Темірлан ЖШС мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шаруашылық субьектісінің қаржылық есеп беруінің теориялық негізі 5
1.1Қаржылық талдаудың рөлі 5
1.2Зерттеу әдістемесі 10
2 Темірлан ЖШС мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға 16
беру
2.1Кәсіпорынның актив құрылымы және құрамын және олардың 16
қалыптасу көздерін талдау
2.2Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін 23
талдау
2.3Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің қаржылық 32
нәтижесін талдау
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша ұсыныстар 39
3.1Қаржылық талдау басқару шешімдерін қабылдау негізі ретінде 39
3.2Кәсіпорынның тиімділігін арттыру жолдары 43
Қорытынды 49
Қолданылған әдебиеттер тізімі 51
Кіріспе
Барлық елдер сияқты Қазақстан Республикасында экономиканың нарықтық
қатынастарына өтуімен кәсіпорынның дербестігі, олардың экономикалық және
заңдылық жауапкершілігі артады.
Қазіргі экономикалық дағдарыстың пайда болуының ең бір сипаты болып
еліміздегі іскерлік белсенділіктің жалпы азаюы табылады, ол кәсіпорынның
болып жатқан өзгерістерге тез бейімдей алмауына, қармағындағы ресурстарды
мақсатына жұмсай алмуына байланысты.
Сонымен бірге экономикалық дағдарыс тек қана шегін емес, кәсіпорын
және экономиканың дамуына күш беруі мүмкін. Дағдарыс жағдайында өндіріс
шығынын қысқарту, пайда көбеюі, жаңа техникалық негізінде капиталды жаңарту
туындайды.
Пайданы алу мүмкіншілігі жаңашылдыққа ұмтылуға, материалдар, өнім,
жаңа технологияны игеруге, тәуекелге баруға ынталандырады.
Пайданы алу және ынталану өндіріс шығынын үнемдеуге, тұтынушыға
қажетті өнім өндірісінің көлемін көбейтуге тауар өндірушілерді бейімдейді.
Қазіргі жағдайда қызметін тиімді қамтамасыз ету үшін жетекшіге өз
кәсіпорынның қаржылқ экономикалық жағдайын және серіктестері мен
бәсекелестерінің іскерлік белсенділігін дұрыс бағалай білгені жөн.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның ең бір нәтижелі және
тұрақты негізі болып табылады. Ол іскерлік белсенділік пен сенімділіктің
маңызды сипаттамасы болып табылады, іскерлік бірлестікте әлеуеттілігін,
бәсекеқабілеттілігін анықтайды, оның серіктестері мен кәсіпорынның өзінің
экономикалық мүдделері қаншалықты қандай дәрежеде болатынын бағалайды.
Біліктенген экономист, бухгалтер қазіргі экономикалық зерттеулердің
әдістерін, шаруашылқ қызметінің нәтижесін жан жақты талдауды жақсы және
терең меңгеруі керек.
Жұмыстың өзектілігі оперативтік қаржылық жұмысы үшін де, инвестиция
облысында стратгиялық шешім қабылдау үшін де, ең маңызды болғаны жөн.
Кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын талдаудың мәнін бағалау
өте күрделі, өйткені ол кәсіпорынның қаржылық саясаты өңделетін база болып
табылады.
Сондықтан, кәсіпорынның қаржылық қызметін талдау немесе бағалаудың
мәні зор екені байқалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның қызметін, оның туындаған
қаржылық жағдайын, оны жүзеге асыру барысындағы жағымды қаржылық нәтижесін
қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар жүйесін өңдеуді зерттеуден тұрады.
Қойылған мақсатына жетуде келесідегідей есептері қарастырылған:
- Кәсіпорын қызметінің теориялық қалыптасу негізі;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру және негізгі
кемшіліктерін айқындау;
- Кәсіпорынынң қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс шараларды
айқындау.
Зерттеу обьектісі болып Темірлан АҚ табылады.
Зерттеу пәні зерттеу обьектісінің қаржылық нәтижесін талдау болады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында зерттеудің әр түрлі әдістері
қоданылды: монографиялық, салыстыру, тік және көлденең талдау, жоспарлау
және т.б.
Жұмысты жазу үшін кәсіпорынның бухгалтерлік балансы, кіріс және шығыс
жөніндегі есебі, ғылыми әдістемелік және басылымдар пайдаланылды.
1 Шаруашылық субьектісінің қаржылық есеп беруінің теориялық негізі
1.1 Қаржылық талдаудың рөлі
Қаржылық есептілік талдау - мақсаты кәсіпорынның ағымдағы және өткен
қаржылық жағдайын және жұмысын бағалау болып табылады, ал негізгі мақсаты
кәсіпорынның болашақ жағдайларын бағалау мен болжамдарды анықтау болып
табылатын процесс.
Кәсіпорынның жақсы қызмет етуін қамтамасыз ету үшін басқарушылық
кадрларының, ең бастысы өз кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен қолданыстағы
және болашақ контрагенттерінің жағдайын шынайы бағалау.
Ол үшін :
- Практикада компанияның қаржылық жағдайын әдіснамалық бағалауды
жүргізе алатын, кажетті дағдысы бар қызметкерлер
- тиісті ақпараттық қолдаудың болуы .
Қаржылық талдаудың нәтижелері белгілі бір немесе өзгеше шешімді
қабылдау үшін жалғыз өлшемі ретінде болмауы тиіс .
Талдау нәтижелері интелект , логика мен шешім қабылдаушы адамның
тәжирибесіне негізделген материалдық негіз шешімдері болып табылады.
Сонымен қатар, кейбір жағдайларда материалдық емес компоненттер іргелі
маңызы болуы мүмкін.
Компания басшылығы, оның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіруге,
оның табыстылығы мен келешектеріне, компанияның барлық бағыттарына әсер
етуі керек.
Қаржылық талдау құрамы.
Каржылық талдау – бұл кәсіпорынның экономикалық қызметінің толық
талдауының бір бөлігі болып табылады және екі бөлімнен тұрады :
- қаржылық талдау
- өндірістік басқару талдауы .
Сыртқы қаржылық талдау негізінен қоғамдық есептілік бойынша жүзеге
асырылады :
- рентабелдіктің салыстырмалы көрсеткіштер талдауы
- абсолютті пайда көрсеткіштерін талдау
- қарыз капиталын пайдалану тиімділігін талдау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын экономикалық диагностикалау
- эмитенттердің рейтингтік бағалау және т.б.
Каржылық есептілік негізінде қаржылық талдау жүргізу классикалық
талдау әдісі деп аталады [1].
Ішкі шаруашылық қаржылық талдау ақпарат көзі ретінде жүйелік
бухгатерлік есеп, өндірудің техникалық дайындық деңгейі туралы
мәліметтер, жоспарлы және нормативті ақпараттарды қолданады .
Ішкі шаруашылық каржылық талдау негізгі мазмұны кәсіпорынды
басқаруға қатысы бар аспектілермен толықтырылады: шығындардың өзара
қарым-қатынас талдауы, айналым және пайда.
Басқарушылық талдау жүйесінде басқарушылық өндірістік есеп
деректерін тарту арқылы қаржылық талдауды тереңдету мүмкіндігі бар, яғни
ол экономикалық тиімділіктің кешенді талдауын және шаруашылық қызметтің
бағалауын жүргізуге болады .
Қаржылық және өндірістік талдау бизнес-жоспарларды негіздеу мен
маркетинг жүйесіндегі олардың іске асырылуына мониторинг жүргізумен өзара
байланысты, яғни бұл нарыққа бағытталған өндірісті басқару жүйесі,
өнімдерді өткізу, жұмыстар және қызметтер.
Басқарушылық талдау ерекшеліктері болып табылады :
- талдау нәтижелерінің өз басшылығына бағытталуы;
- талдау үшін барлық ақпарат көздерін пайдалану
- кәсіпорын қызметінің барлық барлық аспектілерін қарастыру
- талдаудың нәтижелерінің коммерциялық құпияны сақтау мақсатында
максималды түрде жабық болуы .
Сыртқы қаржылық талдау ерекшеліктері :
- талдау субъектілерінің мен кәсіпорын жұмысының ақпаратымен
қолданушыларының көптігі
- талдау субъектілерінің мақсаттары мен мүдделерінің түрлілігі
- талдаудың типтік әдістері , есеп стандарттары мен есептің болуы .
- ақпараттың ашықтығына бағыттану ;
- алдыңғы фактор салдарынан талдау мақсаттарының шектелуі
- кәсіпорынның қызметі туралы ақпаратты пайдаланушыларға талдау
нәтижелердің максималды ашық болуы.
Қаржылық талдаудың басты мақсаты болып кәсіпорынның қаржылық жағдайы
туралы объективті және дәл бейнесін көрсететін, оның пайдасы мен
залалдары, дебиторлар мен кредиторлар есебі кезінде активтері мен
пассивтер құрылымының өзгерісін есептеу болып табылады.
Сонымен қоса қаржы менеджерді ағымдағы кәсіпорынның жай-күйі туралы
ғана емес, оның жақын және алыс болшағының мәртебесіне мүдделі болуы
мүмкін.
Баламалы қаржылық талдауды мақсаттарын тек уақыт шекараларымен ғана
анықталмайды .
Олар қаржылық талдау субъектілерінен, яғни қаржылық ақпаратпен
нақты қолданушыдан тәуелді болады .
Өзара байланысты аналитикалық міндеттерді нақты жиынтығын шешу арқылы
талдау мақсаттарына қол жеткізіледі.
Аналитикалық міндеті өзінен ұйымдық , ақпараттық техникалық және
әдістемелік талдау жүргізулері ескере отырып талдаудың нақты мақсатын
анықтау.
Сайып келгенде басты фактор болып бастапқы ақпарат мөлшері мен сапасы
болып табылады. Кезеңді бухгалтерлік және кәсіпорын қаржылық есебі – бұл
кәсіпорында бухгалтерлік қадамдар барысында өндірілген ақпарат екенін
ескері керек .
Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық субъектінің қызметі
жұмыс істеу нәтижелерінде мүдделі болған нарықтық қатынастардың кең ауқымды
қатысушыларының көңіл заты болып табылады.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық қызметінің ең маңызды
сипаттамасы.
Ол іскерлік ынтымақтастықтағы әлеуетті, бәсекеге қабілеттілікті
анықтайды, кәсіпорынның экономикалық мүдделердің және оның қаржылық және
өндірістік қатынастағы серіктестердің қандай дәрежеде кепілденгенін
бағалайды.
Қаржылық талдау, жалпы экономикалық талдаудан шаруашылық жүргізуші
субъектінің әрбір қызметіне елеулі әсер ететін қаржылық талдау ғылымына –
өзіндік білім облысына шығарылды.
Қаржылық талдау дербес ғылым ретінде қоғамның экономикалық дамуының
объективті заңдар әсерінен пайда болды.
Қаржылық талдаудың теориясын жетілдіру, бірінші кезекте, олардың
қаржылық жай-күйін жақсарту үшін кәсіпорындарға оңтайлы және прогрессивті
шешімдерді қабылдаудың сенімді құралы қажеттігімен негізделген.
Кәсіпорынды табысты басқарудың маңызды шарттарының бірі – оның
қаржылық жағдайын талдау, өйткені кәсіпкерлік қызметінің кез келген
саласындағы қызметтің нәтижелері қаржы ресурстарын пайдаланудың болуы мен
тиімділігіне тәуелді [1].
Нарықтық экономика жағдайында қаржы туралы қамқорлық әрбір кәсіпорын
қызметінің маңызды элементі болып табылады. Қаржыны тиімді басқару үшін,
кәсіпорын капиталының табыстылық деңгейін болжау, кәсіпорынның және оларға
әсер етуші факторлардың қаржылық жағдайын кешенді жүйелі зерттеу негізгі
мазмұны болып табылатын қаржылық талдауды жүйелі түрде жүргізу қажет.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорын, капиталдың икемді
құрылымымен ие болуы тиіс және төлем қабілеттілігін сақтау және қалыпты
жұмыс істеу үшін жағдай жасау мақсатында шығыстардан табысты әрдайым
арттыруды қамтамасыз ететіндей оның қозғалысын ұйымдастыра білуі тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мәні өндіріс және өнімді сатуға
шығындарының, негізгі қорлардың жағдайы және пайдалануы, тиімділікті
бағалау, кәсіпорын қызметінің өндірістік және экономикалық нәтижелерін
талдау болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау қажет:
- оның қаржылық жағдайына ықпал ететін факторларды анықтау үшін;
- қаржылық жағдай көрсеткіштерінің өзгерістерін анықтау үшін;
- қаржылық жағдайының сандық және сапалы өзгерістерін бағалау үшін;
- белгілі бір уақытта кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін;
- кәсіпорынның қаржылық жағдай өзгерістерінің үрдістерін анықтау үшін.
Сондықтан қаржылық жағдайының талдауы кәсіпорынды басқарудың елеулі
элементі болып табылады.
Нарықтық экономикада кәсіпорынның қаржылық жағдайы, шын мәнінде, тек
жұмыскерлерді ғана емес, экономикалық қызмет бойынша серіктестерді,
мемлекеттік, қаржылық, салық органдарын қызықтыратын оның қызметінің соңғы
нәтижелерін көрсетеді.
Іс -жүзінде қаржылық есептердің барлық пайдаланушылары өз мүдделерін
оңтайландыру бойынша шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау әдістерін пайдаланады.
Ең жалпы түрде, қаржылық талдау бухгалтерлік есеп және басқа да кейбір
ақпарат түрлерінің мәліметтері бойынша (ұйымдық-құқықтық, нормативтік-
анықтамалық, статистикалық және т. б.) объективті және субъективті
факторлардың әсерінен қалыптасатын қызметінің қаржы нәтижелері және
кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шаруашылық процестерінің зерттеу
тәсілдер жүйесін білдіреді.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдаудың маңызы бағалау
қиын, себебі кәсіпорынның қаржы саясатының әзірлеуі сол негізде құрылатын
базасы болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық саясатының стратегиялық міндеттері:
- кәсіпорынның пайдасын барынша арттыру;
- капитал құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның қатысушылары үшін, сонымен қатар, меншік иелері
(құрылтайшылар), инвесторлар, кредиторлар үшін кәсіпорынның қаржы -
экономикалық жағдайын ашықтыққа қол жеткізу;
- кәсіпорынмен басқарудың тиімді механизмін құру;
кәсіпорынмен қаржы қаражатын тартудың нарықтық механизмдерін
пайдалануы болып табылады.
Кәсіпорынның даму стратегияның басты мақсаты - барлық ресурстарды
(материалдық, қаржылық, еңбек, жер, интеллектуалдық) тиімді бөлу және
пайдалануға негізделген нарықта тұрақты жағдайы. Бұл ретте ресурстарды
басқарудың жетекші әдісі шаруашылық қызметтің нәтижелерін болжау және
аналитикалық бағалаудың әдісі болып табылады.
Технологиялар, қаржы, өткізу, инвестициялар мен өндірісті жаңарту
саласындағы тиімді және нәтижелі шешімдерді қабылдау үшін басқарушы
қызметкерге кәсіпорынның қаржылық жағдайы ағымдағы тұрақты және үздіксіз
мониторинг қажет.
Қаржы-экономикалық күйін талдау, қолда бар ресурстармен басқарудың
неғұрлым күрделі мәселелерін бөлуге мүмкіндік беретін, осылайша,
қажеттіліктері мен қалыптасқан нарықтың мүмкіндіктерімен ұйымның мақсаттар
мен ресурстарына сәйкес жүргізу бойынша күш-жігер барынша азайту және
шаруашылық жағдайының жылдам күйін көрсететін ағымдағы жағдайын бағалау
тиімді тәсілдерінің бірі болып табылады.
Бұл үшін қаржылық есептілік интерпретациялаудың және бағалау, талдау,
іріктеудің нәтижесі болып табылатын тиісті мәселелері бойынша тұрақты
іскерлік хабардар қажет.
Нарықтық қатынастар жағдайында тек қана кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдауының рөлі зор.
Бұл ортақ иеленушілер (акционерлер), қызметкерлер, банк және
кредиторлар алдында өзінің өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне
толық жауапты болуымен және кәсіпорын дербестік алауымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл өзінің борыштық міндеттемелерін
өтеу қабілетін көрсететін көрсеткіштердің жиынтығы. Қаржылық қызмет
қалыптастыру, қозғалыс және кәсіпорынның мүліктің сақталуын қамтамасыз ету,
оның пайдаланылуын бақылау процесстерін қамтиды.
Қаржылық күйі кәсіпорынның қаржылық қарым-қатынастар жүйесінің барлық
элементтерінің өзара іс-қимыл нәтижесі болып табылады және сондықтан,
өндірістік-шаруашылық факторлардың жиынтығымен анықталады.
Қаржылық жағдай - бұл мемлекет және басқа да шаруашылық субъектілері
алдында міндеттемелерді орындау, қаржылық бәсеке қабілеттілігі (яғни, төлем
қабілеттілігі, несиеге қабілеттілігі) сипаттамасы, кәсіпорынның қаржы
ресурстарының орналасуы, пайдалануы және бар болуын көрсететін көрсеткіштер
жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік.
Қаржылық жағдайын талдау қандай нақты бағыттар бойынша жұмысты жүргізу
керектігін көрсетеді, кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы ең маңызды
аспектілері және ең әлсіз позицияларын анықтауға мүмкіндік береді.
Қаржылық жағдайын бағалау бағдарламалық, техникалық және кадрлық
қамтамасыз ету қолда бар ақпаратты талдау мақсатына байланысты егжей-
тегжейін ашу әр түрлі дәрежеде орындалуы мүмкін.
Неғұрлым орынды, экспресс - талдау рәсімдерін және тереңдетілген
қаржылық жағдайын талдауын бөлу болып табылады[2].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны және орындалу реттілігі
1-суретте көрсетілген.
Қаржылық талдау бағалауға мүмкіндік береді:
- шаруашылық жүргізуші субъектінің мүліктік жағдайын;
- ағымдағы қызметі үшін және ұзақ мерзімді инвестициялар үшін
капиталдың жеткіліктілігін;
- қаржылық нәтижелерін қалыптастыру саясаты дәлелділігін, соның
ішінде, пайданы бөлу және пайдалану;
- кәсіпорын айналымына инвестицияларды тарту мақсаттылығын;
банкроттықты болдырмау мақсатында дағдарыс алдындағы жағдайдағы
диагностиканың аналитикалық мүмкіндігін.
Кәсіпорынның қаржылық талдауының орындалуы кезінде шешілетін
міндеттердің арасында бірінші кезектегілерді бөлеміз.
Сурет 1- Кәсіпорынның қаржылық күйін талдаудың орындалу реттілігі және
мазмұны
Біріншіден, материалдық-заттай және қаржы ресурстар қозғалысы
арасындағы теңгерімділік дәрежесі анықталады; қолайлы қаржылық тұрақтылық
қолдау кезіндегі, қаржылық нәтижелерін арттыруға бағытталған экономикалық
айналымдарының процесінде меншікті және қарыз капиталының ағымдары
бағаланады.
Екіншіден, капитал құрылымын сақтау және оңтайландыру үшін, қаржылық
және ақша қаражатын пайдалану дұрыстығы бағаланады.
Үшіншіден, кәсіпорынның қаржы ағымдарын жасау дұрыстығы, қаржылық және
материалдық ресурстардың жұмсау нормаларын және нормативтерін қадағалау,
өндірістік және жабдықтаушы - өткізу шығындарын жүзеге асыру мақсаттылығы
бақыланады.
1. 2 Зерттеу әдістемесі
Айтарлықтай соңғы уақытта кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
жүргізу бойынша сапасы өсуде. Талдамалық жазба сауатты құрастырылуы сирек,
кәсіпорынның жан-жақты сипаттайтын қызметін айқындайтын, оның негізгі
мәселелері және оларды ықтимал шешу тәсілдері.
Қазіргі уақыттағы кәсіпорын қызмет әдістерін талдауы көптеген оның
қаржылық жай-күйін қайталайды және бір-бірін толықтырады, кешенді немесе
жеке байланысты нақты мақсаттар мен міндеттерді, ақпараттық базаны, қолда
бар талдауда оларды пайдалануы мүмкін.
90-шы жылдардың басында В.Ф. Палием ұсынған кеңінен пайдаланылған
әдістемесі. Алайда бүгінгі күні бұл әдістеме қойылатын барлық талдау
талаптарына қанағаттандырмайды.
Біріншіден, 1992 жылдан бастап ақпараттық негіз талдауы айтарлықтай
өзгерді, өйткені нысан балансы өзгертілген.
Екіншіден, нормативтік база, В.Ф. Палия әдістемесінде жаңа
экономикалық жағдайларға және ең алдымен жоғары қарқынды инфляциямен енді
қанағаттандырмайды.
Үшіншіден, жеткілікті дәрежеде компьютерлік өңдеуді және икемсіз сипаты бар
нашар қалыптастырылған.
Тұтастай алғанда, олар әрі қарай дамыту алдыңғы әдістемелер:
1) Көп рәсімделген алгоритмдік құрылымдық сипаты мен көбінесе барлық есеп
айырысу компьютерлендіруде бейімделген.
2) Оларға бірнеше өзге де нормативтік базасы кәсіпорын төлем
қабілеттілігін бағалау кезінде қолданылады.
3) Пайдаланушыларға кең ауқымды бағытталған.
4) Қаржылық жай-күйін бағалау кезінде ішінара қолданылады.
5) Қаржылық коэффициенттерді өзара байланыстаратын әр түрлі модельдер
қолданылады, мүмкін болған жағдайда динамикасының түрлі қаржы
көрсеткіштердің (факторлардың) зерттеуге өзгеру сипат көрсеткіші;
6) неғұрлым егжей-тегжейлі талдау, пайданың өнімді өткізуден баланстық
пайда;
7) қаржылық жағдайды талдаудан басқа іскерлік белсенділік талдау
әдістемесі қарастырылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау деректері бойынша бухгалтерлік
есебінің орындалуы мүмкін нақтылау дәрежесі әртүрлі алға қойған
мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі факторлардың ақпараттық, уақытша,
әдістемелік және техникалық қамтамасыз етуіне байланысты.
Логика аналитикалық жұмыс жүргізуді кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау түрінде көздейді:
-қаржылық жай-күйін экспресс- талдау;
-қаржылық жай-күйін егжей-тегжейлі талдау.
Экспресс-талдау мақсаты көрнекі және қарапайым бағалау және қаржылық
әл-шаруашылық субъектісінің даму динамикасы болып табылады.
В. В. Ковалев, экспресс-талдау үш кезеңде орындауға болады деп
есептейді: дайындық кезеңі, қаржылық есепті алдын ала шолу, экономикалық
оқу және есептілікті талдау.
Бірінші кезең мақсаты-қаржылық есептілікті шешім қабылдау орындылығы
туралы талдау және оның оқу дайындығы. Бұл жерде көрнекі және жай есеп
тексеру бойынша есеп формальды белгілері және мәні бойынша жүргізіледі:
қажетті барлық нысандар мен қосымшалардың болуы анықталады, деректемелер
мен қойылған қолдар, барлық есеп беру формалары дұрыстығы мен анықтығы
тексеріледі; баланс валютасы мен барлық аралық жиынтықтар тексеріледі[3].
Екінші кезең мақсаты – жазба балансы түсіндірмесімен таныстыру. Бұл
жұмыс жағдайын есепті кезеңде бағалау үшін, үрдістерді анықтау қызметінің
негізгі көрсеткіштерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектінің
сапалық өзгерістер мүліктік және қаржылық жағдайы.
Үшінші кезеңде –экспресс-талдауда негізгісі; оның мақсаты –шаруашылық
қызметінің нәтижелерін және объектінің қаржылық жай-күйін жалпылама
бағалау. Осындай талдауды сол немесе өзге дәрежеде нақтылауда әр түрлі
пайдаланушылардың мүддесі үшін.
В. В. Ковалев экспресс – талдау қаржылық жай-күйін жоғарыда баяндалған
әдістемесін өткізуді ұсынады. Экспресс-талдау аяқталу шығару орындылығы
туралы немесе одан әрі тереңдетілген және егжей-тегжейлі талдау қаржылық
нәтижелері мен қаржылық жағдайына мүмкін.
Егжей-тегжейлі қаржылық талдаудың мақсаты - мүліктің егжей-тегжейлі
сипаттамасы және экономикалық ұйымның қаржылық жағдайы, есепті кезеңде
көрсетілетін қызметі, сондай-ақ, келешекте субъектінің даму мүмкіндіктері.
Экспресс-талдау ол жекелеген рәсімдерін нақтылайды, толықтырады және
кеңейтеді.Бұл ретте нақтылау дәрежесі ниетіне байланысты талдау.
В.В. Ковалев келесі кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызмет бағдарламасына
тереңдетілген талдауды ұсынады:
1. Шаруашылық субъектінің экономикалық және қаржылық жағдайын алдын
ала шолу:
- қаржылық-шаруашылық қызметінің жалпы бағыттағы сипаттамасы;
2.Шаруашылық субъектісінің экономикалық әуелет бағалау және талдау:
- мүліктік жағдайын бағалау;
- аналитикалық баланс-нетто құру;
- тік талдау балансы
- көлденең талдау балансы;
- мүліктік жағдай сапалық өзгерістерін талдау;
- қаржылық ережелерін бағалау;
- өтімділік бағасы;
- қаржылық тұрақтылықтың бағасы.
3. Бағалау және қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелігін талдау,
шаруашылық субъектісін бағалау: негізгі қызмет.
Блок талдауының келесі әдістемесі: жалпы қаржылық жағдайын бағалау
және оның есепті кезеңдегі өзгерістер, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау, баланс өтімділігін талдау, кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және
іскерлік белсенділігін талдау. Қаржылық жағдайын бағалау және оның кезең
бойынша салыстырмалы анатикалық баланс өзгерістері,сондай-ақ бастапқы
пунктталдау қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін құрайды,қаржылық жағдайын
талдауының қорытынды блоктың дамуы.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның құрамдас элементтері әдістемесін
кешенді салыстырмалы рейтингтік бағалау болып табылады:
- жинау және кезеңді уақытта бастапқы ақпаратты бағаланатын аналитикалық
өңдеу;
- негіздеу көрсеткіштер жүйесі үшін пайдаланылатын рейтингтік қаржылық
жай-күйін бағалау, кәсіпорынның тиімділік пен іскерлік белсенділікті,
көрсеткіш рейтингтік бағалау есептеу қорытындысы;
- кәсіпорынның рейтингі бойынша жіктеу (ранжирлеу).
Бастапқы көрсеткіштер рейтингтік бағалау үшін біріктірілген 4 топ
(шығынды кәсіпорындар бұл жүйеде қарастырылмайды).
Бірінші кезекте қосылған ең жалпылама және маңызды бағалау
көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігі. Жалпы жағдайда
тиімділік көрсеткіштер кәсіпорынның пайда қатынасын немесе кәсіпорынның
өзге де қаражатын (мүлік) білдіреді. Мұнда аса маңызды салыстырмалы бағалау
үшін тиімділік көрсеткіштер болып табылады, барлық мүлкіне есептелген
қатысты таза пайда немесе кәсіпорынның өз қаражат көлемі.
Екінші топқа кәсіпорын енгізген көрсеткіштерін басқару тиімділігін
бағалау, кәсіпорынның тиімділік қатынасымен анықталатын бүкіл айналым
пайдасы (барлық іске асыру) немесе қосылған құн салағының өнімді сатудан
тек ақшалай түсімі (жұмыс,қызмет).
Үшінші топқа кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау көрсеткіштері
енгізілген.
Оларға мыналар жатады:
- кәсіпорын барлық активтерінің қайтарымы;
- негізгі қорлар қайтарымы;
- негізгі қорлардың айналымдылығы;
- айналым қорларының айналымдылығы;
- түгендеу айналымы және шығындар;
- дебиторлық берешек айналымдылығы;
- айналымдылық көрсеткіштері неғұрлым өтімді активтер мен меншікті
капитал.
Төртінші топқа кәсіпорын бағалау көрсеткіштері өтімділік және нарықтық
тұрақтылығы енгізілген. Оларға мыналар жатады:
- жабу коэффициенті және өтімділік;
- тұрақты актив индексі;
- автономия коэффициенті;
- қорлар мен шығындардың меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз етілуі.
Қол жеткізілген нақты сатудан алынған түсім мен рентабельділік шек
арсындағы айырмашылық қаржылық тұрақтылық қорын құрайды.
Сондай-ақ, Г.В.Савицкая пайданы жүйелік директ-костинга әдістемелік
талдауы бойынша қарайды. Мұндай әдістемені нарықтық қатынастар дамыған
елдерде кеңінен қолдыналады. Ол тәуелділік пайда шығының ең маңызды
факторларды және осының негізінде басқару процесін қалыптастыру және оның
шамасын зерделеуге мүмкіндік береді [4].
Әдістемелік талдау пайдасының айырмашылығы, отандық кәсіпорындарда
қолданылатын, ол толық ескеру арасындағы өзара байланыстар көрсеткіштерін,
дәлірек айтқанда, өзгеру факторларына мүмкіндік береді.
Басқа елдерде жүйелі зерделеу кезінде пайданың факторлық өзгеруін
қамтамасыз етеді, маржиналдық талдау болжау және оның шамасын пайдалану
негізінде маржиналдық табысы жатыр (бұл пайда сомасында тұрақты
шығындармен). Бұл талдау соманы өзгерту есебінен пайда өзгерістерін
анықтауға мүмкіндік береді: сатылған өнімнің саны, баға, үлестік айнымалы
және тұрақты шығындардың деңгейі.
Бұл кәсіпорындар әдістеменің мәні мен тереңдету үшін қаржылық талдау
және бағалау өсу әлеуеті.
Қаржылық талдау әдістерін пайдалану, қалыптасқан кәсіпорында қаржылық
жағдайды дәл бағалауға, оның келешектегі болжау қабылдауға негізделген
басқарушылық шешім мүмкіндік береді.
Қаржылық есептілік ақпараты бойынша қаржылық жағдайын талдау кез
келген шешімді қабылдау үшін қажетті маңызды қарым-қатынастардың және
сипаттамалардың анықтау мақсатында қаржы құралдары мен әдістерін қаржылық
документтерге қолдану болып табылады[5].
Ол біздің компьютерлік ғасырда көптеген және әртүрлі ақпаратты
қажетті және әрқашан тапшы болатын ақпаратқа түрлендіріп қызмет етеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың талдауы қаржылық есеп кезеңінде
бухгалтерлік балансты есепті оқудан басталады, осымен бірге маңызды
сипаттамалар анықталады:
- Кәсіпорынның активтерінің жалпы құны;
- жұмылдырылған және жылжымалы жабдықтың құны;
- кәсіпорынның меншікті және қарыздық қаражат құны.
Активтердің жеке түрлерін пассивтердің сәйкес түрлерімен салыстыра
отырып , кәсіпорынның баланстық өтімділігін анықтауға болады.
Қаржылық жағдайды одан әрі талдау салыстырмалы көрсеткіштер қатарын
есептеумен байланысты .
Әдістердің бірқатары бүгін пайдалынады. Олардың барлығы қаржылық
өлшеулер мен олардың негізінде құрылған коэффиценттерден құрылады.
Қаралатын коэффиценттердің саны әр түрлі қаралады және оларың саны 50- ге
дейін асуы мүмкін.
Қызмет ету кезең қатары кезінде коэффицент мәндерін есептеу
фирманың қаржылық жағдайының тек әртүрлі жақтарының динамикасына баға
береді, бірақ оның әртүрлі сипаттамаларын біріктіруге мүмкіндік бермейді.
Бұл жағдай жиынтық қаржылық жағдайының сандық бағалау сан қатарлы
әдістердің жасауына әкеп соқты.
- Кәсіпкерлік экономикалық активтері және олардың құрылымы;
- кәсіпорынның негізгі құралдары;
- айналым қаражаттарының құрылымы мен динамикасы;
- кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері;
- қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігі.
Экспресс талдау қаржылық нәтижелер мен қаржылық жағдайдың егжей-
тегжейлі талдау өткізу керектігі туралы қорытындымен аяқталуы мүмкін.
Қаржылық жағдайдың терең талдаудың мақсаты - меншіктік және қаржылық
жағдайдың шараушылықты жүргізетін субъектінің, оның өткен есептік мерзімі
кезіндегі қызметінің нәтижелері және субъектің даму келешегінің
сипаттамасын беру.
Ол жедел талдаудың жеке рәсімдерін ерекшелеп, толықтырып кеңейтеді.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдаудың жалпы түрінде
осылай көрінеді.
1. Қаржылық есептілікті талдау:
1. Меншік және капитал құрылымын бағалау:
- Компанияның активтері мен міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- Дебиторлық және тауарлық-материалдық қорлардың, оның ішінде ағымдағы
активтердің, айналымы есептеу;.
- Кредиторлық берешек айналымының есептеу.
Төлем қабілеттілігі мен өтімділігін талдау:
- Есепті кезеңде қаржылық жағдайы мен оның өзгерістердің жалпы баға;
- Айналым капиталын, оның ұлғаю (азаю) және ағымдағы міндеттемелердін
мөлшерін анықтау;
- Активтер мен қалыптасу көздері арасындағы тиістілікті зерттеу ,
олардың тиімділігі мен қолдану тиімділігінің дұрыстығы ;
- Баланс өтімділігін, қаржылық тұрақтылығы мен кәсіпорынның төлем
қабілеттілігін абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау.
Қаржы-шаруашылық қызметінің әсерін талдау:
- Кәсіпорынның рентабельділігін бағалау;
- Кәсіпорын табыстылығы мен олардың деңгейінің өзгеруіне әсер ететін
факторларды салыстырмалы көрсеткіштерін есептеу
2. Қаржылық болжау:
- Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын бағалау;
- Болжам балансының дамыту[6].
2 Темірлан ЖШС мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру
2.1 Кәсіпорынның актив құрылымы және құрамын және олардың қалыптасу
көздерін талдау
Серіктестік Қазақстан Республикасының заңдылықтары бойынша заңды
тұлға болып табылады, өзін өзі қаржыландыру және өзін өзі өтеушілік
негізінде әрекет етеді, жеке балансы бар және несиелік мекемелерінде шоты
бар.
Серіктестік қызметінің басты мақсаты кіпіс алу, серіктестіктің
жұмысшыларының игілігін арттыру болып табылады.
Серіктестіктің ең басты қызметі кедендік толтыру бойынша брокерлік
қызметі, уақытша сақтау қоймасының қызметі, сауда саттық қызметі, жалпы
коммерциялық қызметі болыптабылады.
Ұйымдастырушылық құрылымы келесідегідей сипатталады: ол сызықтық
функционалды, жеке бөлімшелік элементтерімен, нақты қызметті орындайды.
Толығымен құрылған басқару құрылымы ұтымды және қызмет түріне, кәсіпорынның
мақсаты мен есебіне сәйкес келеді.
Серіктестіктің органы болып табылады: серіктестіктің жоғары органы- оның
қатысушысы; серіктестіктің басқарушылық органы -директор.
Серіктестіктің қатысушысының құзыреттілігіне жатады:
- фирмалық атауы және орналасқан жері, оның жарғылық капиталының
мөлшерінің өзгерісін бекіте, серіктестіктің жарғысының өзгеруі;
- серіктестіктің дирекиорын тағайындау және оның өкілеттілігінің шұғыл
түрінде қысқаруы;
- жылдық қаржылық есеп беруін бекіту және оның таза кірісін бөлу;
- серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін оларды жұмысқа қабылдау мен
басқалай құжаттары бойынша ішкі ержесін бекіту;
- коммерциялық емес ұйымдарында немесе басқалай шаруашылық
серіктестіктерінде қатысу жөніндегі шешімі;
- серіктестіктің мүлігіне қосымша жарна енгізу жөніндегі шешімі;
- серіктестіктің қызметі жөніндегі ақпаратты серіктестіктің
қатысушыларына беру мерзімі мен тәртібін бекіту,
- серіктестіктің таралауы немесе қайта құрылуы жөніндегі шешімі.
Орындаушылық органы болып директор табылады, ол қатысушымен бір жылға
сайланады. Директор барлық сұрақтар жағынан құзыретті болуы керек:
- ағымдағы және келешектегі жұмыс бағдарламасын орындауды
қамтамасыз етеді;
- серіктестік қатысушыларының шешімін орындауды ұйымдастырады,
олардың орындалуы жөнінде есеп береді;
- серіктестік қатысушысына берілетін оның ақшалай қаражатын бекіте
серіктестіктің мүлігіне жауап береді;
- серіктестіктің артынан сенім хатсыз жұмыс атақарады, келісім шарт
жасасады және олардың орындалуын қамтамасыз етеді;
- банкте есеп шотын және басқалай шоттарды да ашады;
- серіктестіктің еңбек ұжымы орындау үшін міндетті бұйрықтар мен
нұсқауларды шығарады;
- өз құзыреттілігіенен басқа да қызметтерді орындайды.
Кәсіпорынды басқару тиімділігі негізінен оның ұйымдастырушылық
дейгейімен және ұйымдастырушылық қолдау сапасымен анықталады.
Ақпараттық қолдау жүйесінде бухгалтерлік мәліметтер өте маңызды болып
табылады, ал есептілік байланыстың басты құралы болып, компанияның
қаржылық жай-күйі туралы ақпарат ең толық көрінісін береді.
Бірақ бухгалтерлік баланс негізінде компанияның қаржылық жағдайына
объективті баға беруге өте қиын.
Сондықтан, талданып отырған кәсіпорынның қаржылық жай-күйін сенімді
бағалау үшін оның бірқатар қаржы коэфиценттерін ұсынуға тиіс, ол негізгі
кәсіпорынның жайғасым өзгерістер динамикасын, үрдістерді анықтау және
болашақ оқиғалардың барысын болжауға мүмкіндік береді .
Қаржылық жағдай- бұл көптеген факторларға байланысты және нақты әрі
әлеуетті қаржылық мүмкіндіктердің, қаражаттардың болуын және орналастыруын
көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік [7].
Қаржы қызметінде кемшіліктерді дер кезінде анықтап және жою үшін оның
табыстылығына, тиімділігіне, төлем қабілеттігіне талдау жүргізу, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалаудың негізгі мақсаты болып табылады.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау мынадай кезеңдерді көздейді:
1)Ұйымның қаржылық жағдайына экспресс-бағалау ұйымдастыру.
2) Мүліктік жағдайын бағалау:
- балансты тік талдау;
- балансты көлденең талдау;
- мүліктік жағдайында сапалық өзгерістерді талдау.
3)Қаржылық жағдайын, яғни өтімділікті, қаржылық тұрақтылықты бағалау
4) Тиімділікті бағалау.
5) Іскерлік белсенділікті бағалау.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті баланс мәліметтері бойынша дәстүрлі
есептеледі. Мұндай есеп төлем қабілеттілігін тек қана баланста есептелген
барлық айналым активтері өтімді болған жағдайда ғана бағалауға мүмкіндік
береді. Бұл білдіреді:
- баланстық қорлар қорлардың құны бойынша тең сомасымен қолма-қол
ақшаға айналдырылуы мүмкін;
- дебиторлық берешек толығымен қысқа мерзімді борыштарды өтеу
мерзімімен сәйкес келетін мерзімдерде ақша қаражаттарының нысаны түрінде
түседі.
Егер, балансында есепте тұрған айналым активтер жағдайы аталған
талаптарға сәйкес болса, онда баланстық деректер бойынша есептелген
ағымдағы өтімділік коэффициенті, ұйымның төлем қабілеттілігінің нақты
деңгейін көрсетеді және осындай деңгейдің жеткіліктілігін немесе
жеткіліксіздігін бағалау базасы бола алады.
Егер айналым активтерінің балансының жағдайы аталған талаптарға жауап
бермесе, ағымдағы өтімділік коэффициентін есептеу үшін айналым активтерінің
баланстық құнын алдын-ала түзету қажет болады.
Кәсіпорынның мүлігінің құрылымы мен құрамының динамикасын талдаудың
міндетті көрсеткіші болып табылады:
- жыл басы мен жыл аяғындағы есепті балансы активінің баптары бойынша
абсолюттік көлемі;
- жыл басы мен жыл аяғындағы валюта балансы активінің үлес салмағы;
- абсолюттік көлеміндегі өзгерісі;
- үлес салмағындағы өзгерісі;
- жыл басындағы көлеміне % өзгерісі (баланс активінің арту шапшаңдығы).
Қаржылық жағдай- бұл көптеген факторларға байланысты және нақты әрі
әлеуетті қаржылық мүмкіндіктердің, қаражаттардың болуын және орналастыруын
көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік.
Қаржы қызметінде кемшіліктерді дер кезінде анықтап және жою үшін оның
табыстылығына, тиімділігіне, төлем қабілеттігіне талдау жүргізу, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалаудың негізгі мақсаты болып табылады.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау мынадай кезеңдерді көздейді:
1)Ұйымның қаржылық жағдайына экспресс-бағалау ұйымдастыру.
2) Мүліктік жағдайын бағалау:
- балансты тік талдау;
- балансты көлденең талдау;
- мүліктік жағдайында сапалық өзгерістерді талдау.
3)Қаржылық жағдайын, яғни өтімділікті, қаржылық тұрақтылықты бағалау.
4) Тиімділікті бағалау.
5) Іскерлік белсенділікті бағалау.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті баланс мәліметтері бойынша дәстүрлі
есептеледі. Мұндай есеп төлем қабілеттілігін тек қана баланста есептелген
барлық айналым активтері өтімді болған жағдайда ғана бағалауға мүмкіндік
береді. Бұл білдіреді:
- баланстық қорлар қорлардың құны бойынша тең сомасымен қолма-қол
ақшаға айналдырылуы мүмкін;
- дебиторлық берешек толығымен қысқа мерзімді борыштарды өтеу
мерзімімен сәйкес келетін мерзімдерде ақша қаражаттарының нысаны түрінде
түседі.
Егер, балансында есепте тұрған айналым активтер жағдайы аталған
талаптарға сәйкес болса, онда баланстық деректер бойынша есептелген
ағымдағы өтімділік коэффициенті, ұйымның төлем қабілеттілігінің нақты
деңгейін көрсетеді және осындай деңгейдің жеткіліктілігін немесе
жеткіліксіздігін бағалау базасы бола алады [8].
Егер айналым активтерінің балансының жағдайы аталған талаптарға жауап
бермесе, ағымдағы өтімділік коэффициентін есептеу үшін айналым активтерінің
баланстық құнын алдын-ала түзету қажет болады.
Кәсіпорынның мүлігінің құрылымы мен құрамының динамикасын талдау
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үдерісінде маңызды рөл атқарады және
кәсіпорынның барлық мүлігінің абсолюттік және салыстырмалы артуы мен
төмендеуінде маңызды рөл атқарады.
Кәсіпорынның мүлігінің құрылымы мен құрамының динамикасын талдаудың
міндетті көрсеткіші болып табылады:
- жыл басы мен жыл аяғындағы есепті балансы активінің баптары бойынша
абсолюттік көлемі;
- жыл басы мен жыл аяғындағы валюта балансы активінің үлес салмағы;
- абсолюттік көлеміндегі өзгерісі;
- үлес салмағындағы өзгерісі;
- жыл басындағы көлеміне % өзгерісі (баланс активінің арту шапшаңдығы).
Кәсіпорынның мүліктік жағдайын зерттеу мақсатымен Темірлан АҚ
балансының тік талдауды өткіземіз, ол кесте 1 және 2 келтірілген.
Кесте 1 - Темірлан АҚ активінің құрылымы, мың теңге
Көрсеткіштер Абсолюттік көлемі, мың теңге Активтің жалпы
көлеміндегі үлес
салмағы (%)
2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл 2013 2014 2015
жыл жыл жыл
Айналымнан тыс 735423 756519 1021439 71,03 71,7 72
активтер
Айналым 301101 297384 417446 28,97 28,3 28
активтері
Қорытынды 1036544 1053903 1438885 100 100 100
Айналым және 0,409 0,394 0,409
айналымнан тыс
активтердің ара
–қатынасының
коэффициенті
Кесте 1- ден аңғарғанымыздай, кәсіпорынның айналымнан тыс активтері
735423 мың теңгені, 2014 жылы 756519 мың теңгені, 2015 жылы 1021439 мың
теңгені құраған. Активтің жалпы көлеміндегі үлес салмақтары 2013 жылы-71,03
пайызды, 2014 жылы- 71,7 пайызды, 2015 жылы-72 пайызды меңгерген.
Келесі сурет 2 –де айналым және айналымнан тыс активтер көлемінің
абсолюттік сомасы берілген.
Сурет 2- Айналым және айналымнан тыс активтер көлемі
Айналым активтері 2013 жылы 301101 мың теңгені, активтің жалпы
көлеміндегі үлес салмағы 28,97 пайызды, 2014 жылы 297384 мың теңгені,
активтің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 28,3 пайызды, 2015 жылы 417446 мың
теңгені, активтің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 28 пайызды иеленген. Жалпы
қарастырылып отырған банк бойынша актив құрылымы 2013 жылы 1036544 мың
теңгені құраса, айналым және айналымнан тыс активтердің ара-қатынастарының
коэффициенті 0,409 құрайды. 2014 жылы актив құрылымы 1053903 мың теңгені,
айналым және айналымнан тыс активтердің ара-қатынастарының коэффициенті
0,394 құрайды. 2015 жылы активтің жалпы жыл аяғындағы көлемі бойынша сомасы
1438885 мың теңгеге тең.
Темірлан АҚ қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамын талдау
кесте 2-де келтірілген.
Берілген 2-ші кесте мәліметтері бойынша талданатын мерзімдегі
қаржыландыру көздерінің артуы негізінен меншікті капиталының 79,6 пайызына
көбеюімен негізделген.
Әдетте, капитал құрылымының өзгерісіне әкелетін меншікті және қарыз
капиталының әр түрлі қайта арту шапшаңдығы байқалады.
Берілген 2-ші кесте мәліметтері бойынша талданатын мерзімдегі
қаржыландыру көздерінің артуы негізінен меншікті капиталының 79,6 пайызына
көбеюімен негізделген.
Әдетте, капитал құрылымының өзгерісіне әкелетін меншікті және қарыз
капиталының әр түрлі қайта арту шапшаңдығы байқалады.
Кесте 2 - Темірлан АҚ қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамын
талдау
Көрсеткіштер 2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл
мың теңге % мың теңге % мың теңге %
Жарғылық капитал93779 9,05 114187 10,82 118882 8,26
Қосымша 267446 25,80 241627 22,93 378255 26,26
төленбегеен
капитал
Бөлінбеген кіріс53956 5,25 132834 12,60 380084 26,43
Меншікті капитал415181 40,1 488648 46,35 877221 60,95
бөлімі бойынша
қорытынды
Ұзақмерзімді 9787 0,94 0 0,00 0 0,00
несиелер
қарыздар
Басқалай 274530 26,54 286259 27,16 244118 16,98
ұзақмерзімді
міндеттеме
Қысқамерзімді 69589 6,69 180385 17,12 235261 16,37
несиелер мен
қарыздар
Кредиторлық 267457 25,73 98611 9,37 82285 5,70
берешек
Қарыз капиталы 621363 59,9 565255 53,65 561664 39,05
бойынша
қорытынды
Капитал 1036544 100 1053903 100 1438885 100
қорытындысы
2013 жылдың жағдайы бойынша меншікті капитал тек 40,1 пайызды құрады.
Дегенмен де 2015 жылында үлес салмақтарының ара-қатынасы меншікті капитал
пайдасына шешіліп, соған сәйкес 60,95 пайызды құраған.
Ең бастысы, осы өзгерісі ұзақмерзімді несие мен қарыздың сомасының
төмендеуімен байланысты болды.
Бірақ меншікті және қарыз капиталының ара-қатынасы кәсіпорынның
қаржылық-тұрақтылық құрылымына сәйкес келмейді, өйткені барлық
зерттелінетін жылдар ішінде қарыз капиталының көлемі меншік көлемін
арттырып отырды, яғни меншікті капитал үлесі 2013 және 2015 жылдар
аралығында 40,1 пайыздан 60,95 пайызға дейін ауытқыды.
Сурет 3-те кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамы
келтірілген.
Сурет 3- Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамы
Талданатын мерзім ішінде кәсіпорын өзінің қызметінің қаржылық саясатын
түбегейлі өзгерткенін білдіреді, бұл меншікті капиталының көбею себебіне
ықпалын тигізді.
Қарыз капиталының сомасының 0,66 пайызға төмендеуі сыртқы
инвесторлардан кәсіпорынның қаржылық тәуелділігі бірқатар төмендегенін
білдіреді.
Есепті жылындағы кәсіпорын мүлігінің 384982 (1438885-1053903) мың
теңгеге артуы, негізінен меншікті капиталының 388573 (877221-488648) мың
теңгеге көбеюімен негізделген.
Демек, капитал құрылымының үлкен өзгеріс мәніне әкелген меншікті және
қарыз капиталының әр түрлі қайта арту шапшаңдығы байқалады.
Осы кестеде жарғылық капиталы сақталынған, ал қаржылық ресурстарының
көбеюі 2013 жылымен салыстырғанда бөлінбеген пайданың 247250 мың теңгеге
артуына өтті.
Қарыз капиталының құрамындағы қысқамерзімді несиелер мен қарыздар
54876 мың теңгеге өскен. Қысқамерзімді несиелер мен қарыздардың үлесі 2015
жылы 16,37 пайызға төмендеген. Осы көрсеткіштің 2013 жылғы үлесі 6,69
пайызды құраса, 2014 жылы 17,12 пайызға дейін артқан.
Осындай беталысты, егер де ол өндірістік және коммерциялық қызметінің
құбылыс деп есептемесе жағымды деп санауға болады,
Сондықтан, кәсіпорында меншікті қаржат көлемінің артуымен қатар, қарыз
қаражатының сомасының көлемі қысқаруда.
Кәсіпорын өзінің кредиторлар алдындағы берешегін азайтады, несие мен
қарыз бойынша пайыздарын төлейді, өзінің қаржылық тұрақтылығын арттырады.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау
Кәсіпорынның тұрақты жағдайының ең бір сипаттамасы оның қаржылық
тұрақтылығы болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы дегеніміз - тәуекелдің қолайлы
деңгейі тұрғысынан төлем қабілеттілігі мен несиені өтеу қабілеттігін
сақтай отырып , табыс пен капиталдың өсуі негізінде кәсіпорынның дамуын
қамтамасыз ету және оның қаржылық ресурстар мен оларды бөлу және
пайдалану жағдайы болып табылады.
Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдай тұрақтылығын оның кірістерінің
шығындарынан асып түсетіндей ақша ағымының қозғалысын айтады.
Кәсіпорынның тұрақтылығы ең алдымен өндірілетін өнімнің және
көрсетілетін қызметтер құрамы мен құрылысының өзіндік құнымен байланысына
тәуелді [9].
Сонымен қатар, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы арақатынас
маңызды болып табылады .
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының тағы да бір маңызды факторы
оңтайлы құрамы мен активтердің құрылымы, сондай-ақ басқару стратегиясын
дұрыс таңдауы болып табылады.
Басқару өнері кәсіпорынның шоттарындағы ағымдағы операцияларды
қызметі үшін қажетті өтімділік соманың болуынан құрылады .Қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып кәсіпорынның төлем қабілеттігі , яғни
тиісті уақытта кәсіпорынның өзінің міндеттемелері немесе өзінің сауда ,
кредиттік және басқа да төленетін операциялардан шығатын өзінің төлем
міндеттемелерін орындауы болып табылады.
Қаржылық жағдайы кәсіпорынның бәскеге қабілеттігін, іскерлік-
ынтымақтастық әлеуетін анықтап, кәсіпорынның экономикалық мүдделері мен
қаржылық және басқа да қарым-қатынастары бойынша өз әріптестерінің
кепілдік дәрежесін бағалау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының шынайы объектівті бағасын алудың
ең жақсы жолы талдау болып табылдаы және ол кәсіпорынның дамуы
тенденцияларын аңдуға, шаруашылық қызметінің комплексті бағасын беруге
мүмкіндік береді .
Қаржылық жағдайының тұрақтылы белгілі бір күніне талдауы келесі
сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: осы күнге дейін кәсіпорынның
қаржылық ресурстарымен қаншалықты дұрыс пайдаланды [10].
Қаржылық ресурстардың жағдайы нарық талаптары мен кәсіпорын дамуының
даму қажеттіліктеріне сәйкес болуы тиіс, себебі қаржылық тұрақтылықтың
жеткіліксіз болуы кәсіпорынның төлем қабілеттігіне және оның өндіруді
дамытуға қаражаттың болмауы, ал артық тұрақтылық кәсіпорынның шығындарын
шектен тыс қор мен резертерін ауыртпалығын тигізу мүмкін
Есептілікті толық терең талдау басқару шешімдерін қабылдау үшін
меншік йелері мен компанияның басқарушыларына, сондай-ақ кәсіпорынның
тікелей экономикалық қызметімен айналысатын мына тұлғаларға қажет :
1) Компанияның бағалы қағаздар қорыз құру туралы шешім қабылдайтын
инвесторға қажет . Оларға инвестициялардың дефолт ықтималдық дәрежесі,
пайданың қаншалықты барабар екенін көрсететіні ақпарат қажет; Олар ұйымның
активтердегі өз үлесін сақтап қалу, сату алу немесе жалғастыру керектігін
білу керек; берілген субъектің төленетін дивиденттеріне қатысты күтімін
қанағаттандыратын мүмкіндігі бар ма;
2) кредиторларға , қажет боған жағдайда компанияға кредит беретін
және компанияның бакроттауынан бұрын өз кредиттерін пайыздармен бірге
қайтарылатынына сенімді болу керек;
3) жеткізушілерге заңды тұлғаның кредиторлық берешегін уақытта
өтеу қабілетін білу;
4) сатып алушыларға, заңды тұлғаның қаншалықты өз қызметін жалғастыра
алатынын, сатып алушының неғұрлым кәсіпорынға мүдделі болса , соғұрлым
ол кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығында мүдделі болады ;
5) жұмыскерлерге, яғни субъектінің қызметінің тұрақты және
рентабельдігінде өз жұмысы, әртүрлі қаржылық және басқа да төлемдер мен
артықшылықтар алу перспективаларын бағалау үшін қажет;
6) Кәсіпорынның жазбалар мен іскерлік белсенділікті тексеруге және
есепке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Шаруашылық субьектісінің қаржылық есеп беруінің теориялық негізі 5
1.1Қаржылық талдаудың рөлі 5
1.2Зерттеу әдістемесі 10
2 Темірлан ЖШС мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға 16
беру
2.1Кәсіпорынның актив құрылымы және құрамын және олардың 16
қалыптасу көздерін талдау
2.2Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін 23
талдау
2.3Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің қаржылық 32
нәтижесін талдау
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша ұсыныстар 39
3.1Қаржылық талдау басқару шешімдерін қабылдау негізі ретінде 39
3.2Кәсіпорынның тиімділігін арттыру жолдары 43
Қорытынды 49
Қолданылған әдебиеттер тізімі 51
Кіріспе
Барлық елдер сияқты Қазақстан Республикасында экономиканың нарықтық
қатынастарына өтуімен кәсіпорынның дербестігі, олардың экономикалық және
заңдылық жауапкершілігі артады.
Қазіргі экономикалық дағдарыстың пайда болуының ең бір сипаты болып
еліміздегі іскерлік белсенділіктің жалпы азаюы табылады, ол кәсіпорынның
болып жатқан өзгерістерге тез бейімдей алмауына, қармағындағы ресурстарды
мақсатына жұмсай алмуына байланысты.
Сонымен бірге экономикалық дағдарыс тек қана шегін емес, кәсіпорын
және экономиканың дамуына күш беруі мүмкін. Дағдарыс жағдайында өндіріс
шығынын қысқарту, пайда көбеюі, жаңа техникалық негізінде капиталды жаңарту
туындайды.
Пайданы алу мүмкіншілігі жаңашылдыққа ұмтылуға, материалдар, өнім,
жаңа технологияны игеруге, тәуекелге баруға ынталандырады.
Пайданы алу және ынталану өндіріс шығынын үнемдеуге, тұтынушыға
қажетті өнім өндірісінің көлемін көбейтуге тауар өндірушілерді бейімдейді.
Қазіргі жағдайда қызметін тиімді қамтамасыз ету үшін жетекшіге өз
кәсіпорынның қаржылқ экономикалық жағдайын және серіктестері мен
бәсекелестерінің іскерлік белсенділігін дұрыс бағалай білгені жөн.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның ең бір нәтижелі және
тұрақты негізі болып табылады. Ол іскерлік белсенділік пен сенімділіктің
маңызды сипаттамасы болып табылады, іскерлік бірлестікте әлеуеттілігін,
бәсекеқабілеттілігін анықтайды, оның серіктестері мен кәсіпорынның өзінің
экономикалық мүдделері қаншалықты қандай дәрежеде болатынын бағалайды.
Біліктенген экономист, бухгалтер қазіргі экономикалық зерттеулердің
әдістерін, шаруашылқ қызметінің нәтижесін жан жақты талдауды жақсы және
терең меңгеруі керек.
Жұмыстың өзектілігі оперативтік қаржылық жұмысы үшін де, инвестиция
облысында стратгиялық шешім қабылдау үшін де, ең маңызды болғаны жөн.
Кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын талдаудың мәнін бағалау
өте күрделі, өйткені ол кәсіпорынның қаржылық саясаты өңделетін база болып
табылады.
Сондықтан, кәсіпорынның қаржылық қызметін талдау немесе бағалаудың
мәні зор екені байқалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның қызметін, оның туындаған
қаржылық жағдайын, оны жүзеге асыру барысындағы жағымды қаржылық нәтижесін
қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар жүйесін өңдеуді зерттеуден тұрады.
Қойылған мақсатына жетуде келесідегідей есептері қарастырылған:
- Кәсіпорын қызметінің теориялық қалыптасу негізі;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру және негізгі
кемшіліктерін айқындау;
- Кәсіпорынынң қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс шараларды
айқындау.
Зерттеу обьектісі болып Темірлан АҚ табылады.
Зерттеу пәні зерттеу обьектісінің қаржылық нәтижесін талдау болады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында зерттеудің әр түрлі әдістері
қоданылды: монографиялық, салыстыру, тік және көлденең талдау, жоспарлау
және т.б.
Жұмысты жазу үшін кәсіпорынның бухгалтерлік балансы, кіріс және шығыс
жөніндегі есебі, ғылыми әдістемелік және басылымдар пайдаланылды.
1 Шаруашылық субьектісінің қаржылық есеп беруінің теориялық негізі
1.1 Қаржылық талдаудың рөлі
Қаржылық есептілік талдау - мақсаты кәсіпорынның ағымдағы және өткен
қаржылық жағдайын және жұмысын бағалау болып табылады, ал негізгі мақсаты
кәсіпорынның болашақ жағдайларын бағалау мен болжамдарды анықтау болып
табылатын процесс.
Кәсіпорынның жақсы қызмет етуін қамтамасыз ету үшін басқарушылық
кадрларының, ең бастысы өз кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен қолданыстағы
және болашақ контрагенттерінің жағдайын шынайы бағалау.
Ол үшін :
- Практикада компанияның қаржылық жағдайын әдіснамалық бағалауды
жүргізе алатын, кажетті дағдысы бар қызметкерлер
- тиісті ақпараттық қолдаудың болуы .
Қаржылық талдаудың нәтижелері белгілі бір немесе өзгеше шешімді
қабылдау үшін жалғыз өлшемі ретінде болмауы тиіс .
Талдау нәтижелері интелект , логика мен шешім қабылдаушы адамның
тәжирибесіне негізделген материалдық негіз шешімдері болып табылады.
Сонымен қатар, кейбір жағдайларда материалдық емес компоненттер іргелі
маңызы болуы мүмкін.
Компания басшылығы, оның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіруге,
оның табыстылығы мен келешектеріне, компанияның барлық бағыттарына әсер
етуі керек.
Қаржылық талдау құрамы.
Каржылық талдау – бұл кәсіпорынның экономикалық қызметінің толық
талдауының бір бөлігі болып табылады және екі бөлімнен тұрады :
- қаржылық талдау
- өндірістік басқару талдауы .
Сыртқы қаржылық талдау негізінен қоғамдық есептілік бойынша жүзеге
асырылады :
- рентабелдіктің салыстырмалы көрсеткіштер талдауы
- абсолютті пайда көрсеткіштерін талдау
- қарыз капиталын пайдалану тиімділігін талдау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын экономикалық диагностикалау
- эмитенттердің рейтингтік бағалау және т.б.
Каржылық есептілік негізінде қаржылық талдау жүргізу классикалық
талдау әдісі деп аталады [1].
Ішкі шаруашылық қаржылық талдау ақпарат көзі ретінде жүйелік
бухгатерлік есеп, өндірудің техникалық дайындық деңгейі туралы
мәліметтер, жоспарлы және нормативті ақпараттарды қолданады .
Ішкі шаруашылық каржылық талдау негізгі мазмұны кәсіпорынды
басқаруға қатысы бар аспектілермен толықтырылады: шығындардың өзара
қарым-қатынас талдауы, айналым және пайда.
Басқарушылық талдау жүйесінде басқарушылық өндірістік есеп
деректерін тарту арқылы қаржылық талдауды тереңдету мүмкіндігі бар, яғни
ол экономикалық тиімділіктің кешенді талдауын және шаруашылық қызметтің
бағалауын жүргізуге болады .
Қаржылық және өндірістік талдау бизнес-жоспарларды негіздеу мен
маркетинг жүйесіндегі олардың іске асырылуына мониторинг жүргізумен өзара
байланысты, яғни бұл нарыққа бағытталған өндірісті басқару жүйесі,
өнімдерді өткізу, жұмыстар және қызметтер.
Басқарушылық талдау ерекшеліктері болып табылады :
- талдау нәтижелерінің өз басшылығына бағытталуы;
- талдау үшін барлық ақпарат көздерін пайдалану
- кәсіпорын қызметінің барлық барлық аспектілерін қарастыру
- талдаудың нәтижелерінің коммерциялық құпияны сақтау мақсатында
максималды түрде жабық болуы .
Сыртқы қаржылық талдау ерекшеліктері :
- талдау субъектілерінің мен кәсіпорын жұмысының ақпаратымен
қолданушыларының көптігі
- талдау субъектілерінің мақсаттары мен мүдделерінің түрлілігі
- талдаудың типтік әдістері , есеп стандарттары мен есептің болуы .
- ақпараттың ашықтығына бағыттану ;
- алдыңғы фактор салдарынан талдау мақсаттарының шектелуі
- кәсіпорынның қызметі туралы ақпаратты пайдаланушыларға талдау
нәтижелердің максималды ашық болуы.
Қаржылық талдаудың басты мақсаты болып кәсіпорынның қаржылық жағдайы
туралы объективті және дәл бейнесін көрсететін, оның пайдасы мен
залалдары, дебиторлар мен кредиторлар есебі кезінде активтері мен
пассивтер құрылымының өзгерісін есептеу болып табылады.
Сонымен қоса қаржы менеджерді ағымдағы кәсіпорынның жай-күйі туралы
ғана емес, оның жақын және алыс болшағының мәртебесіне мүдделі болуы
мүмкін.
Баламалы қаржылық талдауды мақсаттарын тек уақыт шекараларымен ғана
анықталмайды .
Олар қаржылық талдау субъектілерінен, яғни қаржылық ақпаратпен
нақты қолданушыдан тәуелді болады .
Өзара байланысты аналитикалық міндеттерді нақты жиынтығын шешу арқылы
талдау мақсаттарына қол жеткізіледі.
Аналитикалық міндеті өзінен ұйымдық , ақпараттық техникалық және
әдістемелік талдау жүргізулері ескере отырып талдаудың нақты мақсатын
анықтау.
Сайып келгенде басты фактор болып бастапқы ақпарат мөлшері мен сапасы
болып табылады. Кезеңді бухгалтерлік және кәсіпорын қаржылық есебі – бұл
кәсіпорында бухгалтерлік қадамдар барысында өндірілген ақпарат екенін
ескері керек .
Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық субъектінің қызметі
жұмыс істеу нәтижелерінде мүдделі болған нарықтық қатынастардың кең ауқымды
қатысушыларының көңіл заты болып табылады.
Қаржылық жағдай – кәсіпорынның экономикалық қызметінің ең маңызды
сипаттамасы.
Ол іскерлік ынтымақтастықтағы әлеуетті, бәсекеге қабілеттілікті
анықтайды, кәсіпорынның экономикалық мүдделердің және оның қаржылық және
өндірістік қатынастағы серіктестердің қандай дәрежеде кепілденгенін
бағалайды.
Қаржылық талдау, жалпы экономикалық талдаудан шаруашылық жүргізуші
субъектінің әрбір қызметіне елеулі әсер ететін қаржылық талдау ғылымына –
өзіндік білім облысына шығарылды.
Қаржылық талдау дербес ғылым ретінде қоғамның экономикалық дамуының
объективті заңдар әсерінен пайда болды.
Қаржылық талдаудың теориясын жетілдіру, бірінші кезекте, олардың
қаржылық жай-күйін жақсарту үшін кәсіпорындарға оңтайлы және прогрессивті
шешімдерді қабылдаудың сенімді құралы қажеттігімен негізделген.
Кәсіпорынды табысты басқарудың маңызды шарттарының бірі – оның
қаржылық жағдайын талдау, өйткені кәсіпкерлік қызметінің кез келген
саласындағы қызметтің нәтижелері қаржы ресурстарын пайдаланудың болуы мен
тиімділігіне тәуелді [1].
Нарықтық экономика жағдайында қаржы туралы қамқорлық әрбір кәсіпорын
қызметінің маңызды элементі болып табылады. Қаржыны тиімді басқару үшін,
кәсіпорын капиталының табыстылық деңгейін болжау, кәсіпорынның және оларға
әсер етуші факторлардың қаржылық жағдайын кешенді жүйелі зерттеу негізгі
мазмұны болып табылатын қаржылық талдауды жүйелі түрде жүргізу қажет.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорын, капиталдың икемді
құрылымымен ие болуы тиіс және төлем қабілеттілігін сақтау және қалыпты
жұмыс істеу үшін жағдай жасау мақсатында шығыстардан табысты әрдайым
арттыруды қамтамасыз ететіндей оның қозғалысын ұйымдастыра білуі тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мәні өндіріс және өнімді сатуға
шығындарының, негізгі қорлардың жағдайы және пайдалануы, тиімділікті
бағалау, кәсіпорын қызметінің өндірістік және экономикалық нәтижелерін
талдау болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау қажет:
- оның қаржылық жағдайына ықпал ететін факторларды анықтау үшін;
- қаржылық жағдай көрсеткіштерінің өзгерістерін анықтау үшін;
- қаржылық жағдайының сандық және сапалы өзгерістерін бағалау үшін;
- белгілі бір уақытта кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін;
- кәсіпорынның қаржылық жағдай өзгерістерінің үрдістерін анықтау үшін.
Сондықтан қаржылық жағдайының талдауы кәсіпорынды басқарудың елеулі
элементі болып табылады.
Нарықтық экономикада кәсіпорынның қаржылық жағдайы, шын мәнінде, тек
жұмыскерлерді ғана емес, экономикалық қызмет бойынша серіктестерді,
мемлекеттік, қаржылық, салық органдарын қызықтыратын оның қызметінің соңғы
нәтижелерін көрсетеді.
Іс -жүзінде қаржылық есептердің барлық пайдаланушылары өз мүдделерін
оңтайландыру бойынша шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау әдістерін пайдаланады.
Ең жалпы түрде, қаржылық талдау бухгалтерлік есеп және басқа да кейбір
ақпарат түрлерінің мәліметтері бойынша (ұйымдық-құқықтық, нормативтік-
анықтамалық, статистикалық және т. б.) объективті және субъективті
факторлардың әсерінен қалыптасатын қызметінің қаржы нәтижелері және
кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шаруашылық процестерінің зерттеу
тәсілдер жүйесін білдіреді.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдаудың маңызы бағалау
қиын, себебі кәсіпорынның қаржы саясатының әзірлеуі сол негізде құрылатын
базасы болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық саясатының стратегиялық міндеттері:
- кәсіпорынның пайдасын барынша арттыру;
- капитал құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның қатысушылары үшін, сонымен қатар, меншік иелері
(құрылтайшылар), инвесторлар, кредиторлар үшін кәсіпорынның қаржы -
экономикалық жағдайын ашықтыққа қол жеткізу;
- кәсіпорынмен басқарудың тиімді механизмін құру;
кәсіпорынмен қаржы қаражатын тартудың нарықтық механизмдерін
пайдалануы болып табылады.
Кәсіпорынның даму стратегияның басты мақсаты - барлық ресурстарды
(материалдық, қаржылық, еңбек, жер, интеллектуалдық) тиімді бөлу және
пайдалануға негізделген нарықта тұрақты жағдайы. Бұл ретте ресурстарды
басқарудың жетекші әдісі шаруашылық қызметтің нәтижелерін болжау және
аналитикалық бағалаудың әдісі болып табылады.
Технологиялар, қаржы, өткізу, инвестициялар мен өндірісті жаңарту
саласындағы тиімді және нәтижелі шешімдерді қабылдау үшін басқарушы
қызметкерге кәсіпорынның қаржылық жағдайы ағымдағы тұрақты және үздіксіз
мониторинг қажет.
Қаржы-экономикалық күйін талдау, қолда бар ресурстармен басқарудың
неғұрлым күрделі мәселелерін бөлуге мүмкіндік беретін, осылайша,
қажеттіліктері мен қалыптасқан нарықтың мүмкіндіктерімен ұйымның мақсаттар
мен ресурстарына сәйкес жүргізу бойынша күш-жігер барынша азайту және
шаруашылық жағдайының жылдам күйін көрсететін ағымдағы жағдайын бағалау
тиімді тәсілдерінің бірі болып табылады.
Бұл үшін қаржылық есептілік интерпретациялаудың және бағалау, талдау,
іріктеудің нәтижесі болып табылатын тиісті мәселелері бойынша тұрақты
іскерлік хабардар қажет.
Нарықтық қатынастар жағдайында тек қана кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдауының рөлі зор.
Бұл ортақ иеленушілер (акционерлер), қызметкерлер, банк және
кредиторлар алдында өзінің өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне
толық жауапты болуымен және кәсіпорын дербестік алауымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл өзінің борыштық міндеттемелерін
өтеу қабілетін көрсететін көрсеткіштердің жиынтығы. Қаржылық қызмет
қалыптастыру, қозғалыс және кәсіпорынның мүліктің сақталуын қамтамасыз ету,
оның пайдаланылуын бақылау процесстерін қамтиды.
Қаржылық күйі кәсіпорынның қаржылық қарым-қатынастар жүйесінің барлық
элементтерінің өзара іс-қимыл нәтижесі болып табылады және сондықтан,
өндірістік-шаруашылық факторлардың жиынтығымен анықталады.
Қаржылық жағдай - бұл мемлекет және басқа да шаруашылық субъектілері
алдында міндеттемелерді орындау, қаржылық бәсеке қабілеттілігі (яғни, төлем
қабілеттілігі, несиеге қабілеттілігі) сипаттамасы, кәсіпорынның қаржы
ресурстарының орналасуы, пайдалануы және бар болуын көрсететін көрсеткіштер
жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік.
Қаржылық жағдайын талдау қандай нақты бағыттар бойынша жұмысты жүргізу
керектігін көрсетеді, кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы ең маңызды
аспектілері және ең әлсіз позицияларын анықтауға мүмкіндік береді.
Қаржылық жағдайын бағалау бағдарламалық, техникалық және кадрлық
қамтамасыз ету қолда бар ақпаратты талдау мақсатына байланысты егжей-
тегжейін ашу әр түрлі дәрежеде орындалуы мүмкін.
Неғұрлым орынды, экспресс - талдау рәсімдерін және тереңдетілген
қаржылық жағдайын талдауын бөлу болып табылады[2].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мазмұны және орындалу реттілігі
1-суретте көрсетілген.
Қаржылық талдау бағалауға мүмкіндік береді:
- шаруашылық жүргізуші субъектінің мүліктік жағдайын;
- ағымдағы қызметі үшін және ұзақ мерзімді инвестициялар үшін
капиталдың жеткіліктілігін;
- қаржылық нәтижелерін қалыптастыру саясаты дәлелділігін, соның
ішінде, пайданы бөлу және пайдалану;
- кәсіпорын айналымына инвестицияларды тарту мақсаттылығын;
банкроттықты болдырмау мақсатында дағдарыс алдындағы жағдайдағы
диагностиканың аналитикалық мүмкіндігін.
Кәсіпорынның қаржылық талдауының орындалуы кезінде шешілетін
міндеттердің арасында бірінші кезектегілерді бөлеміз.
Сурет 1- Кәсіпорынның қаржылық күйін талдаудың орындалу реттілігі және
мазмұны
Біріншіден, материалдық-заттай және қаржы ресурстар қозғалысы
арасындағы теңгерімділік дәрежесі анықталады; қолайлы қаржылық тұрақтылық
қолдау кезіндегі, қаржылық нәтижелерін арттыруға бағытталған экономикалық
айналымдарының процесінде меншікті және қарыз капиталының ағымдары
бағаланады.
Екіншіден, капитал құрылымын сақтау және оңтайландыру үшін, қаржылық
және ақша қаражатын пайдалану дұрыстығы бағаланады.
Үшіншіден, кәсіпорынның қаржы ағымдарын жасау дұрыстығы, қаржылық және
материалдық ресурстардың жұмсау нормаларын және нормативтерін қадағалау,
өндірістік және жабдықтаушы - өткізу шығындарын жүзеге асыру мақсаттылығы
бақыланады.
1. 2 Зерттеу әдістемесі
Айтарлықтай соңғы уақытта кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
жүргізу бойынша сапасы өсуде. Талдамалық жазба сауатты құрастырылуы сирек,
кәсіпорынның жан-жақты сипаттайтын қызметін айқындайтын, оның негізгі
мәселелері және оларды ықтимал шешу тәсілдері.
Қазіргі уақыттағы кәсіпорын қызмет әдістерін талдауы көптеген оның
қаржылық жай-күйін қайталайды және бір-бірін толықтырады, кешенді немесе
жеке байланысты нақты мақсаттар мен міндеттерді, ақпараттық базаны, қолда
бар талдауда оларды пайдалануы мүмкін.
90-шы жылдардың басында В.Ф. Палием ұсынған кеңінен пайдаланылған
әдістемесі. Алайда бүгінгі күні бұл әдістеме қойылатын барлық талдау
талаптарына қанағаттандырмайды.
Біріншіден, 1992 жылдан бастап ақпараттық негіз талдауы айтарлықтай
өзгерді, өйткені нысан балансы өзгертілген.
Екіншіден, нормативтік база, В.Ф. Палия әдістемесінде жаңа
экономикалық жағдайларға және ең алдымен жоғары қарқынды инфляциямен енді
қанағаттандырмайды.
Үшіншіден, жеткілікті дәрежеде компьютерлік өңдеуді және икемсіз сипаты бар
нашар қалыптастырылған.
Тұтастай алғанда, олар әрі қарай дамыту алдыңғы әдістемелер:
1) Көп рәсімделген алгоритмдік құрылымдық сипаты мен көбінесе барлық есеп
айырысу компьютерлендіруде бейімделген.
2) Оларға бірнеше өзге де нормативтік базасы кәсіпорын төлем
қабілеттілігін бағалау кезінде қолданылады.
3) Пайдаланушыларға кең ауқымды бағытталған.
4) Қаржылық жай-күйін бағалау кезінде ішінара қолданылады.
5) Қаржылық коэффициенттерді өзара байланыстаратын әр түрлі модельдер
қолданылады, мүмкін болған жағдайда динамикасының түрлі қаржы
көрсеткіштердің (факторлардың) зерттеуге өзгеру сипат көрсеткіші;
6) неғұрлым егжей-тегжейлі талдау, пайданың өнімді өткізуден баланстық
пайда;
7) қаржылық жағдайды талдаудан басқа іскерлік белсенділік талдау
әдістемесі қарастырылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау деректері бойынша бухгалтерлік
есебінің орындалуы мүмкін нақтылау дәрежесі әртүрлі алға қойған
мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі факторлардың ақпараттық, уақытша,
әдістемелік және техникалық қамтамасыз етуіне байланысты.
Логика аналитикалық жұмыс жүргізуді кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау түрінде көздейді:
-қаржылық жай-күйін экспресс- талдау;
-қаржылық жай-күйін егжей-тегжейлі талдау.
Экспресс-талдау мақсаты көрнекі және қарапайым бағалау және қаржылық
әл-шаруашылық субъектісінің даму динамикасы болып табылады.
В. В. Ковалев, экспресс-талдау үш кезеңде орындауға болады деп
есептейді: дайындық кезеңі, қаржылық есепті алдын ала шолу, экономикалық
оқу және есептілікті талдау.
Бірінші кезең мақсаты-қаржылық есептілікті шешім қабылдау орындылығы
туралы талдау және оның оқу дайындығы. Бұл жерде көрнекі және жай есеп
тексеру бойынша есеп формальды белгілері және мәні бойынша жүргізіледі:
қажетті барлық нысандар мен қосымшалардың болуы анықталады, деректемелер
мен қойылған қолдар, барлық есеп беру формалары дұрыстығы мен анықтығы
тексеріледі; баланс валютасы мен барлық аралық жиынтықтар тексеріледі[3].
Екінші кезең мақсаты – жазба балансы түсіндірмесімен таныстыру. Бұл
жұмыс жағдайын есепті кезеңде бағалау үшін, үрдістерді анықтау қызметінің
негізгі көрсеткіштерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектінің
сапалық өзгерістер мүліктік және қаржылық жағдайы.
Үшінші кезеңде –экспресс-талдауда негізгісі; оның мақсаты –шаруашылық
қызметінің нәтижелерін және объектінің қаржылық жай-күйін жалпылама
бағалау. Осындай талдауды сол немесе өзге дәрежеде нақтылауда әр түрлі
пайдаланушылардың мүддесі үшін.
В. В. Ковалев экспресс – талдау қаржылық жай-күйін жоғарыда баяндалған
әдістемесін өткізуді ұсынады. Экспресс-талдау аяқталу шығару орындылығы
туралы немесе одан әрі тереңдетілген және егжей-тегжейлі талдау қаржылық
нәтижелері мен қаржылық жағдайына мүмкін.
Егжей-тегжейлі қаржылық талдаудың мақсаты - мүліктің егжей-тегжейлі
сипаттамасы және экономикалық ұйымның қаржылық жағдайы, есепті кезеңде
көрсетілетін қызметі, сондай-ақ, келешекте субъектінің даму мүмкіндіктері.
Экспресс-талдау ол жекелеген рәсімдерін нақтылайды, толықтырады және
кеңейтеді.Бұл ретте нақтылау дәрежесі ниетіне байланысты талдау.
В.В. Ковалев келесі кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызмет бағдарламасына
тереңдетілген талдауды ұсынады:
1. Шаруашылық субъектінің экономикалық және қаржылық жағдайын алдын
ала шолу:
- қаржылық-шаруашылық қызметінің жалпы бағыттағы сипаттамасы;
2.Шаруашылық субъектісінің экономикалық әуелет бағалау және талдау:
- мүліктік жағдайын бағалау;
- аналитикалық баланс-нетто құру;
- тік талдау балансы
- көлденең талдау балансы;
- мүліктік жағдай сапалық өзгерістерін талдау;
- қаржылық ережелерін бағалау;
- өтімділік бағасы;
- қаржылық тұрақтылықтың бағасы.
3. Бағалау және қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелігін талдау,
шаруашылық субъектісін бағалау: негізгі қызмет.
Блок талдауының келесі әдістемесі: жалпы қаржылық жағдайын бағалау
және оның есепті кезеңдегі өзгерістер, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау, баланс өтімділігін талдау, кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және
іскерлік белсенділігін талдау. Қаржылық жағдайын бағалау және оның кезең
бойынша салыстырмалы анатикалық баланс өзгерістері,сондай-ақ бастапқы
пунктталдау қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін құрайды,қаржылық жағдайын
талдауының қорытынды блоктың дамуы.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның құрамдас элементтері әдістемесін
кешенді салыстырмалы рейтингтік бағалау болып табылады:
- жинау және кезеңді уақытта бастапқы ақпаратты бағаланатын аналитикалық
өңдеу;
- негіздеу көрсеткіштер жүйесі үшін пайдаланылатын рейтингтік қаржылық
жай-күйін бағалау, кәсіпорынның тиімділік пен іскерлік белсенділікті,
көрсеткіш рейтингтік бағалау есептеу қорытындысы;
- кәсіпорынның рейтингі бойынша жіктеу (ранжирлеу).
Бастапқы көрсеткіштер рейтингтік бағалау үшін біріктірілген 4 топ
(шығынды кәсіпорындар бұл жүйеде қарастырылмайды).
Бірінші кезекте қосылған ең жалпылама және маңызды бағалау
көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігі. Жалпы жағдайда
тиімділік көрсеткіштер кәсіпорынның пайда қатынасын немесе кәсіпорынның
өзге де қаражатын (мүлік) білдіреді. Мұнда аса маңызды салыстырмалы бағалау
үшін тиімділік көрсеткіштер болып табылады, барлық мүлкіне есептелген
қатысты таза пайда немесе кәсіпорынның өз қаражат көлемі.
Екінші топқа кәсіпорын енгізген көрсеткіштерін басқару тиімділігін
бағалау, кәсіпорынның тиімділік қатынасымен анықталатын бүкіл айналым
пайдасы (барлық іске асыру) немесе қосылған құн салағының өнімді сатудан
тек ақшалай түсімі (жұмыс,қызмет).
Үшінші топқа кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау көрсеткіштері
енгізілген.
Оларға мыналар жатады:
- кәсіпорын барлық активтерінің қайтарымы;
- негізгі қорлар қайтарымы;
- негізгі қорлардың айналымдылығы;
- айналым қорларының айналымдылығы;
- түгендеу айналымы және шығындар;
- дебиторлық берешек айналымдылығы;
- айналымдылық көрсеткіштері неғұрлым өтімді активтер мен меншікті
капитал.
Төртінші топқа кәсіпорын бағалау көрсеткіштері өтімділік және нарықтық
тұрақтылығы енгізілген. Оларға мыналар жатады:
- жабу коэффициенті және өтімділік;
- тұрақты актив индексі;
- автономия коэффициенті;
- қорлар мен шығындардың меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз етілуі.
Қол жеткізілген нақты сатудан алынған түсім мен рентабельділік шек
арсындағы айырмашылық қаржылық тұрақтылық қорын құрайды.
Сондай-ақ, Г.В.Савицкая пайданы жүйелік директ-костинга әдістемелік
талдауы бойынша қарайды. Мұндай әдістемені нарықтық қатынастар дамыған
елдерде кеңінен қолдыналады. Ол тәуелділік пайда шығының ең маңызды
факторларды және осының негізінде басқару процесін қалыптастыру және оның
шамасын зерделеуге мүмкіндік береді [4].
Әдістемелік талдау пайдасының айырмашылығы, отандық кәсіпорындарда
қолданылатын, ол толық ескеру арасындағы өзара байланыстар көрсеткіштерін,
дәлірек айтқанда, өзгеру факторларына мүмкіндік береді.
Басқа елдерде жүйелі зерделеу кезінде пайданың факторлық өзгеруін
қамтамасыз етеді, маржиналдық талдау болжау және оның шамасын пайдалану
негізінде маржиналдық табысы жатыр (бұл пайда сомасында тұрақты
шығындармен). Бұл талдау соманы өзгерту есебінен пайда өзгерістерін
анықтауға мүмкіндік береді: сатылған өнімнің саны, баға, үлестік айнымалы
және тұрақты шығындардың деңгейі.
Бұл кәсіпорындар әдістеменің мәні мен тереңдету үшін қаржылық талдау
және бағалау өсу әлеуеті.
Қаржылық талдау әдістерін пайдалану, қалыптасқан кәсіпорында қаржылық
жағдайды дәл бағалауға, оның келешектегі болжау қабылдауға негізделген
басқарушылық шешім мүмкіндік береді.
Қаржылық есептілік ақпараты бойынша қаржылық жағдайын талдау кез
келген шешімді қабылдау үшін қажетті маңызды қарым-қатынастардың және
сипаттамалардың анықтау мақсатында қаржы құралдары мен әдістерін қаржылық
документтерге қолдану болып табылады[5].
Ол біздің компьютерлік ғасырда көптеген және әртүрлі ақпаратты
қажетті және әрқашан тапшы болатын ақпаратқа түрлендіріп қызмет етеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайдың талдауы қаржылық есеп кезеңінде
бухгалтерлік балансты есепті оқудан басталады, осымен бірге маңызды
сипаттамалар анықталады:
- Кәсіпорынның активтерінің жалпы құны;
- жұмылдырылған және жылжымалы жабдықтың құны;
- кәсіпорынның меншікті және қарыздық қаражат құны.
Активтердің жеке түрлерін пассивтердің сәйкес түрлерімен салыстыра
отырып , кәсіпорынның баланстық өтімділігін анықтауға болады.
Қаржылық жағдайды одан әрі талдау салыстырмалы көрсеткіштер қатарын
есептеумен байланысты .
Әдістердің бірқатары бүгін пайдалынады. Олардың барлығы қаржылық
өлшеулер мен олардың негізінде құрылған коэффиценттерден құрылады.
Қаралатын коэффиценттердің саны әр түрлі қаралады және оларың саны 50- ге
дейін асуы мүмкін.
Қызмет ету кезең қатары кезінде коэффицент мәндерін есептеу
фирманың қаржылық жағдайының тек әртүрлі жақтарының динамикасына баға
береді, бірақ оның әртүрлі сипаттамаларын біріктіруге мүмкіндік бермейді.
Бұл жағдай жиынтық қаржылық жағдайының сандық бағалау сан қатарлы
әдістердің жасауына әкеп соқты.
- Кәсіпкерлік экономикалық активтері және олардың құрылымы;
- кәсіпорынның негізгі құралдары;
- айналым қаражаттарының құрылымы мен динамикасы;
- кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері;
- қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігі.
Экспресс талдау қаржылық нәтижелер мен қаржылық жағдайдың егжей-
тегжейлі талдау өткізу керектігі туралы қорытындымен аяқталуы мүмкін.
Қаржылық жағдайдың терең талдаудың мақсаты - меншіктік және қаржылық
жағдайдың шараушылықты жүргізетін субъектінің, оның өткен есептік мерзімі
кезіндегі қызметінің нәтижелері және субъектің даму келешегінің
сипаттамасын беру.
Ол жедел талдаудың жеке рәсімдерін ерекшелеп, толықтырып кеңейтеді.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдаудың жалпы түрінде
осылай көрінеді.
1. Қаржылық есептілікті талдау:
1. Меншік және капитал құрылымын бағалау:
- Компанияның активтері мен міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- Дебиторлық және тауарлық-материалдық қорлардың, оның ішінде ағымдағы
активтердің, айналымы есептеу;.
- Кредиторлық берешек айналымының есептеу.
Төлем қабілеттілігі мен өтімділігін талдау:
- Есепті кезеңде қаржылық жағдайы мен оның өзгерістердің жалпы баға;
- Айналым капиталын, оның ұлғаю (азаю) және ағымдағы міндеттемелердін
мөлшерін анықтау;
- Активтер мен қалыптасу көздері арасындағы тиістілікті зерттеу ,
олардың тиімділігі мен қолдану тиімділігінің дұрыстығы ;
- Баланс өтімділігін, қаржылық тұрақтылығы мен кәсіпорынның төлем
қабілеттілігін абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау.
Қаржы-шаруашылық қызметінің әсерін талдау:
- Кәсіпорынның рентабельділігін бағалау;
- Кәсіпорын табыстылығы мен олардың деңгейінің өзгеруіне әсер ететін
факторларды салыстырмалы көрсеткіштерін есептеу
2. Қаржылық болжау:
- Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын бағалау;
- Болжам балансының дамыту[6].
2 Темірлан ЖШС мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру
2.1 Кәсіпорынның актив құрылымы және құрамын және олардың қалыптасу
көздерін талдау
Серіктестік Қазақстан Республикасының заңдылықтары бойынша заңды
тұлға болып табылады, өзін өзі қаржыландыру және өзін өзі өтеушілік
негізінде әрекет етеді, жеке балансы бар және несиелік мекемелерінде шоты
бар.
Серіктестік қызметінің басты мақсаты кіпіс алу, серіктестіктің
жұмысшыларының игілігін арттыру болып табылады.
Серіктестіктің ең басты қызметі кедендік толтыру бойынша брокерлік
қызметі, уақытша сақтау қоймасының қызметі, сауда саттық қызметі, жалпы
коммерциялық қызметі болыптабылады.
Ұйымдастырушылық құрылымы келесідегідей сипатталады: ол сызықтық
функционалды, жеке бөлімшелік элементтерімен, нақты қызметті орындайды.
Толығымен құрылған басқару құрылымы ұтымды және қызмет түріне, кәсіпорынның
мақсаты мен есебіне сәйкес келеді.
Серіктестіктің органы болып табылады: серіктестіктің жоғары органы- оның
қатысушысы; серіктестіктің басқарушылық органы -директор.
Серіктестіктің қатысушысының құзыреттілігіне жатады:
- фирмалық атауы және орналасқан жері, оның жарғылық капиталының
мөлшерінің өзгерісін бекіте, серіктестіктің жарғысының өзгеруі;
- серіктестіктің дирекиорын тағайындау және оның өкілеттілігінің шұғыл
түрінде қысқаруы;
- жылдық қаржылық есеп беруін бекіту және оның таза кірісін бөлу;
- серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін оларды жұмысқа қабылдау мен
басқалай құжаттары бойынша ішкі ержесін бекіту;
- коммерциялық емес ұйымдарында немесе басқалай шаруашылық
серіктестіктерінде қатысу жөніндегі шешімі;
- серіктестіктің мүлігіне қосымша жарна енгізу жөніндегі шешімі;
- серіктестіктің қызметі жөніндегі ақпаратты серіктестіктің
қатысушыларына беру мерзімі мен тәртібін бекіту,
- серіктестіктің таралауы немесе қайта құрылуы жөніндегі шешімі.
Орындаушылық органы болып директор табылады, ол қатысушымен бір жылға
сайланады. Директор барлық сұрақтар жағынан құзыретті болуы керек:
- ағымдағы және келешектегі жұмыс бағдарламасын орындауды
қамтамасыз етеді;
- серіктестік қатысушыларының шешімін орындауды ұйымдастырады,
олардың орындалуы жөнінде есеп береді;
- серіктестік қатысушысына берілетін оның ақшалай қаражатын бекіте
серіктестіктің мүлігіне жауап береді;
- серіктестіктің артынан сенім хатсыз жұмыс атақарады, келісім шарт
жасасады және олардың орындалуын қамтамасыз етеді;
- банкте есеп шотын және басқалай шоттарды да ашады;
- серіктестіктің еңбек ұжымы орындау үшін міндетті бұйрықтар мен
нұсқауларды шығарады;
- өз құзыреттілігіенен басқа да қызметтерді орындайды.
Кәсіпорынды басқару тиімділігі негізінен оның ұйымдастырушылық
дейгейімен және ұйымдастырушылық қолдау сапасымен анықталады.
Ақпараттық қолдау жүйесінде бухгалтерлік мәліметтер өте маңызды болып
табылады, ал есептілік байланыстың басты құралы болып, компанияның
қаржылық жай-күйі туралы ақпарат ең толық көрінісін береді.
Бірақ бухгалтерлік баланс негізінде компанияның қаржылық жағдайына
объективті баға беруге өте қиын.
Сондықтан, талданып отырған кәсіпорынның қаржылық жай-күйін сенімді
бағалау үшін оның бірқатар қаржы коэфиценттерін ұсынуға тиіс, ол негізгі
кәсіпорынның жайғасым өзгерістер динамикасын, үрдістерді анықтау және
болашақ оқиғалардың барысын болжауға мүмкіндік береді .
Қаржылық жағдай- бұл көптеген факторларға байланысты және нақты әрі
әлеуетті қаржылық мүмкіндіктердің, қаражаттардың болуын және орналастыруын
көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік [7].
Қаржы қызметінде кемшіліктерді дер кезінде анықтап және жою үшін оның
табыстылығына, тиімділігіне, төлем қабілеттігіне талдау жүргізу, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалаудың негізгі мақсаты болып табылады.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау мынадай кезеңдерді көздейді:
1)Ұйымның қаржылық жағдайына экспресс-бағалау ұйымдастыру.
2) Мүліктік жағдайын бағалау:
- балансты тік талдау;
- балансты көлденең талдау;
- мүліктік жағдайында сапалық өзгерістерді талдау.
3)Қаржылық жағдайын, яғни өтімділікті, қаржылық тұрақтылықты бағалау
4) Тиімділікті бағалау.
5) Іскерлік белсенділікті бағалау.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті баланс мәліметтері бойынша дәстүрлі
есептеледі. Мұндай есеп төлем қабілеттілігін тек қана баланста есептелген
барлық айналым активтері өтімді болған жағдайда ғана бағалауға мүмкіндік
береді. Бұл білдіреді:
- баланстық қорлар қорлардың құны бойынша тең сомасымен қолма-қол
ақшаға айналдырылуы мүмкін;
- дебиторлық берешек толығымен қысқа мерзімді борыштарды өтеу
мерзімімен сәйкес келетін мерзімдерде ақша қаражаттарының нысаны түрінде
түседі.
Егер, балансында есепте тұрған айналым активтер жағдайы аталған
талаптарға сәйкес болса, онда баланстық деректер бойынша есептелген
ағымдағы өтімділік коэффициенті, ұйымның төлем қабілеттілігінің нақты
деңгейін көрсетеді және осындай деңгейдің жеткіліктілігін немесе
жеткіліксіздігін бағалау базасы бола алады.
Егер айналым активтерінің балансының жағдайы аталған талаптарға жауап
бермесе, ағымдағы өтімділік коэффициентін есептеу үшін айналым активтерінің
баланстық құнын алдын-ала түзету қажет болады.
Кәсіпорынның мүлігінің құрылымы мен құрамының динамикасын талдаудың
міндетті көрсеткіші болып табылады:
- жыл басы мен жыл аяғындағы есепті балансы активінің баптары бойынша
абсолюттік көлемі;
- жыл басы мен жыл аяғындағы валюта балансы активінің үлес салмағы;
- абсолюттік көлеміндегі өзгерісі;
- үлес салмағындағы өзгерісі;
- жыл басындағы көлеміне % өзгерісі (баланс активінің арту шапшаңдығы).
Қаржылық жағдай- бұл көптеген факторларға байланысты және нақты әрі
әлеуетті қаржылық мүмкіндіктердің, қаражаттардың болуын және орналастыруын
көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік.
Қаржы қызметінде кемшіліктерді дер кезінде анықтап және жою үшін оның
табыстылығына, тиімділігіне, төлем қабілеттігіне талдау жүргізу, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалаудың негізгі мақсаты болып табылады.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау мынадай кезеңдерді көздейді:
1)Ұйымның қаржылық жағдайына экспресс-бағалау ұйымдастыру.
2) Мүліктік жағдайын бағалау:
- балансты тік талдау;
- балансты көлденең талдау;
- мүліктік жағдайында сапалық өзгерістерді талдау.
3)Қаржылық жағдайын, яғни өтімділікті, қаржылық тұрақтылықты бағалау.
4) Тиімділікті бағалау.
5) Іскерлік белсенділікті бағалау.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті баланс мәліметтері бойынша дәстүрлі
есептеледі. Мұндай есеп төлем қабілеттілігін тек қана баланста есептелген
барлық айналым активтері өтімді болған жағдайда ғана бағалауға мүмкіндік
береді. Бұл білдіреді:
- баланстық қорлар қорлардың құны бойынша тең сомасымен қолма-қол
ақшаға айналдырылуы мүмкін;
- дебиторлық берешек толығымен қысқа мерзімді борыштарды өтеу
мерзімімен сәйкес келетін мерзімдерде ақша қаражаттарының нысаны түрінде
түседі.
Егер, балансында есепте тұрған айналым активтер жағдайы аталған
талаптарға сәйкес болса, онда баланстық деректер бойынша есептелген
ағымдағы өтімділік коэффициенті, ұйымның төлем қабілеттілігінің нақты
деңгейін көрсетеді және осындай деңгейдің жеткіліктілігін немесе
жеткіліксіздігін бағалау базасы бола алады [8].
Егер айналым активтерінің балансының жағдайы аталған талаптарға жауап
бермесе, ағымдағы өтімділік коэффициентін есептеу үшін айналым активтерінің
баланстық құнын алдын-ала түзету қажет болады.
Кәсіпорынның мүлігінің құрылымы мен құрамының динамикасын талдау
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үдерісінде маңызды рөл атқарады және
кәсіпорынның барлық мүлігінің абсолюттік және салыстырмалы артуы мен
төмендеуінде маңызды рөл атқарады.
Кәсіпорынның мүлігінің құрылымы мен құрамының динамикасын талдаудың
міндетті көрсеткіші болып табылады:
- жыл басы мен жыл аяғындағы есепті балансы активінің баптары бойынша
абсолюттік көлемі;
- жыл басы мен жыл аяғындағы валюта балансы активінің үлес салмағы;
- абсолюттік көлеміндегі өзгерісі;
- үлес салмағындағы өзгерісі;
- жыл басындағы көлеміне % өзгерісі (баланс активінің арту шапшаңдығы).
Кәсіпорынның мүліктік жағдайын зерттеу мақсатымен Темірлан АҚ
балансының тік талдауды өткіземіз, ол кесте 1 және 2 келтірілген.
Кесте 1 - Темірлан АҚ активінің құрылымы, мың теңге
Көрсеткіштер Абсолюттік көлемі, мың теңге Активтің жалпы
көлеміндегі үлес
салмағы (%)
2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл 2013 2014 2015
жыл жыл жыл
Айналымнан тыс 735423 756519 1021439 71,03 71,7 72
активтер
Айналым 301101 297384 417446 28,97 28,3 28
активтері
Қорытынды 1036544 1053903 1438885 100 100 100
Айналым және 0,409 0,394 0,409
айналымнан тыс
активтердің ара
–қатынасының
коэффициенті
Кесте 1- ден аңғарғанымыздай, кәсіпорынның айналымнан тыс активтері
735423 мың теңгені, 2014 жылы 756519 мың теңгені, 2015 жылы 1021439 мың
теңгені құраған. Активтің жалпы көлеміндегі үлес салмақтары 2013 жылы-71,03
пайызды, 2014 жылы- 71,7 пайызды, 2015 жылы-72 пайызды меңгерген.
Келесі сурет 2 –де айналым және айналымнан тыс активтер көлемінің
абсолюттік сомасы берілген.
Сурет 2- Айналым және айналымнан тыс активтер көлемі
Айналым активтері 2013 жылы 301101 мың теңгені, активтің жалпы
көлеміндегі үлес салмағы 28,97 пайызды, 2014 жылы 297384 мың теңгені,
активтің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 28,3 пайызды, 2015 жылы 417446 мың
теңгені, активтің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 28 пайызды иеленген. Жалпы
қарастырылып отырған банк бойынша актив құрылымы 2013 жылы 1036544 мың
теңгені құраса, айналым және айналымнан тыс активтердің ара-қатынастарының
коэффициенті 0,409 құрайды. 2014 жылы актив құрылымы 1053903 мың теңгені,
айналым және айналымнан тыс активтердің ара-қатынастарының коэффициенті
0,394 құрайды. 2015 жылы активтің жалпы жыл аяғындағы көлемі бойынша сомасы
1438885 мың теңгеге тең.
Темірлан АҚ қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамын талдау
кесте 2-де келтірілген.
Берілген 2-ші кесте мәліметтері бойынша талданатын мерзімдегі
қаржыландыру көздерінің артуы негізінен меншікті капиталының 79,6 пайызына
көбеюімен негізделген.
Әдетте, капитал құрылымының өзгерісіне әкелетін меншікті және қарыз
капиталының әр түрлі қайта арту шапшаңдығы байқалады.
Берілген 2-ші кесте мәліметтері бойынша талданатын мерзімдегі
қаржыландыру көздерінің артуы негізінен меншікті капиталының 79,6 пайызына
көбеюімен негізделген.
Әдетте, капитал құрылымының өзгерісіне әкелетін меншікті және қарыз
капиталының әр түрлі қайта арту шапшаңдығы байқалады.
Кесте 2 - Темірлан АҚ қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамын
талдау
Көрсеткіштер 2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл
мың теңге % мың теңге % мың теңге %
Жарғылық капитал93779 9,05 114187 10,82 118882 8,26
Қосымша 267446 25,80 241627 22,93 378255 26,26
төленбегеен
капитал
Бөлінбеген кіріс53956 5,25 132834 12,60 380084 26,43
Меншікті капитал415181 40,1 488648 46,35 877221 60,95
бөлімі бойынша
қорытынды
Ұзақмерзімді 9787 0,94 0 0,00 0 0,00
несиелер
қарыздар
Басқалай 274530 26,54 286259 27,16 244118 16,98
ұзақмерзімді
міндеттеме
Қысқамерзімді 69589 6,69 180385 17,12 235261 16,37
несиелер мен
қарыздар
Кредиторлық 267457 25,73 98611 9,37 82285 5,70
берешек
Қарыз капиталы 621363 59,9 565255 53,65 561664 39,05
бойынша
қорытынды
Капитал 1036544 100 1053903 100 1438885 100
қорытындысы
2013 жылдың жағдайы бойынша меншікті капитал тек 40,1 пайызды құрады.
Дегенмен де 2015 жылында үлес салмақтарының ара-қатынасы меншікті капитал
пайдасына шешіліп, соған сәйкес 60,95 пайызды құраған.
Ең бастысы, осы өзгерісі ұзақмерзімді несие мен қарыздың сомасының
төмендеуімен байланысты болды.
Бірақ меншікті және қарыз капиталының ара-қатынасы кәсіпорынның
қаржылық-тұрақтылық құрылымына сәйкес келмейді, өйткені барлық
зерттелінетін жылдар ішінде қарыз капиталының көлемі меншік көлемін
арттырып отырды, яғни меншікті капитал үлесі 2013 және 2015 жылдар
аралығында 40,1 пайыздан 60,95 пайызға дейін ауытқыды.
Сурет 3-те кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамы
келтірілген.
Сурет 3- Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы мен құрамы
Талданатын мерзім ішінде кәсіпорын өзінің қызметінің қаржылық саясатын
түбегейлі өзгерткенін білдіреді, бұл меншікті капиталының көбею себебіне
ықпалын тигізді.
Қарыз капиталының сомасының 0,66 пайызға төмендеуі сыртқы
инвесторлардан кәсіпорынның қаржылық тәуелділігі бірқатар төмендегенін
білдіреді.
Есепті жылындағы кәсіпорын мүлігінің 384982 (1438885-1053903) мың
теңгеге артуы, негізінен меншікті капиталының 388573 (877221-488648) мың
теңгеге көбеюімен негізделген.
Демек, капитал құрылымының үлкен өзгеріс мәніне әкелген меншікті және
қарыз капиталының әр түрлі қайта арту шапшаңдығы байқалады.
Осы кестеде жарғылық капиталы сақталынған, ал қаржылық ресурстарының
көбеюі 2013 жылымен салыстырғанда бөлінбеген пайданың 247250 мың теңгеге
артуына өтті.
Қарыз капиталының құрамындағы қысқамерзімді несиелер мен қарыздар
54876 мың теңгеге өскен. Қысқамерзімді несиелер мен қарыздардың үлесі 2015
жылы 16,37 пайызға төмендеген. Осы көрсеткіштің 2013 жылғы үлесі 6,69
пайызды құраса, 2014 жылы 17,12 пайызға дейін артқан.
Осындай беталысты, егер де ол өндірістік және коммерциялық қызметінің
құбылыс деп есептемесе жағымды деп санауға болады,
Сондықтан, кәсіпорында меншікті қаржат көлемінің артуымен қатар, қарыз
қаражатының сомасының көлемі қысқаруда.
Кәсіпорын өзінің кредиторлар алдындағы берешегін азайтады, несие мен
қарыз бойынша пайыздарын төлейді, өзінің қаржылық тұрақтылығын арттырады.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау
Кәсіпорынның тұрақты жағдайының ең бір сипаттамасы оның қаржылық
тұрақтылығы болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы дегеніміз - тәуекелдің қолайлы
деңгейі тұрғысынан төлем қабілеттілігі мен несиені өтеу қабілеттігін
сақтай отырып , табыс пен капиталдың өсуі негізінде кәсіпорынның дамуын
қамтамасыз ету және оның қаржылық ресурстар мен оларды бөлу және
пайдалану жағдайы болып табылады.
Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдай тұрақтылығын оның кірістерінің
шығындарынан асып түсетіндей ақша ағымының қозғалысын айтады.
Кәсіпорынның тұрақтылығы ең алдымен өндірілетін өнімнің және
көрсетілетін қызметтер құрамы мен құрылысының өзіндік құнымен байланысына
тәуелді [9].
Сонымен қатар, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы арақатынас
маңызды болып табылады .
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының тағы да бір маңызды факторы
оңтайлы құрамы мен активтердің құрылымы, сондай-ақ басқару стратегиясын
дұрыс таңдауы болып табылады.
Басқару өнері кәсіпорынның шоттарындағы ағымдағы операцияларды
қызметі үшін қажетті өтімділік соманың болуынан құрылады .Қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып кәсіпорынның төлем қабілеттігі , яғни
тиісті уақытта кәсіпорынның өзінің міндеттемелері немесе өзінің сауда ,
кредиттік және басқа да төленетін операциялардан шығатын өзінің төлем
міндеттемелерін орындауы болып табылады.
Қаржылық жағдайы кәсіпорынның бәскеге қабілеттігін, іскерлік-
ынтымақтастық әлеуетін анықтап, кәсіпорынның экономикалық мүдделері мен
қаржылық және басқа да қарым-қатынастары бойынша өз әріптестерінің
кепілдік дәрежесін бағалау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының шынайы объектівті бағасын алудың
ең жақсы жолы талдау болып табылдаы және ол кәсіпорынның дамуы
тенденцияларын аңдуға, шаруашылық қызметінің комплексті бағасын беруге
мүмкіндік береді .
Қаржылық жағдайының тұрақтылы белгілі бір күніне талдауы келесі
сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: осы күнге дейін кәсіпорынның
қаржылық ресурстарымен қаншалықты дұрыс пайдаланды [10].
Қаржылық ресурстардың жағдайы нарық талаптары мен кәсіпорын дамуының
даму қажеттіліктеріне сәйкес болуы тиіс, себебі қаржылық тұрақтылықтың
жеткіліксіз болуы кәсіпорынның төлем қабілеттігіне және оның өндіруді
дамытуға қаражаттың болмауы, ал артық тұрақтылық кәсіпорынның шығындарын
шектен тыс қор мен резертерін ауыртпалығын тигізу мүмкін
Есептілікті толық терең талдау басқару шешімдерін қабылдау үшін
меншік йелері мен компанияның басқарушыларына, сондай-ақ кәсіпорынның
тікелей экономикалық қызметімен айналысатын мына тұлғаларға қажет :
1) Компанияның бағалы қағаздар қорыз құру туралы шешім қабылдайтын
инвесторға қажет . Оларға инвестициялардың дефолт ықтималдық дәрежесі,
пайданың қаншалықты барабар екенін көрсететіні ақпарат қажет; Олар ұйымның
активтердегі өз үлесін сақтап қалу, сату алу немесе жалғастыру керектігін
білу керек; берілген субъектің төленетін дивиденттеріне қатысты күтімін
қанағаттандыратын мүмкіндігі бар ма;
2) кредиторларға , қажет боған жағдайда компанияға кредит беретін
және компанияның бакроттауынан бұрын өз кредиттерін пайыздармен бірге
қайтарылатынына сенімді болу керек;
3) жеткізушілерге заңды тұлғаның кредиторлық берешегін уақытта
өтеу қабілетін білу;
4) сатып алушыларға, заңды тұлғаның қаншалықты өз қызметін жалғастыра
алатынын, сатып алушының неғұрлым кәсіпорынға мүдделі болса , соғұрлым
ол кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығында мүдделі болады ;
5) жұмыскерлерге, яғни субъектінің қызметінің тұрақты және
рентабельдігінде өз жұмысы, әртүрлі қаржылық және басқа да төлемдер мен
артықшылықтар алу перспективаларын бағалау үшін қажет;
6) Кәсіпорынның жазбалар мен іскерлік белсенділікті тексеруге және
есепке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz