Қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу жолдары
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қорғауға жіберілді ____________ 2018 ж.
________________Қанапина С.Ғ.
(каф. меңгерушісі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу жолдары
5В012100 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған:
Шайхы Г.А.
.
Ғылыми жетекшісі: Искакова
Ш.К.
гуман. ғыл.
магистрі, аға оқытушы
Қостанай 2018
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Филология факультеті
5В012100 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________
Қанапина С.Ғ.
_______________2017 ж.
Диплом жұмысын орындауға берілетін
ТАПСЫРМА
Студент: Шайхы Гүлдана Акылбайқызы
Жұмыс тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік туынды
мағынаның жасалу жолдары
Жоғары оқу орнының бұйрығы бойынша бекітілді
№____ ____ ______________2017 жыл.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі _______________ 2018 ж.
Талдауға жататын мәселелер мен жұмыстың қысқаша мазмұны
а) Кіріспе
ә) 1 Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жасалу жолдары
б) 2 Сөзжасамдағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу жолдары
в) Қорытынды
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі . – Алматы,
1954.
2. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). А., 1999.
309 б.
3. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. –
Астана, 2002. – 784 б.
4. Мергенбаев Е. Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі (Синтетикалық және
аналитикалық талдау). –Алматы: Санат, 1994.
Дипломдық жұмыстың орындалу кестесі
№ Тараулардың тақырыбы, Ғылыми
қаралатын мәселелер жетекшіге Ескерту
ұсыну мерзімі
1 Тақырыпқа қатысты Қыркүйек Жаңа, тың көзқарастағы соңғы
әдебиеттермен, Қазан жылдары жарық көрген
мақалалармен танысу, зерттеулерді қарастыру.
материал жинақтау Әдебиеттер тізімін жасау
2 Дипломдық жұмыстың Қараша Ауқымды, өзекті мәселелерге
жоспарын құру Желтоқсан назар аудару
3 Жинақталған деректер Қаңтар Жинақталған материалдарды
бойынша материалды жүйелеп, ретке келтіру
жүйеге келтіру
4 Бірінші тараудың Ақпан Өзіңдік көзқарасыңды,
дайындығы пікіріңді келтіру,
сілтемені дұрыс көрсету
5 Екінші тараудың Наурыз Материалды реттеп,
дайындығы хронологиялық жағынан
жүйелеу, көрнекіліктер,
кестелер құру.
6 Жұмыстың толық нұсқасын Сәуір Жұмыстың
дайындау, алдын ала тақырыбының ашылуына баса
қорғаудан өту назар аудару,
жұмысты қорытындылау
7 Қорғауға дайындық, Мамыр Талапқа сай жұмысты бастыру,
пікір жазушылардың сын-пікірлер жаздырту,
ұсыныстарын дайындау қатемен жұмыс жасау
Жұмыс бойынша әр тарауға қатысты кеңес беру
№ Тараулар Кеңес беруші Мерзімі Қолы
Қазіргі қазақ қараша
1 тіліндегі туынды Искакова Ш.К. желтоқсан
сөздердің жасалу
жолдары
Сөзжасамдағы наурыз
2 үшіншілік туынды Искакова Ш.К. сәуір
мағынаның жасалу
жолдары
Тапсырманың берілген уақыты ___________________
Кафедра меңгерушісі ________________ Қанапина С.Ғ.
(қолы)
Ғылыми жетекшісі: __________________ Искакова Ш.К.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алдым
студент ___________________________ Шайхы Г.А.
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Туынды сөздердің сөзжасамдық
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Лексика-семантикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
1.3 Синтетикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..19
1.4 Аналитикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..24
2 Сөзжасамдағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу
жолдары ... ... ... ... ..27
2.1 Үшіншілік мағыналы сөздердің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Үшіншілік мағыналы сөздердің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы ... .29
2.3 Үшіншілік мағыналы сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл білімінің жаңа мағыналы туынды сөздердің
қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу тәсілдерін зерттейтін саласы –
сөзжасам. Туынды сөздердің жасалуы арқылы қазақ тілінің сөздік қоры одан
сайын кеңіп, жаңа туынды сөздермен толығып отырады. Тілде жаңа сөз
кездейсоқ, қалай болса солай жасала бермейді. Ол тілде қалыптасқан
заңдылықтар арқылы жүзеге асады. Жаңа сөздердің жасалуында, сөздік құрамның
толығып, дамуында сөзжасам тәсілдерінің орны ерекше. Сөзжасам тәсілдері
туралы мәселелер жан-жақты қарастырылып, көптеген ғылыми еңбектерге арқау
болды.
Cөзжасамды зерттеуші ғалымдар сөзжасам жүйесі, туынды сөздердің жасалу
жолдары, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық жұп, саты, тип, тізбек, ұя т.б.
туралы зерттеп, көптеген ғылыми еңбектер басып шығарды. Десек те, сөзжасам
тәсілдеріне қатысты әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелер кездеседі.
Мәселен, үшіншілік туынды мағыналы сөз тудыру мәселесі осы уақытқа дейін
арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Сондықтан бұл зерттеу тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Үшіншілік туынды мағына екіншілік туынды мағынадан туындайды. Көбіне
үшіншілік мағыналы сөз синтетикалық және аналитикалық тәсілдер арқылы
жасалады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік мағыналы сөздердің
жасалу жолын, сөзжасамдық мағынасын анықтау және оларға сипаттама беру.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
көзделіп отыр:
- үшіншілік мағыналы сөздердің өзіне тән ерекшеліктерін айқындау;
- үшіншілік мағыналы сөздердің жасалу жолдарын анықтау;
- синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерге (үшіншілік
мағыналы) сипаттама беру;
- туынды сөз жасаушы сөзжасамдық жұрнақтарды анықтау;
- аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерге (үшіншілік
мағыналы) сипаттама беру;
- үшіншілік мағыналы сөздердің сөзжасамдық мағынасын айқындау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Үшіншілік мағыналы туынды сөздер, олардың
жасалу жолдары, сөзжасамдық мағынасы.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Еңбекте қазіргі қазақ тілі сөзжасамында
кездесетін үшіншілік мағыналы туынды сөздердің жасалу тәсілдері зерттеліп,
сөзжасамдық мағыналары айқындалды. Үшіншілік мағыналы сөздердің дара туынды
сөздерден және күрделі туынды сөздерден сөз тудырушы жұрнақ арқылы
синтетикалық тәсілмен жасалған түрлері анықталды, аналитикалық тәсілдің
ішінде қосарлану арқылы жасалған үшіншілік мағыналы туынды сөздер
қарастырылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты жазу барысында сөзжасамдық талдау,
салыстыру, семантикалық, компоненттік талдау үлгілері, жүйелі сипаттамалы,
жинақтау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жасалу жолдары
1.1 Туынды сөздердің сөзжасамдық мағынасы
Ұлттық өмірдің айнасы іспетті болып табылатын халықтың тұрмыс-
тіршілігінің, мәдениетінің көп қырлары мен сырлары тіл арқылы ашылатыны
анық. Тіл – әр адамның бүкіл ғұмырында қолданатын ең қажетті құралы. Тіл –
ғылым. Әрбір ғылымның туу, қалыптасу, даму, өркендеу кезеңдері бар. Тіл
ғылымы да осы кезге дейін осы кезеңдерді басынан өткізді. Тіл білімінің
дамуы тілге қатысты сан қырлы сұрақтардың туындап, олардың заңды
жауаптарының табылуымен тығыз байланысты. Тіл білімінің дамуы барысында
тілге байланысты мәселелер әр түрлі деңгейде, әр түрлі тәсілдермен қаралып
бүгінгі таңда сан алуан заңдылықтар қалыптасты [1, 10б.].
Басқа ғылым салаларындағы тәрізді тіл ғылымында әлі де толық шешімін
таппаған кейбір мәселелер және олар жайында әртүрлі болжамдар бар. Қазақ
тіл білімінде бүгінгі дейін нақты шешімін таппаған сондай жағдайлар
сөзжасам саласына байланысты. Қазіргі кезде сөзжасам саласына қатысты
мәселелер бір жүйеге келтіріліп, әлі де толық зерттелген жоқ.
Сөзжасам тілдің атау (номинация) жасау қызметін іске асырады. Сөзжасам
тіл білімінің басқа салаларының ешқайсысы атқара алмайтын қызметті атқара
алады. Ол – сөзжасамның туынды сөз, жаңа сөз жасау қызметі [2, 22б.].
Сондықтан сөзжасам жаңа сөз жасаудың барлық мәселелерін түгел қамтиды. Оған
сөзжасамдық бірліктерден бастап, сөзжасамдық ұя сияқты ірі, күрделі
сөзжасамдық бірліктерге дейін кіреді. Сөзжасамдық нұсқалардың сөзжасамда
атқаратын қызметі, жаңа сөздердің жасалу үлгілері мен тәсілдері,
сөзжасамдық нұсқалардың түрлері, қолданылу ерекшеліктері, сөзжасамдық ірі
бірліктер болып саналатын сөзжасамдық ұялар, олардың құрылысы, оның
мүшелері, сөзжасамдық ұяның құрамындағы мүшелердің қызметі, ерекшелігі
сияқты т.б. тек сөзжасамға қатысты заңдылықтар сөзжасамды тілдің басқа
салаларынан ерекшелендіреді. Бұл мәселелер тек сөзжасамға ғана қатысты.
Олар тілдің басқа ешбір саласында шешілмейді, өйткені ол мәселелер тілдің
басқа салаларында қойылмайды да. Өйткені олар тек сөзжасам саласының
зерттеу нысанасына жатады [3, 33б.]. Ендеше сөзжасам тілдегі сөз жасау
процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Ғылыми зерттеулерде сөзжасам саласы бойынша туынды сөздердің мағыналық
құрылымы зерттеу нысанына алынған. Сөзжасамдық мағына – сөзжасамдық
тұлғалардың қатысынан туған туынды мағына. Сөзжасамдық мағына сөздің
лексикалық және грамматикалық мағыналарынан ерекшеленеді [4, 29б.].
Ғалым Н.Оралбаева сөзжасамдық мағынаның сөзжасам саласындағы негізгі
мәселе екенін айтып, оның лексикалық деривация және синтаксистік деривация
болып бөлінетіндігін айтады [6,59б.]. Ал ғалым А.Салқынбай: Сөзжасамдық
мағына – ең бірінші, туынды мағына. Ол екі сөз тудырушы тұлғалардың бірігуі
немесе қосарлануы не болмаса негізге сөз туғызушы жұрнақтың жалғануынан
пайда болатын екіншілік мағына. Жаңадан пайда болған екіншілік мағына оны
жасаушы сыңарлар мағынасының негізінде жасалып, денотаттық мағына бірлігін
белгілейді де, номинативті атауды анықтайды. Сонымен, екіншілік мағына –
сөзжасамдық мағына [7,310б.] деген пікір айтып, сөзжасамдық мағынаның
лексикалық, грамматикалық мағыналардан айырмашылығына зерттеу жасап,
сөзжасамдық мағына туғызу кезінде сөзжасамдық тұлғалардың қызметін анықтап,
оларға сипаттама берген.
Ғалым А.Салқынбай: Сөзжасамдық мағына – күрделі әрі ерекше сема. Оның
күрделілігі құрамында тұлғалардың семалық құрамымен байланысты. Денотаттық
және сигнификаттық мағынанаң қалыптасуында сөзжасамдық тұлғаның барлық
семалары қатысуға міндетті емес. Берілген зат не құбылыстың ерекше
номинативтік сипаттарына байланысты түбір не негіз өздерінің ерекше
семалары арқылы жаңа екіншілік арнайы сема қалыптастырады. Бұл пайда болған
арнайы сема туынды сөздің жаңа сөзжасамдық мағынасын құрайды [7,312б.]
дей келе, сөзжасамдық мағынаның сөзжасамдық тұлғалардың негізгі және
ауыспалы мағыналары арқылы, сөзжасамдық тұлғалардың метафоралануы арқылы
жасалатындығын айтады.
Сөзжасам ғылымындағы сөзжасамдық мағына түрлері турасында пікірталас
тудыратын жайттар кездеседі. Қазақ грамматикасында сөзжасамдық мағынаның
нақтылығы, түрлендірілуі, көшірілуі, тепе-теңдігі мәселесі сөз етілген. Бұл
кезде туындайтын мәселе – мағынаның негізділігі.
Қазақ грамматикасында туынды сөздің сөзжасамдық мағынасының
негізділігі жөнінде: Негіз сөз жасалатын туынды сөздің лексикалық
мағынасына өзек болады. Осымен байланысты туынды мағына негіз сөздің
мағынасымен байланысты болып шығады. Мысалы, балтала, қарала, жақсыла,
тазала деген туынды етістіктер балта, қара, жақсы, таза деген есім
сөздердің туынды сөзге негіз болуы арқылы жасалған. Осы туынды сөздердің
бәрінің мағынасы негіз сөздердің мағынасымен байланысты: балғала – балға
арқылы орындалатын қимылдың аты, жаманда – жаманға айналдыру қимылының аты,
жақсыла - жақсыға айналдыру қимылының аты, тазала – тазаға айналдыру
қимылының аты. Бұлар – бір сөзжасамдық тип арқылы жасалған туынды сөздер.
