Қазақтың шығу тегі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
І М. ДУЛАТҰЛЫ ӨСКЕН ОРТАСЫ, САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ 11
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 26
М. Дулатұлының өскен және білім алған
ортасы ... ... ... ... ... ... ... .. 36
М. Дулатұлының 36
көзқарасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
... .. 47
ІІ М. ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ТАРИХИ ШЫҒАРМАЛАРЫНА ЖАЛПЫ 57
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Қырғыз-қазақ тарихи
туыстығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақтың шығу
тегі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.2 Қазақ тарихының басқа
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік жолына түсіп, өркениетті елдердің
қатарына қосылу әрекетіне кіріскен Қазақстан Республикасы үшін алдына
қойған мақсаттарға жетудің кепілдіктерінің бірі - халықтың өз тарихын терең
игеруі, тарих тағылымын жадында ұстауы.
XX ғасыр басындағы ұлт зиялыларын ойландырған мәселелер, яғни елдің
елдігін, ұлттың бірлігін, жердің тұтастығын сақтау, қазақ халқын өркениетті
елдердің қатарына қосу, ол үшін қазақ елін ұйқыдан оятып оқу, өнер-білім,
іскерлік жолына салу, ең бастысы дербес мемлекеттігін құру, бүгін де, яғни
ғасыр соңында күн тәртібінен түсе қойған жоқ, тіптен ең зәру мәселеге
айналып отыр. Олай болса ғасыр басындағы дағдарыстан шығудың жолын
қарастырған алаш көсемдерінің теориялық ізденістері практикалық қызметі
бүгін де өз мәнін жойған жоқ.
Тоталитарлық жүйе өзінің "қанды шеңгеліне" түсіріп, есімдерін халық
жадынан шығарып, тарих көшінен біржола аластатуға тырысқанына қарамастан
алаш көсемдерінің қазақ елінің түпкілікті қоғамдық мәселелері жөнінде
айтқан негізгі ой-пікірлерінің бүгінгі танда қайта жаңғыруының куәсі болып
отырмыз.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Алаш арыстары бізге мемлекеттілік
идеясын ту етіп көтеруді табыстап кетті. 1991 жылы құрылған Қазақстан
Республикасы - сол арыстардың асыл арманының жүзеге асуы. Біздің ендігі
міндетіміз - осы Тәуелсіз мемлекетімізді көздің қарашығындай сақтауымыз
керек, - деген болатын [47].
Иә, біздің бүгінгі Тәуелсіз ел болып отырғанымызға Алаш арыстарының
қосқан үлесі орасан зор екені тарихтан белгілі. Осы орайда, кезінде
тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен, сондықтан кеңестік тоталитарлық
жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы саяси тәртіп кейінгі ұрпақ
санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет.
Сондай ірі қайраткердің бірі Алаш зиялыларының қатарында Міржақып
Дулатұлының (1885-1935 жж.) алатын орны ерекше. Ұлы патриот, аса көрнекті
қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым, жазушы және публицист.
М.Дулатұлы өте күрделі ғұмыр кешкен тұлға. М.Дулатұлы сынды патриот
ұлтжанды қайраткердің қызметін шынайы, объективті бағалау бүгінгі тәуелсіз
Қазақстанның жеткіншектерін патриотизмге, ұлттық рухта тәрбиелеу үшін аса
қажет.
Қазіргі таңда еліміздің "Алаш қозғалысы тарихын, оның белсенді
қайраткерлерінің өмір жолын білуге деген жаппай құлшынысы, бұл қозғалыстың
идеяларының өмірлік негізінің өміршендігінен, сондай-ақ халықтың сана-
сезімінің жаңа сапаға көтерілуінен, оның өзінің жүріп өткен тарихи жолына
деген қазіргі уақытта тарих ғылымында жалпы бұқара халықтың ғана емес, жеке
тұлғалардың да ғұмырнамасына сұраныс өсіп отыр.
Алаш зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің Кеңес дәуірінде тар таптық
партиялық тұрғыдан зерттелгендігі баршамызға мәлім. Кеңестік тарихнамада
ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерінің өмір жолын зерттеу, қолдау тапқан емес,
ал зерттеле қалған күнде тарихи шындықтан алшақ бұрмаланып жазылды. Оның
есесіне социализмнің салтанат құруына үлкен үлес қосып, коммунистік
партияның ісіне шын берілген "тұлғалардың" қоғамдық-саяси қызметін
зерттеуге жол ашылды. Сондықтан да алаш қайраткері М.Дулатұлының қоғамдық
қызметін талдауда біржақты теріс пікір қалыптасты. Зерттеушілер оның
қызметіне "буржуазияшыл-ұлтшыл", "контрреволюцияшыл", "халық жауы" - деген
баға берді. Мұндай тұжырым М.Дулатұлына қатысты Кеңестік зерттеулердің
барлығына ортақ болды.
М.Дулатұлы сынды ірі қайраткер қызметінің кеңестік тарихнамада теріс,
біржақты баяндалып келуі де бұл тақырыптың заман талабына лайық қайта
талдау қажеттілігін айқындай түседі.
Ғасырымыздың басында қазақ қоғамының жетекшісі, қолбасшысы болған
зиялылар шоғырының қатарында М.Дулатұлы да халқына бостандық әперуге,
тұрмыс жағдайын өзгертуге, өркениет биігіне көтеруге бар ғұмырын арнаған.
Биыл сол Алаш қозғалысына 100 жыл толып отыр. Міржақыптың бұл
қозғалыста алатын орны ерекше зор.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. М.Дулатұлына арналған зерттеулер
біршама болғанымен оның өмірбаянын ғылыми тұрғыдан неғұрлым толық әрі
жүйелі тұрғыдан талдауға алған зерттеу еңбектер әлі жазыла қойған жоқ.
Қазақ халқының патриот перзенті М.Дулатұлының жарты ғасырлық ғұмырының
барлық қыры арнайы зерттеуге лайық. Ал бүгінгі тарихи әдебиетті саралау
М.Дулатұлының өмірі мен қызметінің толық ашылып зерттелмеген тұстары
көбірек екендігін көрсетіп отыр. Ғалымдар М.Дулатұлының әдеби-шығармашылық
қызметінің қыр-сырын ашу бағытында көп еңбектенді. М.Дулатұлы туралы
зерттеулердің басым көпшілігі оның ақын-жазушы, қаламгер ретіндегі
шығармашылығын ашуға арналған. Ал М.Дулатұлының қоғамдық-саяси қызметі,
тарихи көзқарастары, еңбектері толымды түрде жазылмай келеді. Бұл жағдайдың
қалыптасуы тиісті деректердің ғылыми айналымға енбеуіне байланысты.
М.Дулатұлының қызметін зерттеуге арналған жұмыстар 20-30-шы жылдары
кеңестік идеология арнасында жарық көрген тарихи-саяси әдебиеттерде,
баспасөзде М.Дулатұлының қызметіне "буржуазияшыл-ұлтшыл", - деп біржақты
теріс баға берілді.
Келесі кезеңде, яғни 30-шы жылдардың ортасынан бастап 80-ші жылдардың
аяғына дейін бұл тақырыпты нақты тарихи тұрғыдан зерттеуге ресми идеология
қарсы болды. Ал М.Дулатұлының аты аталса тек сол идеологиялық жау
тұрғысынан ғана аталуға тиіс болды.
Соңғы, яғни 80-ші жылдардың соңынан басталатын кезең тарихи шындықты
қалпына келтіруге бағытталған зерттеулердің өмірге келе бастауымен
сипатталады.
М.Дулатұлының өмірі мен қызметі, шығармашылығы әділ бағаланып, оның ірі
құбылыс екендігін мойындаған замандас зиялылардың пікірлері, арнау өлеңдері
Қазан төңкерісіне дейін-ақ мерзімді баспасөзде, жинақтарда жарияланған. Бұл
ретте алдымен Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров және
басқа авторлардың айтқан пікірлерін, өлеңдерін айтуымызға болады. Мысалы,
Ә.Н.Бөкейханов өз замандастары А.Байтұрсынов пен М.Дулатұлының саяси және
ағартушылық қызметіне былай баға береді: "Бауырым Ахмет, Мирякуб сен
екеуіңнің абақтың Радищев пен Новиков абақтысы Шырақтарым, сендерді кейін
мінегенде осылармен бір салып мінесе, не армандарың бар!" [45].
Алаш зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің Кеңес дәуірінде тар таптық
тұрғыдан баяндалғаны белгілі. Дегенмен Кеңес үкіметі, Азамат соғысынан
кейінгі орныққан уақытта, яғни 20-шы жылдары жарық көрген (мақалалар,
естеліктер, арнайы зерттеулер, еңбектер) арасында ұлт зиялыларының
қызметіне объективті баға берілген бірлі-жарым жарияланымдар бар. Мәселен,
С.Сейфуллин сол кездегі қоғамдық өмірге баға бере келіп, "Қазақ зиялылары
хақында" - деген мақаласында "Қазақ оқығандарының арасында 1905 жылдан
бастап-ақ революциялық идея, ұлттық теңдік пен азаматтыққа үндеу етек алды.
Жаңа оянып келе жатқан қазақ интеллигенциясының сол кездегі дем берушілері
Бөкейханов, Дулатов, Байтұрсыновтар болды" - деп жазды [42].
Қазақстан тарихнамасында Алаш қозғалысына байланысты 20-80-шы жылдардың
екінші жартысына дейін жарық көрген еңбектерге біршама жақсы талдау
жасалынған. Бұған қосымша Р.Нұрмағамбетованың "Проблема Алаша и Алаш-Орды в
казахстанской историографии 20-90-х годов" атты диссертациялық зерттеуі
өмірге келді [83]. Міне, осы жағдайды ескере отырып, аталған кезеңдегі
әдебиетке біз арнайы тоқталмадық.
80-жылдардың екінші жартысынан басталған қоғамдағы демократиялық
жаңарулар және 1991 жылы Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы
нәтижесінде ұлттық тарихымызға терең көңіл бөлініп, оның "ақтаңдақ"
беттерін жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеген еңбектер жарық көре бастады
[42, 49, 69, 75, 77, 86].
1988 жылы 4-ші қарашада Қазақ ССР-нің Жоғарғы сотының шешімімен
М.Дулатұлы толық ақталғаннан соң, оның өмірі, шығармашылығы, қызметі өз
мәнінде зерттеле бастады. Баспасөзде тарихшылар, журналистер, әдебиетшілер
оның қоғамдық болмысының әр қырын танытатын мақалалар жариялады.
Мақалалардың көпшілігі қайраткердің әдеби-шығармашылық мұрасы, ағартушылық
қызметіне арналды [29, 30, 43, 48, 58].
Орыс халқының демократ ғалым-жазушылары 1914 жылы Лазарев атындағы
шығыс тілдері институты даярлаған ғылыми жинақ зерттеуде М.Дулатұлының
өмірбаяны мен ағартушылық бағыттағы шығармалары туралы хабарламалық мәлімет
жариялаған. Жинақты топтастырып жарыққа шығуына басшылық жасаған академик
В.Гордлевский: "Дала перзенті М.Дулатұлы туған халқының еркіндігін,
азаттығын армандап халқына "Оян, қазақ!", - деп ұран тастаған күрескер
азамат ақын", - деп ой тұжырымдайды [93].
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.Қасымбаев қайраткердің "Оян,
қазақ!" шығармасының жарыққа шығуына байланысты Ж.Қасымбаев 1990 жылы жарық
көрген мақаласында "Оян, қазақта!" көтерілген мәселелердің біздің
күндерімізде де маңызы әлсіреген жоқ. Өзінің жері, тілінің тазалығы, ата-
бабалардан мұра боп қалған кеніміз бен басқа байлағымызды талап етуде не
ұлтшылдық бар деп?" - деп ой тұжырымдайды [40].
Тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым
Академиясының мүше-корреспонденті К.Н.Нұрпейісов XX ғасыр басындағы қазақ
ұлт зиялыларының қызметі туралы іргелі еңбегінде, М.Дулатұлының ұлт-азаттық
қозғалыс кезіндегі ағартушылық, әсіресе Азамат соғысы тұсындағы саяси
қызметіне тың деректер негізінде объективті талдау жасап, М.Дулатұлына:
"Халықты оятудың және оның ұлттық санасын жебеп, жігерлендірудің аса
көрнекті шебері", - деп әділ бағасын береді [85].
Д.А.Аманжолованың Казахский автономизм и Россия жарық көрген еңбегінде
М.Дулатұлы сияқты қазақ зиялыларының көзқарасының мүлдем жаңа сапаға
көтерілуіне тұңғыш орыс революциясының ерекше ықпал еткендігі баяндалады.
Мемлекеттік думаға қазақтың зиялылары сайланғандығы және қазақтардын
өмірінде ең маңызды кезеннің басталуы Қазақ газетінің жариялануы. Бұл
газеттің басшысы Әлихан Бөкейхан болса, редакторлары: Міржақып Дулатұлы мен
Ахмет Байтұрсынов болады. 1911-1913 жылдар қазақ халқының күресінің қызған
шағы делінеді [56, 216 б].
М.Қ.Қозыбаев – көп қырлы, тарих пен бүгінгі күннің өзара байланысын
сезінген зерттеуші. Алаш - қазақ халқы деген ұғым. Алаш – еліміздің
ежелгі аты. Алаш қозғалысы – ұлт-азаттық қозғалыс. Ол ғасырдың басындағы
ұлттық сана өсуі процесінің құрамды бөлігі. Егемендікті ту қылып жұмысшы
шайқасы – азаттық, бостандық, езілген халықтар күресі деп жазды.
М.Қ.Қозыбаев орыс либералдық интеллигенциясы мен қазақ интеллигенция
айырмашылығын бөліп көрсетті. Алаш партиясының бағдарламалық, тактикалық
құжаттары, басқа да типтес партиялардың кешенінде, салыстырмалы түрде
қаралу керек деген пікірді айтады [79, 39 б].
Сонымен қатар, М.Қ.Қозыбаевтың 1998 жылы жарық көрген "Тарих зердесі"
атты еңбегінің екінші кітабында: "Алаш реформаторлары империяны білекпен
жеңу мүмкін емес екендігін пайымдады, халық болашағын білім, ѳнер,
өркениеті дамыған халықтар болмысынан іздеді. Ұлттың ашытқысы - зиялы
қауым. Ол барша халықты қоса да, ыдырата да алады. Сондықтан қазақ
зиялылары тарихы шын мәнінде ұлт тарихы екендігін айтқан орынды" - деп
жазды [77, 16 б].
Міржақып Дулатұлына арналған еңбектердің ішінен біз Міржақыптанушы
Марат Әбсеметовтың еңбегін қарастырдық. М.Әбсеметов XXI ғасырдағы Алаштың
ақ жолы қазақ жерінде патшалық империя мен орыстық зорлыққа қарсы шын
мәніндегі мақсатты, ұлттық әлеуметтік күштерін қамтыған саяси қозғалыс 1917
жылы ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде басталды. Осы жылдың ортасында Алаш
партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясының, ал оның артынан
Алашорда өкіметінің құрылуы бұл қозғалыстың нақты нәтижелері болғанын
қөрсетті. Міржақыптың поэзиясы күрделі де, көп қырлы. Ол бірде махаббат
романтикасына бой ұрса, енді бір өлеңдеріне уақыт жүгі, заман талабы,
халықтың мұң-зарын арқау етеді. Ұстаздық қызметі барысындағы ұрпақ
тәрбиесіндегі елінің болашағына деген сенімділігі жолындағы жаның сала
жасаған талпыныстары, тырнақ астынан кір іздеп, бас көтергенді құртуға
әрекет жасаған зұлым саясатын жүргізген патшаның абақтасында көргендері мен
куә болғандарын көңіл сүзгісінен өткізіп, отарлық билеудің зардаптарын
әшкерелеп, Алаш қозғалысын дәріптейді [61, 286 б.].
Көне дәуірдегі түркі халықтарының тарихын зерттеуде айрықша еңбек
сіңірген ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Аманжолов К.Р. қазақ
халқының шығу тегін зерттеуге үлес қосқан зиялылардың қатарына М.Дулатұлын
да енгізеді [57,389 б.].
С.Қирабаев өз еңбектерінде ақынның шығармаларына талдау жасайды. Ұлы
даланы мекендеген қазақ халқының жер бетіне құрып кетпеу жолындағы сан
алуан күресінде қазақ зиялылары, соның ішінде М.Дулатұлының үлкен еңбек
сіңірді. Алаштың азаматы М.Дулатұлының еңбектерінде, әсіресе оның
поэзиясында әлеуметтік саяси қоғамдық проблемалар көтерілген. Қазақ
халқының тәуелсіз ел болу жолындағы басты ісі – ұрпақты оқыту, тәрбиелеу
мәселесіне арналған. Екінші үлкен көтерген проблемасы – халық тағдыры. Ұлы
дала елінің мәңгілік мақсаты – оқу-білім, тәрбие арқылы мемлекет құру.
М.Дулатұлының Алаштың арманын көрсетеді және сол жолға жетуде ол қазақтың
Абылай, Ағыбай, Кенесары сияқты қазақтың ірі тұлғаларын өз шығармаларына
өзек етіп алады [41, 544 б.].
С.Әшімбаев М.Дулатұлы XX ғасырдың басында қазақ халқының отаршылдық
езгіден құтылып, рухани оянуына үлкен үлес қосқан тұлғалардың бірі –
А.Байтұрсынов пен Ә.Бөкейхановтың серіктесі, саяси-қоғам қайраткері, ақын,
жазушы, публицист, ағартушы ұстаз, Алаш зиялысы деп жазады. Ұзақ жылдар
бойы оның да шығармашылық мұрасы көңілден кетпесе де, көзден таса болып,
ауызға алынбай келді. Ақын қандай бір тақырыпқа жазбасын және қай жанрға
қалам сілтемесін өзі өмір сүрген тарихи кезеңдегі қазақ халқының тағдырының
шындығын жазып, өзекті мәселелерді талдап, өткір көтере білді [63, 248 б.].
Сондай-ақ, ұлт зиялыларының жекелеген өкілдеріне арналған зерттеулерде
де және олардың жарыққа шыққан шығармалар жинағында да М.Дулатұлына қатысты
мәліметтер кездеседі [4, 6, 38]. Жазушы Д.Досжановтың "Абақты" аталатын
әдеби көркем туындысында М.Дулатовтың істі болу тарихын бейнелейтін
материалдар жинақталған [68].
Сәкен Өзбекұлы өз еңбегінде XX ғасырдың басында қазақ халқы саяси
аренаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі
қоғам қайраткерінің бірі - Міржақып Дулатұлы екенін жазады [68]. Ақын ұлт
болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының
тұңғыш қарлығашы бола білді. Әр заманның тыныс-тіршілігі, саясаты,
әлеуметтік, экономикалық саланы қамтыған көкейкесті мәселелері ақынның ой-
пікірлерінен айқын қөрініс алып, мүмкіндігіне қарай өз шешімін тауып
отырған [89, 47 б.].
Дипломдық жұмысты жазу барысында ақынның саяси көзқарастарына талдау
жасадық. Жұмыс барысында Ш.Елеукенов [75, 320 б.] және Е.Тілешов,
Д.Қамзабекұлының [94, 160 – 161 б.], Мұхтар Құл-Мұхаммедтің [83, 360 б.],
Ә.Дербісәлиннің [67, 296 б.] еңбектеріннен ақынға берілген сипаттамаларға
талдау жасадық. Қазақ көркем сөзінің шеберлері атты анықтамалықтан
М.Дулатұлының жазған прозалық туындысына берілген сипаттамаларды қолдандық
[98, 512 б.] және Тарих адамзат ақыл – ойының қазынасы атты он томдық
түркі халықтарының ойын қолдана отырып ақынның туындыларының тарихи дерек
екенің қарастырдық [91, 512 б.].
М.Дулатұлы ең алғаш қазақ романын жазып, ондағы әйел теңсіздігі
мәселесіне үлкен назар аударған. Осы мәселеге байланысты ақынның романынына
талдау жасаған Р.Бердібай [65, 202 б.], З.Бисенғали [66, 158 б.] сонымен
қатар Тарихи тұлғалар [92, 49 б.] атты танымдық – көпшілік басылымды және
Ө.Әбдиманұлының [60, 455 б.] еңбектерімен танысып, ақынның Бақытсыз Жамал
атты романындағы басты ойды анықтап, тарихи маңызын қарастырдық.
М.Дулатұлының ағартушылық және қоғамдық-саяси қызметі шетелдерге кетуге
мәжібүр болған түркістандық эмигранттардың, сондай-ақ Д.Бенниксен,
М.Лемерсье-Келькежей, Томахико Уямо сияқты шетелдік ғалымдардың
зерттеулерінде де ғылыми талдау тақырыбы болды [5, 50 б.].
Бұл ретте әсіресе жапон ғалымы Уямо Томахиконың еңбегін бөліп атаған
жөн. Ол жапон тілінде "Оян, қазақ!" кітабына арналған зерттеу еңбегін
жариялады. Оның пікірінше "Оян, қазақ!" көркем шығарма емес, ол автордың
туған халқының түрлі жағымсыз мінез-қылықтарын өткір сынға алған әлеуметтік-
саяси шығарма [96].
Ақынның жеке өмірі мен шығармашылығына тоқталған Т.Омарбековтың [88, 138
б.], К.Нұрпейістің [86, 375 б.] және М.Әбсеметтің [62, 79 б.] еңбектерімен
танысып, ақынның өміріне жалпы шолу жасадық.
Қорыта келгенде айтарымыз:
1. М.Дулатұлы туралы пікір Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде
ғана объективті түрде жазылып, ғылыми жүйеге түсе бастады;
2. М.Дулатұлы туралы жазғанда ғылыми еңбектерге және мұрағаттық деректерге
ғана сүйенбей, сонымен бірге ол туралы жазылған естеліктерді де есепке
алған жөн;
3. М.Дулатұлы пен кеңестік қызметте болған зиялыларды қарсы қойып қарастыру
әдісінен біржола бас тарту қажет. Өйткені М.Дулатұлы аумалы-төкпелі,
қайшылықты ортада өмір сүрген.
Деректерге шолу. М.Дулатұлы ақталғаннан кейінгі уақытта жарық
көрген оның төл шығармаларын (саяси өлеңдері, мақалалары, ағартушылық
еңбектері) диплом жұмысында кеңінен пайдаланылып, сол арқылы қайраткердің
дүниетанымын, қоғамдық-саяси қызметін мейлінше толық талдауға тырыстым.
Соның ішінде М.Дулатұлының Шығармалары атты еңбегіндегі
прозалық шығармаларын және өлеңдерін, зерттеген мақалаларын қарастырдық [8,
249 б.]. Әсіресе, М.Дулатұлының "Қазақ-қырғыз тарихы туралы. (Өтініш
хатын)" және "Қазақ аты, тегі һәм қашаннан бері жұрт болғаны туралы",
"Қазақтың тарихы" деген мақалаларын тақырыптың дерек көзі ретінде
пайдаландым [8]. М. Дулатұлы осы мақалаларда қазақтардың шығу тегі туралы
мәселенің аса маңызды екендігін, оны жан-жақты зерттеу қажеттігін айқын
көрсетіп берді. Шежірені ата-бабадан қалған асыл мұра ретінде бағалап,
қазақ тарихы үшін ғылыми маңыздылығын көрсете отырып, алайда шежіре жазу
барысында кейбір қателіктердің кететінін, осының нәтижесінде халық арасында
шығу тегінде шатасушылық туындайтынын баса көрсетті.
Сонымен қатар, бес томдық шығармалар жиынының бірінші томымен [9, 368
б.] және екінші томымен [10, 280 б.] жұмыс жасай отырып ақынның
аудармаларымен және мысал, айтыстарымен жұмыс жасадық.
М.Дулатұлының шығармаларының 5 бөлімі "Қазақтың үш жүзге бөлінуі
һәм алаш атануы"атты бүгінде де көп талқыға түсіп жүрген өзекті мәселе
атымен аталады. Міржақып Дулатұлы қазақтың үш жүзге бөліну тарихын халық
арасында кең таралған ертегілерді негізге ала отырып баяндайды.
Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағынан ақынның шығармашылығына талдау
жасадық. Оян, қазақтың беташар өлеңі Қазақ халқының бұрынғы хәм бүгінгі
халі деп аталады. Ақын әрі қарай емін-еркін далада көшіп-қонып, бейбіт
өмір сүріп жүрген халықтың басындағы ауыр жағдайды, патшаға бодан
болғандықтарын, үміттерінің ақталмай қалып, қазір нашар халде жүргеніне
ойланып-толғанып, осыдан дұрыс жолға шығудын қамын ойлауға шақырады [11, 5
б.].
Екіншіден, ақынға арналған естеліктерді қарастырдық. Атап айтсақ
М.Дулатұлының өмір жолын және көзқарасын тура түсінуде оның қызы
Г.Дулатованың жариялаған естелік кітабының орны ерекше. Гүлнәр Дулатованың
Алаштың сөнбес жұлдыздары атты кітабынан ақын туралы жазылған көп
мәліметтерді тауып, соларға сүйендік [12, 62 – 65 б.]. Г.Дулатованың
естелігі әкесінің бойындағы адамдық қасиетін, мінез-құлқын, азамматтық
ажарын, ұлт зиялыларының арасындағы сыйластықты баяндау арқылы,
қайраткердің көпшілікке беймәлім өмір қырларын жеткізуімен құнды.
Сонымен қатар, Қазақ газетіне жарияланған мақалалармен таныстық [1].
М.Дулатұлының замандасы А.Байтұрсыновтың [64] және А.Бөкейханның [7, 89 б.]
еңбектерімен жұмыс жасадық.
Дипломдық жұмысты жазу барысында газет, журналдардағы сол кезеңдегі
мақалалар көп көмегін тигізді. Атап айтсақ: А.Асқаровтың [2],
Ш.Елеукеновтың [33, 86 б.], М.Жолдасбеков [36, 38 б.] сынды жазушылардың
және У.Субханбердинаның [52, 199 б.] газет, журналдарға жарияланған
мақалаларын қарастырдық. Жұлдыз журналына жарияланған Ж.Ысмағұлов [56],
Ш.Елеукеновтың [34, 19 б.] және Г.Дулатованың [32, 27 б.] мақалаларын
қарастырдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыста Міржақып Дулатұлының тарихи
көзқарасын анықтап зерттеу. Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- М.Дулатұлының өскен және білім алған ортасы, оның қоғамдық
көзқарасының қалыптасуына әсер еткен жағдайларды анықтау;
- М.Дулатұлының ақпан революциясынан кейінгі саяси өзгерістерді,
шараларды халыққа насихаттап, түсіндірген белсенді публицистік
қызметін және ақынның саяси-әлеуметтік бағыттағы шығармаларын
қарастыру;
- М. Дулатұлының саяси, ағартушылық, сыншылдық көзқарастарының маңызын
айқындау;
- М. Дулатұлының шығармаларын Қазақстан тарихының тарихи дерегі ретінде
талдау;
Зерттеу жұмысының әдістемесі. Дипломдық жұмысты жазу барысында тарихи
танымдағы қазіргі таңдағы әдістер қолданылды: тарихи-жүйелік, салыстырмалы,
сонымен қатар оқиғаларға синхронды анализ жасау мен деректерден алынған
мәліметтерді фактілермен салыстыру әдістері қолданылған.
Зерттеудің сарапталуы мен талқандалуы. ҚМПУ Вестник журналында
Міржақып Дулатұлының тарихи көзқарасы атты тақырыпта мақалам жарияланды.
Сонымен қатар, Павлодар қаласында Кадысова Роза Жумабаеваның еске алуына
арналған Тарихи ғылым Рухани жаңғыру контекстінде атты республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференциясында М.Дулатұлының тарихи көзқарасы атты
тақырыпқа мақала жасалды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Міржақып Дулатұлының саяси
өмірге белсене қатысқан XX ғасырдың басынан бастап – өмірден озған 1935
жылға дейінгі аралық зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері болып
табылады.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында жасалған негізгі
тұжырымдар мен қорытындыларын мектепте тарих пәнінен, жоғарғы оқу
орындарында Алаш тарихынан М.Дулатұлының еңбектерін тарихи дерек ретінде,
қазақ әдебиетінен М.Дулатұлының еңбектерін әдеби шығарма ретінде
қарастыруға болады. Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы – қол жеткізген
ғылыми нәтижелер мен ой тұжырымдары негізінде тарихи кезеңге қатысты
күрделі және дискуссиялық мәселелер бойынша объективті көзқарас
қалыптастыруға мүмкіндік береді және тақырыпқа қатысты мәселелер бойынша
бұдан кейінгі зерттеу жұмыстарына арқау бола алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І М. ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ, САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 М. Дулатұлының өскен және білім алған ортасы
Ұзақ жылдар бойы қатаң тыйым салынып келіп, енді ғана асыл мұраларымен
халқына қайтып оралған ардақты есімдердің арасында Міржақып Дулатұлы аты -
ерекше кұрметқе лайық. Қиын-қыстау өмірінің өн бойында тынымсыз жалғасқан
қарекетімен, тындырып кеткен ұлан-ғайыр істерімен халық жадында біржола
сақталып қалған бірегей тұлғалардың бірі.
М.Дулатұлының жан-жақты әрі терең білімді ағартушы, қоғамдық қайраткер
дәрежесіне көтерілуіне, оның шыққан тегінің, өскен ортасының әсері
болғандығы даусыз. Негізі М.Дулатұлының өмірбаяны, білім алуы, мұғалімдік
қызметі туралы құжаттық мәліметтер өте аз.
М.Дулатұлының бүкіл өмірі осы ғасырдың бас кезінде халқымыздың рухани
көсемдерінің бірі ретінде танылған Ахмет Байтұрсынов есімімен тығыз
байланысты. Бұл да сондай, бойындағы барлық қайраты мен білімін туған
халқының бостандығы мен бақыты жолына бағыштаған қоғамдық-саяси қайраткер,
ойлы сөзімен халық санасын оятқан дарынды ақын, ағартушы ұстаз, жалынды
публицист.
М.Дулатұлының тағдыры - патша өкіметінің қуғын сүргіні мен сталиндік
репрессияның зардабынан тар жол тайғақ кешуді басынан өткізіп, қатары сирек
тартса да әділетпен шындық жолында халқының мұң - мұқтажын жақтаған қазақ
зиялыларына тән тағдыр.
Міржақып Дулатұлы 1885 жылы қарашаның аяқ кезінде бұрынғы Торғай
уезінің Сарықопа болысындағы №1 ауылда, қазіргі Торғай облысының Жангелдин
ауданына қарасты Қызбел совхозында дүниеге келген [69, 4 б.].
1935 жылы 5 қазанда айдауда, лагерде жүрген кезінде ауырып қайтыс
болады. Әкесі Дулат қарапайым іскер қол шебері етікші, өзіне жетерлік
дәулеті, ескіше сауаты бар адам болады. Балаларын жастайынан оқуға береді.
8 жасында оны әкесі ауыл молдасына оқуға береді. Бірақ та Міржақып өз
өмірбаянында жазғанындай, ауыл молдасынан араб дұғаларын жаттағаннан басқа
ештеңе үйренбеген. Тек қана алғашқыда бала Міржақып хат таниды. Екі жылдан
соң Міржақыпты атасы ауылдағы орыс мектебіне береді. Молдадан екі жыл
оқығаннан кейін, яғни 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оқытатын
Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп Міржақыптың білімін толықтырумен
қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса зор ықпал жасайды. Мұқан мұғалім
ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын қалаған оқу орнының, дәлірек
айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ мектебінің түлегі болатын.
Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие, терең білім береді. Жалпы
Торғай өңірі М.Дулатұлы үшін - киелі мекен болды. Өйткені, өнер-білім
жолындағы ізденісінің қайнар - бастауы да, осы Торғай топырағында жатқан
еді.
Анасы Дәмеш Қараман еліндегі атақты байдың қызы. Дәмеш ақ жарқын,
салмақты, отбасына тыныш, ел-жұртқа сыйлы ана болған. Жиын-тойларда
домбыра тартып ән салып, айтыстарға қатысып жүретіндіктен өнерпаз ретінде
ел жадында сақталған [69, 4 б.].
Демек, М.Дулатұлының ағартушы жазушы, ақын, публицист, ірі
қайраткер болып қалыптасуына оның отбасының оң ықпалы болғандығы сөзсіз.
Алайда М.Дулатұлының шешесі, Дәмештің өмірі ұзақ болмады. Ұлы М.Дулатұлы
бар болғаны екі жасқа толғанда, ауырып қайтыс болады.
Сонымен, екі жасында анасынан, он екі жасында әкесінен айырылып, жетім
қалған Міржақып бұдан кейін Асқар деген ағасының тәрбиесінде болады. 1902
жылы уездік мектепті бес жыл оқып, ауыл мұғалімі деген куәлік алып шығады.
Содан алты-жеті жыл бойы ел ішінде, ауыл мектептерінде бала оқытады.
Тумысынан оқу-білімге құштар М.Дулатұлы оған қоса бойындағы табиғат берген
ақындық, жазушылық дарын қабілеті оны үлкен белестерге көтерді. Болашақ
"Оян, қазақтың" авторы өзін, халқын ағарту жұмысына даярлады. Қараңғыда оқу-
білімсіз жатқан халқының аянышты хал-жағдайын өзгертуге ұмтылды.
Орыс тілін жетік меңгереді. Орыс және шетел жазушыларының
шығармашылығымен танысты. Оның пір тұтатын адамдары Фердауиси, А.Қ. Ясауи,
Абу Фирас, Шиндер, Гете, Ломоносов, Пушкин, Лермонтов, Маржани болды.
М.Дулатұлының тұқымы Байжұмырдан тарайды. Байжұмырдан -
Сансызбай, одан туғандар Ниязбек, Дулат, (1849 - 1897), Дулат пен Дәмештен
туған балалар: Асқар (1865 - 1938), Қонысбай (Қошай, Злиха, Қанипа)
Міржақып (1885 - 1935), Ақыжан (1973 жыл қайтыс болады.).
Міржақыптың ағасы Асқар Дулатов өзінен 20 жас үлкен болған. Оның ел ішінде
беделі зор жұрт силайтын, оқыған кісі, елбасшысы, атқа мінері болған [69, 4
б.].
Әлі шәкірт жасындағы ұстаз жігіттің кейінгі өмірінде кеңінен өріс
алған белсенді әлеуметтік, саяси, шығармашылық қызметі, міне, осы кездерден
басталады.
Бұл қай кез еді? Уақыт жағынан алсақ, талай халықтардың басынан небір
сұрапыл дауылдарды соқтырып өткен XX ғасырдың басы. Ал, қазақ қауымының хал-
жайына орайластыра ой жіберсек, ғасырлар бойы ұйқыда жатқан меңіреу даланың
денесіне жан бітіп, қимылға келе бастаған кезі.
Әлеуметтік-саяси жағынан алғанда, бұл кезең - патшалықтың қазақ
даласында отаршылдықты күрт күшейтіп, онсыз да қағажу елге тізесін батыра
түскен жылдары еді. Өткен ғасырдың аяқ кезінде қауымнан босатылған орыс
шаруалары жаппай қазақ өлкесіне көшіріліп, патша әкімшілігінің зорлығымен
жергілікті халықтың оты-суы мол, ең шұрайлы жерлері қоныстанушыларға тартып
әперілді.
Бұл жағдай сол кезде ұлттық сана-сезімдері оянып, туған халқының қамын
ойлай бастаған қазақтың зиялы азаматтарына қозғау салды. Олар адамзаттың
тарихи көшінен қаға беріс қалып, қалың ұйқыда марғау жатқан караңғы елдің
тығырықтан шығар жолын іздестіріп шарқ ұрды. Сол қапастан құтылудың ең
бірінші қадамы – надандықтан арылу, ілгері елдердің қатарына қосылып, өнер-
білімге тартылу деп білді де, олар осы бағытта насихат жұмысын өрістетті
[46, 152 б.].
Міне, осындай тарихи- ахуалда ел ішінде жас ұрпаққа білім ұрығын сеуіп
жүрген Міржақып сияқты көзі ашық, көкірегі ояу жас мұғалім халықтың
тағдырына байланысты саяси-әлеуметтік мәселелерден оқшауланып қала алмады.
Қалың қазақы ортадан шығып, айналасы 4-5 жылдың ішінде уездік мектепте
дүниелік пәндерден жалпы мағлұмат алып шыққан жас жігіттің алдынан күрескер
азаматтық жолы осылай ашылып еді. Халық арасында жүріп, өз көзімен көрген
әділетсіздіктерді, ойына түйгенін, айтқысы келген ойларын М.Дулатұлы осы
кезден бастап қағаз бетіне түсіреді.
М.Дулатұлы мінезі бір беткей, турашыл, қатал, ашуы тез қайтқыш,
адамгершілігі мол, кешірімді, қарапайым әңгімешіл. Өрелі ой мен өршіл талап
өз бойынан сәтті ұштастық тапқан жайсаң жас, алыс қияндарды аңсаған алғыр
қырандай, өмірден кең өріс іздейді, игі мақсаттар мен ізгі мұраттар жолында
құлаш жая қимыл жасайтын кең даңғылды аңсайды. Осындай талапқа бекінген
мұғалім жігіт 1904 жылы Арқадағы қазақ оқығандарының бас қосатын бір
орталығы - Омбы қаласына аттанады.
Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі.
Бұдан кейінгі уақытта біpi - ұстаз, бipi - ізбасары ретінде жұптарын
жазбайды.
1905 жылы Міржақып А. Байтұрсыновпен бipre Қарқаралыдағы саяси-
бұқаралық жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халқының
атынан петиция жазушылардың қатарында болады. 1905 жылы Қарқаралыға
Ахметпен біраз оқығандар бас қосып, үкіметке қазақ халқының атынан петиция
(арыз, тілек) жіберген. Ол петициядағы аталған үлкен сөздер: бірінші - жер
мәселесі. Екінші - қазақ жеріне земство беруді сұраған. Үшінші -
отаршылдардың орыс қылмақ саясатынан құтылу үшін, ол күннің құралы барлық
мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан, қазақ жұртын мүфтиге қаратуды
сұраған. Ең қызығы патша осы талаптармен санасты. Міржақып 1905 жылы 17
қазанда Ресей үкіметіне қазақ халқы атынан жолданған Қарқаралы құзырхатын
дайындаушылардың бірі болды. 1905-1907 жылдары Зайсан уезіндегі Бекмұхамбет
қажы ашқан қазақ мектебінде сабақ берген [43, 5 б.].
1906 жылы М.Дулатұлы конституциялық демократтар партиясы
делегаттары қатарында Санкт-Петербургке барады. Түрлі сипатты жиындар мен
саяси күштер ұйымдастырған көше шерулеріне, ереуілдерге қатысады.
Кеше ғана Торғай топырағынан аттанған ауыл мұғалімінің әлеуметтік-саяси
көзқарасының қалыптасуында, ой өрісінің кеңейіп, ішкі сенімдерінің беки
түсуінде - бұл сапардың шешуші маңызы болады. Саяси күрескерліктің алғашқы
сабақтарын Омбы мен Қарқаралыда Ахаң мектебінен алған Міржақып астанаға
барғанда одан әрі кеңейтіп, пысықтай түседі.
Осы кезден бастап Ресей үкіметі құпия полициясының саяси сенімсіз
адамдар тізіміне ілігеді. Міржақып отарлаушы орыс мемлекетінің бұл сұрқия
саясатына қарсы шығып, Жұмбақ деген мысал жазады. Міне, бұл -
М.Дулатұлының саяси қайраткерлігінің басы ғана еді.
1905 жылы Орал қаласында Пікір деген газет ашуға ат салысқан еді.
Сол кездегі газет дегеніңіз үлкен идеологиялық қару болатын. 1904 жылдың
басында Міржақып Дулатұлы мен Ахмет Байтұрсынұлы екеуі Алаш ұлдарын патшаға
қарсы күреске шақырып үндеулер жазды. Осы үндеулердің әсерінен қазақ
халқының патшаға қарсы наразылығы күшейе түсті. Патша үкіметі ел
наразылығының соңы көтеріліске соғуынан қорқып саяси тінтулер жүргізе
бастады. Кітапханаларды жапты, пошта хабарларын конфискеледі. Осындай
алмағайып уақытта, осы ұрымтал тұсты тиімді пайдалану үшін Міржақып пен
Ахмет Омбы қаласына жүріп кетеді. Сол жерде М.Дулатұлы Ә. Бөкейхан, Ж.
Ақбаевтармен танысып, жасырын кездесулер жасайды. Омбы, Қарқаралы, Орал,
Санкт-Петербург қалаларын аралап, көрнекті қоғам қайраткерлерімен
пікірлеседі, мәдени - саяси шараларға қатысып ой-өрісін кеңейтеді. Осы
жерде алдыңғы қатардағы қазақ зиялыларының өкілдері: Шаймерден Қошығұлұлы,
Сералы Лапин, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Мұстафа Шоқай, Халел Досмұхамедов
және басқалармен кездеседі, оқудағы жастармен жүздеседі. Қазақ зиялыларын
қатты толғандыратын бірде бір патшаның қол шоқпарларының қазақпен
санаспайтындығы еді.
Осындай жиындардың бірінде Санкт-Петербургте Серке деген атпен
қазақ баспасөз орталығын ашу ұйғарылды. Серке деген ат жайлы Шаймерден
Қошығұлұлы өз естелігінде: Серке бір отар қойды боранда дұрыс жолға алып
шығады,- деп жазды,- олай болса Серке газеті езілген қазақ халқына дұрыс
жол көрсететін, оның ұлттық сана-сезімін оятатын жолбасшы болу керек, -
деген [43, 5 б.].
1907 жылы наурыздың 28 күні I-ші және II-ші Ресей Мемлекеттік
Думанның депутаты Ш. Қосшығұлұлының қаражатына татар қайраткері
А.Ибрагимовтың басшылығымен Серке газетінің алғашқы саны 1907 жылы Санкт-
Петербургтегі шығатын апталық Ульфат газетінің қосымшасы ретінде жарық
көреді. Бұл газет қазақ жастарына арналған еді. Газеттің алғашқы нөмірінде
Міржақып Дулатұлының Қазақ жастарына деген өлеңі басылып шықты.
Серкенің екінші нөміріне Міржақыптың бүркеншік атпен Біздің мақсатымыз
деген мақаласы жарық көрді. Бұл мақала Қазағым менің, елім менің!, -
деген сөздермен басталады. Бұл мақаласында Міржақып 1905 жылы Қарқаралыдағы
бас көтеру мен Оралдағы съезде қазақ халқының айтқан талаптарын жинақтап
көрсетеді. Ашық, ақиқатты жазады. Осының бәріне патшаның полиция сақшылары
да қарап жатпайды. 1905 жылғы революцияның толқулардан үрейленіп қалған
олар қол астындағы бұқара халыққа қатаң бақылау жасап отырды. Ұзамай
жандарм ізшілері Загородный 34 көшесіндегі Антокольск баспаханасына келіп,
Ульфат және Серке газеттерін конфискелеп, жауып тастады.
Осы іс жөнінде жасалған хаттамада былай деп жазылған еді: Серке
гезетінің № 84 және Ульфат газетінде 6 июль күні (1907) жарияланған
Біздің мақсатымыз мақаласында саяси қылмыстық белгілер бар. Полицияға
түскен мәліметтер бойынша, бұл қазақ халқын барлық өкімет орындары мен оның
өкілдеріне қарсы күреске шақыратын бүкіл қазақ халқына арналған үндеу
сияқты. Әрі қарай Петербург баспасөз істері комитеті газеттің осы нөміріне
қатысты барлық адамдар жауапқа тартылсын деген шешім қабылдады. Мұның бәрі
Міржақыптың саяси-әлеуметтік көзқарасының қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Ахмет пен Міржақыптың бірін-бірі іштей тез ұғысып, бір мақсаттың жолында,
ұлы мақсаттың жолында ақтық демдері біткенше, жұп жазбады.
1911 жылы Міржақып Қызылжардан Семейге барады. Полиция оны Семей
түрмесіне қаматады. Онда бір жылдай отырып шығады.
Ал 1912 жылы Орынборға келеді. Осындағы қазақ зиялылары ақыл
қосып, ел санасын оята беру мақсатымен баспасөз қызметін қолға алуды
ұйғарады.
Міржақып 1914 жылы, яғни 29 жасында Омбыда өзінен 10 жас кіші
Ғайнижамалға үйленеді. Ғайнижамал Жахаңның сүйіп қосылған жары. Ғайнижамал
(Досымбекова, бұрынғы тегі) қызылжарлық Сыздық Өтегенұлы деген оқыған
кісінің қызы. Ғайнижамалда оқыған, қатарының алды, сұлу қыз болған. 1915
жылдың күзінде оның тұңғышы Гүлнәр дүниеге келеді.
М.Дулатұлының публицистикалық еңбектерінің ерекшелігі мен ондағы
көтерілетін мәселелер кімді болмасын қызықтырары анық. Сауатты жанның
қоғамның ішкі және сыртқы өміріне араласып, замана жаңалықтарынан құр
қалмай газет, журнал беттеріне өз ойын еркін жариялауы біз танитын ақын
Міржақып Дулатұлын өзге қырдан танытады.
XX ғасырдың басындағы қазақтың ағартушылық, демократтық бағыттағы оқыған
азаматтарының бipi талантты қаламгер, қоғам қайраткері Міржақып Дулатұлы
аумалы-төкпелі заманда елдің болашағы үшін атқарған күреске толы қызметімен
де, шығармашылық мұрасымен де ол халқына аяулы, еліне құрметті. Міржақып
қоғамда да, әдебиетте де халқының тәуелсіздігін бірінші кезекке қойды. Өз
шығармаларында туған елін оятуға ұмтылды.
Алғашында М.Дулатұлы мұғалімдік қызметін атқара жүріп, жазумен
айналысатын, бірақ жазғандарын ешкімге көрсетпейтін. М.Дулатұлы осы кезге
дейін көргендері мен ойына түйгендерін өлеңіне өзек етіп, халыққа, жастарға
үн қатуды ниет етеді. 1907 жылы шыққан "Серке" газетінің бірінші санында
оның "Жастарға" атты өлеңі жарияланады [61, 20 б.]. Өлеңде М.Дулатұлы қазақ
жастарына үлкен сенім, зор үміт артып, өнер-білімге талпынуға шақырады.
Міржақып Дулатұлының 1909 жылы қазақ даласын дүр сілкіндірген
Оян,қазақ! атты қазақ елінің манифесіне айналған публицис тикалық-
лирикалық жинағы шығады [40, 20 б.].
Болашаққа деген нық сеніммен жігер ленген оның отты шығармашылығы қаза қ х
алқының бостандығы мен теңдігі еді. Ол ұйқыдағы ұлтты ояту үшін
жан дауысымен, жарғақ құлағы жастық қа тимей еңбек етті. Оян, қазақ!,
-деп қалың ұйқыдағы қазақ даласын о ятуға талпынды. Оян, қазақ!
жинағы қазақ халқының азаттық жолын дағы күресінің манифесіндей зор рол ь атқа
рған кітап болғаны ақиқат.
1911 жылы соттап, үкімет Оян, қазақ! халық арасында тарамасын деп үкім
шығарып, Міржақып жыл жарым абақтыда жатып шығады.
Сонымен ақынның алғашқы жинағының жалпы идеясы мен онда топталған
өлеңдерінің негізгі мазмұны - Оян, қазақ! деген атынан-ақ көрініп тұр.
Автордың алдына қойған мақсаты мен айтайын деген ойы төрт жолдық беташарға
түгел сыйғызылған:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал харап боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты [85, 256 б.].
Патшалықтың отарлау саясаты, халықтық өнер-білімнен мақұрым қалуы,
тұрмыс күйінің күйзелісі және осылардан тамыр тартқан тағы басқа алуан
түрлі тақсірет - осы төрт жол өлеңде түгел қамтылған. Айналасы мың жарым
жолдай, яғни қазіргі замандағы кітап көлемінің өлшемімен алсақ, екі баспа
табақтай ғана бұл шағын жинақта - қасірет зарын көп тартқан қазақ халқының
ұзын ырғалы арғы тарихы мен кейінгі қатал замандағы қайғылы тағдыры және
сол қараңғы қапастың қалың түнегінен шығар жол қайсы екен деп қарманбаған
бейқам елдің болашағы көз алдыңа елестейді.
Жинақты оқып отырғанда, туған халқының басындағы ауыр халді ойлап, бебеу
қаққан азамат ақын жүрегінің құсалы күрсінісі естіледі. Тығырықтан шығар
жолды іздеп, шарқ ұрған тынымсыз жанның: ол мынау! - деп қолмен нұқып
көрсеткендей, ашынып айтқан аяулы зары келеді құлаққа. Болашағын ойлауға
ақыл-сана сатысы төмендеу соғып жатқан жұртына қозғау салатын, соның
игілігіне қызмет етеді дейтін оқыған зиялыларға, болашақ иесі - жастарға
шегелеп айтқан ождан сөзінің сарыны еседі.
Осындай көңілсіз көріністің үстінен биіктей көтеріліп, халық өмірінің
әрбір дем-тынысына құлақ түрген, осы жолға өзінің қажыр-қайратын, өнер-
білімін сарқа жұмсауға бел байлаған күрескер, азатшыл, мейлінше ұлт жанды,
еркін ойлы, азамат ақын бейнесі тұлғаланып көрінеді.
М.Дулатұлы шығармашылығындағы ең күшті сарын - отаршылдыққа қарсы күрес
сарыны. Қазақ халқының отарлық күйі - аспандағы әміршінің бұйрығымен болған
немесе әлдекімдердің ойынан шығарылған әлдеқалай кездейсоқ нәрсе емес,
бүкіл қазақ қауымының талай замандардары тарихи дамуының нәтижесі, саяси-
әлеуметтік тіршілік салтының логикалық салдары, қоғамның ішкі
қайшылықтарының заңды зардабы еді. Халқының өткен тарихынан мол хабардар
ақын оның бүгінгі ауыр халін суреттегенде осындай нақты-тарихи көзқарас
тұрғысынан келеді.
Патша әкімшілігінің қыр еліне ықпалы күшейген сайын, ол материалдық және
әлеуметтік-саяси езгімен шектелмей, халықтың рухани өмірін де отаршылдықтың
темір құрсауымен шегендей бастағаны мәлім. Алғашында халықтың ауыр тұрмысы
мен бұлдыр болашағын өткен тарихымен салғастыра, жай бір ғибрат етіп
ұсынған ақын, кейін келе, партиялық тергеу орындарының тыңшылықты күшейткен
кезінде, ел ішінде арызқойлық, бас араздықтан туған көрсетінді сияқты
оқиғалар жиілей түскен шақта, жаңағыдай ашық қарсылықтан жасқанып, тұспал
сөзге ауысқан жәйттерін де байқаймыз. Патшалық - еркін ойлы, азаткерлік
идеясына қатты тыйым салып, сәл көріністерінің өзіне қудалау жасағанын
Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатұлының өз өмірлерінен айқын көреміз
[61, 386 – 389 б.].
Байтұрсыновтың халыққа арнаған алғашқы сөзін аудармадан бастап, мысал
түрінде жазуында да ішінара осындай себеп бар еді.
А.Байтұрсынов пен М.Дулатұлы әлеуметтік өмір сахнасына шыққан кезде
патша үкіметінің Қазақстанда отарлау саясаты әбден дүрлеп, шыңына шығып
тұрғаны жоғарыда айтылды. Мал баққан елді шұрайлы жерлерінен айырып, алым-
салықты көбейтіп, жұрттың титығына жетіп жатқанда, орыстың тілін білмейтін
сауатсыз халық ең болмаса қазынаға кеткен жерінің ақысын да даулай алмай,
көрген қорлық-зорлығын айта алмай, құлақ кесті құл жағдайында қала беретін
[41, 544 б.].
Осы әділетсіздікті көзбен көріп өскен саналы азаматтардың сондағы
халыққа айтқан ең бірінші сөзі: теңдігімді алам десең, алдымен әкімдердің
тілін үйрен, оқуын оқы, олармен иық теңестіріп, тұрмыстық мүддеңді қорғай
алатын дәрежеге жет, - деген сияқты үгіт түрінде болды.
Сондықтан Ахмет, Міржақыптардың ағартушылық қызметінде халықты жалпылама
оқу-білімге шақырған ұранмен қатар, осындай салмақты саяси астар да болды.
Бұл астар олардың кейінгі азаткерлік-төңкерісшілдік күш-жігерлеріне дәйек
болып, саяси күрескердің сындарлы әлеуметтік көзқарасына айналды.
М.Дулатұлының алғашқы өлең жинағына Оян, қазақ! деген ат беріп, соған
жалғастыра: жатуың енді, қазақ, жарамасты деп жеделдетуінде, халықты
нәтижелі іс-әрекетке, қызу қимылға, саналы тірлікке, елдікке, бірлікке
шақыруында - өмірдің өктем талабынан туған осындай көкейкесті зәрулік
болатын.
М.Дулатұлының бүкіл шығармашылық мұрасында бір-біріне жалғастыра
жылғаланып отыратын күрделі тақырып – әйел мәселесі. Әр кезеңде әр түрлі
жанрда көтеріліп, әр қырынан көркемдік шешімін табатын бұл тақырып алғаш
рет Оян, қазақ! жинағында Жесір даулары хақында атты ұзақ өлеңде сөз
болады. Онда қазақ халқының сонау ерте замандардан бері қарай ата салтына
айналып, бүкіл болмысына сіңіп кеткен жақсы дәстүрлерімен бірге талай
ұрпақтардың өміріне залалын тигізіп, талай жандарды бақытсыздыққа ұшыратып
келе жатқан қатал зандардың бірі – әйел тағдырына байланысты екені аса бір
лепті ақындық әсер күшімен жырланады [89, 47 б.].
Жоғарыда айтылған пікірлерді жинақтай келгенде, Міржақып Дулатұлының
бізге қалдырып кеткен ақындық мұрасы қазақ әдебиетінде, оның ішінде жазба
поэзия тарихында, маңызды орын алатынын, әсіресе, табиғаты жағынан өзіне
етене жақын Ахмет Байтұрсынов шығармаларымен қоса алғанда, жиырмасыншы
ғасырдың бас кезіндегі әдебиетімізде тұтас бір дәуір болып табылатынын атап
айту керек.
Түгелдей алғанда Міржақып поэзиясында маңызды қоғамдық, саяси
мәселелерді қозғайтын азаматтық, әлеуметтік лирикаға жататын өлеңдер басым
екенін байқаймыз. Қазақ поэзиясының бұл саласын дамытып өркендетуде ақынның
сіңірген еңбегі орасан зор. Ол әлеуметтік лириканы қазақ қоғамының өмір
шындығын, қайшылықтарын терең, жан-жақты ашып көрсететін тың тақырып,
сарындарымен молықтырып, идеялық мазмұнын байытты.
Сонымен, ойымызды қорытындылай келе, қараңғылықтың шырмауы мен
орыс халқының тас бұғауынан босана алмай жаны қиналған бодан халықтың
рухына демеу берер жастардың бірі ретінде танылған Міржақып Дулатұлының
қандай еңбегі болмасын мәні жағынан аса құнды. Өзге ұлттармен салыстырғанда
мәдениет, әдебиет, жазу жағынан ақсап жатқан қазақ халқының баспасөз
саласында да артта қалғанын, жер- су мәселесін басты тақырыптардың бірі
ретінде көтерген Міржақып Дулатұлының мақалалары, шығармалары бүгінде де
құнды дерек көздері ретінде бағаланады.
М.Дулатұлының шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған кезінен
бастап кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал
1996-1997 жылдары екі томдық жинақтары жарық көрді. М.Дулатұлы
шығармашылығы жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен
мақалалар жарияланды.
1913-1918 жылдары Қазақ газетінің бас редакторы
А.Байтұрсыновтың орынбасары, жауапты хатшы қызметінде болады. Қазақ
газеті М.Дулатұлының қоғамдық-саяси есею мектебі болды десек қателеспейміз.
Оның қазақ жұртшылығына әйгілі болған газетте жұмыс істеуі, қазақ халқының
жоғын жоқтап, мұңын көтеріп жазған өткір саяси мақалалары оның есімін халық
арасына одан әрі әйгілі етті. Ол 1914 жылдың 12 мамырынан бастап екінші
редактор болды [82, 10 б.]. Ал 1917 жылдың 28-ші шілдесінен бастап газеттің
негізгі ұйымдастырушысы да осы М.Дулатұлы болған еді. Жалпықазақ съезінен
кейін жарияланған оның Ашық хаты бұған дәлел. Жалпықазақ съезі
Учредительное Собраниеге Торғай облысынан депутат белгілегенде списокке
мені екінші қылып көрсеткен еді. ...Мен төменгі себептер бойынша
шығамын... - дей келе, ол басты себеп ретінде Қазақ газетіндегі басшылық
жұмысын алға тартады. Ахаң һәм мен екеуміз де депутат бола қалсақ, газет
иесіз қалар, халыққа қызмет етемін деген кісіге бәрібір депутат бол, газет
шығар [8, 110 б.].
Шындығында да, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың жан аямай, бар
ынтасымен қажырлы еңбектенулерінің жемісі, Қазақ газеті саяси-ұлттық жас
қазақ баспасөзінің көш басшысы дәрежесіне көтеріліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
І М. ДУЛАТҰЛЫ ӨСКЕН ОРТАСЫ, САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ 11
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 26
М. Дулатұлының өскен және білім алған
ортасы ... ... ... ... ... ... ... .. 36
М. Дулатұлының 36
көзқарасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
... .. 47
ІІ М. ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ТАРИХИ ШЫҒАРМАЛАРЫНА ЖАЛПЫ 57
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Қырғыз-қазақ тарихи
туыстығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақтың шығу
тегі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.2 Қазақ тарихының басқа
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік жолына түсіп, өркениетті елдердің
қатарына қосылу әрекетіне кіріскен Қазақстан Республикасы үшін алдына
қойған мақсаттарға жетудің кепілдіктерінің бірі - халықтың өз тарихын терең
игеруі, тарих тағылымын жадында ұстауы.
XX ғасыр басындағы ұлт зиялыларын ойландырған мәселелер, яғни елдің
елдігін, ұлттың бірлігін, жердің тұтастығын сақтау, қазақ халқын өркениетті
елдердің қатарына қосу, ол үшін қазақ елін ұйқыдан оятып оқу, өнер-білім,
іскерлік жолына салу, ең бастысы дербес мемлекеттігін құру, бүгін де, яғни
ғасыр соңында күн тәртібінен түсе қойған жоқ, тіптен ең зәру мәселеге
айналып отыр. Олай болса ғасыр басындағы дағдарыстан шығудың жолын
қарастырған алаш көсемдерінің теориялық ізденістері практикалық қызметі
бүгін де өз мәнін жойған жоқ.
Тоталитарлық жүйе өзінің "қанды шеңгеліне" түсіріп, есімдерін халық
жадынан шығарып, тарих көшінен біржола аластатуға тырысқанына қарамастан
алаш көсемдерінің қазақ елінің түпкілікті қоғамдық мәселелері жөнінде
айтқан негізгі ой-пікірлерінің бүгінгі танда қайта жаңғыруының куәсі болып
отырмыз.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Алаш арыстары бізге мемлекеттілік
идеясын ту етіп көтеруді табыстап кетті. 1991 жылы құрылған Қазақстан
Республикасы - сол арыстардың асыл арманының жүзеге асуы. Біздің ендігі
міндетіміз - осы Тәуелсіз мемлекетімізді көздің қарашығындай сақтауымыз
керек, - деген болатын [47].
Иә, біздің бүгінгі Тәуелсіз ел болып отырғанымызға Алаш арыстарының
қосқан үлесі орасан зор екені тарихтан белгілі. Осы орайда, кезінде
тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен, сондықтан кеңестік тоталитарлық
жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы саяси тәртіп кейінгі ұрпақ
санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет.
Сондай ірі қайраткердің бірі Алаш зиялыларының қатарында Міржақып
Дулатұлының (1885-1935 жж.) алатын орны ерекше. Ұлы патриот, аса көрнекті
қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым, жазушы және публицист.
М.Дулатұлы өте күрделі ғұмыр кешкен тұлға. М.Дулатұлы сынды патриот
ұлтжанды қайраткердің қызметін шынайы, объективті бағалау бүгінгі тәуелсіз
Қазақстанның жеткіншектерін патриотизмге, ұлттық рухта тәрбиелеу үшін аса
қажет.
Қазіргі таңда еліміздің "Алаш қозғалысы тарихын, оның белсенді
қайраткерлерінің өмір жолын білуге деген жаппай құлшынысы, бұл қозғалыстың
идеяларының өмірлік негізінің өміршендігінен, сондай-ақ халықтың сана-
сезімінің жаңа сапаға көтерілуінен, оның өзінің жүріп өткен тарихи жолына
деген қазіргі уақытта тарих ғылымында жалпы бұқара халықтың ғана емес, жеке
тұлғалардың да ғұмырнамасына сұраныс өсіп отыр.
Алаш зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің Кеңес дәуірінде тар таптық
партиялық тұрғыдан зерттелгендігі баршамызға мәлім. Кеңестік тарихнамада
ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерінің өмір жолын зерттеу, қолдау тапқан емес,
ал зерттеле қалған күнде тарихи шындықтан алшақ бұрмаланып жазылды. Оның
есесіне социализмнің салтанат құруына үлкен үлес қосып, коммунистік
партияның ісіне шын берілген "тұлғалардың" қоғамдық-саяси қызметін
зерттеуге жол ашылды. Сондықтан да алаш қайраткері М.Дулатұлының қоғамдық
қызметін талдауда біржақты теріс пікір қалыптасты. Зерттеушілер оның
қызметіне "буржуазияшыл-ұлтшыл", "контрреволюцияшыл", "халық жауы" - деген
баға берді. Мұндай тұжырым М.Дулатұлына қатысты Кеңестік зерттеулердің
барлығына ортақ болды.
М.Дулатұлы сынды ірі қайраткер қызметінің кеңестік тарихнамада теріс,
біржақты баяндалып келуі де бұл тақырыптың заман талабына лайық қайта
талдау қажеттілігін айқындай түседі.
Ғасырымыздың басында қазақ қоғамының жетекшісі, қолбасшысы болған
зиялылар шоғырының қатарында М.Дулатұлы да халқына бостандық әперуге,
тұрмыс жағдайын өзгертуге, өркениет биігіне көтеруге бар ғұмырын арнаған.
Биыл сол Алаш қозғалысына 100 жыл толып отыр. Міржақыптың бұл
қозғалыста алатын орны ерекше зор.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. М.Дулатұлына арналған зерттеулер
біршама болғанымен оның өмірбаянын ғылыми тұрғыдан неғұрлым толық әрі
жүйелі тұрғыдан талдауға алған зерттеу еңбектер әлі жазыла қойған жоқ.
Қазақ халқының патриот перзенті М.Дулатұлының жарты ғасырлық ғұмырының
барлық қыры арнайы зерттеуге лайық. Ал бүгінгі тарихи әдебиетті саралау
М.Дулатұлының өмірі мен қызметінің толық ашылып зерттелмеген тұстары
көбірек екендігін көрсетіп отыр. Ғалымдар М.Дулатұлының әдеби-шығармашылық
қызметінің қыр-сырын ашу бағытында көп еңбектенді. М.Дулатұлы туралы
зерттеулердің басым көпшілігі оның ақын-жазушы, қаламгер ретіндегі
шығармашылығын ашуға арналған. Ал М.Дулатұлының қоғамдық-саяси қызметі,
тарихи көзқарастары, еңбектері толымды түрде жазылмай келеді. Бұл жағдайдың
қалыптасуы тиісті деректердің ғылыми айналымға енбеуіне байланысты.
М.Дулатұлының қызметін зерттеуге арналған жұмыстар 20-30-шы жылдары
кеңестік идеология арнасында жарық көрген тарихи-саяси әдебиеттерде,
баспасөзде М.Дулатұлының қызметіне "буржуазияшыл-ұлтшыл", - деп біржақты
теріс баға берілді.
Келесі кезеңде, яғни 30-шы жылдардың ортасынан бастап 80-ші жылдардың
аяғына дейін бұл тақырыпты нақты тарихи тұрғыдан зерттеуге ресми идеология
қарсы болды. Ал М.Дулатұлының аты аталса тек сол идеологиялық жау
тұрғысынан ғана аталуға тиіс болды.
Соңғы, яғни 80-ші жылдардың соңынан басталатын кезең тарихи шындықты
қалпына келтіруге бағытталған зерттеулердің өмірге келе бастауымен
сипатталады.
М.Дулатұлының өмірі мен қызметі, шығармашылығы әділ бағаланып, оның ірі
құбылыс екендігін мойындаған замандас зиялылардың пікірлері, арнау өлеңдері
Қазан төңкерісіне дейін-ақ мерзімді баспасөзде, жинақтарда жарияланған. Бұл
ретте алдымен Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров және
басқа авторлардың айтқан пікірлерін, өлеңдерін айтуымызға болады. Мысалы,
Ә.Н.Бөкейханов өз замандастары А.Байтұрсынов пен М.Дулатұлының саяси және
ағартушылық қызметіне былай баға береді: "Бауырым Ахмет, Мирякуб сен
екеуіңнің абақтың Радищев пен Новиков абақтысы Шырақтарым, сендерді кейін
мінегенде осылармен бір салып мінесе, не армандарың бар!" [45].
Алаш зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің Кеңес дәуірінде тар таптық
тұрғыдан баяндалғаны белгілі. Дегенмен Кеңес үкіметі, Азамат соғысынан
кейінгі орныққан уақытта, яғни 20-шы жылдары жарық көрген (мақалалар,
естеліктер, арнайы зерттеулер, еңбектер) арасында ұлт зиялыларының
қызметіне объективті баға берілген бірлі-жарым жарияланымдар бар. Мәселен,
С.Сейфуллин сол кездегі қоғамдық өмірге баға бере келіп, "Қазақ зиялылары
хақында" - деген мақаласында "Қазақ оқығандарының арасында 1905 жылдан
бастап-ақ революциялық идея, ұлттық теңдік пен азаматтыққа үндеу етек алды.
Жаңа оянып келе жатқан қазақ интеллигенциясының сол кездегі дем берушілері
Бөкейханов, Дулатов, Байтұрсыновтар болды" - деп жазды [42].
Қазақстан тарихнамасында Алаш қозғалысына байланысты 20-80-шы жылдардың
екінші жартысына дейін жарық көрген еңбектерге біршама жақсы талдау
жасалынған. Бұған қосымша Р.Нұрмағамбетованың "Проблема Алаша и Алаш-Орды в
казахстанской историографии 20-90-х годов" атты диссертациялық зерттеуі
өмірге келді [83]. Міне, осы жағдайды ескере отырып, аталған кезеңдегі
әдебиетке біз арнайы тоқталмадық.
80-жылдардың екінші жартысынан басталған қоғамдағы демократиялық
жаңарулар және 1991 жылы Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы
нәтижесінде ұлттық тарихымызға терең көңіл бөлініп, оның "ақтаңдақ"
беттерін жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеген еңбектер жарық көре бастады
[42, 49, 69, 75, 77, 86].
1988 жылы 4-ші қарашада Қазақ ССР-нің Жоғарғы сотының шешімімен
М.Дулатұлы толық ақталғаннан соң, оның өмірі, шығармашылығы, қызметі өз
мәнінде зерттеле бастады. Баспасөзде тарихшылар, журналистер, әдебиетшілер
оның қоғамдық болмысының әр қырын танытатын мақалалар жариялады.
Мақалалардың көпшілігі қайраткердің әдеби-шығармашылық мұрасы, ағартушылық
қызметіне арналды [29, 30, 43, 48, 58].
Орыс халқының демократ ғалым-жазушылары 1914 жылы Лазарев атындағы
шығыс тілдері институты даярлаған ғылыми жинақ зерттеуде М.Дулатұлының
өмірбаяны мен ағартушылық бағыттағы шығармалары туралы хабарламалық мәлімет
жариялаған. Жинақты топтастырып жарыққа шығуына басшылық жасаған академик
В.Гордлевский: "Дала перзенті М.Дулатұлы туған халқының еркіндігін,
азаттығын армандап халқына "Оян, қазақ!", - деп ұран тастаған күрескер
азамат ақын", - деп ой тұжырымдайды [93].
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.Қасымбаев қайраткердің "Оян,
қазақ!" шығармасының жарыққа шығуына байланысты Ж.Қасымбаев 1990 жылы жарық
көрген мақаласында "Оян, қазақта!" көтерілген мәселелердің біздің
күндерімізде де маңызы әлсіреген жоқ. Өзінің жері, тілінің тазалығы, ата-
бабалардан мұра боп қалған кеніміз бен басқа байлағымызды талап етуде не
ұлтшылдық бар деп?" - деп ой тұжырымдайды [40].
Тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым
Академиясының мүше-корреспонденті К.Н.Нұрпейісов XX ғасыр басындағы қазақ
ұлт зиялыларының қызметі туралы іргелі еңбегінде, М.Дулатұлының ұлт-азаттық
қозғалыс кезіндегі ағартушылық, әсіресе Азамат соғысы тұсындағы саяси
қызметіне тың деректер негізінде объективті талдау жасап, М.Дулатұлына:
"Халықты оятудың және оның ұлттық санасын жебеп, жігерлендірудің аса
көрнекті шебері", - деп әділ бағасын береді [85].
Д.А.Аманжолованың Казахский автономизм и Россия жарық көрген еңбегінде
М.Дулатұлы сияқты қазақ зиялыларының көзқарасының мүлдем жаңа сапаға
көтерілуіне тұңғыш орыс революциясының ерекше ықпал еткендігі баяндалады.
Мемлекеттік думаға қазақтың зиялылары сайланғандығы және қазақтардын
өмірінде ең маңызды кезеннің басталуы Қазақ газетінің жариялануы. Бұл
газеттің басшысы Әлихан Бөкейхан болса, редакторлары: Міржақып Дулатұлы мен
Ахмет Байтұрсынов болады. 1911-1913 жылдар қазақ халқының күресінің қызған
шағы делінеді [56, 216 б].
М.Қ.Қозыбаев – көп қырлы, тарих пен бүгінгі күннің өзара байланысын
сезінген зерттеуші. Алаш - қазақ халқы деген ұғым. Алаш – еліміздің
ежелгі аты. Алаш қозғалысы – ұлт-азаттық қозғалыс. Ол ғасырдың басындағы
ұлттық сана өсуі процесінің құрамды бөлігі. Егемендікті ту қылып жұмысшы
шайқасы – азаттық, бостандық, езілген халықтар күресі деп жазды.
М.Қ.Қозыбаев орыс либералдық интеллигенциясы мен қазақ интеллигенция
айырмашылығын бөліп көрсетті. Алаш партиясының бағдарламалық, тактикалық
құжаттары, басқа да типтес партиялардың кешенінде, салыстырмалы түрде
қаралу керек деген пікірді айтады [79, 39 б].
Сонымен қатар, М.Қ.Қозыбаевтың 1998 жылы жарық көрген "Тарих зердесі"
атты еңбегінің екінші кітабында: "Алаш реформаторлары империяны білекпен
жеңу мүмкін емес екендігін пайымдады, халық болашағын білім, ѳнер,
өркениеті дамыған халықтар болмысынан іздеді. Ұлттың ашытқысы - зиялы
қауым. Ол барша халықты қоса да, ыдырата да алады. Сондықтан қазақ
зиялылары тарихы шын мәнінде ұлт тарихы екендігін айтқан орынды" - деп
жазды [77, 16 б].
Міржақып Дулатұлына арналған еңбектердің ішінен біз Міржақыптанушы
Марат Әбсеметовтың еңбегін қарастырдық. М.Әбсеметов XXI ғасырдағы Алаштың
ақ жолы қазақ жерінде патшалық империя мен орыстық зорлыққа қарсы шын
мәніндегі мақсатты, ұлттық әлеуметтік күштерін қамтыған саяси қозғалыс 1917
жылы ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде басталды. Осы жылдың ортасында Алаш
партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясының, ал оның артынан
Алашорда өкіметінің құрылуы бұл қозғалыстың нақты нәтижелері болғанын
қөрсетті. Міржақыптың поэзиясы күрделі де, көп қырлы. Ол бірде махаббат
романтикасына бой ұрса, енді бір өлеңдеріне уақыт жүгі, заман талабы,
халықтың мұң-зарын арқау етеді. Ұстаздық қызметі барысындағы ұрпақ
тәрбиесіндегі елінің болашағына деген сенімділігі жолындағы жаның сала
жасаған талпыныстары, тырнақ астынан кір іздеп, бас көтергенді құртуға
әрекет жасаған зұлым саясатын жүргізген патшаның абақтасында көргендері мен
куә болғандарын көңіл сүзгісінен өткізіп, отарлық билеудің зардаптарын
әшкерелеп, Алаш қозғалысын дәріптейді [61, 286 б.].
Көне дәуірдегі түркі халықтарының тарихын зерттеуде айрықша еңбек
сіңірген ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Аманжолов К.Р. қазақ
халқының шығу тегін зерттеуге үлес қосқан зиялылардың қатарына М.Дулатұлын
да енгізеді [57,389 б.].
С.Қирабаев өз еңбектерінде ақынның шығармаларына талдау жасайды. Ұлы
даланы мекендеген қазақ халқының жер бетіне құрып кетпеу жолындағы сан
алуан күресінде қазақ зиялылары, соның ішінде М.Дулатұлының үлкен еңбек
сіңірді. Алаштың азаматы М.Дулатұлының еңбектерінде, әсіресе оның
поэзиясында әлеуметтік саяси қоғамдық проблемалар көтерілген. Қазақ
халқының тәуелсіз ел болу жолындағы басты ісі – ұрпақты оқыту, тәрбиелеу
мәселесіне арналған. Екінші үлкен көтерген проблемасы – халық тағдыры. Ұлы
дала елінің мәңгілік мақсаты – оқу-білім, тәрбие арқылы мемлекет құру.
М.Дулатұлының Алаштың арманын көрсетеді және сол жолға жетуде ол қазақтың
Абылай, Ағыбай, Кенесары сияқты қазақтың ірі тұлғаларын өз шығармаларына
өзек етіп алады [41, 544 б.].
С.Әшімбаев М.Дулатұлы XX ғасырдың басында қазақ халқының отаршылдық
езгіден құтылып, рухани оянуына үлкен үлес қосқан тұлғалардың бірі –
А.Байтұрсынов пен Ә.Бөкейхановтың серіктесі, саяси-қоғам қайраткері, ақын,
жазушы, публицист, ағартушы ұстаз, Алаш зиялысы деп жазады. Ұзақ жылдар
бойы оның да шығармашылық мұрасы көңілден кетпесе де, көзден таса болып,
ауызға алынбай келді. Ақын қандай бір тақырыпқа жазбасын және қай жанрға
қалам сілтемесін өзі өмір сүрген тарихи кезеңдегі қазақ халқының тағдырының
шындығын жазып, өзекті мәселелерді талдап, өткір көтере білді [63, 248 б.].
Сондай-ақ, ұлт зиялыларының жекелеген өкілдеріне арналған зерттеулерде
де және олардың жарыққа шыққан шығармалар жинағында да М.Дулатұлына қатысты
мәліметтер кездеседі [4, 6, 38]. Жазушы Д.Досжановтың "Абақты" аталатын
әдеби көркем туындысында М.Дулатовтың істі болу тарихын бейнелейтін
материалдар жинақталған [68].
Сәкен Өзбекұлы өз еңбегінде XX ғасырдың басында қазақ халқы саяси
аренаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі
қоғам қайраткерінің бірі - Міржақып Дулатұлы екенін жазады [68]. Ақын ұлт
болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының
тұңғыш қарлығашы бола білді. Әр заманның тыныс-тіршілігі, саясаты,
әлеуметтік, экономикалық саланы қамтыған көкейкесті мәселелері ақынның ой-
пікірлерінен айқын қөрініс алып, мүмкіндігіне қарай өз шешімін тауып
отырған [89, 47 б.].
Дипломдық жұмысты жазу барысында ақынның саяси көзқарастарына талдау
жасадық. Жұмыс барысында Ш.Елеукенов [75, 320 б.] және Е.Тілешов,
Д.Қамзабекұлының [94, 160 – 161 б.], Мұхтар Құл-Мұхаммедтің [83, 360 б.],
Ә.Дербісәлиннің [67, 296 б.] еңбектеріннен ақынға берілген сипаттамаларға
талдау жасадық. Қазақ көркем сөзінің шеберлері атты анықтамалықтан
М.Дулатұлының жазған прозалық туындысына берілген сипаттамаларды қолдандық
[98, 512 б.] және Тарих адамзат ақыл – ойының қазынасы атты он томдық
түркі халықтарының ойын қолдана отырып ақынның туындыларының тарихи дерек
екенің қарастырдық [91, 512 б.].
М.Дулатұлы ең алғаш қазақ романын жазып, ондағы әйел теңсіздігі
мәселесіне үлкен назар аударған. Осы мәселеге байланысты ақынның романынына
талдау жасаған Р.Бердібай [65, 202 б.], З.Бисенғали [66, 158 б.] сонымен
қатар Тарихи тұлғалар [92, 49 б.] атты танымдық – көпшілік басылымды және
Ө.Әбдиманұлының [60, 455 б.] еңбектерімен танысып, ақынның Бақытсыз Жамал
атты романындағы басты ойды анықтап, тарихи маңызын қарастырдық.
М.Дулатұлының ағартушылық және қоғамдық-саяси қызметі шетелдерге кетуге
мәжібүр болған түркістандық эмигранттардың, сондай-ақ Д.Бенниксен,
М.Лемерсье-Келькежей, Томахико Уямо сияқты шетелдік ғалымдардың
зерттеулерінде де ғылыми талдау тақырыбы болды [5, 50 б.].
Бұл ретте әсіресе жапон ғалымы Уямо Томахиконың еңбегін бөліп атаған
жөн. Ол жапон тілінде "Оян, қазақ!" кітабына арналған зерттеу еңбегін
жариялады. Оның пікірінше "Оян, қазақ!" көркем шығарма емес, ол автордың
туған халқының түрлі жағымсыз мінез-қылықтарын өткір сынға алған әлеуметтік-
саяси шығарма [96].
Ақынның жеке өмірі мен шығармашылығына тоқталған Т.Омарбековтың [88, 138
б.], К.Нұрпейістің [86, 375 б.] және М.Әбсеметтің [62, 79 б.] еңбектерімен
танысып, ақынның өміріне жалпы шолу жасадық.
Қорыта келгенде айтарымыз:
1. М.Дулатұлы туралы пікір Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде
ғана объективті түрде жазылып, ғылыми жүйеге түсе бастады;
2. М.Дулатұлы туралы жазғанда ғылыми еңбектерге және мұрағаттық деректерге
ғана сүйенбей, сонымен бірге ол туралы жазылған естеліктерді де есепке
алған жөн;
3. М.Дулатұлы пен кеңестік қызметте болған зиялыларды қарсы қойып қарастыру
әдісінен біржола бас тарту қажет. Өйткені М.Дулатұлы аумалы-төкпелі,
қайшылықты ортада өмір сүрген.
Деректерге шолу. М.Дулатұлы ақталғаннан кейінгі уақытта жарық
көрген оның төл шығармаларын (саяси өлеңдері, мақалалары, ағартушылық
еңбектері) диплом жұмысында кеңінен пайдаланылып, сол арқылы қайраткердің
дүниетанымын, қоғамдық-саяси қызметін мейлінше толық талдауға тырыстым.
Соның ішінде М.Дулатұлының Шығармалары атты еңбегіндегі
прозалық шығармаларын және өлеңдерін, зерттеген мақалаларын қарастырдық [8,
249 б.]. Әсіресе, М.Дулатұлының "Қазақ-қырғыз тарихы туралы. (Өтініш
хатын)" және "Қазақ аты, тегі һәм қашаннан бері жұрт болғаны туралы",
"Қазақтың тарихы" деген мақалаларын тақырыптың дерек көзі ретінде
пайдаландым [8]. М. Дулатұлы осы мақалаларда қазақтардың шығу тегі туралы
мәселенің аса маңызды екендігін, оны жан-жақты зерттеу қажеттігін айқын
көрсетіп берді. Шежірені ата-бабадан қалған асыл мұра ретінде бағалап,
қазақ тарихы үшін ғылыми маңыздылығын көрсете отырып, алайда шежіре жазу
барысында кейбір қателіктердің кететінін, осының нәтижесінде халық арасында
шығу тегінде шатасушылық туындайтынын баса көрсетті.
Сонымен қатар, бес томдық шығармалар жиынының бірінші томымен [9, 368
б.] және екінші томымен [10, 280 б.] жұмыс жасай отырып ақынның
аудармаларымен және мысал, айтыстарымен жұмыс жасадық.
М.Дулатұлының шығармаларының 5 бөлімі "Қазақтың үш жүзге бөлінуі
һәм алаш атануы"атты бүгінде де көп талқыға түсіп жүрген өзекті мәселе
атымен аталады. Міржақып Дулатұлы қазақтың үш жүзге бөліну тарихын халық
арасында кең таралған ертегілерді негізге ала отырып баяндайды.
Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағынан ақынның шығармашылығына талдау
жасадық. Оян, қазақтың беташар өлеңі Қазақ халқының бұрынғы хәм бүгінгі
халі деп аталады. Ақын әрі қарай емін-еркін далада көшіп-қонып, бейбіт
өмір сүріп жүрген халықтың басындағы ауыр жағдайды, патшаға бодан
болғандықтарын, үміттерінің ақталмай қалып, қазір нашар халде жүргеніне
ойланып-толғанып, осыдан дұрыс жолға шығудын қамын ойлауға шақырады [11, 5
б.].
Екіншіден, ақынға арналған естеліктерді қарастырдық. Атап айтсақ
М.Дулатұлының өмір жолын және көзқарасын тура түсінуде оның қызы
Г.Дулатованың жариялаған естелік кітабының орны ерекше. Гүлнәр Дулатованың
Алаштың сөнбес жұлдыздары атты кітабынан ақын туралы жазылған көп
мәліметтерді тауып, соларға сүйендік [12, 62 – 65 б.]. Г.Дулатованың
естелігі әкесінің бойындағы адамдық қасиетін, мінез-құлқын, азамматтық
ажарын, ұлт зиялыларының арасындағы сыйластықты баяндау арқылы,
қайраткердің көпшілікке беймәлім өмір қырларын жеткізуімен құнды.
Сонымен қатар, Қазақ газетіне жарияланған мақалалармен таныстық [1].
М.Дулатұлының замандасы А.Байтұрсыновтың [64] және А.Бөкейханның [7, 89 б.]
еңбектерімен жұмыс жасадық.
Дипломдық жұмысты жазу барысында газет, журналдардағы сол кезеңдегі
мақалалар көп көмегін тигізді. Атап айтсақ: А.Асқаровтың [2],
Ш.Елеукеновтың [33, 86 б.], М.Жолдасбеков [36, 38 б.] сынды жазушылардың
және У.Субханбердинаның [52, 199 б.] газет, журналдарға жарияланған
мақалаларын қарастырдық. Жұлдыз журналына жарияланған Ж.Ысмағұлов [56],
Ш.Елеукеновтың [34, 19 б.] және Г.Дулатованың [32, 27 б.] мақалаларын
қарастырдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыста Міржақып Дулатұлының тарихи
көзқарасын анықтап зерттеу. Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- М.Дулатұлының өскен және білім алған ортасы, оның қоғамдық
көзқарасының қалыптасуына әсер еткен жағдайларды анықтау;
- М.Дулатұлының ақпан революциясынан кейінгі саяси өзгерістерді,
шараларды халыққа насихаттап, түсіндірген белсенді публицистік
қызметін және ақынның саяси-әлеуметтік бағыттағы шығармаларын
қарастыру;
- М. Дулатұлының саяси, ағартушылық, сыншылдық көзқарастарының маңызын
айқындау;
- М. Дулатұлының шығармаларын Қазақстан тарихының тарихи дерегі ретінде
талдау;
Зерттеу жұмысының әдістемесі. Дипломдық жұмысты жазу барысында тарихи
танымдағы қазіргі таңдағы әдістер қолданылды: тарихи-жүйелік, салыстырмалы,
сонымен қатар оқиғаларға синхронды анализ жасау мен деректерден алынған
мәліметтерді фактілермен салыстыру әдістері қолданылған.
Зерттеудің сарапталуы мен талқандалуы. ҚМПУ Вестник журналында
Міржақып Дулатұлының тарихи көзқарасы атты тақырыпта мақалам жарияланды.
Сонымен қатар, Павлодар қаласында Кадысова Роза Жумабаеваның еске алуына
арналған Тарихи ғылым Рухани жаңғыру контекстінде атты республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференциясында М.Дулатұлының тарихи көзқарасы атты
тақырыпқа мақала жасалды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Міржақып Дулатұлының саяси
өмірге белсене қатысқан XX ғасырдың басынан бастап – өмірден озған 1935
жылға дейінгі аралық зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері болып
табылады.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында жасалған негізгі
тұжырымдар мен қорытындыларын мектепте тарих пәнінен, жоғарғы оқу
орындарында Алаш тарихынан М.Дулатұлының еңбектерін тарихи дерек ретінде,
қазақ әдебиетінен М.Дулатұлының еңбектерін әдеби шығарма ретінде
қарастыруға болады. Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы – қол жеткізген
ғылыми нәтижелер мен ой тұжырымдары негізінде тарихи кезеңге қатысты
күрделі және дискуссиялық мәселелер бойынша объективті көзқарас
қалыптастыруға мүмкіндік береді және тақырыпқа қатысты мәселелер бойынша
бұдан кейінгі зерттеу жұмыстарына арқау бола алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І М. ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ, САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 М. Дулатұлының өскен және білім алған ортасы
Ұзақ жылдар бойы қатаң тыйым салынып келіп, енді ғана асыл мұраларымен
халқына қайтып оралған ардақты есімдердің арасында Міржақып Дулатұлы аты -
ерекше кұрметқе лайық. Қиын-қыстау өмірінің өн бойында тынымсыз жалғасқан
қарекетімен, тындырып кеткен ұлан-ғайыр істерімен халық жадында біржола
сақталып қалған бірегей тұлғалардың бірі.
М.Дулатұлының жан-жақты әрі терең білімді ағартушы, қоғамдық қайраткер
дәрежесіне көтерілуіне, оның шыққан тегінің, өскен ортасының әсері
болғандығы даусыз. Негізі М.Дулатұлының өмірбаяны, білім алуы, мұғалімдік
қызметі туралы құжаттық мәліметтер өте аз.
М.Дулатұлының бүкіл өмірі осы ғасырдың бас кезінде халқымыздың рухани
көсемдерінің бірі ретінде танылған Ахмет Байтұрсынов есімімен тығыз
байланысты. Бұл да сондай, бойындағы барлық қайраты мен білімін туған
халқының бостандығы мен бақыты жолына бағыштаған қоғамдық-саяси қайраткер,
ойлы сөзімен халық санасын оятқан дарынды ақын, ағартушы ұстаз, жалынды
публицист.
М.Дулатұлының тағдыры - патша өкіметінің қуғын сүргіні мен сталиндік
репрессияның зардабынан тар жол тайғақ кешуді басынан өткізіп, қатары сирек
тартса да әділетпен шындық жолында халқының мұң - мұқтажын жақтаған қазақ
зиялыларына тән тағдыр.
Міржақып Дулатұлы 1885 жылы қарашаның аяқ кезінде бұрынғы Торғай
уезінің Сарықопа болысындағы №1 ауылда, қазіргі Торғай облысының Жангелдин
ауданына қарасты Қызбел совхозында дүниеге келген [69, 4 б.].
1935 жылы 5 қазанда айдауда, лагерде жүрген кезінде ауырып қайтыс
болады. Әкесі Дулат қарапайым іскер қол шебері етікші, өзіне жетерлік
дәулеті, ескіше сауаты бар адам болады. Балаларын жастайынан оқуға береді.
8 жасында оны әкесі ауыл молдасына оқуға береді. Бірақ та Міржақып өз
өмірбаянында жазғанындай, ауыл молдасынан араб дұғаларын жаттағаннан басқа
ештеңе үйренбеген. Тек қана алғашқыда бала Міржақып хат таниды. Екі жылдан
соң Міржақыпты атасы ауылдағы орыс мектебіне береді. Молдадан екі жыл
оқығаннан кейін, яғни 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оқытатын
Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп Міржақыптың білімін толықтырумен
қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса зор ықпал жасайды. Мұқан мұғалім
ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын қалаған оқу орнының, дәлірек
айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ мектебінің түлегі болатын.
Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие, терең білім береді. Жалпы
Торғай өңірі М.Дулатұлы үшін - киелі мекен болды. Өйткені, өнер-білім
жолындағы ізденісінің қайнар - бастауы да, осы Торғай топырағында жатқан
еді.
Анасы Дәмеш Қараман еліндегі атақты байдың қызы. Дәмеш ақ жарқын,
салмақты, отбасына тыныш, ел-жұртқа сыйлы ана болған. Жиын-тойларда
домбыра тартып ән салып, айтыстарға қатысып жүретіндіктен өнерпаз ретінде
ел жадында сақталған [69, 4 б.].
Демек, М.Дулатұлының ағартушы жазушы, ақын, публицист, ірі
қайраткер болып қалыптасуына оның отбасының оң ықпалы болғандығы сөзсіз.
Алайда М.Дулатұлының шешесі, Дәмештің өмірі ұзақ болмады. Ұлы М.Дулатұлы
бар болғаны екі жасқа толғанда, ауырып қайтыс болады.
Сонымен, екі жасында анасынан, он екі жасында әкесінен айырылып, жетім
қалған Міржақып бұдан кейін Асқар деген ағасының тәрбиесінде болады. 1902
жылы уездік мектепті бес жыл оқып, ауыл мұғалімі деген куәлік алып шығады.
Содан алты-жеті жыл бойы ел ішінде, ауыл мектептерінде бала оқытады.
Тумысынан оқу-білімге құштар М.Дулатұлы оған қоса бойындағы табиғат берген
ақындық, жазушылық дарын қабілеті оны үлкен белестерге көтерді. Болашақ
"Оян, қазақтың" авторы өзін, халқын ағарту жұмысына даярлады. Қараңғыда оқу-
білімсіз жатқан халқының аянышты хал-жағдайын өзгертуге ұмтылды.
Орыс тілін жетік меңгереді. Орыс және шетел жазушыларының
шығармашылығымен танысты. Оның пір тұтатын адамдары Фердауиси, А.Қ. Ясауи,
Абу Фирас, Шиндер, Гете, Ломоносов, Пушкин, Лермонтов, Маржани болды.
М.Дулатұлының тұқымы Байжұмырдан тарайды. Байжұмырдан -
Сансызбай, одан туғандар Ниязбек, Дулат, (1849 - 1897), Дулат пен Дәмештен
туған балалар: Асқар (1865 - 1938), Қонысбай (Қошай, Злиха, Қанипа)
Міржақып (1885 - 1935), Ақыжан (1973 жыл қайтыс болады.).
Міржақыптың ағасы Асқар Дулатов өзінен 20 жас үлкен болған. Оның ел ішінде
беделі зор жұрт силайтын, оқыған кісі, елбасшысы, атқа мінері болған [69, 4
б.].
Әлі шәкірт жасындағы ұстаз жігіттің кейінгі өмірінде кеңінен өріс
алған белсенді әлеуметтік, саяси, шығармашылық қызметі, міне, осы кездерден
басталады.
Бұл қай кез еді? Уақыт жағынан алсақ, талай халықтардың басынан небір
сұрапыл дауылдарды соқтырып өткен XX ғасырдың басы. Ал, қазақ қауымының хал-
жайына орайластыра ой жіберсек, ғасырлар бойы ұйқыда жатқан меңіреу даланың
денесіне жан бітіп, қимылға келе бастаған кезі.
Әлеуметтік-саяси жағынан алғанда, бұл кезең - патшалықтың қазақ
даласында отаршылдықты күрт күшейтіп, онсыз да қағажу елге тізесін батыра
түскен жылдары еді. Өткен ғасырдың аяқ кезінде қауымнан босатылған орыс
шаруалары жаппай қазақ өлкесіне көшіріліп, патша әкімшілігінің зорлығымен
жергілікті халықтың оты-суы мол, ең шұрайлы жерлері қоныстанушыларға тартып
әперілді.
Бұл жағдай сол кезде ұлттық сана-сезімдері оянып, туған халқының қамын
ойлай бастаған қазақтың зиялы азаматтарына қозғау салды. Олар адамзаттың
тарихи көшінен қаға беріс қалып, қалың ұйқыда марғау жатқан караңғы елдің
тығырықтан шығар жолын іздестіріп шарқ ұрды. Сол қапастан құтылудың ең
бірінші қадамы – надандықтан арылу, ілгері елдердің қатарына қосылып, өнер-
білімге тартылу деп білді де, олар осы бағытта насихат жұмысын өрістетті
[46, 152 б.].
Міне, осындай тарихи- ахуалда ел ішінде жас ұрпаққа білім ұрығын сеуіп
жүрген Міржақып сияқты көзі ашық, көкірегі ояу жас мұғалім халықтың
тағдырына байланысты саяси-әлеуметтік мәселелерден оқшауланып қала алмады.
Қалың қазақы ортадан шығып, айналасы 4-5 жылдың ішінде уездік мектепте
дүниелік пәндерден жалпы мағлұмат алып шыққан жас жігіттің алдынан күрескер
азаматтық жолы осылай ашылып еді. Халық арасында жүріп, өз көзімен көрген
әділетсіздіктерді, ойына түйгенін, айтқысы келген ойларын М.Дулатұлы осы
кезден бастап қағаз бетіне түсіреді.
М.Дулатұлы мінезі бір беткей, турашыл, қатал, ашуы тез қайтқыш,
адамгершілігі мол, кешірімді, қарапайым әңгімешіл. Өрелі ой мен өршіл талап
өз бойынан сәтті ұштастық тапқан жайсаң жас, алыс қияндарды аңсаған алғыр
қырандай, өмірден кең өріс іздейді, игі мақсаттар мен ізгі мұраттар жолында
құлаш жая қимыл жасайтын кең даңғылды аңсайды. Осындай талапқа бекінген
мұғалім жігіт 1904 жылы Арқадағы қазақ оқығандарының бас қосатын бір
орталығы - Омбы қаласына аттанады.
Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі.
Бұдан кейінгі уақытта біpi - ұстаз, бipi - ізбасары ретінде жұптарын
жазбайды.
1905 жылы Міржақып А. Байтұрсыновпен бipre Қарқаралыдағы саяси-
бұқаралық жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халқының
атынан петиция жазушылардың қатарында болады. 1905 жылы Қарқаралыға
Ахметпен біраз оқығандар бас қосып, үкіметке қазақ халқының атынан петиция
(арыз, тілек) жіберген. Ол петициядағы аталған үлкен сөздер: бірінші - жер
мәселесі. Екінші - қазақ жеріне земство беруді сұраған. Үшінші -
отаршылдардың орыс қылмақ саясатынан құтылу үшін, ол күннің құралы барлық
мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан, қазақ жұртын мүфтиге қаратуды
сұраған. Ең қызығы патша осы талаптармен санасты. Міржақып 1905 жылы 17
қазанда Ресей үкіметіне қазақ халқы атынан жолданған Қарқаралы құзырхатын
дайындаушылардың бірі болды. 1905-1907 жылдары Зайсан уезіндегі Бекмұхамбет
қажы ашқан қазақ мектебінде сабақ берген [43, 5 б.].
1906 жылы М.Дулатұлы конституциялық демократтар партиясы
делегаттары қатарында Санкт-Петербургке барады. Түрлі сипатты жиындар мен
саяси күштер ұйымдастырған көше шерулеріне, ереуілдерге қатысады.
Кеше ғана Торғай топырағынан аттанған ауыл мұғалімінің әлеуметтік-саяси
көзқарасының қалыптасуында, ой өрісінің кеңейіп, ішкі сенімдерінің беки
түсуінде - бұл сапардың шешуші маңызы болады. Саяси күрескерліктің алғашқы
сабақтарын Омбы мен Қарқаралыда Ахаң мектебінен алған Міржақып астанаға
барғанда одан әрі кеңейтіп, пысықтай түседі.
Осы кезден бастап Ресей үкіметі құпия полициясының саяси сенімсіз
адамдар тізіміне ілігеді. Міржақып отарлаушы орыс мемлекетінің бұл сұрқия
саясатына қарсы шығып, Жұмбақ деген мысал жазады. Міне, бұл -
М.Дулатұлының саяси қайраткерлігінің басы ғана еді.
1905 жылы Орал қаласында Пікір деген газет ашуға ат салысқан еді.
Сол кездегі газет дегеніңіз үлкен идеологиялық қару болатын. 1904 жылдың
басында Міржақып Дулатұлы мен Ахмет Байтұрсынұлы екеуі Алаш ұлдарын патшаға
қарсы күреске шақырып үндеулер жазды. Осы үндеулердің әсерінен қазақ
халқының патшаға қарсы наразылығы күшейе түсті. Патша үкіметі ел
наразылығының соңы көтеріліске соғуынан қорқып саяси тінтулер жүргізе
бастады. Кітапханаларды жапты, пошта хабарларын конфискеледі. Осындай
алмағайып уақытта, осы ұрымтал тұсты тиімді пайдалану үшін Міржақып пен
Ахмет Омбы қаласына жүріп кетеді. Сол жерде М.Дулатұлы Ә. Бөкейхан, Ж.
Ақбаевтармен танысып, жасырын кездесулер жасайды. Омбы, Қарқаралы, Орал,
Санкт-Петербург қалаларын аралап, көрнекті қоғам қайраткерлерімен
пікірлеседі, мәдени - саяси шараларға қатысып ой-өрісін кеңейтеді. Осы
жерде алдыңғы қатардағы қазақ зиялыларының өкілдері: Шаймерден Қошығұлұлы,
Сералы Лапин, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Мұстафа Шоқай, Халел Досмұхамедов
және басқалармен кездеседі, оқудағы жастармен жүздеседі. Қазақ зиялыларын
қатты толғандыратын бірде бір патшаның қол шоқпарларының қазақпен
санаспайтындығы еді.
Осындай жиындардың бірінде Санкт-Петербургте Серке деген атпен
қазақ баспасөз орталығын ашу ұйғарылды. Серке деген ат жайлы Шаймерден
Қошығұлұлы өз естелігінде: Серке бір отар қойды боранда дұрыс жолға алып
шығады,- деп жазды,- олай болса Серке газеті езілген қазақ халқына дұрыс
жол көрсететін, оның ұлттық сана-сезімін оятатын жолбасшы болу керек, -
деген [43, 5 б.].
1907 жылы наурыздың 28 күні I-ші және II-ші Ресей Мемлекеттік
Думанның депутаты Ш. Қосшығұлұлының қаражатына татар қайраткері
А.Ибрагимовтың басшылығымен Серке газетінің алғашқы саны 1907 жылы Санкт-
Петербургтегі шығатын апталық Ульфат газетінің қосымшасы ретінде жарық
көреді. Бұл газет қазақ жастарына арналған еді. Газеттің алғашқы нөмірінде
Міржақып Дулатұлының Қазақ жастарына деген өлеңі басылып шықты.
Серкенің екінші нөміріне Міржақыптың бүркеншік атпен Біздің мақсатымыз
деген мақаласы жарық көрді. Бұл мақала Қазағым менің, елім менің!, -
деген сөздермен басталады. Бұл мақаласында Міржақып 1905 жылы Қарқаралыдағы
бас көтеру мен Оралдағы съезде қазақ халқының айтқан талаптарын жинақтап
көрсетеді. Ашық, ақиқатты жазады. Осының бәріне патшаның полиция сақшылары
да қарап жатпайды. 1905 жылғы революцияның толқулардан үрейленіп қалған
олар қол астындағы бұқара халыққа қатаң бақылау жасап отырды. Ұзамай
жандарм ізшілері Загородный 34 көшесіндегі Антокольск баспаханасына келіп,
Ульфат және Серке газеттерін конфискелеп, жауып тастады.
Осы іс жөнінде жасалған хаттамада былай деп жазылған еді: Серке
гезетінің № 84 және Ульфат газетінде 6 июль күні (1907) жарияланған
Біздің мақсатымыз мақаласында саяси қылмыстық белгілер бар. Полицияға
түскен мәліметтер бойынша, бұл қазақ халқын барлық өкімет орындары мен оның
өкілдеріне қарсы күреске шақыратын бүкіл қазақ халқына арналған үндеу
сияқты. Әрі қарай Петербург баспасөз істері комитеті газеттің осы нөміріне
қатысты барлық адамдар жауапқа тартылсын деген шешім қабылдады. Мұның бәрі
Міржақыптың саяси-әлеуметтік көзқарасының қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Ахмет пен Міржақыптың бірін-бірі іштей тез ұғысып, бір мақсаттың жолында,
ұлы мақсаттың жолында ақтық демдері біткенше, жұп жазбады.
1911 жылы Міржақып Қызылжардан Семейге барады. Полиция оны Семей
түрмесіне қаматады. Онда бір жылдай отырып шығады.
Ал 1912 жылы Орынборға келеді. Осындағы қазақ зиялылары ақыл
қосып, ел санасын оята беру мақсатымен баспасөз қызметін қолға алуды
ұйғарады.
Міржақып 1914 жылы, яғни 29 жасында Омбыда өзінен 10 жас кіші
Ғайнижамалға үйленеді. Ғайнижамал Жахаңның сүйіп қосылған жары. Ғайнижамал
(Досымбекова, бұрынғы тегі) қызылжарлық Сыздық Өтегенұлы деген оқыған
кісінің қызы. Ғайнижамалда оқыған, қатарының алды, сұлу қыз болған. 1915
жылдың күзінде оның тұңғышы Гүлнәр дүниеге келеді.
М.Дулатұлының публицистикалық еңбектерінің ерекшелігі мен ондағы
көтерілетін мәселелер кімді болмасын қызықтырары анық. Сауатты жанның
қоғамның ішкі және сыртқы өміріне араласып, замана жаңалықтарынан құр
қалмай газет, журнал беттеріне өз ойын еркін жариялауы біз танитын ақын
Міржақып Дулатұлын өзге қырдан танытады.
XX ғасырдың басындағы қазақтың ағартушылық, демократтық бағыттағы оқыған
азаматтарының бipi талантты қаламгер, қоғам қайраткері Міржақып Дулатұлы
аумалы-төкпелі заманда елдің болашағы үшін атқарған күреске толы қызметімен
де, шығармашылық мұрасымен де ол халқына аяулы, еліне құрметті. Міржақып
қоғамда да, әдебиетте де халқының тәуелсіздігін бірінші кезекке қойды. Өз
шығармаларында туған елін оятуға ұмтылды.
Алғашында М.Дулатұлы мұғалімдік қызметін атқара жүріп, жазумен
айналысатын, бірақ жазғандарын ешкімге көрсетпейтін. М.Дулатұлы осы кезге
дейін көргендері мен ойына түйгендерін өлеңіне өзек етіп, халыққа, жастарға
үн қатуды ниет етеді. 1907 жылы шыққан "Серке" газетінің бірінші санында
оның "Жастарға" атты өлеңі жарияланады [61, 20 б.]. Өлеңде М.Дулатұлы қазақ
жастарына үлкен сенім, зор үміт артып, өнер-білімге талпынуға шақырады.
Міржақып Дулатұлының 1909 жылы қазақ даласын дүр сілкіндірген
Оян,қазақ! атты қазақ елінің манифесіне айналған публицис тикалық-
лирикалық жинағы шығады [40, 20 б.].
Болашаққа деген нық сеніммен жігер ленген оның отты шығармашылығы қаза қ х
алқының бостандығы мен теңдігі еді. Ол ұйқыдағы ұлтты ояту үшін
жан дауысымен, жарғақ құлағы жастық қа тимей еңбек етті. Оян, қазақ!,
-деп қалың ұйқыдағы қазақ даласын о ятуға талпынды. Оян, қазақ!
жинағы қазақ халқының азаттық жолын дағы күресінің манифесіндей зор рол ь атқа
рған кітап болғаны ақиқат.
1911 жылы соттап, үкімет Оян, қазақ! халық арасында тарамасын деп үкім
шығарып, Міржақып жыл жарым абақтыда жатып шығады.
Сонымен ақынның алғашқы жинағының жалпы идеясы мен онда топталған
өлеңдерінің негізгі мазмұны - Оян, қазақ! деген атынан-ақ көрініп тұр.
Автордың алдына қойған мақсаты мен айтайын деген ойы төрт жолдық беташарға
түгел сыйғызылған:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал харап боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты [85, 256 б.].
Патшалықтың отарлау саясаты, халықтық өнер-білімнен мақұрым қалуы,
тұрмыс күйінің күйзелісі және осылардан тамыр тартқан тағы басқа алуан
түрлі тақсірет - осы төрт жол өлеңде түгел қамтылған. Айналасы мың жарым
жолдай, яғни қазіргі замандағы кітап көлемінің өлшемімен алсақ, екі баспа
табақтай ғана бұл шағын жинақта - қасірет зарын көп тартқан қазақ халқының
ұзын ырғалы арғы тарихы мен кейінгі қатал замандағы қайғылы тағдыры және
сол қараңғы қапастың қалың түнегінен шығар жол қайсы екен деп қарманбаған
бейқам елдің болашағы көз алдыңа елестейді.
Жинақты оқып отырғанда, туған халқының басындағы ауыр халді ойлап, бебеу
қаққан азамат ақын жүрегінің құсалы күрсінісі естіледі. Тығырықтан шығар
жолды іздеп, шарқ ұрған тынымсыз жанның: ол мынау! - деп қолмен нұқып
көрсеткендей, ашынып айтқан аяулы зары келеді құлаққа. Болашағын ойлауға
ақыл-сана сатысы төмендеу соғып жатқан жұртына қозғау салатын, соның
игілігіне қызмет етеді дейтін оқыған зиялыларға, болашақ иесі - жастарға
шегелеп айтқан ождан сөзінің сарыны еседі.
Осындай көңілсіз көріністің үстінен биіктей көтеріліп, халық өмірінің
әрбір дем-тынысына құлақ түрген, осы жолға өзінің қажыр-қайратын, өнер-
білімін сарқа жұмсауға бел байлаған күрескер, азатшыл, мейлінше ұлт жанды,
еркін ойлы, азамат ақын бейнесі тұлғаланып көрінеді.
М.Дулатұлы шығармашылығындағы ең күшті сарын - отаршылдыққа қарсы күрес
сарыны. Қазақ халқының отарлық күйі - аспандағы әміршінің бұйрығымен болған
немесе әлдекімдердің ойынан шығарылған әлдеқалай кездейсоқ нәрсе емес,
бүкіл қазақ қауымының талай замандардары тарихи дамуының нәтижесі, саяси-
әлеуметтік тіршілік салтының логикалық салдары, қоғамның ішкі
қайшылықтарының заңды зардабы еді. Халқының өткен тарихынан мол хабардар
ақын оның бүгінгі ауыр халін суреттегенде осындай нақты-тарихи көзқарас
тұрғысынан келеді.
Патша әкімшілігінің қыр еліне ықпалы күшейген сайын, ол материалдық және
әлеуметтік-саяси езгімен шектелмей, халықтың рухани өмірін де отаршылдықтың
темір құрсауымен шегендей бастағаны мәлім. Алғашында халықтың ауыр тұрмысы
мен бұлдыр болашағын өткен тарихымен салғастыра, жай бір ғибрат етіп
ұсынған ақын, кейін келе, партиялық тергеу орындарының тыңшылықты күшейткен
кезінде, ел ішінде арызқойлық, бас араздықтан туған көрсетінді сияқты
оқиғалар жиілей түскен шақта, жаңағыдай ашық қарсылықтан жасқанып, тұспал
сөзге ауысқан жәйттерін де байқаймыз. Патшалық - еркін ойлы, азаткерлік
идеясына қатты тыйым салып, сәл көріністерінің өзіне қудалау жасағанын
Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатұлының өз өмірлерінен айқын көреміз
[61, 386 – 389 б.].
Байтұрсыновтың халыққа арнаған алғашқы сөзін аудармадан бастап, мысал
түрінде жазуында да ішінара осындай себеп бар еді.
А.Байтұрсынов пен М.Дулатұлы әлеуметтік өмір сахнасына шыққан кезде
патша үкіметінің Қазақстанда отарлау саясаты әбден дүрлеп, шыңына шығып
тұрғаны жоғарыда айтылды. Мал баққан елді шұрайлы жерлерінен айырып, алым-
салықты көбейтіп, жұрттың титығына жетіп жатқанда, орыстың тілін білмейтін
сауатсыз халық ең болмаса қазынаға кеткен жерінің ақысын да даулай алмай,
көрген қорлық-зорлығын айта алмай, құлақ кесті құл жағдайында қала беретін
[41, 544 б.].
Осы әділетсіздікті көзбен көріп өскен саналы азаматтардың сондағы
халыққа айтқан ең бірінші сөзі: теңдігімді алам десең, алдымен әкімдердің
тілін үйрен, оқуын оқы, олармен иық теңестіріп, тұрмыстық мүддеңді қорғай
алатын дәрежеге жет, - деген сияқты үгіт түрінде болды.
Сондықтан Ахмет, Міржақыптардың ағартушылық қызметінде халықты жалпылама
оқу-білімге шақырған ұранмен қатар, осындай салмақты саяси астар да болды.
Бұл астар олардың кейінгі азаткерлік-төңкерісшілдік күш-жігерлеріне дәйек
болып, саяси күрескердің сындарлы әлеуметтік көзқарасына айналды.
М.Дулатұлының алғашқы өлең жинағына Оян, қазақ! деген ат беріп, соған
жалғастыра: жатуың енді, қазақ, жарамасты деп жеделдетуінде, халықты
нәтижелі іс-әрекетке, қызу қимылға, саналы тірлікке, елдікке, бірлікке
шақыруында - өмірдің өктем талабынан туған осындай көкейкесті зәрулік
болатын.
М.Дулатұлының бүкіл шығармашылық мұрасында бір-біріне жалғастыра
жылғаланып отыратын күрделі тақырып – әйел мәселесі. Әр кезеңде әр түрлі
жанрда көтеріліп, әр қырынан көркемдік шешімін табатын бұл тақырып алғаш
рет Оян, қазақ! жинағында Жесір даулары хақында атты ұзақ өлеңде сөз
болады. Онда қазақ халқының сонау ерте замандардан бері қарай ата салтына
айналып, бүкіл болмысына сіңіп кеткен жақсы дәстүрлерімен бірге талай
ұрпақтардың өміріне залалын тигізіп, талай жандарды бақытсыздыққа ұшыратып
келе жатқан қатал зандардың бірі – әйел тағдырына байланысты екені аса бір
лепті ақындық әсер күшімен жырланады [89, 47 б.].
Жоғарыда айтылған пікірлерді жинақтай келгенде, Міржақып Дулатұлының
бізге қалдырып кеткен ақындық мұрасы қазақ әдебиетінде, оның ішінде жазба
поэзия тарихында, маңызды орын алатынын, әсіресе, табиғаты жағынан өзіне
етене жақын Ахмет Байтұрсынов шығармаларымен қоса алғанда, жиырмасыншы
ғасырдың бас кезіндегі әдебиетімізде тұтас бір дәуір болып табылатынын атап
айту керек.
Түгелдей алғанда Міржақып поэзиясында маңызды қоғамдық, саяси
мәселелерді қозғайтын азаматтық, әлеуметтік лирикаға жататын өлеңдер басым
екенін байқаймыз. Қазақ поэзиясының бұл саласын дамытып өркендетуде ақынның
сіңірген еңбегі орасан зор. Ол әлеуметтік лириканы қазақ қоғамының өмір
шындығын, қайшылықтарын терең, жан-жақты ашып көрсететін тың тақырып,
сарындарымен молықтырып, идеялық мазмұнын байытты.
Сонымен, ойымызды қорытындылай келе, қараңғылықтың шырмауы мен
орыс халқының тас бұғауынан босана алмай жаны қиналған бодан халықтың
рухына демеу берер жастардың бірі ретінде танылған Міржақып Дулатұлының
қандай еңбегі болмасын мәні жағынан аса құнды. Өзге ұлттармен салыстырғанда
мәдениет, әдебиет, жазу жағынан ақсап жатқан қазақ халқының баспасөз
саласында да артта қалғанын, жер- су мәселесін басты тақырыптардың бірі
ретінде көтерген Міржақып Дулатұлының мақалалары, шығармалары бүгінде де
құнды дерек көздері ретінде бағаланады.
М.Дулатұлының шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған кезінен
бастап кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал
1996-1997 жылдары екі томдық жинақтары жарық көрді. М.Дулатұлы
шығармашылығы жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен
мақалалар жарияланды.
1913-1918 жылдары Қазақ газетінің бас редакторы
А.Байтұрсыновтың орынбасары, жауапты хатшы қызметінде болады. Қазақ
газеті М.Дулатұлының қоғамдық-саяси есею мектебі болды десек қателеспейміз.
Оның қазақ жұртшылығына әйгілі болған газетте жұмыс істеуі, қазақ халқының
жоғын жоқтап, мұңын көтеріп жазған өткір саяси мақалалары оның есімін халық
арасына одан әрі әйгілі етті. Ол 1914 жылдың 12 мамырынан бастап екінші
редактор болды [82, 10 б.]. Ал 1917 жылдың 28-ші шілдесінен бастап газеттің
негізгі ұйымдастырушысы да осы М.Дулатұлы болған еді. Жалпықазақ съезінен
кейін жарияланған оның Ашық хаты бұған дәлел. Жалпықазақ съезі
Учредительное Собраниеге Торғай облысынан депутат белгілегенде списокке
мені екінші қылып көрсеткен еді. ...Мен төменгі себептер бойынша
шығамын... - дей келе, ол басты себеп ретінде Қазақ газетіндегі басшылық
жұмысын алға тартады. Ахаң һәм мен екеуміз де депутат бола қалсақ, газет
иесіз қалар, халыққа қызмет етемін деген кісіге бәрібір депутат бол, газет
шығар [8, 110 б.].
Шындығында да, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың жан аямай, бар
ынтасымен қажырлы еңбектенулерінің жемісі, Қазақ газеті саяси-ұлттық жас
қазақ баспасөзінің көш басшысы дәрежесіне көтеріліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz