Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкессіздігі
Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық мағына мен грамматикалық форма
сәйкессіздігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1 Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар
1.1 Грамматикалық мағына және оның 8
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Грамматикалық форма 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2 Қазіргі қазақ тіліндегі форма мен мазмұнның сәйкессіздігі
2.1 Бір грамматикалық форманың бірнеше грамматикалық мағына білдіруі
(тәуелділік категориясы, жақ 22
категориясы) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Грамматикалық мағынаның формасыз берілуі (нөлдік форма) 38
... ... ... ... ..
2.3 Грамматикалық форманың ешқандай грамматикалық мағына бермеуі
(тұлғасындар 57
(субморф)) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 74
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тілдің грамматикалық құрылысы тіл денгейлерінің
көлемі жағынан да, мазмұны жағынан да әрі күрделісі, әрі ауқымдысы екені
даусыз, өйткені тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі өзіндік ерекшеліктері,
атқаратын қызметіндегі сан алуан жүктері, даму барысындағы диалектикалық
заңдылықтары – бәрі-бәрі тілдің грамматикалық құрылысынан анық көрінеді.
Қазақ тілі жалғамалы тіл болып саналғанымен, онда аз да болса
флексиялық сипат та кездесіп отырады. Грамматикалық мағына мен
грамматикалық форма үнемі сәйкестікте бола бермейді. Кейде бір форма
бірнеше категориялық грамматикалық мағынаны білдіреді. Әсіресе форма
тудыратын қосымшалар арқылы неше алуан грамматикалық мағына беріледі:
көптік, тәуелдік, жақтық мағыналар, жіктік жалғау арқылы жақтық, жекешелік-
көпшілік мағыналар, септік жалғаулары арқылы қимыл, іс-әрекеттің иесі,
меншіктілік, тура және жанама обьктілік, мезгілдік, мекендік-бағыттық, яғни
тәуелділік мәнде тұрған сөздердің бірнеше мағынасының бар болуын
байқауымызға болады. Олар: жақтық, жекеше немесе көпше, анайылық немесе
сыпайылық тұлғасына қарай мағыналарын ажыратуға болады. Грамматикалық
мағына сөйлеу процесінде, контекст ішінде айқындалады.
Сондай-ақ кейде сөз құрамында белгілі бір грамматикалық форма
болғанмен, ол өз бетінше грамматикалық мағына білдіре алмай, факультативті
түрде ғана қолданылады.
Сөйтіп, тілімізде қазіргі кезде ешбір грамматикалық мағына білдіре
алмайтын қалдық формалар да бар. Осындай қасиетінің арқасында
(грамматикалық мағынадан айырылып қалуының нәтижесінде) әдетте оларды жеке
бөліп алмай, басқа формалардың құрамында қараймыз. Сондай грамматикалық
мағына білдірмейтін грамматикалық форма болмайды десек, оны диалектикалық
мәнде және тілдің қазіргі статикалық күйі тұрғысынан түсіну керек. Тілдің
грамматикалық құрылысында кездесіп отыратын ондай тұлғалар, біріншіден, бір
кезде грамматикалық мағына білдірген. Ал кейін, екіншіден, ол білдірген
грамматикалық мағына жоғалып кеткен де, ол форма сөз құрамында факультатив
тұлға ретінде сақталып қалған.
Кейбір жағдайларда ешбір грамматикалық тұлғасыз-ақ белгілі бір
грамматикалық мағына білдіріліп тұрады. Ол грамматикалық мағына сөз түбірі
білдіретін грамматикалық мағынадан бөлек болады. Міне, сондай арнайы
қосымша көрсеткіші болмай, тұлғасы көрінбей тұрып-ақ белгілі грамматикалық
категориялық грамматикалық мағына білдіруді нөлдік тұлға деп атауға болады,
өйткені арнайы көрсеткіш, формалық тұлғасы болмағанмен, онда түбір
білдіретін мәннен бөлек арнайы грамматикалық мағына болады. Әр уақытта
нөлдік форманы түбір формамен салыстырып отырудың басты себебі, біріншіден,
екеуінің сырт тұлғасы, формасы сәйкес болуында, екіншіден, түбір – әр түрлі
грамматикалық тұлға жасауға негіз болатын тұлға.
Тілдің грамматикалық құрылысының басты, ең негізгі ұғымдары –
грамматикалық мағына мен грамматикалық форма, олардың әрқайсысының жасалуы,
тілде көрінуі, түрлері, мағына мен форма арасындағы сәйкессіздік бұл
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты- грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкес келмеуін
анықтау. Бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттердің шешілуі көзделді:
– грамматикалық мағына түрлеріне тән негізгі белгілерді айқындау;
– грамматикалық форма туралы ғалымдардың пікірлерін саралау;
– бір форманың бірнеше категориялық грамматикалық мағына білдіретінің
мысалдар арқылы дәлелдеу;
– бір грамматикалық мағынаның бірнеше форма арқылы берілуін анықтау;
– формасы бар, бірақ ешқандай грамматикалық мағына білдірмейтін
тұлғасындарды талдау
Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде Б. Нұржекеұлының Күтумен кешкен
ғұмыр (2006) романы негізінде мысалдар алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Грамматикалық мағына мен грамматикалық
форма ұғымдарына анықтама беріліп, ғалымдардың пікірлері сараланды. Бір
форманың бірнеше категориялық грамматикалық мағына білдіруі немесе бір
мағынаның бірнеше форма арқылы берілуі, я болмаса формасы бар бірақ
ешқандай мағына білдірмейтін сөздерге мысалдар теріліп грамматикалық мағына
мен грамматиалық форманың сәйкессіздігі дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми дереккөздері. Ғылыми еңбекте мәселені
зерттеуде тіл білімінің көрнекті ғалымдарының (С.Исаев, Н.Оралбай, Маманов
Ы., Ә.Хасенов, Тураева А., Б.Момынова, Ж.Сәткенова, О.Бүркіт, Ұ.Ержанова,
Б.Өмірзақов, Раманова А.А., Омарова А.Қ т.б.) көзқарастары негізе алынды.
Сонымен қатар грамматикалық мағына мен форманың сәйкессіздігін нақтылау,
дәлелдеу үшін Бексұлтан Нұржекеұлының Күтумен кешкен ғұмыр романы
талдауға түсті.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында дәстүрлі
сипаттама әдісі, баяндау, талдау, морфемалық талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық-практикалық маңызы: Зерттеу еңбегінің
тұжырымдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында қазақ тілі, оның ішінде
морфология пәні бойынша арнайы үйірме жұмыстарында, семинарлар жүргізуде
пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар
1.1 Грамматикалық мағына және оның түрлері
Тіліміздегі әрбір сөз айналамыздағы белгілі бір зат не құбылыс туралы
ұғымның атауы болса, онда ол сөздің өзіне телінген мағынасы болады. Әрбір
сөздердің басқа да бір сөздермен қарым-қатынасқа түспей, өзі жеке дара
тұрған күйіндегі негізгі мағынасын лексикалық мағынасы деп атаймыз. Сөздің
лексикалық мағынасымен қатар, бірнеше грамматикалық мағынасы да болады.
Сөздің лексикалық мағынасы – нақты, ұғымдық мағына, яғни кез-келген
бір сөзден екінші бір сөзді айыратын реестрлік сөздің мағынасы болса,
грамматикалық мағынасы – сөздің жалпы мағынасы, сол сөздің лексикалық
мағынасының жалпылануы, я болмаса оған әр түрлі тұлғалар жасалу арқылы
түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр атүрлі қарым-қатынасқа
түсу салдарынан туындайтын және сөздерді бір-бірінен бөлмей, керісінше
белгілі бір грамматикалық топтарға бірдей қасиеттері арқылы біріктіретін
жалпы мағыналар болып табылады.
Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен тікелей байланысты
болады. Дегенмен грамматикалық мағыналардың өзі біркелкі емес. Тікелей
лексикалық мағынадан, сөздің түрлену жүйесі негізінде тұлғалануынан пайда
болатын грамматикалық мағыналар бар. Домбырасын көріп, қуанып, әншінің көзі
отша жайнап, көрші-колаңға кідірместен кісі шаптырады. [Б.Нұржекеұлы
Күтумен кешкен ғұмыр 12б] деген сөйлемге талдау жасайық. Сөйлемде
кездесетін әрбір он екі сөз өзара лексикалық мағынаны және бірнешеден
грамматикалық мағынаны білдіріп тұр:
1. Домбырасын, лексикалық мағынасы – қазақ халқының екі шекті
музыкалық аспабы; грамматикалық мағыналары –1) жалпы зат атауы
болуы; 2) тәуелділік 3 жаққа қатысты;
2. Көріп, лексикалық мағынасы – нақты көру деген қимыл; грамматикалық
мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 3) өткен шақ мәні;
3. Қуанып, лексикалық мағынасы – бір нәрсеге мәз болу, шаттану, қуану
қимылы; грамматикалық мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 2)
өткен шақ мәні;
4. Әншінің, лексикалық мағынасы – әнді жақсы орындай білетін адам;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы; 2) қуанып қимылының
грамматикалық субьектісі болуы; 3) Деректі зат есім;
5. Көзі, лексикалық мағынасы – адамның жан-жануарлардың көру мүшесі;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) тәуелділік
мағына; 3) үшінші жақ, жекеше;
6. отша, лексикалық мағынасы – от сияқты, от тәрізді деген мағынада;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) жайнап
қимылының амалын білдіру;
7. Жайнап, лексикалық мағынасы – жалпы қуану деген қимылды білдіреді;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 2) өткен шақ
мәні;
8. Көрші-қолаңға, лексикалық мағынасы – ауылдас, іргелес отырған
көршілердің жиынтық аты; грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат
атауы болуы; 2) шаптырады қимылының субьектісі ретінде болуы;
9. Кідірместен, лексикалық мағынасы – Бөгелмеу, үзіліссіз деген
мағынада; грамматикалық мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі;
10. Кісі, лексикалық мағынасы – жалпы адам, пенде, жан деген мағынада;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) деректі;
11. Шаптырады, лексикалық мағынасы – жалпы жібереді, жұмсайды
мағынасында; грамматикалық мағыналары: 1)жалпы қимыл атауы; 2) нақ
осы шақ мәні.
Осы шағын талдаудан көрінетіндей, сөйлемдегі әрбір мәнді сөз бір
лексикалық мағына және бір я бірнеше грамматикалық мағынаны білдіреді. Және
грамматикалық мағыналар біркелкі емес, олардың берілу тәсілдері де әр
түрлі. Осы сөздерді кейбір ортақ грамматикалық мағыналарына қарап топтауға
да болады. Мысалы, жалпы затты зат атауын білдіруіне қарай: домбырасын,
әншінің, көзі, көрші-қолаңға, кісі сияқты сөздерді бір топқа жинап, екінші
жақ субъектінің қимылын білдіруі жағынан көріп, қуанып, жайнап,
кідірместен, шаптырады сияқты сөздерді бір топ етіп, 3-жақ субьектінің
қимылын білдіруі жағынан шаптырады сөзін жеке топ ретінде алып, тәуелділік
мәніне қарай домбырасын, көзі сөздерін бір топ етіп, т.б. топтауға болар
еді. Нәтижесінде, жалпы мағына, грамматикалық мағынаның бірыңғайластығы,
ортақтығы жағынан сөздерді белгілі бір топтарға жіктеуге болады. Сонымен
қатар ол грамматикалық мағыналардың түрлері, берілу жолдары біркелкі емес.
Мысалы, көріп, қуанып, жайнап, шаптырады сөздерінің жалпы қимыл, іс-
әрекетті білдіреді. Сонымен қатар бұл сөйлемде домбырасын, әншінің, көзі
және кісі сияқты сөздер жалпы зат атауын білдіруі нақты заттардың
абстракцияланып, жалпылануы арқылы пайда болған. Демек, осы сияқты
грамматикалық мағыналар сөздердің лексикалық мағыналарының абстракциялануы,
жалпылануы арқылы беріледі. Сондықтан, бұл –грамматикалық мағына білдірудің
семантикалық жолы екен.