Сондықтан мұндағы жұрнақ –ла, -да есім сөздерге қимыл мағынасын қосып, есім
сөздерден етістік жасаған, яғни, туынды сөздер негіз сөздерден басқа сөз
табындағы сөзге айналған, олардың сөз табы категориясы өзгерген [8,210]
деген мәлімет берілген. Демек, мұнда туынды қимыл атаулары заттық, сындық,
етістік мағыналы сөздердің негізінен туындаған. Туынды сөздің лексикалық
мағынасына түбір, яғни негіз сөздің лексикалық мағынасының себеп болуы
олардың мағыналық байланысын көрсететіні бәрімізге белгілі. Ал мағынаның
түрлендірілуі жайлы ғалым: Негіз сөз бен туынды сөз арасындағы қарым-
қатынасты салыстырғанда, сөзжасамда туынды сөздің лексикалық мағынасында
негіз сөздің лексикалық мағынасы толық сақталып, оған тек үстеме мағына
қосылады да, туынды сөз негізгі мағынаның түрленуінен жасалады [8,211]
деген түсінік берген. Мұны мысалдар негізінде қарастырып көрейік. Мәселен,
үйшік, парақша, балақай, ботақан туынды сөздеріндегі -шік, -ша, -қай, -қан
жұрнақтары үй, парақ, бала, бота деген негіздерге кішірейту, еркелету,
сыйлау мағыналарын қосқан. Дегенмен, бұл туынды сөздердің мағыналарының
түрленуіне негізгі сөздердің лексикалық мағынасы себеп болып тұр.
Ал мағынаның көшірілуіне: ...туынды сөздің мағынасы негіз сөздің
мағынасын басқа сөз табына көшіру арқылы жасалады. Мұнда негіз сөздің де
туынды сөздің де білдіретін лексикалық мағынасы бір ұғымды білдіреді.
Мысалы, гүрс-гүрсіл, тарс-тарсыл, қаңғырма (етістік)-қаңғырма (сын есім),
қанық (етістік)-қанық (сын есім), қатар(зат есім)-қатар (үстеу) деп
тұжырым жасалып, мұндағы негізгі сөздердің лексикалық мағыналарының
сақталып, туынды сөздердің сөз табы ауысқандығы талданған. Берілген
гүрсіл, тарсыл туынды сөздерінің сөз табы ауысқаны шын болғанымен, бірақ
бұл туынды сөздердің жасалуына гүрс, тарс дыбыстық еліктеу мағыналы
сөздері негіз болып тұр. Мағынаның көшірілуінде де туынды сөздердің
мағынасына негіздер арқау болып тұр.
Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады: сөзжасамдық мағынаның
түрленуінде болсын, көшірілуінде болсын туынды сөз жасауға негіз сөздердің
лексикалық мағыналары өзек болады. Сол себепті біздің ойымызша, мағынаның
негізділігін сөзжасамдық мағынаның түрі ретінде емес, туынды сөздердің
тұрақты белгілерінің бірі ретінде қараған жөн.
Атақты ғалым Н.Оралбаева: Сөзжасамның мағына негізділігі – басқа
тілдік құбылыстарда жоқ қасиет. Мысалға сөзформаларды алып қарайық.
Сөзформалар да түбір сөзге қосымша жалғану арқылы жасалады, алайда онда
негіз сөздің лексикалық мағынасы өзгермейді, сол лексикалық мағынаның
үстіне грамматикалық мағына ғана қосылады. Мысалы: үйге, үйді, үйде,үйден
сияқты сөзформалардағы қосымшалар үй деген түбірдің лексикалық мағынасының
үстіне грамматикалық мағына қосып тұр. Түбірдің лексикалық мағынасы
өзгермеген, басқа лексикалық мағына тумаған, сондықтан сөзформаларында
сөзжасамдағыдай мағына негізділігі жоқ. Сөйтіп, сөзжасамның мағына
негізділігі оның тұрақты белгілерінің бірі деп қаралу керек [8,211] деп
туынды сөздердің сөзжасамдық мағынасын сөзформаларының мағынасымен
салыстырмалы тұрғыда қарап, аражігін көрсеткен. Бұл пікірге толық
қосыламыз. Мысалы, оқулық, сұлулық, әсемдік, әдемілік, тәкаппарлық, достық,
бастық деген сөздерді алып қарасақ, олардың әрқайсысы екі морфемадан
тұрады. Ол морфемалардың алғашқыларының лексикалық мағыналары бар: оқу,
сұлу, әсем, әдемі, тәкаппар, дос, бас. Бұлар туынды сөздердің мағыналы
бөлігі болғандықтан, олардың негіздері болып есептеледі. Енді осы
негіздерге -лық, -лік, -дық, -дік, -тық сөзжасам жұрнақтарын жалғағанда
олардың лексикалық мағыналары өзгеріске ұшырап, жаңа мағыналы туынды сөз
жасалады. Бұл негізді сөздер оқу, сұлу, әсем, әдемі, тәкаппар, дос, бас
деген негіздердің лексикалық мағыналарының қатысы арқылы жасалған. Егер бұл
негіздерді тәуелдік формада қолдансақ (оқуы, сұлуы, әсемі, әдемісі,
тәкаппары, досы, басы), негіздердің лексикалық мағынасына тек грамматикалық
мағына ғана үстеліп тұр. Демек, сөзжасамдық мағынаның негізділігінде туынды
сөздің мағынасы негіз сөздің мағынасынан туындайды, сөздің негізі тірек
болады.
Сөзжасамдық мағынаның негізділігі тек қана синтетикалық тәсілмен
жасалатын туынды сөздерге қатысты деп шек қоя алмаймыз. Лексика-
семантикалық, аналитикалық тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздерде де
мағынаның негізділігі үлкен рөл атқарады. Мәселен, Жетіқарақшы, қарақұрт,
еңбекақы, Қызылорда, тілтаным, бал қаймақ, жиырма үш, екі мың он сегіз,
құрмет ет, сәлем бер, халық әдебиеті, қызыл ала, қызыл күрең, ақ құба деген
сөздерді қарастырып көрейік. Мұнда Жетіқарақшы, қарақұрт, еңбекақы,
Қызылорда, тілтаным деген тунынды сөздер екі негіздің бірігуі негізінде
жасалған. Әр туынды сөздің жасалуына толық мағыналы екі сөз қатысқан:
Жеті+қарақшы, қара+құрт, еңбек+ақы, Қызыл+орда, тіл+таным. Бірігу арқылы
жасалған туынды сөздің әр сыңары жаңа мағыналы туынды сөзге негіз болып
тұр. Ал бал қаймақ, жиырма үш, екі мың он сегіз, құрмет ет, сәлем бер,
халық әдебиеті, қызыл ала, қызыл күрең, ақ құба деген туынды сөздер толық
мағыналы сөздердің тіркесуі арқылы жасалған. Күрделі туынды сөздердің әр
сыңары (бал және қаймақ, жиырма және үш, екі,мың, он және сегіз, құрмет
және ету, сәлем және беру, халық және әдебиет, қызыл және ала, қызыл және
күрең, ақ және құба) негіз болып, негізді сөз жасауға тірек болып тұр. Бұл
– аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің сөзжасамдық
мағыналарының негізділігі.
Сонымен қатар, тіліміздегі қоңыр деген сөз түсті білдіретін сын есім
екені белгілі. Қоңыр сөзі тілімізде қара мен қызыл аралығындағы қою күрең
түс мағынасында жұмсалады. Енді осы мағынаның негізінде туындаған қоңыр
сөзінің, біріншіден, жұтаң жадау, екіншіден, ықылассыз, көңілсіз, салқын
деген мағыналары бар. Бұл мағыналар қоңыр сөзінің түстік мағынасы негізінде
қалыптасқан. Яғни, бұл мысалдардан байқайтынымыз, лексика-семантикалық
тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерде де сөздің негізі мағынасы туынды
мағынаға себеп болады.
Сондықтан, туынды сөз лексика-семантикалық тәсіл, синтетикалық тәсіл,
аналитикалық тәсіл арқылы жасалса да, онда мағына негізділігі сақталады.
Сөзжасамдық мағынаның көшірілуінде де, мағынаның түрлендірілуінде де
мағынаның негізділігі айқын көрінеді.
Сөзжасамдық мағына – жаңа сөз жасау кезінде пайда болатын туынды
мағына. Сөзжасамдық мағына сөзжасамдық тұлғалардың семасы арқылы уәжделе
келіп, өзіндік ерекше семаға ие болатын екіншілік жаңа мағына. Сөзжасамдық
мағыналы туынды сөз сөйлемде, мәтінде әртүрлі грамматикалық қолданысқа
түсіп, грамматикалық категориялық мәнге ие бола алады. Сөзжасамдық
мағыналардың бұлайша бір – бірімен ұштасуы, сабақтасуы тілдің жүйелі
құрылым болуымен байланысты.
Зерттеуші Н. Оралбай сөзжасамдық мағына – сөзжасам ғылымындағы негізгі
мәселе деп атап, лексикалық деривация және синтаксистік деривация деп екіге
бөледі. Лексикалық деривацияда түпкі негіздің мағынасы мен туындының
мағынасында үлкен айырмашылық болады да, олар бір – біріне тең бола
алмайды. Синтаксистік деривацияда түп негіз бен туындының лексикалық
мағынасы бір-біріне ұқсас, яғни бірдей болады, тек туынды түп негізден
басқа сөз табынан болуы арқылы ерекшеленеді, яғни олардың синтаксистік
қызметі жағынан ажыратылады.
Сөзжасамдық мағына – өзекті негіздер мен сөзжасамдық тұлғалардың
бірігуі не қосарлануы, тіркесуі, жалғануы негізінде уәжделіп жасалатын
ерекше туынды мағына.
Сөзжасамдық мағына мен лексикалық мағынаның, сонымен қатар
грамматикалық мағыналардың өзіндік айырмашылығы бар. Сөздің лексикалық
мағынасы мен грамматикалық мағынасы туралы қазақ тіл білімінде айтылған
ойларды тұжырымдап, ғылыми ой айтқан ғалым С.Исаев еді. Ол өзінің Қазіргі
қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты (1998) деген зерттеуінде
былай деп жазады: Сөздің лексикалық мағынасына, еңалдымен, оның нақты
мағынасы жатады. Айталық, көл, құс, тау, үй, көк, биік, үш, бес, келу, жүру
сияқты сөздердің лексикалық, яғни нақты мағынасы: табиғи су қоймасы, үстін
қауырсын жапқан ұшып жүретін жануар, жердің әртүрлі тас жыныстарынан
қалыптасқан биік бөлігі, адамның тұратын баспанасы, бір заттың нақты түсі,
бір заттың өлшемдік сипаты, заттардың нақты сандары, қимыл, қозғалыс [1,
12 б]. Ал грамматикалық мағына туралы атақты профессор былай деп өз ойын
айтады: Сөздің лексикалық мағынасы –нақты, ұғымдық мағына, яғни бір сөзден
екінші сөзді айыратын реестрлік мағынасы болса, грамматикалық мағына –
сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әртүрлі тұлғалар арқылы түрленуінің
нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан
пайда болатын және сөздердің бір – бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір
грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары
болып табылады [5, 14б]. Сонымен бірге ғалым грамматикалық мағына арнайы
грамматикалық формалар арқылы берілінін де атап айтады. Грамматикалық
формаға анықтама ретінде зерттеуші сөзге жалғанатын қосымшалар, префикстер
мен ішкі флекция, супплетивті тәсілдерді жатқызады. Қазақ тіліндегі
грамматикалық форма арқылы берілетін мағынаны категориялық грамматикалық
мағына деп атау қажет деген ғылыми ұсыныс жасған.
Ал сөзжасамдық мағына, ең алдымен туынды мағына. Ол екі себепші
негіздің бірігуі немесе қосарлануы яки негізге сөз тудырушы жұрнақтың
жалғануы арқылы пайда болатын, әрі себепші негіз мағыналары арқылы
уәжделетін екіншілік мағына. Жаңадан пайда болған екіншілік мағына оны
жасаушы сыңарлар мағынасы негізінде жасалып, денотаттық мағына бірлігін
белгілейді де, номинативті атауды анықтайды. Демек, екіншілік мағына –
сөзжасамдық мағына. Туынды сөздің мағынасы – сөзжасамдық мағына. Яғни
ономасиологиялық аспектіден туынды сөздің мағынасы – деривация негізінде
болған жаңа екіншілік мағына. Сөзжасамдық мағына- туынды сөздіңсемантикалық
құрылымын құраушы тұлғалардың мағыналары нәтижесінде пайда болатын ерекше
мағына. Сондықтан сөзжасамдық мағына – күрделі әрі ерекше сема.
Сөзжасамдық мағынаның сипаты атаудың денотаттық және сигнификаттық
мағынасының туындауына байланысты әртүрлі болуы ықтимал. Сөзжасамдық мағына
сөзжасамдық тұлғалардың негізгі және ауыспалы семалары арқылы жасала алады.
Сөзжасамдық мағына көбінесе сөзжасамдық тұлғалардың метафоралануы
арқылы жасалады. Сөзжасамдық мағынаның метафоралануы – туынды сөз жасаудың
өнімді әдісі. Ақ сөзінің ауыспалы мағынасы арқылы сөзжасамдық мағына
метафораланып, мынадай атаулар жасалған: ақ гвардияшы, ақ банды, ақ алмас,
ақ безер де көк безер, ақ бата, ақ жарқын, ақ егіс, ақ жем, ақ иық болу, ақ
мал, ақ сайтан,ақ кіру, ақ өлім, ақ өлең, ақ сирақ болу, ақ пейілді, ақ
шалу, ақсауыт, ақ түндер, ақжолтай т.б.Метафоралық негізде сөзжасамдық
мағынаның қалыптасуының өзіндік жүйесі мен танымдық жолы бар. Сөзжасамдық
мағына – атаудың номинативтік белгісі арқылы анықталады. Номинативті белгі
– болмыстағы танылған зат не құбылыс белгілерінің, қасиеттерінің ерекше
айқын сипаты.
Туынды сөз – сөзжасам саласының ең негізгі ұғымы.Туынды сөздер -
өмірде пайда болған жаңа ұғымдарды атау қажетін өтеу үшін, тіліміздің
сөзжасам заңдылықтары арқылы жасалған сөздер. Туынды сөз деген термин
кездесіп жүргенмен, кейде туынды түбір деп те қолданылады. Туынды түбірге
тек жұрнақ арқылы, синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер жатады.
Туынды түбір құрамы жағынан алғанда екі морфемадан тұрады. Олар негіз
сөз бен сөзжасамдық жұрнақ Бұл екі морфема туынды сөз үшін міндетті шарт.
Негіз сөзден туынды түбірдің құрамы қашанда күрделі болады.
Туынды түбір сөз таптарының көбіне қатысты, әсіресе, зат есім, сын
есім, етістіктерде мол. Туынды түбірлер тіліміздің сөз байлығын арттыратын
кең арна.
Тіліміздің сөздік қорында қолданылып жүрген қазіргі атау сөздердің
бәрі дерлік туынды атаулар. Тіпті қазіргі тіліміздегі бір буынды ат, ақ,
су, сай, жақ, бау, тау сияқты атаулардың (синкретті түбірлердің ) өзі
туынды атаулар ретінде таныла алады. Олай деуіміз бұл сөздер тұлғалық
жағынан өзгермегенімен, мағыналық құрылымы семантикалық сөзжасам негізінде
дамығаны анық. Сондықтан да бұл атаулар іштей көпмағыналылыққа, антонимдік
сыңарлары мен синонимдік қатарларына жіктеле алады.
Туынды сөздің мағыналық құрылымын дұрыс тану үшін, ең алдымен, тіл
білімінде Е.Курилович зерттеуінен кейін қалыптасқан деривациялық деңгейлер
туралы мәселені айқындау қажет болады (Е.Курилович.Деривация лексическая и
деривация синтаксическая Очерки по лингвистике. М., 1962).
Ғалымның еңбегінде сөзжасамдық мағына лексикалық деривация және
синтаксистік деривация деп екіге бөлінеді. Лексикалық деривацияда туынды
сөздің мағынасы мен сөз тудырушы тұлғалардың (себепші негіздердің) мағынасы
арасында өзгешелік болады да, синтаксистік деривацияда туынды сөздің
мағынасы мен себепші негіз арасында мағыналық өзгешелік болмайды, тек
синтаксистік қызметі өзгереді.
Лексикалық деривация – таңбаның мағыналық құрамында жаңа атаулық
белгілердің айқындалғанын көрсетеді. Яғни туынды сөз жасалғандығының
айғағы. Туынды сөз термині қазақ тіл білімінде әртүрлі қолданылып келген.
Сөзжасамдық аспектіде туынды сөз термині барлық сөзжасамдық тәсілдер
негізінде жасалған екіншілік мағыналы жаңа атауларды тану үшін қолданылады.
Яғни туынды сөз тек жұрнақ жалғанған сөздер ғана емес, сөздердің бірігуі,
қосарлануы, тіркесуі, дыбыстардың өзгерісі арқылы жасалған екіншілік
мағыналы таңбалардың бәрінің атауы.
Демек, туынды сөз дегеніміз – себепші негіздер арқылы уәжделіп,
сөзжасамдық тәсілдер негізінде жасалған, екіншілік мағыналы жаңа атау.
Мысалы: әнші, сазгер, бақ-бау, бала-бақша, Құрманғазы, Ақан сері, Ұлытау,
Сарыарқа, таң сәрі, наркескен, құлақ салды, көз салды, қас пен көздің
арасында, он сегіз, қырық бес, ақбөкен, қазақ тілі, ана тілі т.б. Туынды
сөздің басты белгісі – өзін негіздеп тұрған сөз жасаушы тұлғамен мағыналық
және тұлғалық жағынан байланыстылығында.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі белгілі сөзжасамдық
тәсілдер, сөзжасам типтері ме үлгілері, жалпы тілде сөздің жасалу
мезанизмін анықтау сөзжасамдық талдаудан басталады. Мысалы: малшы,
етікші,өлеңші сияқты түбірлердің туынды екенін дәлелдеу үшін, оларды мал,
етік, өлең сөздерімен салыстырамыз. Бұлардың алғашқыларының құрамы
соңғыларға қарағанда күрделі, әрқайсысының құрамында екі морфема бар, Соңғы
топтағылар бір морфемадан тұрады.Сондықтан туынды түбірлерге алғашқы топ
жатады, соңғы топтағы сөздер - туынды түбірдің жасалуына негіз болған
сөздер.
Сөзжасамдық талдауда туынды сөздердің өзіндік ерекшеліктеріне,
белгілеріне сүйену керек. Ондай белгілердің негізгілеріне тоқталсақ, олар
төмендегідей:
2. Туынды сөз жасалғанда тілге жаңа мағыналы жаңа сөз қосылады.
Мысалға әнші, биші, жұмысшы, жазушытуынды сөздерді алайық. Яғни, олардың
жасалуына ән, би, жұмыс, жазу деген сөздер және – шы, - ші жұрнағы
қатысқан.
3. Туынды сөз мағынасының шындық өмірге қатысы арқылы да ажыратылады.
4. Туынды сөз тілдегі басқа сөздер сияқты объективті өмірдегі заттар,
олардың сан алуан белгілерінің аты болғандықтан, лексикалық единицаға
жатады да, тілдің сөздік қорына енеді, оны байытады, туынды сөздер - әр
кезеңде енген дайын сөздер.
5. Туынды сөз атаулы тілдің сөзжасам жүйесі арқылы жасалады.яғни, туынды
сөздерді ажырату белгілерінің бірі олардың жасалған тәсілдері мен
модельдері деп тану керек.
6. Туынды сөздің құрылымы оның белгілерінің біріне жатады. Оның құрылымы
қашанда негіз сөзден күрделі болады.
7. Туынды сөздердің бір белгісіне туынды сөз бен ттуынды сөзге негіз боп
тұрған түп негіздің мағына байланыстылығы жатады.
8. Туынды сөз сөйлемде де сөз түрлендіруші, форма жасаушы қосымшалармен
түрлене береді.
Күрделі сөздер – сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалатын
сөздерінің бір тобы. Күрделі сөздің жасалуының да өзіндік заңдылығы, оны
жасауда ерекше қызмет атқаратын тілдік тұлғалар бар .Күрделі сөз жасауда
қызметі күшті тұлғаларға тірек компоненттер жатады. Күрделі сөздің
компоненттерінің біреуі әдетте бірнеше күрделі сөздің құрамында кездеседі.
Тірек компоненттер күрделі сөзде көбіне екінші орында тұрады. Сөйтіп, әр
сөз табының күрделі сөздер жасайтын өзінше модельдері бар және күрделі сөз
жасаушы өзіндік тұлғалары ( тірек компоненттері) бар.
Біріккен сөздер мен кіріккен сөздер.
Біріккен сөздер дегеніміз – жеке –дара сөздердің өзара шоғырлана
тұтасуынан жасалған, дербес лексика – грамматикалық мағыналары бар туынды
сөздер.
Кіріккен сөз дегеніміз – екі сөздің бірігуі нәтижесінде іштей
морфемалық, дыбыстық өзгерістерге ұшырап, әбден жымдасып, тұтасып кеткен
күрделі ( біріккен) сөздің бір түрі.
Тіркескен күрделі сөздер .
Күрделі сөз атаулының түп атасы сөз тіркесі екені белгілі. Атаулық
тіркестің сөзжасамдық қалыбы – екі не бірнеше себепші негіздің тіркесуі
арқылы жасалған екіншілік мағыналы туынды сөздердің жүйесі.
1.1 Лексика-семантикалық тәсіл
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып
әбден орныққан, қалыптасқан негізгі тәсілдері мыналар:
1) синтетикалық тәсіл,
2) аналитикалық тәсіл,
3) лексика-семантикалык тәсіл.
Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер
өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі,
екпін, тіл т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы тілде ғылымның әр саласында
терминдер көп жасалған: сөз, буын, мағына, есім, шылау, Үстеу (тіл білімі),
қүн, нарық (экономика), теңеу, суреттеу, өлең, әңгіме (әдебиет), қимыл,
қозғалыс (физика), үш бүрыш, көбейту, қосу, алу (математика) т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне
байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда
конверсия деп атайды. Конверсия жолымен жаңа сөздің жасалуы - өте көп
тараған төсіл, оның ішкі ерекшеліктері де бар. Лексика-семантикалық тәсілде
сөз мағынасының өзгеруіне байланысты ол үнемі бір сөз табынан екінші сөз
табына ауыса бермейді. Сондықтан лексика-семантикалық тәсілдің іштей
айырмасы бар:
1) сөздің жаңа мағына алуына байланысты басқа сөз табына көшуі,
2) сөз жаңа мағына алса да, сөз табын өзгертпей, өз сөз табының құрамында
қалуы.
Сөздің жаңа мағына алуына байланысты басқа сөз табына көшуі. Ешбір
тілдік бірліктің көмегінсіз, сөз дыбыстық құрамын сақтай отырып, мағынасы
өзгеріп, басқа сөз табына көшеді. Мысалы, қорған, айтыс, жарыс, бірге,
біреу, басқа, өзге т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, осы құрамда тілде
баска мағыналары бар және ол мағыналары алғашқы негізгі мағынаға жатады.
Олар: 1) қорған, айтыс, жарыс-етістік, қимыл, бірге, біреу-сан есім, сандық
ұғым, басқа-сын есім, өзгеше-есімдік.
Жоғарыда осы сөздердің: 1) қорған, айтыс, жарыс зат есімге көшкен мағынасы,
2) біреу - есімдікке көшкен мағынасы, 3) бірге, баска, өзге - сын есімге
көшкен мағынасы келтірілді.
Сөздің жаңа мағынаға ие болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі
жолмен іске асады. Оның ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге
кең тараған түрі. Ал заттану - көбіне ықшамдау зандылығына байланысты
болатын қүбылыс. Мысалы, қазіргі тілде бір жұма, бір жеті деген тіркестер
бір-бірімен мағыналас. Осындағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы алғаш
жеті күн мағынасында қолданылып, күн сөзінің қолданыста түсіп қалып,
ықшамдалуынан оның заттық мағынасы жеті сөзіне көшкен, сонда жеті сөзінің
заттануына күн сөзінің қолданыстан шығуы себеп болған.
Үші, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан (оқу мезгілі) сөздері де осы ретте
заттанған. Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге,
кетеген, қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, босқа,
текке, зорға, бекерге, әреңге, алға, артта, әзірге, күніге, кейде, артта,
алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан,
төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі
көнеру арқылы жүзеге асады. Бұл сөздер тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен
қолданылып жүріп, бірте-бірте басқа мағынаға ие болып, жаңа мағынасына
карай сөз табын өзгерткен, бұл үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет
аткарған.
Келтірілген мысалдар тілдің сөздік құрамын байытуда біртұтас
лексикалық мағына болғанымен, олар білдіретін ұғым күрделі. Осындағы алып
кел, алып шық деген күрделі етістіктердің әрқайсысы күрделі қимылды
білдіреді. Алып кел біртұтас лексикалық мағыналы сөз, бірақ ол-білдіретін
қимыл әрі алу, әрі келу қимылын қамтитын күрделі қимыл атауы. Алып шық та
сол сияқты екі қимылдан тұратын күрделі кимылды білдіреді. Бұлардың
әрқайсысы бір-бірімен кірігіп, біртұтас күрделі ұғымға көшкен, біртұтас
күрделі кимыл атын жасаған. Сол сияқты күрделі сан есімдер, күрделі сын
есімдер, күрделі зат есімдер де жалпы күрделі сөз атаулы күрделі ұғымды
білдіреді. Күрделі сөздің мағынасы оның құрамындағы сыңарлардың
мағыналарының қосындысынан жасалады. Ал күрделі сөздің жасалуы өмірде
күрделі кұбылыстардың болуымен байланысты. Ол күрделі сөздерді туғызады.
Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі деп ешқандай жұрнақсыз-ақ,
ешқандай сөз тіркеуінсіз-ақ жаңа сөз жасауды айтамыз. Сөздің дыбыстық
формасында ешқандай да өзгеріс болмайды, алайда оның мағыналық
көрсетілімінде өзгерістер пайда болады да, бұл өзгеріс өз кезегінде кең
қолданысқа ие болады. Мұндай жағдайда сөзжасамның қайнар көзі – тілімізде
бұрыннан қолданылып келе жатқан жалпыхалықтық сөздердің мағынасында болатын
әртүрлі өзгерістер жаңа сөз жасаудың лексикалық-семантикалық тәсілінің
негізін қалайды. Қазіргі тарихи дәуірде қазақ тілі де саяси-құқықтық
статусының жоғарылауымен әрі қоғамдық рөлінің артуымен тілдің әртүрлі
қабаттарында тілдік модернициялар болып жатқаны белгілі. Әсіресе,
лексикалық базасында өзгерістен молынан кездеседі. Аударма жасау мен
терминжасалам үрдістерінің артуы қазақ тіліне қосылған лексикалық
бірліктердің де, лексикалық қордың да артуына әкелді. Мұны қазіргі лингвист-
ғалымдар көп айтып жүр. Әсіресе, бұл тәсіл терминжасам құбылысында жиі
кездеседі. Ғылыми еңбектерді терминжасамның бұл тәсілін әртүрлі атап жүр.
Мәселен, түрколог ғалым К.Мұсабаев терминжасамның бұл өнімді тәсілін
халықтық лексиканың терминденуі деп атаса, Ө.Айтбаев бұл тәсілді мәністік
тәсіл, Ш.Құрманбайұлы оны терминдеу деп атайды. Терминжасам құбылыстарында
семантикалық тәсіл немесе мәністік тәсілдің кең үрдіс алғандығын атауға
болады. Ө.Айтбаев сөздердің қызмет аясының кеңеюі, мағына жылжымалылығы,
жаңаша мән жүктелуі сияқты процестердің терминдену тенденциясына
айналғанын айтады. Семантикалық тәсіл терминжасамның негізгі тәсілдерінің
бірі ретінде терминологиялық лексика қабатының толыға, байи түсуіне үлкен
септік жасайтын негізгі амалдың бірі болып табылады [3.240]. Мұндай сөздік
қордың терминденуі немесе лексикалық-семантикалық трансформациялану процесі
байырғы сөз мағынасының өзгеруімен немесе өзгертумен, нақтырақ айтсақ, сөз
мағынасының кеңеюі мен тарылуы есебінде жүзеге асады. Толқын сөзі
жалпыхалықтық тілде желдің әсерінен теңіз, өзен бетінің жал-жал болып
тербелуі деген мағынаны білдірсе ҚТТС, 4,349, ол физика ғылымында
тербелістің кез келген ортада шекті жылдамдықпен таралуы деген мағынаға
(дефиницияға) ие [4.24]. Егер жалпыхалықтың тілдегі толқын сөзінің
мағынасында желдің әсерінен, теңіз (өзен) бетінің, жал-жал болған,
тербеліс деген сияқты 4 сема болса, терминдік мәндегі толқын сөзінде
тербеліс, кез келген ортада (суда ғана емес), шекті жылдамдықпен,
таралу деген 4 сема бар. Екеуіне де ортақ және жалпы (негізгі сема) –
тербеліс. Басқа семалар өзгеріп, жалпыланған (кеңейген) немесе нақтылана
түскен. Жалпыхалықтың сөздің терминденуі дегеніміз осы. Тілімізде бұрын
жалпыхалықтың сөз болған, ал қазір физика ғылымының термині қызметін
атқарып жүрген сөздардың саны біршама: бөлшек, дыбыс, жарық, кедергі,
көлем, күш, қуат, өріс, сәуле, шама, ағын, аққыштық, ауырлық, беріктік,
жылдамдық, кеңістік, қаттылық, қозғалыс, қондырғыш, қысым, өткізгіш,
тербеліс, серпіндік, толқын, тұтқырлық, тығыздық, үйкеліс, балқу, булану,
жылу, кернеу, қайнау, сығылу, сыну, тұйықталу, шашырау, үдеу, үйкелу. Бір
сөзбен айтқанда, лексикалық қордың толығу тәсілдерінің бірі лексика-
семантикалық тәсіл дегеніміз сөздің лексикалық мағынасының өзгеруі немесе
тілдің қабаттың басқа бөлігіне өтуі [5, 31-34б.]. Сөздің мағыналық жағынан
дамуына сыртқы себептер де, ішкі себептер де ықпал етеді. Әсіресе, сөз
мағынасының өзгеруіне ішкі себептер де ықпал етеді. Әсіресе, сөз
мағынасының өзгеруіне ішкі себептерден гөрі сыртқы себептер көбірек әсер
ететіндігі байқалады. Сөз мағынасының ішкі (лингвистикалық) өзгерістерінің
бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік құрамға келіп қосылғанда,
бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналараымен өзара қарым-қатынасқа түсіп,
солармен Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы
көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ,
асар, жетісі, екпін, тіл т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне
байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда
конверсия деп атайды. Конверсия жолымен жаңа сөздің жасалуы - өте көп
тараған тәсіл, оның ішкі ерекшеліктері де бар. Сөздің жаңа мағынаға ие
болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның
ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге кең тараған түрі. Ал
заттану - көбіне ықшамдау зандылығына байланысты болатын қүбылыс.синонимдік
байланысты жұмсалады.
1.3 Синтетикалық тәсіл
Тіл құрылымы мен құрылысындағы ұдайы дамудың нәтижесінде тілдің жаңа
саласы – сөзжасам сараланды. Сөзжасамның тілдің жеке саласы ретінде
бөлінуінің де өзіндік себебі бар. Оның тарихы ежелгі түркологиялық
еңбектерде жатыр. Түркі тілдерінде сөзжасам мәселесін алғаш көтерген
Диуани-лұғат ат-түрк (XIғ) сөздігінің авторы М.Қашқари болатын. Ол өзінің
сөздігінде есім сөздер мен етістіктерден жаңа сөздер жасаған көптеген
аффикстерді атап көрсеткен. Олардың мағынасын нақты мысалдар арқылы ашып,
дәлелдеп берген. Сөзжасамдық қосымшаларды зерттегені туралы алғашқы
мәліметтерді XIV ғасырдағы Ибн-Муханнаның, Абу- Хайянның еңбектерінен де
кездестіруге болады. Сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оның
тұлғалық, құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау
керек. Тіл білімі ғылымында сөзжасам термині екі түрлі мағынада
қолданылады: біріншісі сөзжасамдық тәсілдердің негізінде жаңа сөз жасау
жолы, ал екіншісі тілдік құбылысты зерттейтін ғылым.
Сөзжасам ғылым ретінде сөз тудыру жүйесін, оның өзіне тән заңдылығын,
жаңа сөздің пайда болу әдіс- тәсілін, тілдік құбылыс ретінде жаңа сөз жасау
процесін зерттейтін тіл білімінің жеке бір саласы. Сөзжасам ғылымының да
тілдің басқа салалары сияқты зерттейтін нысаны бар, ол – сөз. Сөз –
лексиканың да, фонетиканың да, морфологияның да, сөзжасамның да зерттеу
нысаны. Әңгіме олардың қай аспектіде, қай қырынан қарастырылуында.
Сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны – сөздің жасалу процесін емес, сол
процестің жасалу нәтижесін, туынды сөз құрылымын, оның жасалуын,
негізделуін, атау сөз ретінде қалыптасу сипатын айқындау. Сөзжасамның өз
алдына сала, құбылыс, жаңа сөз жасау процесі екендігін танып, оның мәнін
ашып, ғылыми теориялық негізін айқындауда профессорлар Н.Оралбаева мен
С.Исаевтың еңбектерінің маңызы зор. Сөзжасамның қазіргідей дәрежеге
жетуінің жолы әріде. Басқаша айтар болсақ, тіліміздің әбден қалыптасқан,
орныққан, күрделі, өте жүйелі сөзжасамы – ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі.
Сөзжасманың басты ерекшелігі – жаңа мағыналы сөз тудыру болғандықтан, оның
өзіне тән жасалу жолдары, арнайы тәсілдері болатыны даусыз. Жалпы алғанда
түрколог ғалымдар, сөзжасамды арнайы зерттеп жүрген қазақ тіл білімі
мамандары сөзжасам тәсілдерін үшке бөліп көрсетіп жүр: синтетикалық
(морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика- семантикалық.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесінде синтетикалық сөзжасамдық тәсіл
ең өнімді тәсілдердің бірі саналады. Сөзжасамдық тәсілдің бұл түрі
түркітануда да, қазақ тіл білімінде де кеңінен зерттелген. Сөзжасам саласы
жеке пән ретінде бөлінбей тұрғанда-ақ, сөзжасамның синтетикалық тәсілі
морфологиялық аспектіде қарастырылған. Мұнда сөз таптарының жасалу жүйесі
бөлек-бөлек қарастырылып, өнімді және өнімсіз сөз тудырушы жұрнақтардың
тұлғалық және мағыналық сипаты бағамдалған. Әдеби тілде (А.Ысқақов,
Ә.Төлеуов, Н.Оралбаева т.б.) және диалектіде (Ғ.Қалиев) кездесетін сөз
тудырушы тұлғалар жүйелі түрде анықталған. Кез келген туынды сөз мағынасы
себепші негіз мағынасы арқылы негізделетіні белгілі. Синтетика-семантикалық
сөзжасамда негіз сөз мағынасы сөз тудырушы тұлғалар жалғану арқылы
өзгеріске түскенімен, туынды сөзжасамдық мағына себепші негіз мағынасы
арқылы мотивацияланады. Туынды сөздің семантикалық құрылымы мына сипатта
болады:
-түбір сөздің мағынасы туынды сөздің семантикалық құрылымына түгел
еніп, арнайы семаны негіздейді;
-туынды сөз мағынасы күрделі құрылым, онда себепші негіздің және сөз
тудырушы тұлғаның мағынасы қоса өріледі;
-түбір сөз бен туынды сөздің мағынасы, түбір сөз бен себепші негіз
мағынасы бір-бірінен ерекше болады.
-түбірлес сөздегі ортақ семаны туғызушы өзексема болып табылады;
Қосымшалы тілдерде синтетикалық сөзжасамдық тәсіл туынды сөз жасауда
негізгі тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде казақ тілі
қосымшалы тілдер болғандықтан, сөзжасамның синтетикалық тәсілі тілімізде
туынды сөз жасауда негізгі қызмет атқарады. Синтетикалық тәсіл арқылы
туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет атқарады: 1) лексикалық
мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасамға қатысатын бұл тілдік бірліктердің
әрқайсысының аткаратын өзіндік қызметі бар.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына
арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер
ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды
сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ак, ақыл, бәле сөздерінің негізінде
жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз сөздердің
мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сөздерінің мағынасы
байланысты. Ол мағына байланыстылық негіз сөздің мағынасының туынды
мағынаға арқау болғандығынан туып тұр. Сонымен туынды сөздің негіз сөзі
болатын лексикалық бірліктер туынды мағына жасау үшін қажет.
Туынды сөз жасауға лексикалық мағынасы бар тілдік бірліктердің қатысуы
міндетті шарттың бірі болып саналады. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір
шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі
түбір сөз де, туынды түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарган сөз де атқара
береді. Мысалы, көгер, түндік, айлық, өртен деген туынды сөздерге негізгі
түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге
егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Сондай-ақ
белбеусіз, колхоздас деген туындыларға біріккен сөз бен қысқарған сөз негіз
болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз қызметін түрлі құрамды,
түрлі тұлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бәрі де - лексикалық мағыналы
сөздер яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болған,
өйткені лексикалық, мағыналы сөзсіз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз
жасалмайды. Сондықтан синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлердің
мағынасы оның кұрамындағы негіз сөзге байланысты болады. Негіз сөз яғни
негізгі морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болатындықтан,
оның мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады. Бұл тек
туынды түбірлерге, синтетикалык тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол-жалпы
сөзжасамға катысты қалыптасқан, толық, қатал сақталатын зандылық.
Туынды сөздің жасалуына негіз болған сөз бен одан жасалган туынды сөздің
мағынасы байланысты болатындыктан, туынды түбірдің қай сөзден, не арқылы
жасалғанын дәлелдеуге болады. Мысалы, өнім деген туынды түбірдің лексикалык
мағынасы - өну әрекеті арқылы шыққан заттың аты. Өн, өнім сөздерінің
мағынасының байланысы анық көрініп тұр, сол арқылы ол дәлелденеді.
Сонымен сөзжасамдық мағынаны негіз сөз бен туынды түбірдің мағына
байланыстылығы арқылы ажыратуға болады.
Негіз сөз дегеніміз - туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын
сөз. Мысалы, кәсіпкер, қаламгер, аңшы туынды мағынасы кәсіп, қалам, аң
деген негіз сөздердің мағынасынан жасалған, сондықтан олардың мағынасы
байланысты. Жалпы туынды тұбір атаулының бәрінде осы зандылық сақталады.
Орыс тіл білімінде оны "мотивированность значения" деп атайды. Бұл ғылымда
әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады [10, 48б.].
Туынды түбір сөз бен негіз сөздің мағына байланыстылығы, әсіресе,
сөзжасамдык ұяда анық көрінеді. Сөзжасамдық ұяға бір негізгі түбірден
өрбіген туынды түбірлердің бәрі жатады. Мысалы, Қазіргі қазақ тілінің
сөзжасам жүйесі атты 1989 жылғы монографияда бас сөзінен (есім, етістік
мағынасындағы) 137 туынды түбір жасалғаны келтірілген. Осы туынды
түбірлердің бәрінің мағынасы бас сөзімен байланысты. Ол жалғыз осы
сөзжасамдык ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қорғауға жіберілді ____________ 2018 ж.
________________Қанапина С.Ғ.
(каф. меңгерушісі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу жолдары
5В012100 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған:
Шайхы Г.А.
.
Ғылыми жетекшісі: Искакова
Ш.К.
гуман. ғыл.
магистрі, аға оқытушы
Қостанай 2018
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Филология факультеті
5В012100 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________
Қанапина С.Ғ.
_______________2017 ж.
Диплом жұмысын орындауға берілетін
ТАПСЫРМА
Студент: Шайхы Гүлдана Акылбайқызы
Жұмыс тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік туынды
мағынаның жасалу жолдары
Жоғары оқу орнының бұйрығы бойынша бекітілді
№____ ____ ______________2017 жыл.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі _______________ 2018 ж.
Талдауға жататын мәселелер мен жұмыстың қысқаша мазмұны
а) Кіріспе
ә) 1 Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жасалу жолдары
б) 2 Сөзжасамдағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу жолдары
в) Қорытынды
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі . – Алматы,
1954.
2. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). А., 1999.
309 б.
3. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. –
Астана, 2002. – 784 б.
4. Мергенбаев Е. Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі (Синтетикалық және
аналитикалық талдау). –Алматы: Санат, 1994.
Дипломдық жұмыстың орындалу кестесі
№ Тараулардың тақырыбы, Ғылыми
қаралатын мәселелер жетекшіге Ескерту
ұсыну мерзімі
1 Тақырыпқа қатысты Қыркүйек Жаңа, тың көзқарастағы соңғы
әдебиеттермен, Қазан жылдары жарық көрген
мақалалармен танысу, зерттеулерді қарастыру.
материал жинақтау Әдебиеттер тізімін жасау
2 Дипломдық жұмыстың Қараша Ауқымды, өзекті мәселелерге
жоспарын құру Желтоқсан назар аудару
3 Жинақталған деректер Қаңтар Жинақталған материалдарды
бойынша материалды жүйелеп, ретке келтіру
жүйеге келтіру
4 Бірінші тараудың Ақпан Өзіңдік көзқарасыңды,
дайындығы пікіріңді келтіру,
сілтемені дұрыс көрсету
5 Екінші тараудың Наурыз Материалды реттеп,
дайындығы хронологиялық жағынан
жүйелеу, көрнекіліктер,
кестелер құру.
6 Жұмыстың толық нұсқасын Сәуір Жұмыстың
дайындау, алдын ала тақырыбының ашылуына баса
қорғаудан өту назар аудару,
жұмысты қорытындылау
7 Қорғауға дайындық, Мамыр Талапқа сай жұмысты бастыру,
пікір жазушылардың сын-пікірлер жаздырту,
ұсыныстарын дайындау қатемен жұмыс жасау
Жұмыс бойынша әр тарауға қатысты кеңес беру
№ Тараулар Кеңес беруші Мерзімі Қолы
Қазіргі қазақ қараша
1 тіліндегі туынды Искакова Ш.К. желтоқсан
сөздердің жасалу
жолдары
Сөзжасамдағы наурыз
2 үшіншілік туынды Искакова Ш.К. сәуір
мағынаның жасалу
жолдары
Тапсырманың берілген уақыты ___________________
Кафедра меңгерушісі ________________ Қанапина С.Ғ.
(қолы)
Ғылыми жетекшісі: __________________ Искакова Ш.К.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алдым
студент ___________________________ Шайхы Г.А.
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Туынды сөздердің сөзжасамдық
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Лексика-семантикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
1.3 Синтетикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..19
1.4 Аналитикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..24
2 Сөзжасамдағы үшіншілік туынды мағынаның жасалу
жолдары ... ... ... ... ..27
2.1 Үшіншілік мағыналы сөздердің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Үшіншілік мағыналы сөздердің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы ... .29
2.3 Үшіншілік мағыналы сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл білімінің жаңа мағыналы туынды сөздердің
қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу тәсілдерін зерттейтін саласы –
сөзжасам. Туынды сөздердің жасалуы арқылы қазақ тілінің сөздік қоры одан
сайын кеңіп, жаңа туынды сөздермен толығып отырады. Тілде жаңа сөз
кездейсоқ, қалай болса солай жасала бермейді. Ол тілде қалыптасқан
заңдылықтар арқылы жүзеге асады. Жаңа сөздердің жасалуында, сөздік құрамның
толығып, дамуында сөзжасам тәсілдерінің орны ерекше. Сөзжасам тәсілдері
туралы мәселелер жан-жақты қарастырылып, көптеген ғылыми еңбектерге арқау
болды.
Cөзжасамды зерттеуші ғалымдар сөзжасам жүйесі, туынды сөздердің жасалу
жолдары, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық жұп, саты, тип, тізбек, ұя т.б.
туралы зерттеп, көптеген ғылыми еңбектер басып шығарды. Десек те, сөзжасам
тәсілдеріне қатысты әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелер кездеседі.
Мәселен, үшіншілік туынды мағыналы сөз тудыру мәселесі осы уақытқа дейін
арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Сондықтан бұл зерттеу тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Үшіншілік туынды мағына екіншілік туынды мағынадан туындайды. Көбіне
үшіншілік мағыналы сөз синтетикалық және аналитикалық тәсілдер арқылы
жасалады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – қазіргі қазақ тілі сөзжасамындағы үшіншілік мағыналы сөздердің
жасалу жолын, сөзжасамдық мағынасын анықтау және оларға сипаттама беру.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
көзделіп отыр:
- үшіншілік мағыналы сөздердің өзіне тән ерекшеліктерін айқындау;
- үшіншілік мағыналы сөздердің жасалу жолдарын анықтау;
- синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерге (үшіншілік
мағыналы) сипаттама беру;
- туынды сөз жасаушы сөзжасамдық жұрнақтарды анықтау;
- аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерге (үшіншілік
мағыналы) сипаттама беру;
- үшіншілік мағыналы сөздердің сөзжасамдық мағынасын айқындау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Үшіншілік мағыналы туынды сөздер, олардың
жасалу жолдары, сөзжасамдық мағынасы.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Еңбекте қазіргі қазақ тілі сөзжасамында
кездесетін үшіншілік мағыналы туынды сөздердің жасалу тәсілдері зерттеліп,
сөзжасамдық мағыналары айқындалды. Үшіншілік мағыналы сөздердің дара туынды
сөздерден және күрделі туынды сөздерден сөз тудырушы жұрнақ арқылы
синтетикалық тәсілмен жасалған түрлері анықталды, аналитикалық тәсілдің
ішінде қосарлану арқылы жасалған үшіншілік мағыналы туынды сөздер
қарастырылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты жазу барысында сөзжасамдық талдау,
салыстыру, семантикалық, компоненттік талдау үлгілері, жүйелі сипаттамалы,
жинақтау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жасалу жолдары
1.1 Туынды сөздердің сөзжасамдық мағынасы
Ұлттық өмірдің айнасы іспетті болып табылатын халықтың тұрмыс-
тіршілігінің, мәдениетінің көп қырлары мен сырлары тіл арқылы ашылатыны
анық. Тіл – әр адамның бүкіл ғұмырында қолданатын ең қажетті құралы. Тіл –
ғылым. Әрбір ғылымның туу, қалыптасу, даму, өркендеу кезеңдері бар. Тіл
ғылымы да осы кезге дейін осы кезеңдерді басынан өткізді. Тіл білімінің
дамуы тілге қатысты сан қырлы сұрақтардың туындап, олардың заңды
жауаптарының табылуымен тығыз байланысты. Тіл білімінің дамуы барысында
тілге байланысты мәселелер әр түрлі деңгейде, әр түрлі тәсілдермен қаралып
бүгінгі таңда сан алуан заңдылықтар қалыптасты [1, 10б.].
Басқа ғылым салаларындағы тәрізді тіл ғылымында әлі де толық шешімін
таппаған кейбір мәселелер және олар жайында әртүрлі болжамдар бар. Қазақ
тіл білімінде бүгінгі дейін нақты шешімін таппаған сондай жағдайлар
сөзжасам саласына байланысты. Қазіргі кезде сөзжасам саласына қатысты
мәселелер бір жүйеге келтіріліп, әлі де толық зерттелген жоқ.
Сөзжасам тілдің атау (номинация) жасау қызметін іске асырады. Сөзжасам
тіл білімінің басқа салаларының ешқайсысы атқара алмайтын қызметті атқара
алады. Ол – сөзжасамның туынды сөз, жаңа сөз жасау қызметі [2, 22б.].
Сондықтан сөзжасам жаңа сөз жасаудың барлық мәселелерін түгел қамтиды. Оған
сөзжасамдық бірліктерден бастап, сөзжасамдық ұя сияқты ірі, күрделі
сөзжасамдық бірліктерге дейін кіреді. Сөзжасамдық нұсқалардың сөзжасамда
атқаратын қызметі, жаңа сөздердің жасалу үлгілері мен тәсілдері,
сөзжасамдық нұсқалардың түрлері, қолданылу ерекшеліктері, сөзжасамдық ірі
бірліктер болып саналатын сөзжасамдық ұялар, олардың құрылысы, оның
мүшелері, сөзжасамдық ұяның құрамындағы мүшелердің қызметі, ерекшелігі
сияқты т.б. тек сөзжасамға қатысты заңдылықтар сөзжасамды тілдің басқа
салаларынан ерекшелендіреді. Бұл мәселелер тек сөзжасамға ғана қатысты.
Олар тілдің басқа ешбір саласында шешілмейді, өйткені ол мәселелер тілдің
басқа салаларында қойылмайды да. Өйткені олар тек сөзжасам саласының
зерттеу нысанасына жатады [3, 33б.]. Ендеше сөзжасам тілдегі сөз жасау
процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Ғылыми зерттеулерде сөзжасам саласы бойынша туынды сөздердің мағыналық
құрылымы зерттеу нысанына алынған. Сөзжасамдық мағына – сөзжасамдық
тұлғалардың қатысынан туған туынды мағына. Сөзжасамдық мағына сөздің
лексикалық және грамматикалық мағыналарынан ерекшеленеді [4, 29б.].
Ғалым Н.Оралбаева сөзжасамдық мағынаның сөзжасам саласындағы негізгі
мәселе екенін айтып, оның лексикалық деривация және синтаксистік деривация
болып бөлінетіндігін айтады [6,59б.]. Ал ғалым А.Салқынбай: Сөзжасамдық
мағына – ең бірінші, туынды мағына. Ол екі сөз тудырушы тұлғалардың бірігуі
немесе қосарлануы не болмаса негізге сөз туғызушы жұрнақтың жалғануынан
пайда болатын екіншілік мағына. Жаңадан пайда болған екіншілік мағына оны
жасаушы сыңарлар мағынасының негізінде жасалып, денотаттық мағына бірлігін
белгілейді де, номинативті атауды анықтайды. Сонымен, екіншілік мағына –
сөзжасамдық мағына [7,310б.] деген пікір айтып, сөзжасамдық мағынаның
лексикалық, грамматикалық мағыналардан айырмашылығына зерттеу жасап,
сөзжасамдық мағына туғызу кезінде сөзжасамдық тұлғалардың қызметін анықтап,
оларға сипаттама берген.
Ғалым А.Салқынбай: Сөзжасамдық мағына – күрделі әрі ерекше сема. Оның
күрделілігі құрамында тұлғалардың семалық құрамымен байланысты. Денотаттық
және сигнификаттық мағынанаң қалыптасуында сөзжасамдық тұлғаның барлық
семалары қатысуға міндетті емес. Берілген зат не құбылыстың ерекше
номинативтік сипаттарына байланысты түбір не негіз өздерінің ерекше
семалары арқылы жаңа екіншілік арнайы сема қалыптастырады. Бұл пайда болған
арнайы сема туынды сөздің жаңа сөзжасамдық мағынасын құрайды [7,312б.]
дей келе, сөзжасамдық мағынаның сөзжасамдық тұлғалардың негізгі және
ауыспалы мағыналары арқылы, сөзжасамдық тұлғалардың метафоралануы арқылы
жасалатындығын айтады.
Сөзжасам ғылымындағы сөзжасамдық мағына түрлері турасында пікірталас
тудыратын жайттар кездеседі. Қазақ грамматикасында сөзжасамдық мағынаның
нақтылығы, түрлендірілуі, көшірілуі, тепе-теңдігі мәселесі сөз етілген. Бұл
кезде туындайтын мәселе – мағынаның негізділігі.
Қазақ грамматикасында туынды сөздің сөзжасамдық мағынасының
негізділігі жөнінде: Негіз сөз жасалатын туынды сөздің лексикалық
мағынасына өзек болады. Осымен байланысты туынды мағына негіз сөздің
мағынасымен байланысты болып шығады. Мысалы, балтала, қарала, жақсыла,
тазала деген туынды етістіктер балта, қара, жақсы, таза деген есім
сөздердің туынды сөзге негіз болуы арқылы жасалған. Осы туынды сөздердің
бәрінің мағынасы негіз сөздердің мағынасымен байланысты: балғала – балға
арқылы орындалатын қимылдың аты, жаманда – жаманға айналдыру қимылының аты,
жақсыла - жақсыға айналдыру қимылының аты, тазала – тазаға айналдыру
қимылының аты. Бұлар – бір сөзжасамдық тип арқылы жасалған туынды сөздер.
Сондықтан мұндағы жұрнақ –ла, -да есім сөздерге қимыл мағынасын қосып, есім
сөздерден етістік жасаған, яғни, туынды сөздер негіз сөздерден басқа сөз
табындағы сөзге айналған, олардың сөз табы категориясы өзгерген [8,210]
деген мәлімет берілген. Демек, мұнда туынды қимыл атаулары заттық, сындық,
етістік мағыналы сөздердің негізінен туындаған. Туынды сөздің лексикалық
мағынасына түбір, яғни негіз сөздің лексикалық мағынасының себеп болуы
олардың мағыналық байланысын көрсететіні бәрімізге белгілі. Ал мағынаның
түрлендірілуі жайлы ғалым: Негіз сөз бен туынды сөз арасындағы қарым-
қатынасты салыстырғанда, сөзжасамда туынды сөздің лексикалық мағынасында
негіз сөздің лексикалық мағынасы толық сақталып, оған тек үстеме мағына
қосылады да, туынды сөз негізгі мағынаның түрленуінен жасалады [8,211]
деген түсінік берген. Мұны мысалдар негізінде қарастырып көрейік. Мәселен,
үйшік, парақша, балақай, ботақан туынды сөздеріндегі -шік, -ша, -қай, -қан
жұрнақтары үй, парақ, бала, бота деген негіздерге кішірейту, еркелету,
сыйлау мағыналарын қосқан. Дегенмен, бұл туынды сөздердің мағыналарының
түрленуіне негізгі сөздердің лексикалық мағынасы себеп болып тұр.
Ал мағынаның көшірілуіне: ...туынды сөздің мағынасы негіз сөздің
мағынасын басқа сөз табына көшіру арқылы жасалады. Мұнда негіз сөздің де
туынды сөздің де білдіретін лексикалық мағынасы бір ұғымды білдіреді.
Мысалы, гүрс-гүрсіл, тарс-тарсыл, қаңғырма (етістік)-қаңғырма (сын есім),
қанық (етістік)-қанық (сын есім), қатар(зат есім)-қатар (үстеу) деп
тұжырым жасалып, мұндағы негізгі сөздердің лексикалық мағыналарының
сақталып, туынды сөздердің сөз табы ауысқандығы талданған. Берілген
гүрсіл, тарсыл туынды сөздерінің сөз табы ауысқаны шын болғанымен, бірақ
бұл туынды сөздердің жасалуына гүрс, тарс дыбыстық еліктеу мағыналы
сөздері негіз болып тұр. Мағынаның көшірілуінде де туынды сөздердің
мағынасына негіздер арқау болып тұр.
Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады: сөзжасамдық мағынаның
түрленуінде болсын, көшірілуінде болсын туынды сөз жасауға негіз сөздердің
лексикалық мағыналары өзек болады. Сол себепті біздің ойымызша, мағынаның
негізділігін сөзжасамдық мағынаның түрі ретінде емес, туынды сөздердің
тұрақты белгілерінің бірі ретінде қараған жөн.
Атақты ғалым Н.Оралбаева: Сөзжасамның мағына негізділігі – басқа
тілдік құбылыстарда жоқ қасиет. Мысалға сөзформаларды алып қарайық.
Сөзформалар да түбір сөзге қосымша жалғану арқылы жасалады, алайда онда
негіз сөздің лексикалық мағынасы өзгермейді, сол лексикалық мағынаның
үстіне грамматикалық мағына ғана қосылады. Мысалы: үйге, үйді, үйде,үйден
сияқты сөзформалардағы қосымшалар үй деген түбірдің лексикалық мағынасының
үстіне грамматикалық мағына қосып тұр. Түбірдің лексикалық мағынасы
өзгермеген, басқа лексикалық мағына тумаған, сондықтан сөзформаларында
сөзжасамдағыдай мағына негізділігі жоқ. Сөйтіп, сөзжасамның мағына
негізділігі оның тұрақты белгілерінің бірі деп қаралу керек [8,211] деп
туынды сөздердің сөзжасамдық мағынасын сөзформаларының мағынасымен
салыстырмалы тұрғыда қарап, аражігін көрсеткен. Бұл пікірге толық
қосыламыз. Мысалы, оқулық, сұлулық, әсемдік, әдемілік, тәкаппарлық, достық,
бастық деген сөздерді алып қарасақ, олардың әрқайсысы екі морфемадан
тұрады. Ол морфемалардың алғашқыларының лексикалық мағыналары бар: оқу,
сұлу, әсем, әдемі, тәкаппар, дос, бас. Бұлар туынды сөздердің мағыналы
бөлігі болғандықтан, олардың негіздері болып есептеледі. Енді осы
негіздерге -лық, -лік, -дық, -дік, -тық сөзжасам жұрнақтарын жалғағанда
олардың лексикалық мағыналары өзгеріске ұшырап, жаңа мағыналы туынды сөз
жасалады. Бұл негізді сөздер оқу, сұлу, әсем, әдемі, тәкаппар, дос, бас
деген негіздердің лексикалық мағыналарының қатысы арқылы жасалған. Егер бұл
негіздерді тәуелдік формада қолдансақ (оқуы, сұлуы, әсемі, әдемісі,
тәкаппары, досы, басы), негіздердің лексикалық мағынасына тек грамматикалық
мағына ғана үстеліп тұр. Демек, сөзжасамдық мағынаның негізділігінде туынды
сөздің мағынасы негіз сөздің мағынасынан туындайды, сөздің негізі тірек
болады.
Сөзжасамдық мағынаның негізділігі тек қана синтетикалық тәсілмен
жасалатын туынды сөздерге қатысты деп шек қоя алмаймыз. Лексика-
семантикалық, аналитикалық тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздерде де
мағынаның негізділігі үлкен рөл атқарады. Мәселен, Жетіқарақшы, қарақұрт,
еңбекақы, Қызылорда, тілтаным, бал қаймақ, жиырма үш, екі мың он сегіз,
құрмет ет, сәлем бер, халық әдебиеті, қызыл ала, қызыл күрең, ақ құба деген
сөздерді қарастырып көрейік. Мұнда Жетіқарақшы, қарақұрт, еңбекақы,
Қызылорда, тілтаным деген тунынды сөздер екі негіздің бірігуі негізінде
жасалған. Әр туынды сөздің жасалуына толық мағыналы екі сөз қатысқан:
Жеті+қарақшы, қара+құрт, еңбек+ақы, Қызыл+орда, тіл+таным. Бірігу арқылы
жасалған туынды сөздің әр сыңары жаңа мағыналы туынды сөзге негіз болып
тұр. Ал бал қаймақ, жиырма үш, екі мың он сегіз, құрмет ет, сәлем бер,
халық әдебиеті, қызыл ала, қызыл күрең, ақ құба деген туынды сөздер толық
мағыналы сөздердің тіркесуі арқылы жасалған. Күрделі туынды сөздердің әр
сыңары (бал және қаймақ, жиырма және үш, екі,мың, он және сегіз, құрмет
және ету, сәлем және беру, халық және әдебиет, қызыл және ала, қызыл және
күрең, ақ және құба) негіз болып, негізді сөз жасауға тірек болып тұр. Бұл
– аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің сөзжасамдық
мағыналарының негізділігі.
Сонымен қатар, тіліміздегі қоңыр деген сөз түсті білдіретін сын есім
екені белгілі. Қоңыр сөзі тілімізде қара мен қызыл аралығындағы қою күрең
түс мағынасында жұмсалады. Енді осы мағынаның негізінде туындаған қоңыр
сөзінің, біріншіден, жұтаң жадау, екіншіден, ықылассыз, көңілсіз, салқын
деген мағыналары бар. Бұл мағыналар қоңыр сөзінің түстік мағынасы негізінде
қалыптасқан. Яғни, бұл мысалдардан байқайтынымыз, лексика-семантикалық
тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерде де сөздің негізі мағынасы туынды
мағынаға себеп болады.
Сондықтан, туынды сөз лексика-семантикалық тәсіл, синтетикалық тәсіл,
аналитикалық тәсіл арқылы жасалса да, онда мағына негізділігі сақталады.
Сөзжасамдық мағынаның көшірілуінде де, мағынаның түрлендірілуінде де
мағынаның негізділігі айқын көрінеді.
Сөзжасамдық мағына – жаңа сөз жасау кезінде пайда болатын туынды
мағына. Сөзжасамдық мағына сөзжасамдық тұлғалардың семасы арқылы уәжделе
келіп, өзіндік ерекше семаға ие болатын екіншілік жаңа мағына. Сөзжасамдық
мағыналы туынды сөз сөйлемде, мәтінде әртүрлі грамматикалық қолданысқа
түсіп, грамматикалық категориялық мәнге ие бола алады. Сөзжасамдық
мағыналардың бұлайша бір – бірімен ұштасуы, сабақтасуы тілдің жүйелі
құрылым болуымен байланысты.
Зерттеуші Н. Оралбай сөзжасамдық мағына – сөзжасам ғылымындағы негізгі
мәселе деп атап, лексикалық деривация және синтаксистік деривация деп екіге
бөледі. Лексикалық деривацияда түпкі негіздің мағынасы мен туындының
мағынасында үлкен айырмашылық болады да, олар бір – біріне тең бола
алмайды. Синтаксистік деривацияда түп негіз бен туындының лексикалық
мағынасы бір-біріне ұқсас, яғни бірдей болады, тек туынды түп негізден
басқа сөз табынан болуы арқылы ерекшеленеді, яғни олардың синтаксистік
қызметі жағынан ажыратылады.
Сөзжасамдық мағына – өзекті негіздер мен сөзжасамдық тұлғалардың
бірігуі не қосарлануы, тіркесуі, жалғануы негізінде уәжделіп жасалатын
ерекше туынды мағына.
Сөзжасамдық мағына мен лексикалық мағынаның, сонымен қатар
грамматикалық мағыналардың өзіндік айырмашылығы бар. Сөздің лексикалық
мағынасы мен грамматикалық мағынасы туралы қазақ тіл білімінде айтылған
ойларды тұжырымдап, ғылыми ой айтқан ғалым С.Исаев еді. Ол өзінің Қазіргі
қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты (1998) деген зерттеуінде
былай деп жазады: Сөздің лексикалық мағынасына, еңалдымен, оның нақты
мағынасы жатады. Айталық, көл, құс, тау, үй, көк, биік, үш, бес, келу, жүру
сияқты сөздердің лексикалық, яғни нақты мағынасы: табиғи су қоймасы, үстін
қауырсын жапқан ұшып жүретін жануар, жердің әртүрлі тас жыныстарынан
қалыптасқан биік бөлігі, адамның тұратын баспанасы, бір заттың нақты түсі,
бір заттың өлшемдік сипаты, заттардың нақты сандары, қимыл, қозғалыс [1,
12 б]. Ал грамматикалық мағына туралы атақты профессор былай деп өз ойын
айтады: Сөздің лексикалық мағынасы –нақты, ұғымдық мағына, яғни бір сөзден
екінші сөзді айыратын реестрлік мағынасы болса, грамматикалық мағына –
сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әртүрлі тұлғалар арқылы түрленуінің
нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан
пайда болатын және сөздердің бір – бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір
грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары
болып табылады [5, 14б]. Сонымен бірге ғалым грамматикалық мағына арнайы
грамматикалық формалар арқылы берілінін де атап айтады. Грамматикалық
формаға анықтама ретінде зерттеуші сөзге жалғанатын қосымшалар, префикстер
мен ішкі флекция, супплетивті тәсілдерді жатқызады. Қазақ тіліндегі
грамматикалық форма арқылы берілетін мағынаны категориялық грамматикалық
мағына деп атау қажет деген ғылыми ұсыныс жасған.
Ал сөзжасамдық мағына, ең алдымен туынды мағына. Ол екі себепші
негіздің бірігуі немесе қосарлануы яки негізге сөз тудырушы жұрнақтың
жалғануы арқылы пайда болатын, әрі себепші негіз мағыналары арқылы
уәжделетін екіншілік мағына. Жаңадан пайда болған екіншілік мағына оны
жасаушы сыңарлар мағынасы негізінде жасалып, денотаттық мағына бірлігін
белгілейді де, номинативті атауды анықтайды. Демек, екіншілік мағына –
сөзжасамдық мағына. Туынды сөздің мағынасы – сөзжасамдық мағына. Яғни
ономасиологиялық аспектіден туынды сөздің мағынасы – деривация негізінде
болған жаңа екіншілік мағына. Сөзжасамдық мағына- туынды сөздіңсемантикалық
құрылымын құраушы тұлғалардың мағыналары нәтижесінде пайда болатын ерекше
мағына. Сондықтан сөзжасамдық мағына – күрделі әрі ерекше сема.
Сөзжасамдық мағынаның сипаты атаудың денотаттық және сигнификаттық
мағынасының туындауына байланысты әртүрлі болуы ықтимал. Сөзжасамдық мағына
сөзжасамдық тұлғалардың негізгі және ауыспалы семалары арқылы жасала алады.
Сөзжасамдық мағына көбінесе сөзжасамдық тұлғалардың метафоралануы
арқылы жасалады. Сөзжасамдық мағынаның метафоралануы – туынды сөз жасаудың
өнімді әдісі. Ақ сөзінің ауыспалы мағынасы арқылы сөзжасамдық мағына
метафораланып, мынадай атаулар жасалған: ақ гвардияшы, ақ банды, ақ алмас,
ақ безер де көк безер, ақ бата, ақ жарқын, ақ егіс, ақ жем, ақ иық болу, ақ
мал, ақ сайтан,ақ кіру, ақ өлім, ақ өлең, ақ сирақ болу, ақ пейілді, ақ
шалу, ақсауыт, ақ түндер, ақжолтай т.б.Метафоралық негізде сөзжасамдық
мағынаның қалыптасуының өзіндік жүйесі мен танымдық жолы бар. Сөзжасамдық
мағына – атаудың номинативтік белгісі арқылы анықталады. Номинативті белгі
– болмыстағы танылған зат не құбылыс белгілерінің, қасиеттерінің ерекше
айқын сипаты.
Туынды сөз – сөзжасам саласының ең негізгі ұғымы.Туынды сөздер -
өмірде пайда болған жаңа ұғымдарды атау қажетін өтеу үшін, тіліміздің
сөзжасам заңдылықтары арқылы жасалған сөздер. Туынды сөз деген термин
кездесіп жүргенмен, кейде туынды түбір деп те қолданылады. Туынды түбірге
тек жұрнақ арқылы, синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер жатады.
Туынды түбір құрамы жағынан алғанда екі морфемадан тұрады. Олар негіз
сөз бен сөзжасамдық жұрнақ Бұл екі морфема туынды сөз үшін міндетті шарт.
Негіз сөзден туынды түбірдің құрамы қашанда күрделі болады.
Туынды түбір сөз таптарының көбіне қатысты, әсіресе, зат есім, сын
есім, етістіктерде мол. Туынды түбірлер тіліміздің сөз байлығын арттыратын
кең арна.
Тіліміздің сөздік қорында қолданылып жүрген қазіргі атау сөздердің
бәрі дерлік туынды атаулар. Тіпті қазіргі тіліміздегі бір буынды ат, ақ,
су, сай, жақ, бау, тау сияқты атаулардың (синкретті түбірлердің ) өзі
туынды атаулар ретінде таныла алады. Олай деуіміз бұл сөздер тұлғалық
жағынан өзгермегенімен, мағыналық құрылымы семантикалық сөзжасам негізінде
дамығаны анық. Сондықтан да бұл атаулар іштей көпмағыналылыққа, антонимдік
сыңарлары мен синонимдік қатарларына жіктеле алады.
Туынды сөздің мағыналық құрылымын дұрыс тану үшін, ең алдымен, тіл
білімінде Е.Курилович зерттеуінен кейін қалыптасқан деривациялық деңгейлер
туралы мәселені айқындау қажет болады (Е.Курилович.Деривация лексическая и
деривация синтаксическая Очерки по лингвистике. М., 1962).
Ғалымның еңбегінде сөзжасамдық мағына лексикалық деривация және
синтаксистік деривация деп екіге бөлінеді. Лексикалық деривацияда туынды
сөздің мағынасы мен сөз тудырушы тұлғалардың (себепші негіздердің) мағынасы
арасында өзгешелік болады да, синтаксистік деривацияда туынды сөздің
мағынасы мен себепші негіз арасында мағыналық өзгешелік болмайды, тек
синтаксистік қызметі өзгереді.
Лексикалық деривация – таңбаның мағыналық құрамында жаңа атаулық
белгілердің айқындалғанын көрсетеді. Яғни туынды сөз жасалғандығының
айғағы. Туынды сөз термині қазақ тіл білімінде әртүрлі қолданылып келген.
Сөзжасамдық аспектіде туынды сөз термині барлық сөзжасамдық тәсілдер
негізінде жасалған екіншілік мағыналы жаңа атауларды тану үшін қолданылады.
Яғни туынды сөз тек жұрнақ жалғанған сөздер ғана емес, сөздердің бірігуі,
қосарлануы, тіркесуі, дыбыстардың өзгерісі арқылы жасалған екіншілік
мағыналы таңбалардың бәрінің атауы.
Демек, туынды сөз дегеніміз – себепші негіздер арқылы уәжделіп,
сөзжасамдық тәсілдер негізінде жасалған, екіншілік мағыналы жаңа атау.
Мысалы: әнші, сазгер, бақ-бау, бала-бақша, Құрманғазы, Ақан сері, Ұлытау,
Сарыарқа, таң сәрі, наркескен, құлақ салды, көз салды, қас пен көздің
арасында, он сегіз, қырық бес, ақбөкен, қазақ тілі, ана тілі т.б. Туынды
сөздің басты белгісі – өзін негіздеп тұрған сөз жасаушы тұлғамен мағыналық
және тұлғалық жағынан байланыстылығында.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі белгілі сөзжасамдық
тәсілдер, сөзжасам типтері ме үлгілері, жалпы тілде сөздің жасалу
мезанизмін анықтау сөзжасамдық талдаудан басталады. Мысалы: малшы,
етікші,өлеңші сияқты түбірлердің туынды екенін дәлелдеу үшін, оларды мал,
етік, өлең сөздерімен салыстырамыз. Бұлардың алғашқыларының құрамы
соңғыларға қарағанда күрделі, әрқайсысының құрамында екі морфема бар, Соңғы
топтағылар бір морфемадан тұрады.Сондықтан туынды түбірлерге алғашқы топ
жатады, соңғы топтағы сөздер - туынды түбірдің жасалуына негіз болған
сөздер.
Сөзжасамдық талдауда туынды сөздердің өзіндік ерекшеліктеріне,
белгілеріне сүйену керек. Ондай белгілердің негізгілеріне тоқталсақ, олар
төмендегідей:
2. Туынды сөз жасалғанда тілге жаңа мағыналы жаңа сөз қосылады.
Мысалға әнші, биші, жұмысшы, жазушытуынды сөздерді алайық. Яғни, олардың
жасалуына ән, би, жұмыс, жазу деген сөздер және – шы, - ші жұрнағы
қатысқан.
3. Туынды сөз мағынасының шындық өмірге қатысы арқылы да ажыратылады.
4. Туынды сөз тілдегі басқа сөздер сияқты объективті өмірдегі заттар,
олардың сан алуан белгілерінің аты болғандықтан, лексикалық единицаға
жатады да, тілдің сөздік қорына енеді, оны байытады, туынды сөздер - әр
кезеңде енген дайын сөздер.
5. Туынды сөз атаулы тілдің сөзжасам жүйесі арқылы жасалады.яғни, туынды
сөздерді ажырату белгілерінің бірі олардың жасалған тәсілдері мен
модельдері деп тану керек.
6. Туынды сөздің құрылымы оның белгілерінің біріне жатады. Оның құрылымы
қашанда негіз сөзден күрделі болады.
7. Туынды сөздердің бір белгісіне туынды сөз бен ттуынды сөзге негіз боп
тұрған түп негіздің мағына байланыстылығы жатады.
8. Туынды сөз сөйлемде де сөз түрлендіруші, форма жасаушы қосымшалармен
түрлене береді.
Күрделі сөздер – сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалатын
сөздерінің бір тобы. Күрделі сөздің жасалуының да өзіндік заңдылығы, оны
жасауда ерекше қызмет атқаратын тілдік тұлғалар бар .Күрделі сөз жасауда
қызметі күшті тұлғаларға тірек компоненттер жатады. Күрделі сөздің
компоненттерінің біреуі әдетте бірнеше күрделі сөздің құрамында кездеседі.
Тірек компоненттер күрделі сөзде көбіне екінші орында тұрады. Сөйтіп, әр
сөз табының күрделі сөздер жасайтын өзінше модельдері бар және күрделі сөз
жасаушы өзіндік тұлғалары ( тірек компоненттері) бар.
Біріккен сөздер мен кіріккен сөздер.
Біріккен сөздер дегеніміз – жеке –дара сөздердің өзара шоғырлана
тұтасуынан жасалған, дербес лексика – грамматикалық мағыналары бар туынды
сөздер.
Кіріккен сөз дегеніміз – екі сөздің бірігуі нәтижесінде іштей
морфемалық, дыбыстық өзгерістерге ұшырап, әбден жымдасып, тұтасып кеткен
күрделі ( біріккен) сөздің бір түрі.
Тіркескен күрделі сөздер .
Күрделі сөз атаулының түп атасы сөз тіркесі екені белгілі. Атаулық
тіркестің сөзжасамдық қалыбы – екі не бірнеше себепші негіздің тіркесуі
арқылы жасалған екіншілік мағыналы туынды сөздердің жүйесі.
1.1 Лексика-семантикалық тәсіл
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып
әбден орныққан, қалыптасқан негізгі тәсілдері мыналар:
1) синтетикалық тәсіл,
2) аналитикалық тәсіл,
3) лексика-семантикалык тәсіл.
Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер
өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі,
екпін, тіл т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы тілде ғылымның әр саласында
терминдер көп жасалған: сөз, буын, мағына, есім, шылау, Үстеу (тіл білімі),
қүн, нарық (экономика), теңеу, суреттеу, өлең, әңгіме (әдебиет), қимыл,
қозғалыс (физика), үш бүрыш, көбейту, қосу, алу (математика) т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне
байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда
конверсия деп атайды. Конверсия жолымен жаңа сөздің жасалуы - өте көп
тараған төсіл, оның ішкі ерекшеліктері де бар. Лексика-семантикалық тәсілде
сөз мағынасының өзгеруіне байланысты ол үнемі бір сөз табынан екінші сөз
табына ауыса бермейді. Сондықтан лексика-семантикалық тәсілдің іштей
айырмасы бар:
1) сөздің жаңа мағына алуына байланысты басқа сөз табына көшуі,
2) сөз жаңа мағына алса да, сөз табын өзгертпей, өз сөз табының құрамында
қалуы.
Сөздің жаңа мағына алуына байланысты басқа сөз табына көшуі. Ешбір
тілдік бірліктің көмегінсіз, сөз дыбыстық құрамын сақтай отырып, мағынасы
өзгеріп, басқа сөз табына көшеді. Мысалы, қорған, айтыс, жарыс, бірге,
біреу, басқа, өзге т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, осы құрамда тілде
баска мағыналары бар және ол мағыналары алғашқы негізгі мағынаға жатады.
Олар: 1) қорған, айтыс, жарыс-етістік, қимыл, бірге, біреу-сан есім, сандық
ұғым, басқа-сын есім, өзгеше-есімдік.
Жоғарыда осы сөздердің: 1) қорған, айтыс, жарыс зат есімге көшкен мағынасы,
2) біреу - есімдікке көшкен мағынасы, 3) бірге, баска, өзге - сын есімге
көшкен мағынасы келтірілді.
Сөздің жаңа мағынаға ие болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі
жолмен іске асады. Оның ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге
кең тараған түрі. Ал заттану - көбіне ықшамдау зандылығына байланысты
болатын қүбылыс. Мысалы, қазіргі тілде бір жұма, бір жеті деген тіркестер
бір-бірімен мағыналас. Осындағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы алғаш
жеті күн мағынасында қолданылып, күн сөзінің қолданыста түсіп қалып,
ықшамдалуынан оның заттық мағынасы жеті сөзіне көшкен, сонда жеті сөзінің
заттануына күн сөзінің қолданыстан шығуы себеп болған.
Үші, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан (оқу мезгілі) сөздері де осы ретте
заттанған. Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге,
кетеген, қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, босқа,
текке, зорға, бекерге, әреңге, алға, артта, әзірге, күніге, кейде, артта,
алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан,
төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі
көнеру арқылы жүзеге асады. Бұл сөздер тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен
қолданылып жүріп, бірте-бірте басқа мағынаға ие болып, жаңа мағынасына
карай сөз табын өзгерткен, бұл үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет
аткарған.
Келтірілген мысалдар тілдің сөздік құрамын байытуда біртұтас
лексикалық мағына болғанымен, олар білдіретін ұғым күрделі. Осындағы алып
кел, алып шық деген күрделі етістіктердің әрқайсысы күрделі қимылды
білдіреді. Алып кел біртұтас лексикалық мағыналы сөз, бірақ ол-білдіретін
қимыл әрі алу, әрі келу қимылын қамтитын күрделі қимыл атауы. Алып шық та
сол сияқты екі қимылдан тұратын күрделі кимылды білдіреді. Бұлардың
әрқайсысы бір-бірімен кірігіп, біртұтас күрделі ұғымға көшкен, біртұтас
күрделі кимыл атын жасаған. Сол сияқты күрделі сан есімдер, күрделі сын
есімдер, күрделі зат есімдер де жалпы күрделі сөз атаулы күрделі ұғымды
білдіреді. Күрделі сөздің мағынасы оның құрамындағы сыңарлардың
мағыналарының қосындысынан жасалады. Ал күрделі сөздің жасалуы өмірде
күрделі кұбылыстардың болуымен байланысты. Ол күрделі сөздерді туғызады.
Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі деп ешқандай жұрнақсыз-ақ,
ешқандай сөз тіркеуінсіз-ақ жаңа сөз жасауды айтамыз. Сөздің дыбыстық
формасында ешқандай да өзгеріс болмайды, алайда оның мағыналық
көрсетілімінде өзгерістер пайда болады да, бұл өзгеріс өз кезегінде кең
қолданысқа ие болады. Мұндай жағдайда сөзжасамның қайнар көзі – тілімізде
бұрыннан қолданылып келе жатқан жалпыхалықтық сөздердің мағынасында болатын
әртүрлі өзгерістер жаңа сөз жасаудың лексикалық-семантикалық тәсілінің
негізін қалайды. Қазіргі тарихи дәуірде қазақ тілі де саяси-құқықтық
статусының жоғарылауымен әрі қоғамдық рөлінің артуымен тілдің әртүрлі
қабаттарында тілдік модернициялар болып жатқаны белгілі. Әсіресе,
лексикалық базасында өзгерістен молынан кездеседі. Аударма жасау мен
терминжасалам үрдістерінің артуы қазақ тіліне қосылған лексикалық
бірліктердің де, лексикалық қордың да артуына әкелді. Мұны қазіргі лингвист-
ғалымдар көп айтып жүр. Әсіресе, бұл тәсіл терминжасам құбылысында жиі
кездеседі. Ғылыми еңбектерді терминжасамның бұл тәсілін әртүрлі атап жүр.
Мәселен, түрколог ғалым К.Мұсабаев терминжасамның бұл өнімді тәсілін
халықтық лексиканың терминденуі деп атаса, Ө.Айтбаев бұл тәсілді мәністік
тәсіл, Ш.Құрманбайұлы оны терминдеу деп атайды. Терминжасам құбылыстарында
семантикалық тәсіл немесе мәністік тәсілдің кең үрдіс алғандығын атауға
болады. Ө.Айтбаев сөздердің қызмет аясының кеңеюі, мағына жылжымалылығы,
жаңаша мән жүктелуі сияқты процестердің терминдену тенденциясына
айналғанын айтады. Семантикалық тәсіл терминжасамның негізгі тәсілдерінің
бірі ретінде терминологиялық лексика қабатының толыға, байи түсуіне үлкен
септік жасайтын негізгі амалдың бірі болып табылады [3.240]. Мұндай сөздік
қордың терминденуі немесе лексикалық-семантикалық трансформациялану процесі
байырғы сөз мағынасының өзгеруімен немесе өзгертумен, нақтырақ айтсақ, сөз
мағынасының кеңеюі мен тарылуы есебінде жүзеге асады. Толқын сөзі
жалпыхалықтық тілде желдің әсерінен теңіз, өзен бетінің жал-жал болып
тербелуі деген мағынаны білдірсе ҚТТС, 4,349, ол физика ғылымында
тербелістің кез келген ортада шекті жылдамдықпен таралуы деген мағынаға
(дефиницияға) ие [4.24]. Егер жалпыхалықтың тілдегі толқын сөзінің
мағынасында желдің әсерінен, теңіз (өзен) бетінің, жал-жал болған,
тербеліс деген сияқты 4 сема болса, терминдік мәндегі толқын сөзінде
тербеліс, кез келген ортада (суда ғана емес), шекті жылдамдықпен,
таралу деген 4 сема бар. Екеуіне де ортақ және жалпы (негізгі сема) –
тербеліс. Басқа семалар өзгеріп, жалпыланған (кеңейген) немесе нақтылана
түскен. Жалпыхалықтың сөздің терминденуі дегеніміз осы. Тілімізде бұрын
жалпыхалықтың сөз болған, ал қазір физика ғылымының термині қызметін
атқарып жүрген сөздардың саны біршама: бөлшек, дыбыс, жарық, кедергі,
көлем, күш, қуат, өріс, сәуле, шама, ағын, аққыштық, ауырлық, беріктік,
жылдамдық, кеңістік, қаттылық, қозғалыс, қондырғыш, қысым, өткізгіш,
тербеліс, серпіндік, толқын, тұтқырлық, тығыздық, үйкеліс, балқу, булану,
жылу, кернеу, қайнау, сығылу, сыну, тұйықталу, шашырау, үдеу, үйкелу. Бір
сөзбен айтқанда, лексикалық қордың толығу тәсілдерінің бірі лексика-
семантикалық тәсіл дегеніміз сөздің лексикалық мағынасының өзгеруі немесе
тілдің қабаттың басқа бөлігіне өтуі [5, 31-34б.]. Сөздің мағыналық жағынан
дамуына сыртқы себептер де, ішкі себептер де ықпал етеді. Әсіресе, сөз
мағынасының өзгеруіне ішкі себептер де ықпал етеді. Әсіресе, сөз
мағынасының өзгеруіне ішкі себептерден гөрі сыртқы себептер көбірек әсер
ететіндігі байқалады. Сөз мағынасының ішкі (лингвистикалық) өзгерістерінің
бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік құрамға келіп қосылғанда,
бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналараымен өзара қарым-қатынасқа түсіп,
солармен Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы
көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ,
асар, жетісі, екпін, тіл т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне
байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда
конверсия деп атайды. Конверсия жолымен жаңа сөздің жасалуы - өте көп
тараған тәсіл, оның ішкі ерекшеліктері де бар. Сөздің жаңа мағынаға ие
болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның
ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге кең тараған түрі. Ал
заттану - көбіне ықшамдау зандылығына байланысты болатын қүбылыс.синонимдік
байланысты жұмсалады.
1.3 Синтетикалық тәсіл
Тіл құрылымы мен құрылысындағы ұдайы дамудың нәтижесінде тілдің жаңа
саласы – сөзжасам сараланды. Сөзжасамның тілдің жеке саласы ретінде
бөлінуінің де өзіндік себебі бар. Оның тарихы ежелгі түркологиялық
еңбектерде жатыр. Түркі тілдерінде сөзжасам мәселесін алғаш көтерген
Диуани-лұғат ат-түрк (XIғ) сөздігінің авторы М.Қашқари болатын. Ол өзінің
сөздігінде есім сөздер мен етістіктерден жаңа сөздер жасаған көптеген
аффикстерді атап көрсеткен. Олардың мағынасын нақты мысалдар арқылы ашып,
дәлелдеп берген. Сөзжасамдық қосымшаларды зерттегені туралы алғашқы
мәліметтерді XIV ғасырдағы Ибн-Муханнаның, Абу- Хайянның еңбектерінен де
кездестіруге болады. Сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оның
тұлғалық, құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау
керек. Тіл білімі ғылымында сөзжасам термині екі түрлі мағынада
қолданылады: біріншісі сөзжасамдық тәсілдердің негізінде жаңа сөз жасау
жолы, ал екіншісі тілдік құбылысты зерттейтін ғылым.
Сөзжасам ғылым ретінде сөз тудыру жүйесін, оның өзіне тән заңдылығын,
жаңа сөздің пайда болу әдіс- тәсілін, тілдік құбылыс ретінде жаңа сөз жасау
процесін зерттейтін тіл білімінің жеке бір саласы. Сөзжасам ғылымының да
тілдің басқа салалары сияқты зерттейтін нысаны бар, ол – сөз. Сөз –
лексиканың да, фонетиканың да, морфологияның да, сөзжасамның да зерттеу
нысаны. Әңгіме олардың қай аспектіде, қай қырынан қарастырылуында.
Сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны – сөздің жасалу процесін емес, сол
процестің жасалу нәтижесін, туынды сөз құрылымын, оның жасалуын,
негізделуін, атау сөз ретінде қалыптасу сипатын айқындау. Сөзжасамның өз
алдына сала, құбылыс, жаңа сөз жасау процесі екендігін танып, оның мәнін
ашып, ғылыми теориялық негізін айқындауда профессорлар Н.Оралбаева мен
С.Исаевтың еңбектерінің маңызы зор. Сөзжасамның қазіргідей дәрежеге
жетуінің жолы әріде. Басқаша айтар болсақ, тіліміздің әбден қалыптасқан,
орныққан, күрделі, өте жүйелі сөзжасамы – ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі.
Сөзжасманың басты ерекшелігі – жаңа мағыналы сөз тудыру болғандықтан, оның
өзіне тән жасалу жолдары, арнайы тәсілдері болатыны даусыз. Жалпы алғанда
түрколог ғалымдар, сөзжасамды арнайы зерттеп жүрген қазақ тіл білімі
мамандары сөзжасам тәсілдерін үшке бөліп көрсетіп жүр: синтетикалық
(морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика- семантикалық.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесінде синтетикалық сөзжасамдық тәсіл
ең өнімді тәсілдердің бірі саналады. Сөзжасамдық тәсілдің бұл түрі
түркітануда да, қазақ тіл білімінде де кеңінен зерттелген. Сөзжасам саласы
жеке пән ретінде бөлінбей тұрғанда-ақ, сөзжасамның синтетикалық тәсілі
морфологиялық аспектіде қарастырылған. Мұнда сөз таптарының жасалу жүйесі
бөлек-бөлек қарастырылып, өнімді және өнімсіз сөз тудырушы жұрнақтардың
тұлғалық және мағыналық сипаты бағамдалған. Әдеби тілде (А.Ысқақов,
Ә.Төлеуов, Н.Оралбаева т.б.) және диалектіде (Ғ.Қалиев) кездесетін сөз
тудырушы тұлғалар жүйелі түрде анықталған. Кез келген туынды сөз мағынасы
себепші негіз мағынасы арқылы негізделетіні белгілі. Синтетика-семантикалық
сөзжасамда негіз сөз мағынасы сөз тудырушы тұлғалар жалғану арқылы
өзгеріске түскенімен, туынды сөзжасамдық мағына себепші негіз мағынасы
арқылы мотивацияланады. Туынды сөздің семантикалық құрылымы мына сипатта
болады:
-түбір сөздің мағынасы туынды сөздің семантикалық құрылымына түгел
еніп, арнайы семаны негіздейді;
-туынды сөз мағынасы күрделі құрылым, онда себепші негіздің және сөз
тудырушы тұлғаның мағынасы қоса өріледі;
-түбір сөз бен туынды сөздің мағынасы, түбір сөз бен себепші негіз
мағынасы бір-бірінен ерекше болады.
-түбірлес сөздегі ортақ семаны туғызушы өзексема болып табылады;
Қосымшалы тілдерде синтетикалық сөзжасамдық тәсіл туынды сөз жасауда
негізгі тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде казақ тілі
қосымшалы тілдер болғандықтан, сөзжасамның синтетикалық тәсілі тілімізде
туынды сөз жасауда негізгі қызмет атқарады. Синтетикалық тәсіл арқылы
туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет атқарады: 1) лексикалық
мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасамға қатысатын бұл тілдік бірліктердің
әрқайсысының аткаратын өзіндік қызметі бар.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына
арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер
ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды
сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ак, ақыл, бәле сөздерінің негізінде
жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз сөздердің
мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сөздерінің мағынасы
байланысты. Ол мағына байланыстылық негіз сөздің мағынасының туынды
мағынаға арқау болғандығынан туып тұр. Сонымен туынды сөздің негіз сөзі
болатын лексикалық бірліктер туынды мағына жасау үшін қажет.
Туынды сөз жасауға лексикалық мағынасы бар тілдік бірліктердің қатысуы
міндетті шарттың бірі болып саналады. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір
шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі
түбір сөз де, туынды түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарган сөз де атқара
береді. Мысалы, көгер, түндік, айлық, өртен деген туынды сөздерге негізгі
түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге
егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Сондай-ақ
белбеусіз, колхоздас деген туындыларға біріккен сөз бен қысқарған сөз негіз
болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз қызметін түрлі құрамды,
түрлі тұлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бәрі де - лексикалық мағыналы
сөздер яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болған,
өйткені лексикалық, мағыналы сөзсіз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз
жасалмайды. Сондықтан синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлердің
мағынасы оның кұрамындағы негіз сөзге байланысты болады. Негіз сөз яғни
негізгі морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болатындықтан,
оның мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады. Бұл тек
туынды түбірлерге, синтетикалык тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол-жалпы
сөзжасамға катысты қалыптасқан, толық, қатал сақталатын зандылық.
Туынды сөздің жасалуына негіз болған сөз бен одан жасалган туынды сөздің
мағынасы байланысты болатындыктан, туынды түбірдің қай сөзден, не арқылы
жасалғанын дәлелдеуге болады. Мысалы, өнім деген туынды түбірдің лексикалык
мағынасы - өну әрекеті арқылы шыққан заттың аты. Өн, өнім сөздерінің
мағынасының байланысы анық көрініп тұр, сол арқылы ол дәлелденеді.
Сонымен сөзжасамдық мағынаны негіз сөз бен туынды түбірдің мағына
байланыстылығы арқылы ажыратуға болады.
Негіз сөз дегеніміз - туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын
сөз. Мысалы, кәсіпкер, қаламгер, аңшы туынды мағынасы кәсіп, қалам, аң
деген негіз сөздердің мағынасынан жасалған, сондықтан олардың мағынасы
байланысты. Жалпы туынды тұбір атаулының бәрінде осы зандылық сақталады.
Орыс тіл білімінде оны "мотивированность значения" деп атайды. Бұл ғылымда
әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады [10, 48б.].
Туынды түбір сөз бен негіз сөздің мағына байланыстылығы, әсіресе,
сөзжасамдык ұяда анық көрінеді. Сөзжасамдық ұяға бір негізгі түбірден
өрбіген туынды түбірлердің бәрі жатады. Мысалы, Қазіргі қазақ тілінің
сөзжасам жүйесі атты 1989 жылғы монографияда бас сөзінен (есім, етістік
мағынасындағы) 137 туынды түбір жасалғаны келтірілген. Осы туынды
түбірлердің бәрінің мағынасы бас сөзімен байланысты. Ол жалғыз осы
сөзжасамдык ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz