюлары
ұлттық нақышты сақтай отырып, ғарытық, зооморфтық , жаңа өсімдік мәнерінде
қиылған. Жаңа ою – өрнектрді мынандай топтарға бөлуге болмайды.
1. Табиғат көріністері
2. Күнделікті тұрмыста кездесетін заттардың сырт пішіні
3. Еліміздің рәміздері
Бұл жаңа ою – өрнектер ежелгі ою – өрнек тобынан анықтамай, тек
кеңестің және тәуелсіздік кезеңдерінде қосымша пайда болған еліміздің
рәміздері қазақ ою – өнерінің басты тақырыбына айналған [10, 154б].
Қазақ ою – өрнегінің арқауы болған мүйіз оюы заманымызға сай
түрленіп, жаңа ұғымда, жаңа мазмұнда қолдануда. Демек, ою – өрнек
көнермейді, ол заман ағымынына қарай өз дәуіріне сай өзгеріп, жаңарып, жаңа
туынды ретінде өмір сүреді.
Ол сонау ғасырлыр қайнауымен жеткен жай танба белгі емес, бұл
халқымыздың оюмен жазылған шежіре тарихы.
Ою – өрнек – халқымыздың қолтаңбасы, ол өшуге, жоғалуға жатпайды.
Түркі халықтарының ою-өрнегіне қатысты шежірелі тарих есте жоқ ескі
замандардан басталады. Жалпы түркі тектес халықтардың ажырамас бірлікке
ұмтылғанын тіл ортақтығымен ғана емес, ою-өрнектерінің ұқсастығынан да
аңғаруға болатындай. Неміс ғалымы Херман Хаожк Анодолыда тоқылған
кілемдердің түркімен кілемдерінен айырмашылығы аз екенін тілге тиек етеді.
Мұның себебін ол былай түсіндіреді: Бұл кілемдердің тоқылу тәсілі, ою-
өрнек салу ерекшелігі — көшпенді түркілердің Анодолыға келгендегі
қолтаңбасы екені анық.
Түркі халқының кілемге салған әрбір ою-өрнегі өзінше атауға ие.
Мәселен, түйе мойын, садақ оғы, кекілік аяқ, белін таянған қыз, сегіз
бұрышты жұлдыз, қаз аяқ, қармақ шақпақ т.б [11, 45б].
Тоқымалық бұйымдарда Енесей және көне түрік әріптеріне ұқсас өрнектер
жиі кездеседі. Тіпті әшекейлі бұйымдарға зер сала қарасақ, Орхон жазуларына
ұқсас өрнектерді де тауып алуғы болады. Зер жүргізе тоқылған бұйымдарға мән
бере қарасақ, түзу және айқастыра тоқу тәсілдерін түркілердің кеңінен
қолданғанын аңғарасың.
Ғалымдардың айтуынша, түркі кілемдерінің отаны Кіндік Азиядан
басталады. Ал түркі кілем тарихы Батыс Түркістаннан тамыр тартады екен.
Пазырық кілемі түркі кілемінің алғашқы нұсқасы болып табылады. Бұл
кілем біздің дәуірімізден бес ғасыр бұрын пайда болған. Кілімде 3600 түйін
бар. Ені мен ұзындығы — 1,90х2 метр. Бұл кілемде төрт жапырақты гүл,
айқасқан гүл, ғұн гүлі, небен гүлі деген өрнектер бейнеленген.
Ою-өрнектердің де өзіндік шығу тарихы бар. Мысалы, белін таянған қыз
өрнегі әйел адамның белін таянып тұрған сәтін көз алдына елестеді. Бұл
өрнек көбінесе кілем, шұлық пен қолғап тоқымасында қолданылған.
Анодолы кілемінде қораз пішіндес өрнектер кездеседі. Сонымен қатар
айыр ағаш, шақпақ, сегіз бұрышты жұлдыз, мысық ізі, U (у) және V
(в) әріпі тәрізді ұсақ өрнектер де бейнеленген. Бұлар бес уақыт намазды
білдіретін өрнектер болып табылады [12, 154б].
Түркі халықтар үшін өрнексіз заманның мәні жоқ. Демек, біздің
эстетикалық талғамымызды қалыптастыруды ою-өрнектердің алар орны ерекше.
Жалпы түркілер ою-өрнекті айрықша қастерлеген халық. Бір қызығы, бас
киімдегі ою-өрнектерге қарап-ақ түркі халқының ұпақтары: кімнің қазақ,
кімнің өзбек, ұйғыр, татар, тәжік, қырғыз екенін осы аталған бір туысқан
жұрттың кез-келген өкілді жазбай таниды. Иә, біз ою-өрнегіңді қарап кім
екеніңді айтайын дейтін халықпыз.
Әңгімеміз түркі жұртының ою-өрнек өнеріне қатысты болғандықтан, туысқан
халықтардың ою-өрнегі жөнінде де айта кеткен жөн шығар. Біз бұл арада
олардағы ою-өрнектердің қалай аталатындығына тоқталмақпыз.
Қырғыздарда кочкар муйуз, теке муйуз, толкун, ұйғырларда бадам,
гүл бадам, шәудә, өзбектерде пахтагул, бодам сияқты ою-өрнектер
түрлері бар. Қазақатарда оюын сипап қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деген
топқа бөлуге болады. Әртүрлі бұйымдардан кестелеу, зерлеу, сыру, шымкестеп
өру, бедерлеп салу (ойып салу), құю ойып бедерлеу шеберліктің үлгісі
сезіліп тұрады. Жалпы қазақ қолөнер шеберлері өлшеп-пішпей-ақ екі заттың
тең пропорциясын таба білген. Әрбір қолөнерші жасап шығарған бұйымының ою-
өрнегіне тән атау қоюға айрықша мән берген. Және оны халық түсінігіне
лайықтап алған [13, 78б].
Көненің көзі мен тарихтың сөзіне айналған құлпытастардың өзі ою-
өрнексіз болмаған. Ескіден қалаған күмбез, мешіттердегі көркемдік те ою-
өрнексіз жүзеге аспаған. Бұл ою-өрнектер тек қана көркемдік үшін алына
салмаған. Оның астарында бүтіндей бір халықтың тұрмыс-тіршілігі жасырынып
жатыр. Аңшылық өнер, көшіп-қону көрністерінің бәрі нақышқа айналған
халықпыз деп осы тұста түйін де жасауға болады.
Қазақ халқының ою-өрнегіндегі ең негізгісі — қошқармүйіз немесе
мүйіз. Осы мүйіз өрнегінің өзі бірнеше түрге бөлінеді: сыңар мүйіз,
сынық мүйіз, қырық мүйіз т.б. Бір сөзбен айтқанда мүйіз өрнегінің ел
тұрмысында араласпайтын саласы жоқ.
Өнертанушы ғалым В.Чепелелев: Қазақтар — тек ою-өрнек әлемінде өмір
сүретін сияқты деп текке айтпаса керек. Өйткені, халық мұрасындағы ұлттық
өрнектердің үйлесімді реңдері ата-бабаларымыздың тұрмыс-салт дәстүрін
бейнелегендей. Анықтап айтқанда, халқымыздың тарихын, шежіресін,
жағрапиясын, мінезін, ерлігін дәл бейнелейтін ою-өрнектей құдіретті өнер
жоқтың қасы. Бұл өнер әрбір халықтың болмысымен бірге туып, біте қайнасып
келеді. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты халық өнерінің тарихи дәстүріндегі
сұлулық пен әсемдікті көре білетін, байқай алатын зерделі азамат
тәрбиелеуге айрықша ықпал ететіні анық [14, 56б].
Тағы бір айта кететін нәрсе, қазақ халқы ұлттық киімді әшекейлеуге
барынша ықылас аударған. Әр өрнекке өзіне лайық затын таңдаған. Мәселен,
бас киімде кездесетін ою-өрнектер сырт киімде немесе бұт киімдерде
қолданылмаған. Мұның өзіндік себептері де бар. Ит құйрық аталатын өрнек
ешқашан бас киімдерге қолданылмаған. Мұның астарында дұшпаның кеудеңнен
жоғары өрлемесін деген ырым жатыр. Бұл өрнек дұшпаның төмен болсын деген
ниетпен көбінесе ер адамдар шалбарының жырық балағына өрнектелген.
Қыз балалардың бешпетіне, көйлегіне гүл тәрізді немесе қанатты қарлығаш
секілді өрнектер бейнеленген. Мәнісі жалпыға түсінікті шығар...
Ал ер баланың киміне найзаның ұшы, бүркіт, қощқар мүйіз секілді
өрнектер батыр, алғыр болсын деген ырыммен жиі қолданылатын болған.
Түркілердің тоқымалық бұйымдарында Енесей және көне түрік әріптеріне
ұқсас өрнектер жиі кездеседі. Ал кейбір әшекейлі бұйымдарға жете назар
аударсақ, Орхон жазуларына ұқсас өрнектер де табылады.
Түркімендер мекен еткен аймақта сырмақ өнері айрықша дамыған. Сырмақ —
орындалуы тым күрделі ұсақ тоқымалар қатарына жатады.
Ою-өрнек өзінің пайда болуында ұзақ ғасырлар бойы кемеліне жетіп,
толыса түскені анық. Біздің дәуірімізге дейін VII-IV ғасырлар аралығында
қазақ жерінде Алтайдан Атырауға дейінгі кең алқапты сақ тайпалары мекен
еткен. Олардың қыштан жасалған бұйымдарынан және тас өңдеу өнерінен қазіргі
ою-өрнектердің арғы атасын байқағандай боласың.
Ою-өрнекте де мазмұн бар. Ол халықтың салт-дәстүрімен үндесіп,
сабақтасып жатады [15, 101б].

2. Қазіргі заманғы интерьерді көркемдеуде ою өрнектерді пайдалану
2.1 Қазақтың қолданбалы және көрнекілік өнерінде ою композицияларының
мағынасы

Композициялық құрылымның ерекшелігі ұлттық композицияға өзіндік сипат
береді. Ою-өрнек композициялық құрылымының компоненттері ретінде
келесілерін жатқызуға болады – пропорция, ритм мен метр, сызықтық және
түстік ұйымдастыру, симметрия, асимметрия, архитектоника мен тектоника,
динамика мен статика [16, 231б].
Пропорция ұғымын б.з.д. І ғасырда Ежелгі Рим ораторы Цицерон
қолданысқа енгізген болатын, ол қатынас деген мағынаны білдіретін
платондық аналогия терминінен алған. Пропорцияның арифметикалық
(рационалды) және геометриялық (иррационалды) деген түрлері бар.
Арифметикалық пропорция көлем қатынасын білдіреді, ол толық сандар
қатынасы. Арифметикалық қатынастар композицияда жалпыға жалқының
бағыныштылығын көрсету үшін қолданады. Пропорция – бұл белгіленген көлемдік
жүйе, оның көмегімен өнімнің үйлесімділігі мен оның формасы дұрыс
ұйымдастырылады. Пропорция ұғымын қарастырғанда масштабтылық деген ұғым да
қатар жүреді. Масштаб көлемдердің қатынастылықтарын, заттардың массалары
мен олардың бөлшектерінің қатынасын білдіреді.
Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын материалды
дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың заттың
бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының
ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре білуінде. Ою-
өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам ойының жемісі. Ою-өрнек бір-
бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек. Ара жігі
бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын,
үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз
түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты
көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе
неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен
күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-
біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-
өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген [17,
457б].
Көптеген табиғаттың құбылыстарына алмасу мен қайталау сияқты ұғымдар
тән. Қозғалыстардың қайталануы адам өміріндегі барлық процесстерге тән
құбылыс. Алмасу, қайталау, қатынастық элементтердің сәйкесінше өзгеру
заңдылықтары ритм деп аталады. Творестволық композиция ою -өрнек өнері
симметриялық және римт ырғақ заңдарымен әдемі көрінеді. Ритм көп
жағдайдағы жиі кездесуі метр болып табылады. Метр элементтердің көлемі
бойынша тең аралықтағы тең алмасуын қамтамасыз етеді. Мертлік алмасу
композицияның тең тұрақтылығы мен теңділігін білдіріп қана қоймай, сонымен
қатар оның бірізділігін көрсетеді. Ою-өрнектерді метр өлшемін қолдану
сызықтардың дәл келуін көрсетеді. Метр орнаменттік композицияға ою-
өрнектердің дұрыс орналасуын көздейді. Ал ритм болса, көлемдердің алмасуы,
бөлшектердің құрастылуындағы өсу немесе кемуде көрінеді, сондай-ақ
түстердің, тонның, фактураның қоюлануынан да көрініс табады [18, 147б].
Римт 3 түрде кездеседі:
← араларындағы қашықтықты сақтау кезінде алмасатын
элементтердің көлемі өзгереді;
← араларындағы қашықтықты сақтау кезінде алмасатын
элементтердің көлемі сақталады;
← элементтердің ара қашықтықтары да, көлемдері де өзгеріске
ұшырайды [19, 108б].

Көбінесе ритм мен метр ою-өрнектерде қатар жүреді. Дұрыс қойылған
ритмикалық ұйымдастыру бұ йымға ерекше әуезділік беріп, оның көрнекілігі
мен идеялық жаңғыруын қамтамасыз етеді. Композияда ритмді өзгерте отырып,
суретші оның көрермендермен қабылдануының да сипатын өзгерте алады.
Орнаменттік композиция тура да, қисық та болатын сызықтық түрлерінде
кездесе береді. Қисықтық сызықта ритмика форманың көлеміне ғана емес,
сондай-ақ сызықтың қисықтығының өсуі мен кемуіне, сызықтардың доғаларының
бір-біріне қатысты доғалары да анықталады. Ең бастысы түстердің ритмикалық
ұйымдастырылуы. Оның үстіне түс алуан түрлі аспектілерде кездесуі мүмкін
[20, 59б].
Орнаменттік композицияны симметриялық және асимметриялық деп екі түрге
бөлуге болады. Симметрия композициялық әдістердің маңызды түрлерінің бірі,
оның көмегімен форма дұрыс ұйымдастырылып, тәртіпке келтіріледі, оның
тұрақтылығы мен орнықтылығы да анықталады. Табиғатты симметрияны бақылай
отыра, адам оны ғажайыптардың бірі ретінде қабылдай бастады.
Асимметрия – композицияның әдісі, заттардың теңдігі мен олардың дұрыс
орналастырылуы бір-біріне ұқсас бөлшектермен көзбен қойылады. Асимметриялық
композицияда бөлшектердің арасында бірлікті құрудың негізі олардың
арасындағы қатынастылықтың, элементтерінің композицияның центріне қатысты
бағынушылықтың орнауында.
Орталық-доғалық симметрияда орталық доға бойымен, орталық доғадан
айналу кезінде және айналасында орналасқан бөліктері толығымен жинақталады.
Бұранда мен спираль сынды симметрия – бұндай композиция элементтердің
осьтің айналасында айналу жолымен жасалады [21, 87б].
Асемметрия негізінде құрастырылған композиция күрделі әрі сирек
кездесетін түрі. Материал сипатымен негізделген объектке ерекше.
Симметриялық композицияның статикасын диссимметрия бөлуге көмектеседі,
яғни симметрияның аздап өзгеріске ұшырауы. Симметриялық жүйедегі қандай да
болмасын кіші бөлшектің қосылуы не алынып тасталуы көзге түседі де,
композицияға өзгеріс әкеледі. Диссимметрия композицияда симметриялық
формалардың артық бөлшектерін ыңғайластыруға көмектеседі [22, 93б].
Композиция құруда ең маңызды орынды архитектоника немесе тектоника
алады, ол қандай да заттың құрылуындағы көркемдік анықталу болып табылады.
Тура мағынасында құрылыс өнері деп аударылады. Бірақ қазіргі заманда ол
барлық техниканың, архитектура мен өнердің, сондай-ақ табиғат объектілеріне
тарай отырып, кең мағынасында қолданылады. Архитектоника композицияның
сыртқы бастау алатын категориясы. Ол заттардың формалары арасындағы
қатынасты, барлық бөлшектері мен олардың байланысу әдістерін,
материалдардың қасиеттерін анықтайды.
Әр қарастырылып жатқан объекттің тектоникалығының басты сипаты оның
жоғарыда көрсетілген қасиеттері заттың функционалдық пайдалануына сәйкес
келіп, олардың қолданылуында ыңғайлылықты тудыруында. Тектоника басты және
қосымша келетін орнаменттік композиция элементтері, олардың ритмикалық
орналасуы, пропорциясы, қатынасы, түстік шешімдері, форманың пластикасының
өзара байланысы мен өзара орналасуында көрінеді. Заттардың тектоникалық
айқындылығы табиғаттағы заттардың, ең алдымен, дүниежүзілік тартылыс
заңымен байланыстырылады. Мықтылықты, ауырлық пен жеңілдікті көзбен көру
барлық формалардың элементтерімен болатын конструктивті жұмыс сипатымен
байланысты [23, 79б].
Динамика композицияны сипаттайды, онда міндетті түрде оның дамуы,
өзгерісі, белгілі бір бағыты, яғни қозғалысы болады. Динамикалық
композицияда көрерменнің көз қарасы барлық элементтерді белгілі бір
тәртіпте қабылдап, суретшімен берілген бағытта қозғалыс жүреді. Динамика
көмегімен назарды басты элементке немесе композицияның басты бөлігіне
аударуға болады.
Динамикаға қарсы сипат статика болып табылады. Статика көзбен
көрінетін қозғалыстың жоқтығын білдіреді. Ол тыныштық күйде тұрған,
композицияның барлық жағынан алған қозғалыссыздығын білдіреді. Объектінің
композициясы көптеген формалар мен элементтерден құралады, оның үстіне оның
статикасы немесе динамикасы үшін композицияның әр элементінің формасы мен
олардың өзара орналасулары маңызды болып табылады. Композицияның
динамикасында қозғалыс орталығына бағытталып, қозғалыс нүктесін анықтайды;
сондай-ақ орталыққа бағытталып, көрерменнің назарын композициядан тысқары
жаққа, жоғары не төмен, тігінен немесе көлденеңінен аударуы да мүмкін [24,
94б].
Шартты түрде орнаменттік композицияны 4 түрге бөлуге болады:
← тұрақты статикалық, яғни тыныш күйдегі, бағытсыз;
← тұрақсыз статикалық, яғни ішкі қозғалысы да, тұрақтылығы
да жоқтар;
← тұрақты динамикалық, яғни қозғалыста тұрғандай әсер
қалдыратындар, бірақ жалпы тәртіпті бұзбайды;
← тұрақсыз динамикалық, яғни белсенділері, олар көрерменге
өзінің ерекше қозғалысқа бағытталған шиеленісушілігімен көз
тартады [25, 215б].
Қазақ өнеріндегі ою-өрнек халықтың эстетикалық талғамын көрсетеді:
Қоршаған ортадағы әрекеттер өрнек гаммасында бейнелі күйге енген. Аспап,
қару-жарақ, киім-кешек – барлығы махаббатпен өрнекке енеді [Марғұлан, 83].
Орнаменнтік композицияларға тепе-теңдік, симметрия, ырғақтылық,
конструкцияның нақтылығы тән. Қазақ орнаменттік композициясына фон мен
өрнектің тең қатынастағы пропорцияда келуі ерекше сипат алады.
Бұрын белгілі бір ұғымды, түсінікті білдіретін ою – өрнек таңбалары
бертін келе жатқан сәндік, салтанат белгілеріне айналады. Әйтсе де, кейбір
ою – өрнек үлгілерінің бастапқы мағына ұғымы сақталып қалған. Мәселен
қошқармүйіз оюы молшылықтың белгісі ретінде әлі де қолданылады [26,
134б].
Көшпелілерде өсімдік тектес ою – өрнектер аз емес өсіп өнетін табиғат
дүниесін кие тұту, тәңірі тұту олардың да жоны бар деп қабылдау сенімі
басым еді. Төрт жапырақтан тұратын гүл – ою – дүниенің төрт торабын,
кеңістін гармониясын білдіреді. Қазақтардың ұғымына түр – түстің де орны
айрықша. Мысалы көк - аспанның, аспанға табынудың, қызыл - оттың, ақ
- шындық, қуаныш, бақыттың, сары - айырылудың, қара - жерлің, жасыл -
көктемнің, жастықтың симыолы [27, 201б].
Қазақ ою-өрнегінде маңызды орынды түс алады.
Қазақ қолөнерінде ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан дәстүрлі бояу
түрлері бар. Олар: қызыл, көк, жасыл, сары, ақ, қара. Бұл бояулардың сол
сияқты символдық мәні де бар.
• Көк түс – аспанның,
• ақ түс – ақиқаттың, қуаныштың,
• сары түс – ақыл парасаттың, қайғы мұңның,
• жасыл түс – жастықтың, көктемнің символы [28, 221б].

2.2 Интерьерді толықтырудың элементі ретіндегі көркемдік панно орындау
композициялық әдістері

Әйгілі қытай философы Конфуцийдің жазбаларында Әлемді белгілер мен
нышандар басқарады деген жолдар бар көрінеді. Ақиқатында бізді қоршаған
әлем белгілер мен символдардан тұрмай ма?! Егер күнделікті қарбалас
тірліктен бір сәт дамыл тауып, осы сөздің астарына терең ой жүгіртсең, онда
қанша пәлсафа жатқанын аңғарасың. Белгілер мен нышандар кез келген адамның
өмірінде ғана емес, мемлекеттік деңгейде де орасан зор маңызға ие [29,
146б].
Бояу мен түстерді таңдап пайдаланудың қазақ халқының этнографиялық
тарихымен байланысты символдық мәні болған. Әрбір халық түрлі символдық
мәнге ие. Фон және суреттердің түсі жөніндегі шешімдер композициялы болып
келеді.
Ою-өрнектің әр заттың өзіне лайықталып, жарасымын, үйлесімін, сәнін
тауып, қабысып, шынайы көркемдік беруі қолданылған түстерге де байланысты.
Ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы, әсемдігіне жеткізе
білуі керек. Сондықтан да өрнектердің композициялық құрылымына, бояу
түрлерінің бір-бірімен үйлесіп, жарасымын дұрыс таба білуіне көп көңіл
бөлген жөн. Мысалы: көк түс – аспан, жасару, өмір, өсу деген мағынаны
білдіреді, қызыл түс – оттың, күннің белгісі, қара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.