Берілген сөйлемдегі домбырасын, әншінің, көзі және кісі сияқты
сөздердің әрқайсысы – жеке-жеке ұғымды білдіретін заттың аты, көріп,
қуанып, жайнап, шаптырады – нақты қимыл ұғымын білдіретін сөздер, сонымен
бірге алты, сегіз – нақты санды білдіретін сөздер, сары, жасыл, қызыл,
қоңыр – заттың нақты түсін білдіретін сындар, т.б. Атап
айтқанда, Домбыра – қазақ халқының екі шекті музыкалық аспабы [ҚТТС, 204б],
әнші – әнді жақсы орындай білетін адам [ҚТТС, 89б], көз- адамның, жан-
жануарлардың көру мүшесі [ҚТТС, 404б], кісі – адам, пенде, жан [ҚТТС, 441б]
дегендердің осы көрсетілген лексикалық мағыналарында ешқандай ортақтық,
жақындық жоқ, әрқайсысы – бөлек-бөлек заттардың атауы; қуан – бір нәрсеге
мәз болу, шаттану. Қуаныш – бір нәрсеге қуану сезімі, шаттық [ҚТТС, 527б],
көру – көру жүйкесі,тірі организмдерді көру қызметін атқарушы орган [ҚТТС,
418б], жайна – алуан түрге еніп, құлпырыу, жарқырау. Көздің нұрын шашып
жайнаңдау [ҚТТС, 250б], шаптыру- біреуді бір жаққа жұмсау, аттандыру;
босату, қоя беру [ҚТТС, 336б] дегендердің осы көрсетілген лексикалық
мағыналарында ортақтық, ұқсастық жоқ, бір-бірінен осы мағыналары арқылы
ажыратылады; алты – бестен кейінгі есептік сан [ҚТТС, 43б], сегіз- жетіден
кейінгі есептік сан [ҚТТС, 721б] деген сияқты сөздердің лексикалық
мағыналары бөлек-бөлек, себебі әр біреуі әртүрлі сан; сары – піскен егіннің
немесе апельсиннің түріндей түс [ҚТТС, 712б], жасыл – жапырақтың түсіндей
түс, өсімдіктің қурамаған, сарғаймаған көк балауса кезі [ҚТТС, 278б], қызыл
– қанның түсіндей түс; қырмызы; жылқыдан басқа малда болатын ашық қоңыр түс
[ҚТТС, 553б], қоңыр – қара мен қызылдың аралығындағы қою күрең түс [ҚТТС,
519б] осы сияқты сөздердің де лексикалық мағыналары бөлек-бөлек, себебі
олар әр түрлі түсті білдіреді. Сонымен бірге бұл нақты лексикалық
мағыналары жалпылануы да мүмкін. Міне бұл соңғы көрсетілгендер –нақты
лексикалық мағыналардың жалпылануы нәтижесінде пайда болған жалпы
грамматикалық мағыналар яғни бұлар белгілі бір сөздің ғана мағыналық сипаты
емес, белгілі бір топтағы заттың атын білдіру я болмаса қимыл іс әрекетті
білдіру, т.б. сөздердің ортақ жалпы мағынасы. Осы жалпы мағыналарының
біркелкі болуы арқылы сөздер топтасып, белгілі бір грамматикалық топ
құрайды:
- домбыра, әнші, көз және кісі –заттың атын білдіретін сөздер –зат есім;
- көріп, қуанып, жайнап, шаптырады іс-әрекетті білдіретін сөздер
–етістік;
- алты, сегіз –заттың санын білдіретін сөздер – сан есім;
- сары, жасыл, қызыл, қоңыр (әдемі, аласа, кең) заттың сынын білдіретін
сөздер –сын есім, т.б. Сөйтіп сөз лексикалық мағынасы арқылы басқа
сөзден дараланып, жекеленіп, бөлініп отырса, жалпы грамматикалық
мағынасы арқылы керісінше басқа сөздермен ортақ сипат алып, жақындап,
жалпы грамматикалық топ құрауға бейімделеді [1, 13-16].
Сөзде лексикалық мағынаның жалпылануы негізінде пайда болатын жалпы
грамматикалық мағына (жалпы заттың аты, жалпы қимыл, т.б.) басқа да жалпы
грамматикалық мағыналарды білдіруге негіз болады. Яғни, мысалы, жалпы
заттың атауы болу мағынасымен бірге ол жалпы грамматикалық мағына жекелеген
(жалпы) заттың атауы болуы мүмкін немесе алуан түрлі заттың атауы болуы
мүмкін немесе алуан түрлі заттың жалпы ортақ атауы болуы мүмкін (жалпы
есім); деректі немесе дерексіз зат атауы болуы мүмкін; адамға байланысты
(кімдік) немесе адамнан басқа затқа байланысты атау болуы мүмкін, т.б.
Сондай-ақ заттың сынын білдіретін сөздер сапалық сынға немесе қатыстық
сынға байланысты болуы мүмкін, қимылды білдіретін сөздер салттық немесе
қимылдың неше түрлі семантикалық сипаты болуы мүмкін (қалып, қозғалыс, амал
–әрекет, ойлау қабілетіне байланысты, көңіл күйіне байланысты, т.б.).
Бұлардың барлығы да сөздің жалпы семантикасынан туындайтын жалпы
грамматикалық мағыналары. Сөйтіп, сөзде жалпы грамматикалық мағына біреу
ғана емес, бірнеше де болуы мүмкін.
Оқулықтарда грамматикалық мағына деп лексикалық мағынаны айқындай,
саралай түсетін немесе грамматикалық тұлғалар арқылы және басқа сөздермен
қарым-қатынасқа түсу арқылы және басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу
арқылы пайда болатын (туатын) жалпы мағына деп көрсетіледі. Сөздің нақтылы
лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынасына айқындай,
саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздер мен қарым-қатынастары арқылы да
айтылады [2, 14-15].
Ең алдымен грамматикалық мағына –лексикалық мағынамен жарыса отырып,
сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін мағына емес, сөздің сол
лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатын жалпы мағынасы.
Лексикалық мағынаға қарағанда грмматикалық мағына алдымен лексикалық
мағынаның жалпылануы арқылы туып, содан соң сөйлеу процесінде сөздің
жұмсалу мақсатына қарай оған әр алуан тұлғалардың қосылуы арқылы я болмаса
сөйлемде басқа сөздермен әр түрлі қарым-қатынасқа түсуі арқылы жасалады,
демек, осының нәтижесінде екінші қатардағы мағына болып саналады. Сондай
қатар лексикалық мағынаның мәні дара болса, сөйтіп, сөздерді бір-бірінен
саралап, бөлуге негіз болса, грамматикалық мағына жалпы болады, жеке
сөздерге (формаға) ғана емес, солардың белгілі топтарына тән болғандықтан,
сөздерді грамматикалық сипаты жағынан, жоғарыда көрсетілгендей, топтауға
негіз болады.
Оның үстіне сөз бір ғана лексикалық мағынаны білдіретін болса,
грамматикалық мағына сөйлемдегі сөзде әдетте бірнешеу болады. Екіншіден,
грамматикалық мағына, дұрыс көрсетіліп жүргендей, сөйлеу процесінде сөздің
әр қилы грамматикалық тұлғалар арқылы түрленуінен де пайда болады.
Үшіншіден, грамматикалық мағына сөйлеу процесінде сөздердің басқа да бір
сөздермен әр түрлі қарым-қатынасынан да пайда болады. Бұлардың барлығы да
грамматикалық мағына деп танылғанмен, олардың әрбіреуінің мәні, сипаты,
грамматикалық сипатын айқындаудағы ролі сан алуан. Сол себептен
грамматикалық мағына атаулыны жасалу жолына, сөздің грамматикалық сипатын
айқындаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына, категориялық
грамматикалық мағына және қатыстық грамматикалық мағынадеп үш түруге бөлуге
болады.
Лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы берілетін грамматикалық
мағынаны жалпы грамматикалық мағына деп атайды.
Қазақ тілінде грамматикалық форма арқылы пайда болған
мағынаны категориялық грамматикалық мағына деп атайды.
Грамматикалық мағына сөйлеу процесінде сөздің басқа да бір сөздермен
тіркесіп, байланысқа түсуі, негізгі сөзге көмекші сөздің тіркесуі, орын
тәртібі, интонация, т.б. аналитикалық, қатыстық тәсілдер арқылы да беріле
береді. Оны қатыстық грамматикалық мағына деп атайды [3, 17-20].
Жалпы тіл білімінде грамматикалық мағынаны дәл осындай үш түрге бөлу
тәжірибесі болмаған. Қазіргі қырғыз тілінде грамматикалық мағынаның
түрлері ретінде оны екіге бөліп қарау тәжірибесі бар: біріншісі –жалпы
категориялық мағына және екіншісі –жеке грамматикалық мағына. Жалпы
категориялық мағынаға, мысалы, зат есімнің заттық, сын есімнің сындық,
етістіктің қимыл-әрекеттік мағыналары яғни сөздің әр түрлі формада түрленіп
өзгеруінен емес, түбір білдіретін және сөздің барлық грамматикалық
формаларында бола беретін мағыналары жатады да, жеке грамматикалық мағынаға
сөздің түрленіп тұлғалануы арқылы пайда болатын мағыналары жатады,
сондықтан бір сөзде бір жалпы грамматикалық мағына және бірнеше жеке
грамматикалық мағына болады [4, 7-8 бет].
Грамматикалық мағына басында айтылып өткендей , ең алдымен, сөйлеу
процесінде лексикалық мағынадан туындайды, яғни лексикалық мағынаның
жалпылануы арқылы, сөздік ұғымның жалпылық-абстрактылық сипатқа ие болуы
арқылы грамматикалық мағына пайда болады. Жалпы, сөйлеу процесінен
(сөйлемнен яғни контекстен) тыс грамматикалық мағына болмайды. Мысалы,
мектеп, ағаш, қара немесе бар, т.б. сияқты сөздерді алатын болса, олардың
заттық және иелік, жалпылық немесе сындық, түсті білдіру немесе қимылдық,
т.б. грамматикалық мағыналары сөйлеу процесінде әбден қалыптасқан,
сондықтан ондай тиесілі мағына сөйлемсіз-ақ ойымызда тұрақталып қалған.
Одан әрмен сол сөйлеу процесінде сөздің басқа да бір сөздермен қарым-
қатынасқа түсуі арқылы да, түрлі грамматикалық формалар жасалуы арқылы да,
дауыс ырғағы, орын тәртібі, ішкі флексия, т.б. арқылы да грамматикалық
мағына үстеледі.
Грамматикалық мағынаның түрлері оның берілу жолдарына байланысты және
соған сай олардың (грамматикалық мағыналардың) грамматикалық немесе лексика-
грамматикалық (семантикалық), қызметтік (функциялық), т.б. сипаттары
айқындалады. Лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатын
грамматикалық мағынаны жалпы грамматикалық мағына деп бөлуге болады. Жалпы
грамматикалық мағына грамматикалық формасыз-ақ ішкі семантиканың
абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы қалыптасады да, сол арқылы
сөздердің семантикалық жақындығы, ортақтығы пайда болып, грамматикалық
топтар құралады. Жалпы грамматикалық мағынаның әрі қарай шектеле, ұсақтай
түсуі негізінде үлкен грамматикалық (шынында лексика-грамматикалық)
топтарынан өз ішінде кіші топтар да бөлініп шығып отырады. Мысалы, мектеп,
сәби, Қостанай немесе әдемі, ақ, ақылды, сусыз немесе кет, отыр, жаз, т.б.
сөздердің лексикалық мағыналарының жалпылануы негізінде жалпы заттық немесе
жалпы сындық немесе жалпы қимыл, іс-әрекеттік сияқты жалпы грамматикалық
мағына байқалып, оларды жеке-жеке кішірек топтарды көрсетуге болады. Жалпы
заттық мағынадағы сөздерді адамға байланысты (кімдік) заттар (сәби, азамат,
т.б.), адамнан басқа белгілі бір затқа байланысты (нелік) заттар (мектеп,
парта, сағат, т.б.), сондай-ақ жалпылық немесе жалқылық ерекшелігіне
байланысты (Қостанай, Абай, Есіл, т.б.), сонымен қатар деректі-дерексіз,
т.б. топтарға жіктеуге болады. Жалпы сындық мағынадағы сөздерді сапалық сын-
белгі (әдемі, ақылды, аласа,төмен, т.б.), түске байланысты сын (қара, ақ,
қоңыр, т.б.), қатыстық сын (сусыз, ақылды, облыстық, т.б.) деп, жалпы
қимылды білдіретін сөздерді қимылдық мәнді (тұр, бар, отыр, т.б.) абстракты
іс-әрекет (сезін), т.б. толып жатқан мәнді білдіруіне қарай топтарға
жіктеуге болар еді.
Сөйтіп, жалпы грамматикалық мағына сөз таптарының семантикалық сипаты
болып табылады. Сөздерді таптастырудың семантикалық деп аталатын принципі
сөздердің осы жалпы грамматикалық мағынасына негізделеді. Грамматикалық
мағына арнайы грамматикалық формалар арқылы да беріледі. Грамматикалық
форма деген ұғымға, ең алғашқысында, сөзге яғни түбірге жалғанатын
қосымшалар, сонымен қатар префикстер мен жүйелі түрдегі ішкі флексия,
супплетивтік тәсіл жатады. Ал қазақ тілінде префикстік, флексиялық,
супплетивтік деген тәсілдер кездеспейді. Бірлі-жарым кірме сөздің
құрамындағы бей, би (бишара, беймаза), на (наразы) сияқтылардың жеке
басында ешбір грамматикалық , семантикалық сипат жоқ, олар тілімізде сөз
құрамынан бөлінбей, тұтасып жазылуы арқылы жасалады. Қазақ тілінде
грамматикалық форма арқылы жасалатын мағынаны категориялық грамматикалық
мағына деп атауымызға болады. Жалпы грамматикалық мағына лексикалық
мағынаның жалпылануы арқылы беріліп, сөздің сыртқы тұлғасына, түріне
қатысты болмай, демек, түрлену жүйесіне қатысты болмай, таза грамматикалық
семантика ретінде қолданылса, категориялық грамматикалық мағына, ең
алдымен, белгілі бір грамматикалық формалар арқылы жасалып, екіншіден, сол
арқылы белгілі грамматикалық топтағы сөздердің яғни сөз таптарының түрлену
жүйесін, парадигмалық сипатын, соның негізінде ол топтардың грамматикалық,
лексика-грамматикалық категориялар шеңберін, мәнін айқындайды.
Грамматикалық мағына сөйлеу процесінде сөздің басқа сөздермен жасалып,
байланысқа түсуі, негізгі сөзге көмекші сөздің жалғануы арқылы, орын
тәртібі, интонация, т.б. аналитикалық, қатыстық тәсілдер арқылы да
қолданыла береді. Оны қатыстық грамматикалық мағына деп атау қажет.
Түсінікті болу үшін мына мысалды талдап көрейік. Мысалы, сәби таңертеннен
бері тоқтамай жылай берді. Бұл сөйлемде кездесетін сәби сөзін алатын
болсақ ол зат атауы яғни адам, атау септігі арқылы субстанттық, иелік
мағынасында жұмсалған, жылай берді қимылының иесі болып келеді, ІІІ-жақ
мағынасын білдіріп тұр. Ол-тапсырманы көп орындайды я болмаса мұғалімнен
тапсырманы алмадық деген екі сөйлемді салыстыратын болсақ, яғни сөйлемдегі
интонацияға назар аудару қажет. Әрине, бірінші сөйлемдегі ол дегенннің атау
септік тұлғасында тұрғаны белгілі. Я болмаса мына диалогта үйге деген
сөздің мағынасына назар аударайық:
- Қайда барасың?
- Үйге
- Үйге? Қашан?
Осы диалогқа қарап екінші үйге дегенге сұрау мағынасы тек интонация
арқылы берілгенін байқауымызға болады.
Сөйтіп, қатыстық грамматикалық мағына сөздердің сөйлемде атқаратын
қызметтерімен байланысты және көбіне контексте жұмсалады да, сөздерді
таптастыруда сөздердің синтаксистік қызметі принципіне негіз болады.
Сонымен қатар грамматикалық мағынаның грамматикалық форма деген ұғыммен
қатысын және грамматикалық категория деген ұғымының мағынасын, шеңберін
айқындауға негіз болатынын категориялық мағына көрсетсе, екінші жағынан,
кейде тек ол морфология саласымен шектеліп қана қоймай, синтаксиске де еніп
келетінін қатыстық грамматикалық мағына көрсетіп, морфология мен
синтаксистің арасын жақындастыра түсу жолында. Үшінші жағынан, жалпы
грамматикалық мағына жекелеген сөз топтарының семантикалық сипатын
айқындайды [5, 56-59].
Тілде қанша сөз болса, олардың әрқайсысының өзіне тән нақтылы
лексикалық мағынасы және, сонымен бірге, олардың өздеріне тән грамматикалық
мағынасы болады. Ол грамматикалық мағына, ең алдымен, жеке сөздің өз
тұлғасына байланысты болып келеді. Дегенмен, солай бола келе, сөздің
грамматикалық мағынасы әсіресе сөз бен сөздің, сөздер мен сөздердің ара
қатынастарынан жақсы аңғарылады. Мысалы, –Кәнеки, кәнеки, ортаны ашыңдар,
ығысыңдар! [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 37б] деген сөйлемде
кездесетін ашыңдар және ығысыңдар сөздерін алатын болса, олардың
әрқайсысының өздеріне тән, яғни өзіне қатысты нақтылы лексикалық мағынасы
болады. Атап айтсақ: олардың әрқайсысы белгілі бір іс-әрекетті, демек,
біріншісі –ашу мағынасында қолданылса, яғни қимыл мәнін білдіреді, ал
екіншісі – ығысу мағынасы, ол да қимыл мәнін білдіреді, екеуі де іс-қимылды
орындап тұр. Сондай-ақ, көрсетілген екі сөздің екеуінің де сол нақтылы
лексикалық мағыналарымен тікелей байланыспайтын, бірақ сол лексикалық
мағыналармен жарыса жүретін, екеуінің де бірдей бойынан пайда болатын,
екеуіне де бірдей ортақ жалпы мағыналар бар. Ол мағыналар: біріншіден, осы
аталған екі етістіктің екеуі де дәл осы сөйлемдерде қазіргі кезде істелініп
жатқан не болмаса істелініп отырған істі де емес, қазірге дейінгі істелініп
болған істі де емес, алдағы уақытта істелінбекші әрекетті білдіреді,
екіншіден, екеуіне де автор тыңдаушыларға яғни адамдарға жар салып, сол
етістіктер арқылы іске жұмылуға әрі бұйырып, әрі шақырып тұр; үшіншіден,
сөйлеуші (автор) өзін де, өзгелерді де (тыңдаушыларды) бір ұдай етіп екінші
жаққа топтап, көпше түрінде айтыған (сендер) ашыңдар, (сендер) ығысыңдар
деп тұтас қамти айтып отыр; төртіншіден, ол әрекетті істеу бір адамға емес,
көп адамға қаратылып айтылып тұр; бесіншіден, осы шақыру мағынасында
айтылған ұсыныстар есім сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
т.б.) арқылы емес, амал, іс-әрекетті білдіретін етістіктер арқылы айтылып
тұр; алтыншыдан, бұл сөздер осы сөйлемдерде баяндауыш болып қызметін
атқарады.
Міне жоғарыда талданған бұл екі сөздің екеуіне де тән осындай ортақ
мағыналарын жалпы грамматикалық мағыналар деп атаймыз. Осындай мағыналарды
жалпы грамматикалық мағыналар дейтін себебіміз ол: жоғарыда аталған
грамматикалық мағыналар осы екі етістіктің басында ғана емес, сол мағынада
және сол тұлғада жұмсалатын басқа да етістіктердің барлығында да болады.
Сөздің жалпы грамматикалық мағынасының, оны дұрыс анықтаудың
грамматика үшін маңызы зор болып келеді. Сөздердің грамматикалық мағыналары
дұрыс анықталмаса, олардың грамматикалық қасиеттерін тануда шалағайлық
болмақшы. Ал ондай шалағайлық, әдетте, сөздерді белгілі-белгілі
грамматикалық топтарға бөлуге де, ол топтың әрқайсысына тән грамматикалық
ерекшеліктерді дұрыс ашуға да айтарлықтай нұқсан келтіреді.
Грамматикалық мағынаның мағынасы, орны және өзгешеліктерді неғұрлым
кеңірек анықталса, солғұрлым тілдің жалпы грамматикалық құрылысының сыр-
сипаттары да молырақ ашылады. Мысалы: қағаз, орамал және орындық деген
сөздерді алатын болсақ, бұл үш сөзден нақты үш түрлі нәрсені түсінеміз.
Ондай түсініктер, әрине, - олардың нақтылы лексикалық мағыналарында жатыр.
Алайда, бұл мағыналардан заттардың сынын я санын, күйін я әрекетін
түсінбейміз, нағыз заттың өз аттарын, олай болса, грамматикалық тілде
айтқанда, зат есімдерді ұсынамыз. Бұл ұғым осы сөздердің грамматикалық
мағынасы болады. Бұл мағынада, олай болса, зат есім деп тану ұғымы, - осы
үш сөздің үшеуіне де және олардың басқа да сол сияқты заттық атауларға да
тән жалпылама ортақ мағына.
Оның бер жағында, бұл сөздердің қайсысында болса да көптік ұғым
кездеспейді, тек жекелік ұғымды ғана байқауға болады. Бұл ұғым да олардың
грамматикалық мағыналары болады. Сонымен қатар, қағаз, орамал және
орындық деген сөздерден сол нәрселердің белгілі біреуге, грамматика
тілімен айтқанда, - екінші жақтағы адамға тән (меншікті) я тәуелді екенін
аңғарамыз. Ал тәуелділікті білдіретін бұл мағына да жалпы грамматикалық
мағына болып есептеледі.Себебі бұл мағына да зат есім деп аталатын басқа
сөздердің бәріне де ортақ қасиет, мысалы: аяғын, аузын, шашын, дәптерін,
қарындашын деген зат есімдерді екінші (тыңдаушы) жаққа тәуелдеп қолдана
беруге болады. Бұл айтылғандардың үстіне осы жоғарыдағы үш сөздің де
сөйлемде бастауыш болып тұрған қызметін қоссақ, грамматикалық мағына деген
ұғымның мәні де зор,грамматикада алатын орны да үлкен, қарымы да кең екенін
аңғаруға әбден болады.
Сондай-ақ, сөздің нақтылы лексикалық мағынасына тікелей байланысты
болмағанымен, оның сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу
нәтижесінде туатын жалпы мағынасы грамматикалық мағына дейміз [6, 60-65].
Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы болады. Мұны
ажырату үшін, мына жағдайларды есте сақтау қажет: 1) сөздің лексикалық
мағынасы – оның басқа сөздермен грамматикалық қарым-қатынасқа түспей
тұрғандағы беретін мағынасы, ол негізінен заттың атын, құбылысты, белгілі
бір заттық ұғымды, заттың сындық белгісін, сапасын, дәмін, түсін, көлемін,
аумағын, мекенін, мезгілін, заттың қимылын, қалпын білдіреді немесе осы
мағыналарға нұсқайтын, солардың орнына жүретін сөздердің басқа сөзбен қарым-
қатынасқа түспей тұрғандағы мағынасы да лексикаық мағынаға жатады. Мысалы,
үй, түн, аспан, білезік, он бір, т.б. Мысалы үй+лер сөзіндегі көптік
мағына көптік жалғау арқылы беріліп тұр. (Жарық) аспанға (қарадым) дегенде
қарау қимылының нысаны мағынасын барыс септік жалғауы білдірген. Түнде
жоғалды деп алатын болсақ, уақыт мағынасын үстеу арқылы білуімізге болады.
Бұл мысалдардан шығатын қорытынды: грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық
мағынаның үстіне қосылады, грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз
өздігінен жеке тұрып қолданылмайды, лексикалық мағына нақты, шындық өмірге
қатысты болып келеді, ал грамматикалық мағына абстракты, дерексіз күйінде
кездеседі. Жалпы грамматикалық мағына- сөйлемдегі сөз атаулының құрамында
үнемі болатын, басқа грамматикалық мағыналармен бірге жарыса, қабаттаса
жүретін, қолданылу аясы кең мағына [7, 265-266].
1.2 Грамматикалық форма
Грамматикалық мағына әр түрлі тәсілдер арқылы беріледі. Грамматикалық
мағынаны білдіретін синтетикалық тәсілдің бір типі – грамматикалық
формалар. Яғни грамматикалық мағынаның бір түрі, атап айтқанда,
категориялық грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі.
Сөйтіп, грамматикалық формалар белгілі топтағы сөздердің қосымшалар,
грамматикалық тұлғалар (жұрнақ, жалғау) арқылы белгілі жүйелі парадигма
бойынша түрленуі болып табылады да, сол арқылы әр тұлғаға сай категориялық
грамматикалық мағына беріледі.
Осы уақытқа дейін жарық көрген еңбектерде, зерттеулерде грамматикалық
форманы анықтағанда грамматикалық мағынаны білдірудің сыртқы жағы,
грамматикалық тәсілі деп, грамматикалық мағынаны түр-түрге бөлмей,
грамматикалық форманың ішкі мазмұны ретінде қаралып келді.
Сөйтіп грамматикалық мағына мен грамматикалық форма деген ұғымдар
біреуі әрдайым бір нәрсенің ішкі жағы, мазмұны, екінші оның сыртқы жағы,
тұлғасы немесе сол мазмұнның іске асу, көріну тәсілі деп анықтап келдік.
Қандай грамматикалық мағына болса да, оның өзіне тән грамматикалық формасы
болады, керісінше қандай бір грамматикалық форма болса да, оның өзіне тән
грамматикалық мағысы болады. Грамматикалық мағынасы жоқ грамматикалық форма
болмайды, грамматикалық формасы жоқ грамматикалық мағына болмайды[2, 18].
Тілдегі мағына мен форма, соның ішінде грамматикалық мағына мен
грамматикалық форма бір-бірімен тығыз байланыста болады. Белгілі бір
грамматикалық формасы болған жағдайда ғана грамматикалық мағына жайында сөз
ете аламыз. Керісінше белгілі бір форманың грамматикалық форма ретінде
танылуы үшін, оның міндетті түрде грамматикалық мағынаны білдіруі қажет
[6, 16] – деген пікірлер осыған дәлел болып келеді. Бұл екі ұғымды осындай
балама мәнде, бір нәрсенің екі жағы дер түсіну тіпті де дұрыс емес, өйткені
олар әр уақытта бір-бірімен балама, сай бола бермейді. Лексикалық мағынаның
абстракцияланып, жалпылануы арқылы туындайтын жалпы грамматикалық мағына,
сонымен қатар аналитикалық тәсіл арқылы берілетін қатыстық грамматикалық
мағына ешбір грамматикалық формасыз-ақ беріледі. Мысалы, жер, құм, су, тау
және ана, ұл, ата сияқты сөздердегі жалпы заттық мағына, алғашқы топтағы
сөздерде жансыз заттар, соңғы топтағы сөздерде адамға байланысты
болғандықтан заттардың мағынасы грамматикалық мағыналар екендігінде ешбір
күмән жоқ. Дегенмен бұлардың ешқайсысы да ешбір грамматикалық форма арқылы
берілмеген. Сондықтан аналитикалық тәсілдің түрлері болып табылатын негізгі
сөздердің бір-бірімен тіркесуі, негізгі сөз бен көмекші сөздің тіркесуі
арқылы, сөздердің қосарлануы, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі мен дауыс
ырғағы, интонация, т.б. арқылы грамматикалық мағынаны білдіруде ешбір форма
жоқ. Сол себептен де грамматикалық форма арқылы грамматикалық мағынаның
берілуі дегенде жалпы граммматикалық мағына атаулы емес, грамматикалық
мағынаның бір түрі болып табылатын категориялық грамматикалық мағына
жайында ғана болу керек. Қазақ тілінде грамматикалық форма дегенге белгілі
бір грамматикалық топтағы сөздердің түрлену, өзгеру жүйесі болып табылатын
парадигмалық сипаттағы тұлғалары, форма тудырушы қосымшалары жатады. Себебі
олар, ең алдымен, белгілі бір грамматикалық мағына білдірумен байланысты,
екіншіден, грамматикалық мағына біреу ғана емес, бірнеше болуы мүмкін де,
түрлену жүйесіне байланысты әрі тектес, бір ыңғайлас, әрі өз ішінде бір-
біріне қарама-қайшы мәндегі грамматикалық мағыналардың бірлігінен тұрады
[5, 422].
Мысалы, Ойла, ботам! дегенде ойла етістігі бұйрық райдың екінші жақ
жекеше, анайы тұлғасында тұрғандығын байқауымызға болады, ол, бір жағынан,
белгілі форма, өзіне қатысты сөзбен байланысынан көрініп тұр; түбір тұлға
арқылы көрініп тұр, екінші жағынан, осы тұлғаның өзі белгілі түрлену
жүйесінің парадигмалық бірліктің жалпы бұйрық райдың, ал бұйрық райдың өзі
жалпы рай жүйесінің бір көрінісі болып табылады да, сол жүйенің әрі тектес,
бірыңғай, әрі одан ерекшелігі бар оған қарама-қайшы мәнді жасалады. Сол
себептен де бұйрық райдың жекеше, анайы екінші жағы мағынасымен формасы сол
жүйенің, біріншіден, екінші жақ жекеше, сыпайы және анайы, көпше, екінші
жағынан бірінші, үшінші жақтағы мағыналары мен тұлғалары арқылы
парадигмалық жүйе құрайды. Ал бұның өзі жалпы рай категориясының
парадигмалық жүйесі болып табылады. Сондай-ақ ботам зат атауы тұлғасы
жағынан тәуелдік жалғауының I жағы арқылы беріліп тұр, мағынасы жағынан зат
атауының объектісі мағынасында келіп, тәуелдік жалғау жүйесінің бір түрі
болып қызмет атқарады. Ал мұндай ерекшелікті ойла деген түбірден
кездестірмейміз. Сөздің негізгі түбірі ой+ла қосымшасы болып келеді. Бұл
жерде -ла парадигмалық жүйенің бір көрсеткіші ғана емес, тек грамматикалық
мән ғана үстеп тұрған жоқ, ол жаңа сөз жасап тұр, сондықтан ойла деген
етістіктегі жалпы грамматикалық мағына лексикалық мағынаның
абстракциялануы, жалпылануы арқылы туындаған. Сол себептен де қазақ тілінде
грамматикалық формаларға жалғаулар және форма тудыратын жұрнақтар жатады.
Грамматикалық форма, бір жағынан, сөздің сөйлеу процесінде түрлену
жүйесінің тұлғалық көрінісі болып саналса, екінші жағынан, белгілі мәндегі
грамматикалық мағынаны білдірудің жолы болып табылады. Демек, белгілі бір
грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық формалар жүйесі я болмаса
оның түрі арқылы жасалады. Мысалы, тәуелдік мағына (оңаша түрі) 1-жақта -
ым, -ім, -м, 2-жақта анайы-ың, -ің, -ң, сыпайы -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз, 3-
жақта -сы, -сі, -ы, -і тұлғалары арқылы беріледі. Міне осындай мәндегі
тұлға грамматикалық форма деп аталады.
Әрбір сөз сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түскенде белгілі
бір формада қолданылады. Сондай жағдайда ол (сөз) өзінің нақтылы лексикалық
мағынасынан басқа, бір немесе бірнеше жалпы грамматикалық мағынаны білдіре
береді және бере де алады. Дегенмен қандай бір грамматикалық мағына болса
да, әрбір тілдің грамматикалық құрылысына сәйкес жүйе-жүйе болып
қалыптасқан амал-тәсілдер арқылы беріледі. Мысалы, жоғарыда айтып өткендей
грамматикалық мағыналардың қай-қайсысы болса да, белгілі грамматикалық амал-
тәсілдер арқылы айтылған.
Белгілі бір жүйе бойынша қалыптасқан әрбір тілдің әр алуан тілдік амал-
тәсілдері грамматикалық формалар деп аталады.
Грамматикалық формалары жоқ тіл болмайды. Тіл-тілдің қай-қайсысының
болса да өзіне тән грамматикалық құрылысы болатындықтан, оның қайткенде де
өзіне тән грамматикалық формалары да болуы керек, себебі тілдің
грамматикалық құрылысы сол тілдегі сөздердің грамматикалық мағыналары мен
грамматикалық формаларының бірлігінен және солардың жинағынан құралады.
Сөздің грамматикалық мағыналары әр алуан тәсілдер арқылы беріледі,
демек, ондай грамматикалық тәсілдер грамматикалық мағынаны білдіруге
керекті дәнекер ретінде қызмет етеді [7, 61].
Сөздің грамматикалық мағынасы сол сөздің өзінің әр қилы түрлері
(формалары) арқылы да, немесе сол сөздің сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-
қатынастары арқылы да айтылуы мүмкін. Бірнеше мысал келтірейік:
Бетім барда бетіме кім шығар деп,
Кімі паңдау келеді, кімі тантық – деген сөйлемдердегі бетім және
бетіме сөздері мен кім және кімі сөздері өзара түбірлес, сонымен бірге
олардың тұлғаларында ұқсастық та, айырмашылық та бар. Алғашқы екі сөздің
бет деген түбірі, әрине, бір, сондай-ақ оған қосылған –і қосымшасы да бір.
Сондықтан олардың грамматикалық мағыналары да грамматикалық формалары да
бірдей: екеуі де – тәуелдік жалғауының 1-жақ қосымшасы жалғанған зат есім.
Ал екіншісіне сол ортақ форманың үстіне барыс септіктің – е жалғауы
жалғанып, ол қосымша арқылы жаңа грамматикалық мағына жалғанып тұр. Осы
айырмашылыққа қарай, бетім және бетіме сөздерінің грамматикалық
мағыналарында да, грамматикалық формаларында да ерекшелік бар. Бірі атау
формасында, екіншісі барыс септік формасында тұр. Олардың осыған орай
грамматикалық мағыналары да, қызметтері де басқа-басқа.
Бірінші сөйлемдегі кім және екінші, үшінші сөйлемдердегі кімі деген
сөздердің сыртқы формаларындағы өзгешелікке байланысты грамматикалық
мағыналарында да өздеріне тән айырмашылықтары бар.
Күндізгі жанжалды кек тұтпай, өзара келісім тауып бүгінгі түн бірге
отырыңдар. [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 42б] - Жарайды,-деп өзін
өзі жұбатқандай болып, -қашанғы ән айтпай қарап отырайық. [Б.Нұржекеұлы
Күтумен кешкен ғұмыр 45б]
Берілген сөйлемдерден отырыңдар және отырайық сөздерінің өзара (екеу
ара) негіздері бір болғанымен, қосымшалары басқа-басқа. Ол қосымшалар – сол
сөздің әрқайсысының грамматикалық формалары. Грамматикалық формаларының
басқа-басқа болуына байланысты, бұл сөздердің өзге сөздермен әр алуан қарым-
қатынасқа түсуінен туатын грамматикалық мағыналары да бір-бірінен, әрине,
өзгешерек.
Бұл мысалдардың барлығында да грамматикалық мағыналар бір сөздің әр
түрлі формалары (морфологиялық түрлері) арқылы, демек, бір сөздің өзінің әр
түрлі грамматикалық формалары арқылы айтылып тұр. Өйткені ауылға және
ауылының дегендер ауыл сөзінің түрленген формалары болса, кешке және көшті
дегендер – көш сөзінің өзгерген әр алуан грамматикалық формалары.
Грамматикалық мағына негізгі сөздерге шылау сөздердің селбесуі арқылы
да туады. Мысалы: – Апам қызық, ондай өтірікті айту үшін жүректің түгі
керек шығар [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 154б]; Әлім жетпесе,
амалым жоқ, әйтпесе ешкімге есе жібергім жоқ, Қарабек үшін қан төгуге
барамын [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 110б] деген сөйлемдердегі үшін
шылауы өздерінен бұрынғы сөздерге (айту, Қарабек) қосымша грамматикалық
мағына үстеп, оларды кейінгі сөздерге жалғастыруға дәнекер болып тұр. Бұл
арада үшін шылауының орнына айтуға, Қарабекке деп айтып, барыс септік
жалғауын қолдануға болады. Бұдан үшін шылауының мағынасы дәлме-дәл
болмағынымен, барыс септіктің мағынасына жақын екенін көруге болады. Осы
себептен бұл сөздерді я үшін шылауынсыз, я барыс септік жалғауынсыз
қолдансақ, бұл сөйлемдердегі сөздердің өзара байланысы да бұзылады,
мағыналарын түсінуге де нұқсан келеді.
Атақ-беделі өскен сайын дүние-дәулеттің орны тез толатынын әлдеқашан
түсініп үлгергендіктен, қажы ешқашан қажетті шығын, керекті мал сойысқа
пітналық жасап шыжылдамайды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 34б];
Қара жердің қойнына күн сайын жақындар бара жатқанымда, тәңірімнің сені
жолықтырғанына да тәубә, - деп, Әтікені баласынша еркелетіп тізесінен
қағып-қағып қойған-ды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 4б] берілген
сөйлемдердегі сайын шылауының да белгілі грамматикалық мағынаны білдіруге
себепкер болып, грамматикалық форма ретінде қызмет атқарып тұрғанын байқау
қиын емес. Бұл сөйлемдердегі өскен сайын, күн сайын деген селбескен
сөздердің беретін мағыналары дәл бірдей болмағанымен, әр өскенде, әр күнде
(әр күні) деген формалар арқылы айтуға болады. Бірақ еш уақытта да ондай
сөйлемдерді сайын шылауын алып тастап қолдана салуға болмайды.
Кәсіп іздеген қайықшылар ол діңгектегі жұмыртқаны қайық-қайық қып
тасып шығарса да, тауыса алмайды деген сөйлемдегі қайықшылар және қайық-
қайық сөздерінің бастапқы түбірі де, нақтылы лексикалық мағынасы да бір
екені шексіз. Бірақ бұл текстегі сол сөздердің формалары мен грамматикалық
мағыналары басқа-басқа. Ең алдымен, қайықшылар деген сөзді алсақ, оған
қосылған алғашқы -шы қосымшасы бастапқы қайық деген зат есімнен қайықшы
деген туынды зат есім жасауға дәнекер болса, онан соңғы -лар қосымшасы
қайықшы біреу емес, әлденешеу (көп) екенін білдіретін форма ретінде қызмет
атқарып тұр.
Ал сол түбірдің екі рет қайталанған қайық-қайық деген түрі әлденеше
қайықпен (я көп қайықпен) әлденеше рет тасып шығарса дегенгі мағынамен пара-
пар мағынаны білдіреді.
Бұл жоғарыдағы мысалға Сондай-сондай жайлардан сыр түйіп, Әтіке өз
жөнін, ата-тегін тәптіштеп тарататын; бүкіл ел-жұртын, жер-суын егжей-
тегжейлі таныстыратын ұзақ өлең құрастырып алды, дауыс ашарға ыңғайлап,
оған жеңіл айтылатын ән де шығарды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр
13б]; Жұрттың аузында жаман-жаман сөздер жүр еді, жаңа осында ән шырқап
келе жатқаныңды естіп, өсек сөздің өтірік боп шыққанына қуаныстық
[Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 30б]; Шоқ-шоқ қияқ шөп пен қалақ
жапырақты қурайлар, самсаған сары ала гүлдер мен ойдым-ойдым арша-
тобылғылар, алыстан қарасаң, қалың бетегенің бетіне жүргізген ойу-
өрнектерден аумайды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 20б] деген
сөйлемдердегі сондай-сондай, жаман-жаман, шоқ-шоқ, ойдым-ойдым деген
қосарланған сөздердің мағыналары мен формалары да жоғарыда айтылған
пікірдің дұрыстығын қуаттайды.
Сөз тек осы жоғарыдағыдай, бастапқы формасында қосарланып қана я тек
сол формада тұрып қана қолданылып қоймайды, басқа да формаларда қосарлана
да, қолданыла да береді. Мысалы:
Сондай-сондайды құлағына неге құйа бермейсің қызынның? [Б.Нұржекеұлы
Күтумен кешкен ғұмыр 150б]; Өзді-өзі тұспалдасқан болып, біріне-бірі
ыңғай көрсетті де мелшиіп отырып қалды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр
185б] Саврасовтың сөзін қазақ тіліне Тұрлыбек сыр білдірместен сөзбе-сөз
түгел аударып шықты [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 169б]; Үш үлкен
үйді-үйге, төрт-бес отау үйді-үйлерге, төрт-бес ақсақал адамдарға, қартаң
әйелдерге деп алған сыйлығым бар деген сөйлемдерде сондай-сондайды, өзді-
өзі, біріне-бірі, сөзбе-сөз, үйді-үйге, үйді-үйлерге деген қос сөздер бар.
Бұлардың ішінен үйді-үйге, үйді-үйлеріне деген сөздер түрленіп қосарланып
үстіне бастапқы түрлерінен өзгеріп басқа формаларда қолданылып тұр. Бірінші
сөйлемдегі үйге түріндегі жалаң сөз бен екінші сөйлемдегі үйді-үйге
түріндегі қос сөздің формаларында қандайлық өзгешелік болса, олардың
араларындағы мағыналарында да сондайлық айырмашылық бар. Сол сияқты үшінші
сөйлемдегі үйді-үйлеріне деген қос сөздің формасы да, мағынасы да, әрине,
үйге және үйді-үйге сөздерінен өзгешерек. Ол өзгешелік сол үш сөзде де
кездесетін барыс септік жалғаудың формасына байланысты емес, бұл жағынан
олар формалас. Ал өзгешелік ең әуелі, жалаң форманың (үйге және үйді-үйге
дегендерді салыстырыңыз) араларындағы, одан соң, жекеше форма мен көпше
форманың араларындағы (үйді-үйге және және үйді-үйлерге дегендерді
салыстырыңыздар) сыртқы айырмашылықтарға байланысты. Әрине, қосарланған
соңғы екі сөздің өзара жай формасы мен тәуелдеулі формасының арасындағы
(үйді-үйге және үйді-үйіне дегендерді салыстырыңыздар) ерекшелікке сәйкес
мағыналық та ерекшеліктері барлығы естен шықпасқа тиіс.
Сөйтіп бұл мысалдардан мынадай қорытындылар шығады:
Біріншіден, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану – тіліміздің
грамматикалық құрылысына тән әрі үйреншікті, әрі құнарлы грамматикалық
тәсілдің бірі, екіншіден, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану арқылы да
тиісті грамматикалық мағыналар жасалады; үшіншіден, сөзді қайталап
(қосарлап) қолдану тәсілі белгілі грамматикалық мағыналардың грамматикалық
сыртқы формасы ретінде жұмасалады.
Тілімізде өзіне тән нақтылы лексикалық та, дербес грамматикалық та
мағынасы бар бір алуан сөздер белгілі бір тіркестерде негізгі сөзге тек
қана үстеме грамматикалық мағына жасайтын дәнекер сөздер ретінде
жұмсалады. Мысалы: Абайдың мына бір өлеңін алайық:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сәйкессіздігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1 Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар
1.1 Грамматикалық мағына және оның 8
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Грамматикалық форма 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2 Қазіргі қазақ тіліндегі форма мен мазмұнның сәйкессіздігі
2.1 Бір грамматикалық форманың бірнеше грамматикалық мағына білдіруі
(тәуелділік категориясы, жақ 22
категориясы) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Грамматикалық мағынаның формасыз берілуі (нөлдік форма) 38
... ... ... ... ..
2.3 Грамматикалық форманың ешқандай грамматикалық мағына бермеуі
(тұлғасындар 57
(субморф)) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 74
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тілдің грамматикалық құрылысы тіл денгейлерінің
көлемі жағынан да, мазмұны жағынан да әрі күрделісі, әрі ауқымдысы екені
даусыз, өйткені тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі өзіндік ерекшеліктері,
атқаратын қызметіндегі сан алуан жүктері, даму барысындағы диалектикалық
заңдылықтары – бәрі-бәрі тілдің грамматикалық құрылысынан анық көрінеді.
Қазақ тілі жалғамалы тіл болып саналғанымен, онда аз да болса
флексиялық сипат та кездесіп отырады. Грамматикалық мағына мен
грамматикалық форма үнемі сәйкестікте бола бермейді. Кейде бір форма
бірнеше категориялық грамматикалық мағынаны білдіреді. Әсіресе форма
тудыратын қосымшалар арқылы неше алуан грамматикалық мағына беріледі:
көптік, тәуелдік, жақтық мағыналар, жіктік жалғау арқылы жақтық, жекешелік-
көпшілік мағыналар, септік жалғаулары арқылы қимыл, іс-әрекеттің иесі,
меншіктілік, тура және жанама обьктілік, мезгілдік, мекендік-бағыттық, яғни
тәуелділік мәнде тұрған сөздердің бірнеше мағынасының бар болуын
байқауымызға болады. Олар: жақтық, жекеше немесе көпше, анайылық немесе
сыпайылық тұлғасына қарай мағыналарын ажыратуға болады. Грамматикалық
мағына сөйлеу процесінде, контекст ішінде айқындалады.
Сондай-ақ кейде сөз құрамында белгілі бір грамматикалық форма
болғанмен, ол өз бетінше грамматикалық мағына білдіре алмай, факультативті
түрде ғана қолданылады.
Сөйтіп, тілімізде қазіргі кезде ешбір грамматикалық мағына білдіре
алмайтын қалдық формалар да бар. Осындай қасиетінің арқасында
(грамматикалық мағынадан айырылып қалуының нәтижесінде) әдетте оларды жеке
бөліп алмай, басқа формалардың құрамында қараймыз. Сондай грамматикалық
мағына білдірмейтін грамматикалық форма болмайды десек, оны диалектикалық
мәнде және тілдің қазіргі статикалық күйі тұрғысынан түсіну керек. Тілдің
грамматикалық құрылысында кездесіп отыратын ондай тұлғалар, біріншіден, бір
кезде грамматикалық мағына білдірген. Ал кейін, екіншіден, ол білдірген
грамматикалық мағына жоғалып кеткен де, ол форма сөз құрамында факультатив
тұлға ретінде сақталып қалған.
Кейбір жағдайларда ешбір грамматикалық тұлғасыз-ақ белгілі бір
грамматикалық мағына білдіріліп тұрады. Ол грамматикалық мағына сөз түбірі
білдіретін грамматикалық мағынадан бөлек болады. Міне, сондай арнайы
қосымша көрсеткіші болмай, тұлғасы көрінбей тұрып-ақ белгілі грамматикалық
категориялық грамматикалық мағына білдіруді нөлдік тұлға деп атауға болады,
өйткені арнайы көрсеткіш, формалық тұлғасы болмағанмен, онда түбір
білдіретін мәннен бөлек арнайы грамматикалық мағына болады. Әр уақытта
нөлдік форманы түбір формамен салыстырып отырудың басты себебі, біріншіден,
екеуінің сырт тұлғасы, формасы сәйкес болуында, екіншіден, түбір – әр түрлі
грамматикалық тұлға жасауға негіз болатын тұлға.
Тілдің грамматикалық құрылысының басты, ең негізгі ұғымдары –
грамматикалық мағына мен грамматикалық форма, олардың әрқайсысының жасалуы,
тілде көрінуі, түрлері, мағына мен форма арасындағы сәйкессіздік бұл
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты- грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкес келмеуін
анықтау. Бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттердің шешілуі көзделді:
– грамматикалық мағына түрлеріне тән негізгі белгілерді айқындау;
– грамматикалық форма туралы ғалымдардың пікірлерін саралау;
– бір форманың бірнеше категориялық грамматикалық мағына білдіретінің
мысалдар арқылы дәлелдеу;
– бір грамматикалық мағынаның бірнеше форма арқылы берілуін анықтау;
– формасы бар, бірақ ешқандай грамматикалық мағына білдірмейтін
тұлғасындарды талдау
Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде Б. Нұржекеұлының Күтумен кешкен
ғұмыр (2006) романы негізінде мысалдар алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Грамматикалық мағына мен грамматикалық
форма ұғымдарына анықтама беріліп, ғалымдардың пікірлері сараланды. Бір
форманың бірнеше категориялық грамматикалық мағына білдіруі немесе бір
мағынаның бірнеше форма арқылы берілуі, я болмаса формасы бар бірақ
ешқандай мағына білдірмейтін сөздерге мысалдар теріліп грамматикалық мағына
мен грамматиалық форманың сәйкессіздігі дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми дереккөздері. Ғылыми еңбекте мәселені
зерттеуде тіл білімінің көрнекті ғалымдарының (С.Исаев, Н.Оралбай, Маманов
Ы., Ә.Хасенов, Тураева А., Б.Момынова, Ж.Сәткенова, О.Бүркіт, Ұ.Ержанова,
Б.Өмірзақов, Раманова А.А., Омарова А.Қ т.б.) көзқарастары негізе алынды.
Сонымен қатар грамматикалық мағына мен форманың сәйкессіздігін нақтылау,
дәлелдеу үшін Бексұлтан Нұржекеұлының Күтумен кешкен ғұмыр романы
талдауға түсті.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында дәстүрлі
сипаттама әдісі, баяндау, талдау, морфемалық талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық-практикалық маңызы: Зерттеу еңбегінің
тұжырымдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында қазақ тілі, оның ішінде
морфология пәні бойынша арнайы үйірме жұмыстарында, семинарлар жүргізуде
пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар
1.1 Грамматикалық мағына және оның түрлері
Тіліміздегі әрбір сөз айналамыздағы белгілі бір зат не құбылыс туралы
ұғымның атауы болса, онда ол сөздің өзіне телінген мағынасы болады. Әрбір
сөздердің басқа да бір сөздермен қарым-қатынасқа түспей, өзі жеке дара
тұрған күйіндегі негізгі мағынасын лексикалық мағынасы деп атаймыз. Сөздің
лексикалық мағынасымен қатар, бірнеше грамматикалық мағынасы да болады.
Сөздің лексикалық мағынасы – нақты, ұғымдық мағына, яғни кез-келген
бір сөзден екінші бір сөзді айыратын реестрлік сөздің мағынасы болса,
грамматикалық мағынасы – сөздің жалпы мағынасы, сол сөздің лексикалық
мағынасының жалпылануы, я болмаса оған әр түрлі тұлғалар жасалу арқылы
түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр атүрлі қарым-қатынасқа
түсу салдарынан туындайтын және сөздерді бір-бірінен бөлмей, керісінше
белгілі бір грамматикалық топтарға бірдей қасиеттері арқылы біріктіретін
жалпы мағыналар болып табылады.
Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен тікелей байланысты
болады. Дегенмен грамматикалық мағыналардың өзі біркелкі емес. Тікелей
лексикалық мағынадан, сөздің түрлену жүйесі негізінде тұлғалануынан пайда
болатын грамматикалық мағыналар бар. Домбырасын көріп, қуанып, әншінің көзі
отша жайнап, көрші-колаңға кідірместен кісі шаптырады. [Б.Нұржекеұлы
Күтумен кешкен ғұмыр 12б] деген сөйлемге талдау жасайық. Сөйлемде
кездесетін әрбір он екі сөз өзара лексикалық мағынаны және бірнешеден
грамматикалық мағынаны білдіріп тұр:
1. Домбырасын, лексикалық мағынасы – қазақ халқының екі шекті
музыкалық аспабы; грамматикалық мағыналары –1) жалпы зат атауы
болуы; 2) тәуелділік 3 жаққа қатысты;
2. Көріп, лексикалық мағынасы – нақты көру деген қимыл; грамматикалық
мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 3) өткен шақ мәні;
3. Қуанып, лексикалық мағынасы – бір нәрсеге мәз болу, шаттану, қуану
қимылы; грамматикалық мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 2)
өткен шақ мәні;
4. Әншінің, лексикалық мағынасы – әнді жақсы орындай білетін адам;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы; 2) қуанып қимылының
грамматикалық субьектісі болуы; 3) Деректі зат есім;
5. Көзі, лексикалық мағынасы – адамның жан-жануарлардың көру мүшесі;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) тәуелділік
мағына; 3) үшінші жақ, жекеше;
6. отша, лексикалық мағынасы – от сияқты, от тәрізді деген мағынада;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) жайнап
қимылының амалын білдіру;
7. Жайнап, лексикалық мағынасы – жалпы қуану деген қимылды білдіреді;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 2) өткен шақ
мәні;
8. Көрші-қолаңға, лексикалық мағынасы – ауылдас, іргелес отырған
көршілердің жиынтық аты; грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат
атауы болуы; 2) шаптырады қимылының субьектісі ретінде болуы;
9. Кідірместен, лексикалық мағынасы – Бөгелмеу, үзіліссіз деген
мағынада; грамматикалық мағыналары: 1) жалпы қимылды білдіруі;
10. Кісі, лексикалық мағынасы – жалпы адам, пенде, жан деген мағынада;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) деректі;
11. Шаптырады, лексикалық мағынасы – жалпы жібереді, жұмсайды
мағынасында; грамматикалық мағыналары: 1)жалпы қимыл атауы; 2) нақ
осы шақ мәні.
Осы шағын талдаудан көрінетіндей, сөйлемдегі әрбір мәнді сөз бір
лексикалық мағына және бір я бірнеше грамматикалық мағынаны білдіреді. Және
грамматикалық мағыналар біркелкі емес, олардың берілу тәсілдері де әр
түрлі. Осы сөздерді кейбір ортақ грамматикалық мағыналарына қарап топтауға
да болады. Мысалы, жалпы затты зат атауын білдіруіне қарай: домбырасын,
әншінің, көзі, көрші-қолаңға, кісі сияқты сөздерді бір топқа жинап, екінші
жақ субъектінің қимылын білдіруі жағынан көріп, қуанып, жайнап,
кідірместен, шаптырады сияқты сөздерді бір топ етіп, 3-жақ субьектінің
қимылын білдіруі жағынан шаптырады сөзін жеке топ ретінде алып, тәуелділік
мәніне қарай домбырасын, көзі сөздерін бір топ етіп, т.б. топтауға болар
еді. Нәтижесінде, жалпы мағына, грамматикалық мағынаның бірыңғайластығы,
ортақтығы жағынан сөздерді белгілі бір топтарға жіктеуге болады. Сонымен
қатар ол грамматикалық мағыналардың түрлері, берілу жолдары біркелкі емес.
Мысалы, көріп, қуанып, жайнап, шаптырады сөздерінің жалпы қимыл, іс-
әрекетті білдіреді. Сонымен қатар бұл сөйлемде домбырасын, әншінің, көзі
және кісі сияқты сөздер жалпы зат атауын білдіруі нақты заттардың
абстракцияланып, жалпылануы арқылы пайда болған. Демек, осы сияқты
грамматикалық мағыналар сөздердің лексикалық мағыналарының абстракциялануы,
жалпылануы арқылы беріледі. Сондықтан, бұл –грамматикалық мағына білдірудің
семантикалық жолы екен.
Берілген сөйлемдегі домбырасын, әншінің, көзі және кісі сияқты
сөздердің әрқайсысы – жеке-жеке ұғымды білдіретін заттың аты, көріп,
қуанып, жайнап, шаптырады – нақты қимыл ұғымын білдіретін сөздер, сонымен
бірге алты, сегіз – нақты санды білдіретін сөздер, сары, жасыл, қызыл,
қоңыр – заттың нақты түсін білдіретін сындар, т.б. Атап
айтқанда, Домбыра – қазақ халқының екі шекті музыкалық аспабы [ҚТТС, 204б],
әнші – әнді жақсы орындай білетін адам [ҚТТС, 89б], көз- адамның, жан-
жануарлардың көру мүшесі [ҚТТС, 404б], кісі – адам, пенде, жан [ҚТТС, 441б]
дегендердің осы көрсетілген лексикалық мағыналарында ешқандай ортақтық,
жақындық жоқ, әрқайсысы – бөлек-бөлек заттардың атауы; қуан – бір нәрсеге
мәз болу, шаттану. Қуаныш – бір нәрсеге қуану сезімі, шаттық [ҚТТС, 527б],
көру – көру жүйкесі,тірі организмдерді көру қызметін атқарушы орган [ҚТТС,
418б], жайна – алуан түрге еніп, құлпырыу, жарқырау. Көздің нұрын шашып
жайнаңдау [ҚТТС, 250б], шаптыру- біреуді бір жаққа жұмсау, аттандыру;
босату, қоя беру [ҚТТС, 336б] дегендердің осы көрсетілген лексикалық
мағыналарында ортақтық, ұқсастық жоқ, бір-бірінен осы мағыналары арқылы
ажыратылады; алты – бестен кейінгі есептік сан [ҚТТС, 43б], сегіз- жетіден
кейінгі есептік сан [ҚТТС, 721б] деген сияқты сөздердің лексикалық
мағыналары бөлек-бөлек, себебі әр біреуі әртүрлі сан; сары – піскен егіннің
немесе апельсиннің түріндей түс [ҚТТС, 712б], жасыл – жапырақтың түсіндей
түс, өсімдіктің қурамаған, сарғаймаған көк балауса кезі [ҚТТС, 278б], қызыл
– қанның түсіндей түс; қырмызы; жылқыдан басқа малда болатын ашық қоңыр түс
[ҚТТС, 553б], қоңыр – қара мен қызылдың аралығындағы қою күрең түс [ҚТТС,
519б] осы сияқты сөздердің де лексикалық мағыналары бөлек-бөлек, себебі
олар әр түрлі түсті білдіреді. Сонымен бірге бұл нақты лексикалық
мағыналары жалпылануы да мүмкін. Міне бұл соңғы көрсетілгендер –нақты
лексикалық мағыналардың жалпылануы нәтижесінде пайда болған жалпы
грамматикалық мағыналар яғни бұлар белгілі бір сөздің ғана мағыналық сипаты
емес, белгілі бір топтағы заттың атын білдіру я болмаса қимыл іс әрекетті
білдіру, т.б. сөздердің ортақ жалпы мағынасы. Осы жалпы мағыналарының
біркелкі болуы арқылы сөздер топтасып, белгілі бір грамматикалық топ
құрайды:
- домбыра, әнші, көз және кісі –заттың атын білдіретін сөздер –зат есім;
- көріп, қуанып, жайнап, шаптырады іс-әрекетті білдіретін сөздер
–етістік;
- алты, сегіз –заттың санын білдіретін сөздер – сан есім;
- сары, жасыл, қызыл, қоңыр (әдемі, аласа, кең) заттың сынын білдіретін
сөздер –сын есім, т.б. Сөйтіп сөз лексикалық мағынасы арқылы басқа
сөзден дараланып, жекеленіп, бөлініп отырса, жалпы грамматикалық
мағынасы арқылы керісінше басқа сөздермен ортақ сипат алып, жақындап,
жалпы грамматикалық топ құрауға бейімделеді [1, 13-16].
Сөзде лексикалық мағынаның жалпылануы негізінде пайда болатын жалпы
грамматикалық мағына (жалпы заттың аты, жалпы қимыл, т.б.) басқа да жалпы
грамматикалық мағыналарды білдіруге негіз болады. Яғни, мысалы, жалпы
заттың атауы болу мағынасымен бірге ол жалпы грамматикалық мағына жекелеген
(жалпы) заттың атауы болуы мүмкін немесе алуан түрлі заттың атауы болуы
мүмкін немесе алуан түрлі заттың жалпы ортақ атауы болуы мүмкін (жалпы
есім); деректі немесе дерексіз зат атауы болуы мүмкін; адамға байланысты
(кімдік) немесе адамнан басқа затқа байланысты атау болуы мүмкін, т.б.
Сондай-ақ заттың сынын білдіретін сөздер сапалық сынға немесе қатыстық
сынға байланысты болуы мүмкін, қимылды білдіретін сөздер салттық немесе
қимылдың неше түрлі семантикалық сипаты болуы мүмкін (қалып, қозғалыс, амал
–әрекет, ойлау қабілетіне байланысты, көңіл күйіне байланысты, т.б.).
Бұлардың барлығы да сөздің жалпы семантикасынан туындайтын жалпы
грамматикалық мағыналары. Сөйтіп, сөзде жалпы грамматикалық мағына біреу
ғана емес, бірнеше де болуы мүмкін.
Оқулықтарда грамматикалық мағына деп лексикалық мағынаны айқындай,
саралай түсетін немесе грамматикалық тұлғалар арқылы және басқа сөздермен
қарым-қатынасқа түсу арқылы және басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу
арқылы пайда болатын (туатын) жалпы мағына деп көрсетіледі. Сөздің нақтылы
лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынасына айқындай,
саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздер мен қарым-қатынастары арқылы да
айтылады [2, 14-15].
Ең алдымен грамматикалық мағына –лексикалық мағынамен жарыса отырып,
сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін мағына емес, сөздің сол
лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатын жалпы мағынасы.
Лексикалық мағынаға қарағанда грмматикалық мағына алдымен лексикалық
мағынаның жалпылануы арқылы туып, содан соң сөйлеу процесінде сөздің
жұмсалу мақсатына қарай оған әр алуан тұлғалардың қосылуы арқылы я болмаса
сөйлемде басқа сөздермен әр түрлі қарым-қатынасқа түсуі арқылы жасалады,
демек, осының нәтижесінде екінші қатардағы мағына болып саналады. Сондай
қатар лексикалық мағынаның мәні дара болса, сөйтіп, сөздерді бір-бірінен
саралап, бөлуге негіз болса, грамматикалық мағына жалпы болады, жеке
сөздерге (формаға) ғана емес, солардың белгілі топтарына тән болғандықтан,
сөздерді грамматикалық сипаты жағынан, жоғарыда көрсетілгендей, топтауға
негіз болады.
Оның үстіне сөз бір ғана лексикалық мағынаны білдіретін болса,
грамматикалық мағына сөйлемдегі сөзде әдетте бірнешеу болады. Екіншіден,
грамматикалық мағына, дұрыс көрсетіліп жүргендей, сөйлеу процесінде сөздің
әр қилы грамматикалық тұлғалар арқылы түрленуінен де пайда болады.
Үшіншіден, грамматикалық мағына сөйлеу процесінде сөздердің басқа да бір
сөздермен әр түрлі қарым-қатынасынан да пайда болады. Бұлардың барлығы да
грамматикалық мағына деп танылғанмен, олардың әрбіреуінің мәні, сипаты,
грамматикалық сипатын айқындаудағы ролі сан алуан. Сол себептен
грамматикалық мағына атаулыны жасалу жолына, сөздің грамматикалық сипатын
айқындаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына, категориялық
грамматикалық мағына және қатыстық грамматикалық мағынадеп үш түруге бөлуге
болады.
Лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы берілетін грамматикалық
мағынаны жалпы грамматикалық мағына деп атайды.
Қазақ тілінде грамматикалық форма арқылы пайда болған
мағынаны категориялық грамматикалық мағына деп атайды.
Грамматикалық мағына сөйлеу процесінде сөздің басқа да бір сөздермен
тіркесіп, байланысқа түсуі, негізгі сөзге көмекші сөздің тіркесуі, орын
тәртібі, интонация, т.б. аналитикалық, қатыстық тәсілдер арқылы да беріле
береді. Оны қатыстық грамматикалық мағына деп атайды [3, 17-20].
Жалпы тіл білімінде грамматикалық мағынаны дәл осындай үш түрге бөлу
тәжірибесі болмаған. Қазіргі қырғыз тілінде грамматикалық мағынаның
түрлері ретінде оны екіге бөліп қарау тәжірибесі бар: біріншісі –жалпы
категориялық мағына және екіншісі –жеке грамматикалық мағына. Жалпы
категориялық мағынаға, мысалы, зат есімнің заттық, сын есімнің сындық,
етістіктің қимыл-әрекеттік мағыналары яғни сөздің әр түрлі формада түрленіп
өзгеруінен емес, түбір білдіретін және сөздің барлық грамматикалық
формаларында бола беретін мағыналары жатады да, жеке грамматикалық мағынаға
сөздің түрленіп тұлғалануы арқылы пайда болатын мағыналары жатады,
сондықтан бір сөзде бір жалпы грамматикалық мағына және бірнеше жеке
грамматикалық мағына болады [4, 7-8 бет].
Грамматикалық мағына басында айтылып өткендей , ең алдымен, сөйлеу
процесінде лексикалық мағынадан туындайды, яғни лексикалық мағынаның
жалпылануы арқылы, сөздік ұғымның жалпылық-абстрактылық сипатқа ие болуы
арқылы грамматикалық мағына пайда болады. Жалпы, сөйлеу процесінен
(сөйлемнен яғни контекстен) тыс грамматикалық мағына болмайды. Мысалы,
мектеп, ағаш, қара немесе бар, т.б. сияқты сөздерді алатын болса, олардың
заттық және иелік, жалпылық немесе сындық, түсті білдіру немесе қимылдық,
т.б. грамматикалық мағыналары сөйлеу процесінде әбден қалыптасқан,
сондықтан ондай тиесілі мағына сөйлемсіз-ақ ойымызда тұрақталып қалған.
Одан әрмен сол сөйлеу процесінде сөздің басқа да бір сөздермен қарым-
қатынасқа түсуі арқылы да, түрлі грамматикалық формалар жасалуы арқылы да,
дауыс ырғағы, орын тәртібі, ішкі флексия, т.б. арқылы да грамматикалық
мағына үстеледі.
Грамматикалық мағынаның түрлері оның берілу жолдарына байланысты және
соған сай олардың (грамматикалық мағыналардың) грамматикалық немесе лексика-
грамматикалық (семантикалық), қызметтік (функциялық), т.б. сипаттары
айқындалады. Лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатын
грамматикалық мағынаны жалпы грамматикалық мағына деп бөлуге болады. Жалпы
грамматикалық мағына грамматикалық формасыз-ақ ішкі семантиканың
абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы қалыптасады да, сол арқылы
сөздердің семантикалық жақындығы, ортақтығы пайда болып, грамматикалық
топтар құралады. Жалпы грамматикалық мағынаның әрі қарай шектеле, ұсақтай
түсуі негізінде үлкен грамматикалық (шынында лексика-грамматикалық)
топтарынан өз ішінде кіші топтар да бөлініп шығып отырады. Мысалы, мектеп,
сәби, Қостанай немесе әдемі, ақ, ақылды, сусыз немесе кет, отыр, жаз, т.б.
сөздердің лексикалық мағыналарының жалпылануы негізінде жалпы заттық немесе
жалпы сындық немесе жалпы қимыл, іс-әрекеттік сияқты жалпы грамматикалық
мағына байқалып, оларды жеке-жеке кішірек топтарды көрсетуге болады. Жалпы
заттық мағынадағы сөздерді адамға байланысты (кімдік) заттар (сәби, азамат,
т.б.), адамнан басқа белгілі бір затқа байланысты (нелік) заттар (мектеп,
парта, сағат, т.б.), сондай-ақ жалпылық немесе жалқылық ерекшелігіне
байланысты (Қостанай, Абай, Есіл, т.б.), сонымен қатар деректі-дерексіз,
т.б. топтарға жіктеуге болады. Жалпы сындық мағынадағы сөздерді сапалық сын-
белгі (әдемі, ақылды, аласа,төмен, т.б.), түске байланысты сын (қара, ақ,
қоңыр, т.б.), қатыстық сын (сусыз, ақылды, облыстық, т.б.) деп, жалпы
қимылды білдіретін сөздерді қимылдық мәнді (тұр, бар, отыр, т.б.) абстракты
іс-әрекет (сезін), т.б. толып жатқан мәнді білдіруіне қарай топтарға
жіктеуге болар еді.
Сөйтіп, жалпы грамматикалық мағына сөз таптарының семантикалық сипаты
болып табылады. Сөздерді таптастырудың семантикалық деп аталатын принципі
сөздердің осы жалпы грамматикалық мағынасына негізделеді. Грамматикалық
мағына арнайы грамматикалық формалар арқылы да беріледі. Грамматикалық
форма деген ұғымға, ең алғашқысында, сөзге яғни түбірге жалғанатын
қосымшалар, сонымен қатар префикстер мен жүйелі түрдегі ішкі флексия,
супплетивтік тәсіл жатады. Ал қазақ тілінде префикстік, флексиялық,
супплетивтік деген тәсілдер кездеспейді. Бірлі-жарым кірме сөздің
құрамындағы бей, би (бишара, беймаза), на (наразы) сияқтылардың жеке
басында ешбір грамматикалық , семантикалық сипат жоқ, олар тілімізде сөз
құрамынан бөлінбей, тұтасып жазылуы арқылы жасалады. Қазақ тілінде
грамматикалық форма арқылы жасалатын мағынаны категориялық грамматикалық
мағына деп атауымызға болады. Жалпы грамматикалық мағына лексикалық
мағынаның жалпылануы арқылы беріліп, сөздің сыртқы тұлғасына, түріне
қатысты болмай, демек, түрлену жүйесіне қатысты болмай, таза грамматикалық
семантика ретінде қолданылса, категориялық грамматикалық мағына, ең
алдымен, белгілі бір грамматикалық формалар арқылы жасалып, екіншіден, сол
арқылы белгілі грамматикалық топтағы сөздердің яғни сөз таптарының түрлену
жүйесін, парадигмалық сипатын, соның негізінде ол топтардың грамматикалық,
лексика-грамматикалық категориялар шеңберін, мәнін айқындайды.
Грамматикалық мағына сөйлеу процесінде сөздің басқа сөздермен жасалып,
байланысқа түсуі, негізгі сөзге көмекші сөздің жалғануы арқылы, орын
тәртібі, интонация, т.б. аналитикалық, қатыстық тәсілдер арқылы да
қолданыла береді. Оны қатыстық грамматикалық мағына деп атау қажет.
Түсінікті болу үшін мына мысалды талдап көрейік. Мысалы, сәби таңертеннен
бері тоқтамай жылай берді. Бұл сөйлемде кездесетін сәби сөзін алатын
болсақ ол зат атауы яғни адам, атау септігі арқылы субстанттық, иелік
мағынасында жұмсалған, жылай берді қимылының иесі болып келеді, ІІІ-жақ
мағынасын білдіріп тұр. Ол-тапсырманы көп орындайды я болмаса мұғалімнен
тапсырманы алмадық деген екі сөйлемді салыстыратын болсақ, яғни сөйлемдегі
интонацияға назар аудару қажет. Әрине, бірінші сөйлемдегі ол дегенннің атау
септік тұлғасында тұрғаны белгілі. Я болмаса мына диалогта үйге деген
сөздің мағынасына назар аударайық:
- Қайда барасың?
- Үйге
- Үйге? Қашан?
Осы диалогқа қарап екінші үйге дегенге сұрау мағынасы тек интонация
арқылы берілгенін байқауымызға болады.
Сөйтіп, қатыстық грамматикалық мағына сөздердің сөйлемде атқаратын
қызметтерімен байланысты және көбіне контексте жұмсалады да, сөздерді
таптастыруда сөздердің синтаксистік қызметі принципіне негіз болады.
Сонымен қатар грамматикалық мағынаның грамматикалық форма деген ұғыммен
қатысын және грамматикалық категория деген ұғымының мағынасын, шеңберін
айқындауға негіз болатынын категориялық мағына көрсетсе, екінші жағынан,
кейде тек ол морфология саласымен шектеліп қана қоймай, синтаксиске де еніп
келетінін қатыстық грамматикалық мағына көрсетіп, морфология мен
синтаксистің арасын жақындастыра түсу жолында. Үшінші жағынан, жалпы
грамматикалық мағына жекелеген сөз топтарының семантикалық сипатын
айқындайды [5, 56-59].
Тілде қанша сөз болса, олардың әрқайсысының өзіне тән нақтылы
лексикалық мағынасы және, сонымен бірге, олардың өздеріне тән грамматикалық
мағынасы болады. Ол грамматикалық мағына, ең алдымен, жеке сөздің өз
тұлғасына байланысты болып келеді. Дегенмен, солай бола келе, сөздің
грамматикалық мағынасы әсіресе сөз бен сөздің, сөздер мен сөздердің ара
қатынастарынан жақсы аңғарылады. Мысалы, –Кәнеки, кәнеки, ортаны ашыңдар,
ығысыңдар! [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 37б] деген сөйлемде
кездесетін ашыңдар және ығысыңдар сөздерін алатын болса, олардың
әрқайсысының өздеріне тән, яғни өзіне қатысты нақтылы лексикалық мағынасы
болады. Атап айтсақ: олардың әрқайсысы белгілі бір іс-әрекетті, демек,
біріншісі –ашу мағынасында қолданылса, яғни қимыл мәнін білдіреді, ал
екіншісі – ығысу мағынасы, ол да қимыл мәнін білдіреді, екеуі де іс-қимылды
орындап тұр. Сондай-ақ, көрсетілген екі сөздің екеуінің де сол нақтылы
лексикалық мағыналарымен тікелей байланыспайтын, бірақ сол лексикалық
мағыналармен жарыса жүретін, екеуінің де бірдей бойынан пайда болатын,
екеуіне де бірдей ортақ жалпы мағыналар бар. Ол мағыналар: біріншіден, осы
аталған екі етістіктің екеуі де дәл осы сөйлемдерде қазіргі кезде істелініп
жатқан не болмаса істелініп отырған істі де емес, қазірге дейінгі істелініп
болған істі де емес, алдағы уақытта істелінбекші әрекетті білдіреді,
екіншіден, екеуіне де автор тыңдаушыларға яғни адамдарға жар салып, сол
етістіктер арқылы іске жұмылуға әрі бұйырып, әрі шақырып тұр; үшіншіден,
сөйлеуші (автор) өзін де, өзгелерді де (тыңдаушыларды) бір ұдай етіп екінші
жаққа топтап, көпше түрінде айтыған (сендер) ашыңдар, (сендер) ығысыңдар
деп тұтас қамти айтып отыр; төртіншіден, ол әрекетті істеу бір адамға емес,
көп адамға қаратылып айтылып тұр; бесіншіден, осы шақыру мағынасында
айтылған ұсыныстар есім сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
т.б.) арқылы емес, амал, іс-әрекетті білдіретін етістіктер арқылы айтылып
тұр; алтыншыдан, бұл сөздер осы сөйлемдерде баяндауыш болып қызметін
атқарады.
Міне жоғарыда талданған бұл екі сөздің екеуіне де тән осындай ортақ
мағыналарын жалпы грамматикалық мағыналар деп атаймыз. Осындай мағыналарды
жалпы грамматикалық мағыналар дейтін себебіміз ол: жоғарыда аталған
грамматикалық мағыналар осы екі етістіктің басында ғана емес, сол мағынада
және сол тұлғада жұмсалатын басқа да етістіктердің барлығында да болады.
Сөздің жалпы грамматикалық мағынасының, оны дұрыс анықтаудың
грамматика үшін маңызы зор болып келеді. Сөздердің грамматикалық мағыналары
дұрыс анықталмаса, олардың грамматикалық қасиеттерін тануда шалағайлық
болмақшы. Ал ондай шалағайлық, әдетте, сөздерді белгілі-белгілі
грамматикалық топтарға бөлуге де, ол топтың әрқайсысына тән грамматикалық
ерекшеліктерді дұрыс ашуға да айтарлықтай нұқсан келтіреді.
Грамматикалық мағынаның мағынасы, орны және өзгешеліктерді неғұрлым
кеңірек анықталса, солғұрлым тілдің жалпы грамматикалық құрылысының сыр-
сипаттары да молырақ ашылады. Мысалы: қағаз, орамал және орындық деген
сөздерді алатын болсақ, бұл үш сөзден нақты үш түрлі нәрсені түсінеміз.
Ондай түсініктер, әрине, - олардың нақтылы лексикалық мағыналарында жатыр.
Алайда, бұл мағыналардан заттардың сынын я санын, күйін я әрекетін
түсінбейміз, нағыз заттың өз аттарын, олай болса, грамматикалық тілде
айтқанда, зат есімдерді ұсынамыз. Бұл ұғым осы сөздердің грамматикалық
мағынасы болады. Бұл мағынада, олай болса, зат есім деп тану ұғымы, - осы
үш сөздің үшеуіне де және олардың басқа да сол сияқты заттық атауларға да
тән жалпылама ортақ мағына.
Оның бер жағында, бұл сөздердің қайсысында болса да көптік ұғым
кездеспейді, тек жекелік ұғымды ғана байқауға болады. Бұл ұғым да олардың
грамматикалық мағыналары болады. Сонымен қатар, қағаз, орамал және
орындық деген сөздерден сол нәрселердің белгілі біреуге, грамматика
тілімен айтқанда, - екінші жақтағы адамға тән (меншікті) я тәуелді екенін
аңғарамыз. Ал тәуелділікті білдіретін бұл мағына да жалпы грамматикалық
мағына болып есептеледі.Себебі бұл мағына да зат есім деп аталатын басқа
сөздердің бәріне де ортақ қасиет, мысалы: аяғын, аузын, шашын, дәптерін,
қарындашын деген зат есімдерді екінші (тыңдаушы) жаққа тәуелдеп қолдана
беруге болады. Бұл айтылғандардың үстіне осы жоғарыдағы үш сөздің де
сөйлемде бастауыш болып тұрған қызметін қоссақ, грамматикалық мағына деген
ұғымның мәні де зор,грамматикада алатын орны да үлкен, қарымы да кең екенін
аңғаруға әбден болады.
Сондай-ақ, сөздің нақтылы лексикалық мағынасына тікелей байланысты
болмағанымен, оның сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу
нәтижесінде туатын жалпы мағынасы грамматикалық мағына дейміз [6, 60-65].
Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы болады. Мұны
ажырату үшін, мына жағдайларды есте сақтау қажет: 1) сөздің лексикалық
мағынасы – оның басқа сөздермен грамматикалық қарым-қатынасқа түспей
тұрғандағы беретін мағынасы, ол негізінен заттың атын, құбылысты, белгілі
бір заттық ұғымды, заттың сындық белгісін, сапасын, дәмін, түсін, көлемін,
аумағын, мекенін, мезгілін, заттың қимылын, қалпын білдіреді немесе осы
мағыналарға нұсқайтын, солардың орнына жүретін сөздердің басқа сөзбен қарым-
қатынасқа түспей тұрғандағы мағынасы да лексикаық мағынаға жатады. Мысалы,
үй, түн, аспан, білезік, он бір, т.б. Мысалы үй+лер сөзіндегі көптік
мағына көптік жалғау арқылы беріліп тұр. (Жарық) аспанға (қарадым) дегенде
қарау қимылының нысаны мағынасын барыс септік жалғауы білдірген. Түнде
жоғалды деп алатын болсақ, уақыт мағынасын үстеу арқылы білуімізге болады.
Бұл мысалдардан шығатын қорытынды: грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық
мағынаның үстіне қосылады, грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз
өздігінен жеке тұрып қолданылмайды, лексикалық мағына нақты, шындық өмірге
қатысты болып келеді, ал грамматикалық мағына абстракты, дерексіз күйінде
кездеседі. Жалпы грамматикалық мағына- сөйлемдегі сөз атаулының құрамында
үнемі болатын, басқа грамматикалық мағыналармен бірге жарыса, қабаттаса
жүретін, қолданылу аясы кең мағына [7, 265-266].
1.2 Грамматикалық форма
Грамматикалық мағына әр түрлі тәсілдер арқылы беріледі. Грамматикалық
мағынаны білдіретін синтетикалық тәсілдің бір типі – грамматикалық
формалар. Яғни грамматикалық мағынаның бір түрі, атап айтқанда,
категориялық грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі.
Сөйтіп, грамматикалық формалар белгілі топтағы сөздердің қосымшалар,
грамматикалық тұлғалар (жұрнақ, жалғау) арқылы белгілі жүйелі парадигма
бойынша түрленуі болып табылады да, сол арқылы әр тұлғаға сай категориялық
грамматикалық мағына беріледі.
Осы уақытқа дейін жарық көрген еңбектерде, зерттеулерде грамматикалық
форманы анықтағанда грамматикалық мағынаны білдірудің сыртқы жағы,
грамматикалық тәсілі деп, грамматикалық мағынаны түр-түрге бөлмей,
грамматикалық форманың ішкі мазмұны ретінде қаралып келді.
Сөйтіп грамматикалық мағына мен грамматикалық форма деген ұғымдар
біреуі әрдайым бір нәрсенің ішкі жағы, мазмұны, екінші оның сыртқы жағы,
тұлғасы немесе сол мазмұнның іске асу, көріну тәсілі деп анықтап келдік.
Қандай грамматикалық мағына болса да, оның өзіне тән грамматикалық формасы
болады, керісінше қандай бір грамматикалық форма болса да, оның өзіне тән
грамматикалық мағысы болады. Грамматикалық мағынасы жоқ грамматикалық форма
болмайды, грамматикалық формасы жоқ грамматикалық мағына болмайды[2, 18].
Тілдегі мағына мен форма, соның ішінде грамматикалық мағына мен
грамматикалық форма бір-бірімен тығыз байланыста болады. Белгілі бір
грамматикалық формасы болған жағдайда ғана грамматикалық мағына жайында сөз
ете аламыз. Керісінше белгілі бір форманың грамматикалық форма ретінде
танылуы үшін, оның міндетті түрде грамматикалық мағынаны білдіруі қажет
[6, 16] – деген пікірлер осыған дәлел болып келеді. Бұл екі ұғымды осындай
балама мәнде, бір нәрсенің екі жағы дер түсіну тіпті де дұрыс емес, өйткені
олар әр уақытта бір-бірімен балама, сай бола бермейді. Лексикалық мағынаның
абстракцияланып, жалпылануы арқылы туындайтын жалпы грамматикалық мағына,
сонымен қатар аналитикалық тәсіл арқылы берілетін қатыстық грамматикалық
мағына ешбір грамматикалық формасыз-ақ беріледі. Мысалы, жер, құм, су, тау
және ана, ұл, ата сияқты сөздердегі жалпы заттық мағына, алғашқы топтағы
сөздерде жансыз заттар, соңғы топтағы сөздерде адамға байланысты
болғандықтан заттардың мағынасы грамматикалық мағыналар екендігінде ешбір
күмән жоқ. Дегенмен бұлардың ешқайсысы да ешбір грамматикалық форма арқылы
берілмеген. Сондықтан аналитикалық тәсілдің түрлері болып табылатын негізгі
сөздердің бір-бірімен тіркесуі, негізгі сөз бен көмекші сөздің тіркесуі
арқылы, сөздердің қосарлануы, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі мен дауыс
ырғағы, интонация, т.б. арқылы грамматикалық мағынаны білдіруде ешбір форма
жоқ. Сол себептен де грамматикалық форма арқылы грамматикалық мағынаның
берілуі дегенде жалпы граммматикалық мағына атаулы емес, грамматикалық
мағынаның бір түрі болып табылатын категориялық грамматикалық мағына
жайында ғана болу керек. Қазақ тілінде грамматикалық форма дегенге белгілі
бір грамматикалық топтағы сөздердің түрлену, өзгеру жүйесі болып табылатын
парадигмалық сипаттағы тұлғалары, форма тудырушы қосымшалары жатады. Себебі
олар, ең алдымен, белгілі бір грамматикалық мағына білдірумен байланысты,
екіншіден, грамматикалық мағына біреу ғана емес, бірнеше болуы мүмкін де,
түрлену жүйесіне байланысты әрі тектес, бір ыңғайлас, әрі өз ішінде бір-
біріне қарама-қайшы мәндегі грамматикалық мағыналардың бірлігінен тұрады
[5, 422].
Мысалы, Ойла, ботам! дегенде ойла етістігі бұйрық райдың екінші жақ
жекеше, анайы тұлғасында тұрғандығын байқауымызға болады, ол, бір жағынан,
белгілі форма, өзіне қатысты сөзбен байланысынан көрініп тұр; түбір тұлға
арқылы көрініп тұр, екінші жағынан, осы тұлғаның өзі белгілі түрлену
жүйесінің парадигмалық бірліктің жалпы бұйрық райдың, ал бұйрық райдың өзі
жалпы рай жүйесінің бір көрінісі болып табылады да, сол жүйенің әрі тектес,
бірыңғай, әрі одан ерекшелігі бар оған қарама-қайшы мәнді жасалады. Сол
себептен де бұйрық райдың жекеше, анайы екінші жағы мағынасымен формасы сол
жүйенің, біріншіден, екінші жақ жекеше, сыпайы және анайы, көпше, екінші
жағынан бірінші, үшінші жақтағы мағыналары мен тұлғалары арқылы
парадигмалық жүйе құрайды. Ал бұның өзі жалпы рай категориясының
парадигмалық жүйесі болып табылады. Сондай-ақ ботам зат атауы тұлғасы
жағынан тәуелдік жалғауының I жағы арқылы беріліп тұр, мағынасы жағынан зат
атауының объектісі мағынасында келіп, тәуелдік жалғау жүйесінің бір түрі
болып қызмет атқарады. Ал мұндай ерекшелікті ойла деген түбірден
кездестірмейміз. Сөздің негізгі түбірі ой+ла қосымшасы болып келеді. Бұл
жерде -ла парадигмалық жүйенің бір көрсеткіші ғана емес, тек грамматикалық
мән ғана үстеп тұрған жоқ, ол жаңа сөз жасап тұр, сондықтан ойла деген
етістіктегі жалпы грамматикалық мағына лексикалық мағынаның
абстракциялануы, жалпылануы арқылы туындаған. Сол себептен де қазақ тілінде
грамматикалық формаларға жалғаулар және форма тудыратын жұрнақтар жатады.
Грамматикалық форма, бір жағынан, сөздің сөйлеу процесінде түрлену
жүйесінің тұлғалық көрінісі болып саналса, екінші жағынан, белгілі мәндегі
грамматикалық мағынаны білдірудің жолы болып табылады. Демек, белгілі бір
грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық формалар жүйесі я болмаса
оның түрі арқылы жасалады. Мысалы, тәуелдік мағына (оңаша түрі) 1-жақта -
ым, -ім, -м, 2-жақта анайы-ың, -ің, -ң, сыпайы -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз, 3-
жақта -сы, -сі, -ы, -і тұлғалары арқылы беріледі. Міне осындай мәндегі
тұлға грамматикалық форма деп аталады.
Әрбір сөз сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түскенде белгілі
бір формада қолданылады. Сондай жағдайда ол (сөз) өзінің нақтылы лексикалық
мағынасынан басқа, бір немесе бірнеше жалпы грамматикалық мағынаны білдіре
береді және бере де алады. Дегенмен қандай бір грамматикалық мағына болса
да, әрбір тілдің грамматикалық құрылысына сәйкес жүйе-жүйе болып
қалыптасқан амал-тәсілдер арқылы беріледі. Мысалы, жоғарыда айтып өткендей
грамматикалық мағыналардың қай-қайсысы болса да, белгілі грамматикалық амал-
тәсілдер арқылы айтылған.
Белгілі бір жүйе бойынша қалыптасқан әрбір тілдің әр алуан тілдік амал-
тәсілдері грамматикалық формалар деп аталады.
Грамматикалық формалары жоқ тіл болмайды. Тіл-тілдің қай-қайсысының
болса да өзіне тән грамматикалық құрылысы болатындықтан, оның қайткенде де
өзіне тән грамматикалық формалары да болуы керек, себебі тілдің
грамматикалық құрылысы сол тілдегі сөздердің грамматикалық мағыналары мен
грамматикалық формаларының бірлігінен және солардың жинағынан құралады.
Сөздің грамматикалық мағыналары әр алуан тәсілдер арқылы беріледі,
демек, ондай грамматикалық тәсілдер грамматикалық мағынаны білдіруге
керекті дәнекер ретінде қызмет етеді [7, 61].
Сөздің грамматикалық мағынасы сол сөздің өзінің әр қилы түрлері
(формалары) арқылы да, немесе сол сөздің сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-
қатынастары арқылы да айтылуы мүмкін. Бірнеше мысал келтірейік:
Бетім барда бетіме кім шығар деп,
Кімі паңдау келеді, кімі тантық – деген сөйлемдердегі бетім және
бетіме сөздері мен кім және кімі сөздері өзара түбірлес, сонымен бірге
олардың тұлғаларында ұқсастық та, айырмашылық та бар. Алғашқы екі сөздің
бет деген түбірі, әрине, бір, сондай-ақ оған қосылған –і қосымшасы да бір.
Сондықтан олардың грамматикалық мағыналары да грамматикалық формалары да
бірдей: екеуі де – тәуелдік жалғауының 1-жақ қосымшасы жалғанған зат есім.
Ал екіншісіне сол ортақ форманың үстіне барыс септіктің – е жалғауы
жалғанып, ол қосымша арқылы жаңа грамматикалық мағына жалғанып тұр. Осы
айырмашылыққа қарай, бетім және бетіме сөздерінің грамматикалық
мағыналарында да, грамматикалық формаларында да ерекшелік бар. Бірі атау
формасында, екіншісі барыс септік формасында тұр. Олардың осыған орай
грамматикалық мағыналары да, қызметтері де басқа-басқа.
Бірінші сөйлемдегі кім және екінші, үшінші сөйлемдердегі кімі деген
сөздердің сыртқы формаларындағы өзгешелікке байланысты грамматикалық
мағыналарында да өздеріне тән айырмашылықтары бар.
Күндізгі жанжалды кек тұтпай, өзара келісім тауып бүгінгі түн бірге
отырыңдар. [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 42б] - Жарайды,-деп өзін
өзі жұбатқандай болып, -қашанғы ән айтпай қарап отырайық. [Б.Нұржекеұлы
Күтумен кешкен ғұмыр 45б]
Берілген сөйлемдерден отырыңдар және отырайық сөздерінің өзара (екеу
ара) негіздері бір болғанымен, қосымшалары басқа-басқа. Ол қосымшалар – сол
сөздің әрқайсысының грамматикалық формалары. Грамматикалық формаларының
басқа-басқа болуына байланысты, бұл сөздердің өзге сөздермен әр алуан қарым-
қатынасқа түсуінен туатын грамматикалық мағыналары да бір-бірінен, әрине,
өзгешерек.
Бұл мысалдардың барлығында да грамматикалық мағыналар бір сөздің әр
түрлі формалары (морфологиялық түрлері) арқылы, демек, бір сөздің өзінің әр
түрлі грамматикалық формалары арқылы айтылып тұр. Өйткені ауылға және
ауылының дегендер ауыл сөзінің түрленген формалары болса, кешке және көшті
дегендер – көш сөзінің өзгерген әр алуан грамматикалық формалары.
Грамматикалық мағына негізгі сөздерге шылау сөздердің селбесуі арқылы
да туады. Мысалы: – Апам қызық, ондай өтірікті айту үшін жүректің түгі
керек шығар [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 154б]; Әлім жетпесе,
амалым жоқ, әйтпесе ешкімге есе жібергім жоқ, Қарабек үшін қан төгуге
барамын [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 110б] деген сөйлемдердегі үшін
шылауы өздерінен бұрынғы сөздерге (айту, Қарабек) қосымша грамматикалық
мағына үстеп, оларды кейінгі сөздерге жалғастыруға дәнекер болып тұр. Бұл
арада үшін шылауының орнына айтуға, Қарабекке деп айтып, барыс септік
жалғауын қолдануға болады. Бұдан үшін шылауының мағынасы дәлме-дәл
болмағынымен, барыс септіктің мағынасына жақын екенін көруге болады. Осы
себептен бұл сөздерді я үшін шылауынсыз, я барыс септік жалғауынсыз
қолдансақ, бұл сөйлемдердегі сөздердің өзара байланысы да бұзылады,
мағыналарын түсінуге де нұқсан келеді.
Атақ-беделі өскен сайын дүние-дәулеттің орны тез толатынын әлдеқашан
түсініп үлгергендіктен, қажы ешқашан қажетті шығын, керекті мал сойысқа
пітналық жасап шыжылдамайды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 34б];
Қара жердің қойнына күн сайын жақындар бара жатқанымда, тәңірімнің сені
жолықтырғанына да тәубә, - деп, Әтікені баласынша еркелетіп тізесінен
қағып-қағып қойған-ды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 4б] берілген
сөйлемдердегі сайын шылауының да белгілі грамматикалық мағынаны білдіруге
себепкер болып, грамматикалық форма ретінде қызмет атқарып тұрғанын байқау
қиын емес. Бұл сөйлемдердегі өскен сайын, күн сайын деген селбескен
сөздердің беретін мағыналары дәл бірдей болмағанымен, әр өскенде, әр күнде
(әр күні) деген формалар арқылы айтуға болады. Бірақ еш уақытта да ондай
сөйлемдерді сайын шылауын алып тастап қолдана салуға болмайды.
Кәсіп іздеген қайықшылар ол діңгектегі жұмыртқаны қайық-қайық қып
тасып шығарса да, тауыса алмайды деген сөйлемдегі қайықшылар және қайық-
қайық сөздерінің бастапқы түбірі де, нақтылы лексикалық мағынасы да бір
екені шексіз. Бірақ бұл текстегі сол сөздердің формалары мен грамматикалық
мағыналары басқа-басқа. Ең алдымен, қайықшылар деген сөзді алсақ, оған
қосылған алғашқы -шы қосымшасы бастапқы қайық деген зат есімнен қайықшы
деген туынды зат есім жасауға дәнекер болса, онан соңғы -лар қосымшасы
қайықшы біреу емес, әлденешеу (көп) екенін білдіретін форма ретінде қызмет
атқарып тұр.
Ал сол түбірдің екі рет қайталанған қайық-қайық деген түрі әлденеше
қайықпен (я көп қайықпен) әлденеше рет тасып шығарса дегенгі мағынамен пара-
пар мағынаны білдіреді.
Бұл жоғарыдағы мысалға Сондай-сондай жайлардан сыр түйіп, Әтіке өз
жөнін, ата-тегін тәптіштеп тарататын; бүкіл ел-жұртын, жер-суын егжей-
тегжейлі таныстыратын ұзақ өлең құрастырып алды, дауыс ашарға ыңғайлап,
оған жеңіл айтылатын ән де шығарды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр
13б]; Жұрттың аузында жаман-жаман сөздер жүр еді, жаңа осында ән шырқап
келе жатқаныңды естіп, өсек сөздің өтірік боп шыққанына қуаныстық
[Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 30б]; Шоқ-шоқ қияқ шөп пен қалақ
жапырақты қурайлар, самсаған сары ала гүлдер мен ойдым-ойдым арша-
тобылғылар, алыстан қарасаң, қалың бетегенің бетіне жүргізген ойу-
өрнектерден аумайды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 20б] деген
сөйлемдердегі сондай-сондай, жаман-жаман, шоқ-шоқ, ойдым-ойдым деген
қосарланған сөздердің мағыналары мен формалары да жоғарыда айтылған
пікірдің дұрыстығын қуаттайды.
Сөз тек осы жоғарыдағыдай, бастапқы формасында қосарланып қана я тек
сол формада тұрып қана қолданылып қоймайды, басқа да формаларда қосарлана
да, қолданыла да береді. Мысалы:
Сондай-сондайды құлағына неге құйа бермейсің қызынның? [Б.Нұржекеұлы
Күтумен кешкен ғұмыр 150б]; Өзді-өзі тұспалдасқан болып, біріне-бірі
ыңғай көрсетті де мелшиіп отырып қалды [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр
185б] Саврасовтың сөзін қазақ тіліне Тұрлыбек сыр білдірместен сөзбе-сөз
түгел аударып шықты [Б.Нұржекеұлы Күтумен кешкен ғұмыр 169б]; Үш үлкен
үйді-үйге, төрт-бес отау үйді-үйлерге, төрт-бес ақсақал адамдарға, қартаң
әйелдерге деп алған сыйлығым бар деген сөйлемдерде сондай-сондайды, өзді-
өзі, біріне-бірі, сөзбе-сөз, үйді-үйге, үйді-үйлерге деген қос сөздер бар.
Бұлардың ішінен үйді-үйге, үйді-үйлеріне деген сөздер түрленіп қосарланып
үстіне бастапқы түрлерінен өзгеріп басқа формаларда қолданылып тұр. Бірінші
сөйлемдегі үйге түріндегі жалаң сөз бен екінші сөйлемдегі үйді-үйге
түріндегі қос сөздің формаларында қандайлық өзгешелік болса, олардың
араларындағы мағыналарында да сондайлық айырмашылық бар. Сол сияқты үшінші
сөйлемдегі үйді-үйлеріне деген қос сөздің формасы да, мағынасы да, әрине,
үйге және үйді-үйге сөздерінен өзгешерек. Ол өзгешелік сол үш сөзде де
кездесетін барыс септік жалғаудың формасына байланысты емес, бұл жағынан
олар формалас. Ал өзгешелік ең әуелі, жалаң форманың (үйге және үйді-үйге
дегендерді салыстырыңыз) араларындағы, одан соң, жекеше форма мен көпше
форманың араларындағы (үйді-үйге және және үйді-үйлерге дегендерді
салыстырыңыздар) сыртқы айырмашылықтарға байланысты. Әрине, қосарланған
соңғы екі сөздің өзара жай формасы мен тәуелдеулі формасының арасындағы
(үйді-үйге және үйді-үйіне дегендерді салыстырыңыздар) ерекшелікке сәйкес
мағыналық та ерекшеліктері барлығы естен шықпасқа тиіс.
Сөйтіп бұл мысалдардан мынадай қорытындылар шығады:
Біріншіден, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану – тіліміздің
грамматикалық құрылысына тән әрі үйреншікті, әрі құнарлы грамматикалық
тәсілдің бірі, екіншіден, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану арқылы да
тиісті грамматикалық мағыналар жасалады; үшіншіден, сөзді қайталап
(қосарлап) қолдану тәсілі белгілі грамматикалық мағыналардың грамматикалық
сыртқы формасы ретінде жұмасалады.
Тілімізде өзіне тән нақтылы лексикалық та, дербес грамматикалық та
мағынасы бар бір алуан сөздер белгілі бір тіркестерде негізгі сөзге тек
қана үстеме грамматикалық мағына жасайтын дәнекер сөздер ретінде
жұмсалады. Мысалы: Абайдың мына бір өлеңін алайық:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz