М. Жұмабайұлы шығармаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі
Тақырып:
М.Жұмабайұлы шығармаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. М.ЖҰМАБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН ӘДЕБИ-СЫН ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ТҰЛҒАЛАР
ГАЛЕРЕЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Ақын өлеңдеріндегі тұлғалар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II. М.ЖҰМАБАЙҰЛЫ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР
БЕЙНЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .24
2.1. Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуі ... ... ... .24
2.2. Оқжетпестің қиясында поэмасындағы Кенесары образы ... ... ... ... 35
2.2. Ертегі поэмаларындағы Сыздық Сұлтан бейнесі ... ... ... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Зерттеуде Алаш әдебиеттанушысы, сыршыл ақын Мағжан Жұмабайұлының
Атақты ақын – сөзі алтын хакім Абайға, Бернияз Күлеевке, Жамбылға
өлеңдеріндегі және Міржақып, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,
А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы эпиграммаларындағы алаш ақындарының басты
тақырыптарын, Ақан сері, Базар жырау, Бернияз Күлеев, Әбубәкір
ақсақал Диваев әдеби-зерттеу еңбектеріндегі тұлғалар сипатын, нәрлі
мұраларындағы, оның асқақ пафосты Оқжетпестің қиясында поэмасындағы
Кенесары образын, Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуін,
Ертегі поэмасындағы Сыздық Сұлтан бейнесін ашуы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Алаш идеясы – ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да
қазақпен бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін
қазақтың тілі мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі,
айналып келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани қазынасы Қазақ
елінде айрықша орынға ие болу керек. Мағжан үшін ғана ерлік идеялы, ар
ұланы Кенесары хан болып қоймаған, сонымен қатар Алаш елінің ерлік идеялы,
ар ұланы Кенесарының ұлт, рух дүниесіне сіңірген еңбегін бағалау зерттеу-
зерделеу шынайы Қазақ ұлтының парызы, борышы. Осы орайда Мағжан мұрасының
нәрі – оның Ақан сері мақаласындағы Ақан ақындығы, өмірі, шығармашылығы
туралы тың деректер, Оқжетпестің қиясында поэмасында сомдалған ар-ождан,
Алаштың өрені – Кенесары тұлғасын зерттеудің өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттеу нысаны ретінде Мағжан Жұмабайұлының үш томдық
шығармалар жинағы, Батыр Баян (1998), шығармалар жинағы (1989),
ғалымдардың осы кезеңге байланысты әдеби-зерттеу еңбектері негізінде
алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында М.Жұмабайұлының түгел
шығармашылығындағы тұлғалар бейнесін ашу үшін тұтастай туындылары зерттеу
пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
М.Жұмабайұлының әдеби-зерттеу еңбектеріндегі тұлғалар галереясын
ашып, Батыр Баян, Оқжетпестің қиясында, Ертегі поэмаларындағы
сомдалған тарихи тұлғалар образын жасаудағы шеберлігін таныту зерттеу
жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылды:
- Ақын өлеңдеріндегі тарихи тұлғалар бейнесін айқындау;
- Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипатын ашу;
- Батыр Баян поэмасының тақырыбы мен идеясын ашу. Поэмадағы тарихи
тұлғалардың суреттелуін анықтау;
- Оқжетпестің қиясында поэмасындағы Кенесары образын ашу; Поэмадағы
Кенесары хан образы мен тарихта хан бейнесін өзара сабақтастырып
көрсету;
- Ертегі поэмасындағы Сыздық Сұлтан бейнесін ашу;
Зерттеу жұмысының жаңалығы.
Зерттеу жұмысында Мағжан Жұмабайұлының әдеби-зерттеу еңбектері мен
поэмаларындағы тарихи тұлғалардың бейнесін беру шеберлігі алғаш рет
нысанаға алынды. Оқжетпестің қиясында поэмасында Кенесары хан образын
сомдаудағы шеберлігі айқындалуымен, тарихи тұлғаларға алғашқылардың бірі
болып құнды баға беруі дәлелденіп отыр.
Зерттеу әдіс-тәсілдері
Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған мақсаттар мен міндеттерді
орындау үшін тарихи-функционалдық талдау, тарихи-салыстырмалы сипаттау,
проблемалық жүйелеу, жинақтау әдіс-тәсілдері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. М.ЖҰМАБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН ӘДЕБИ-СЫН ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ТҰЛҒАЛАР
ГАЛЕРЕЯСЫ
1. Ақын өлеңдеріндегі тұлғалар бейнесі
Мағжан ақын халықтың тарихи зердесін оятып, ұлттық намысы мен ұлттық
рухын сілкіндірудің қажеттігін, ортақ мүдде жолында топтасқан ұлттың ғана
азаттық алып, әлемдік өркениеттік қауымдастық қатарына бәсекеге қабілетті
болып қосыла алатынын осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын-ақ түйсініп,
өршіл жырға айналдырып, айта алған. Және туған халқының сол замандағы қиын
халін, кенжелеп қалған тұрмыс-тіршілігін көре отырып, осылай жасаған:
Ұйқы басқан қабағын,
Бастыра киген тымағын,
Жалқаулықты жар көрген.
Жүрген ескі заңымен,
Алдындағы малымен,
Бірге жусап, бірге өрген.
Алаш деген елім бар,
Неге екенін білмеймін
Сол елімді сүйемін!, -
деп суреттейді ақын сол замандағы ұлтының болмысы мен тұрмыс-
тіршілігі туралы. Ақын әлемде не болып жатқанымен шаруасы жоқ, алдындағы
малымен, ескі заңымен қоңырқай тіршілік кешіп жатқан халқын сүйіп қана
қоймайды, оның ертеңгі болашағының жарқын болатынына сенеді. Оның сол
жарқын болашаққа тезірек жетуі үшін жанын да, қанын да аямайтынын паш
етеді.
Елім деп еңіреп, әділеттік жолда жалынды жырын жалау еткені үшін
тарихтың ақтаңдақ бетінен орын алған сөз шебері М.Жұмабайұлының өрелі
ойының терең иірімдерінен тамаша суретті сөздер өріледі [1, 262].
Түркістан, Ескі Түркістан, Орал, Көкшетау атты өлеңдері арқылы
сүйікті оқырмандарын елін, жерін сүюге баулиды. Туған ұлтын, халқын сүюі
түбі бір туысқан жұртты туысқан тартумен сабақтас құбылыс болғанын
Тұранның бір бауырында, Қырғыз, қазаққа, Еділде, Алатау атты
жырларынан аңғартады.
Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері,
түйінді, тұғырлы таным дүниесі кестелі өрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа
ие болып тұрады. Көкшетау өлеңінде:
Аспанменен тірескен
Тәңіріменен тілдескен
Көкшетауым біп-биік
Қою қара көк бұлт
Жайнап, ойнап, құлпырып
Көкшетауды тұр сүйіп, [2, 159].
делінген жолдардың бүлікке шақырған, ел бірлігіне қас көңіл емес, шығыс,
қазақ тарихына тән биік белестерді еске алу, бұқараны рухани азаттыққа
үндеу рухымен төркіндес ниетінен туғандығын айтса. Аспанменен тірескен
Көкшетау, Тәңіріменен тілдескен Көкшетау, Қою қара көк бұлт деген
айқындаулар өлең өрісін кеңейтуде ерекше қызмет атқарып тұрғандығын
көрсетеді. Өз мысалдарында бұрыннан айтылып келе жатқан эпитеттерді
қайталамай өзінше ізденіп, жаңаша мазмұнда айқындаудың әр түрін жырларында
шеберлікпен орынды қолданғандығын, олар арқылы адамның көркем образын
жасағандығын байқатады. Ақынның қиыннан қиыстырып қолданып отырған
айқындаулары өзі жырға қосып отырған объектіні, өмір құбылыстарын бейнелі
оймен бере білу жағынан басқа суреткерлерден ерекшеленеді.
Ғалым-зерттеуші А.Ісмақова М.Жұмабайұлының өз заманының абызы
Жамбылға 24 шумақ өлең жазған деген дерек [3, 324] айтады. 1937 жылы Жамбыл
атағы кеңінен танымал болған кезде, қарт ақыннан рухани демеу күткен Алаш
ақыны аталған өлеңін арнаған екен. Содан Жамбылға өлеңінен сақталғаны
келесі шумақ қана:
... Жан аға! Шықтым өлімнен,
Халімді менің көрсейші.
Жаның нұрға көмілген,
Нұрыңнан ұшқын берсейші! [4, 116]
Мағжанның эпиграммаларында әдебиетшілердің, Алаш ақындарының басты
тақырыптары қамтылған: Мадиярға, Жаһанша Досмұхамедов пен Халел
Досмұхамедовке, Ахмет Байтұрсыновқа, Әлиханға.
М.Жұмабайұлының Абайтануға қосқан үлесі де нақты. Алаш ақыны Атақты
ақын сөзі алтын – Хакім Абайға атты өлеңінде Алаш абайтануының негізгі
ұстанымдарын айқындап береді. Өлең 1912 жылы Шолпан жинағында басылған.
Алаш әдебиетшілері Абайды қорғауды өздеріне міндет қып қана қоймай, оның
Хакім Абай екенін айғақтаған. Мағжан ақын Абайға нақты кәсіби дәлелденген
баға берген. Аталған өлең – тәуелсіз кездің әдебиеттануына қосылған үлес
екені де даусыз.
Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе, дәмі кетпес.
Қарадан хакім болған сендей жанды
Дүние қолың жайып енді күтпес,-
деп Мағжан ақын хакім ұғымын өлеңімен таңбалап кеткен.
Адам тағдырын тәрбие шешеді, тәрбие құралы – сөз [1, 16] деп
заманымыздың белгілі ақыны Олжас Сүлейменов айтқанындай, жастарды
тәрбиелеуде сөздің құдіретті күшін пайдаланудың маңызы зор екендігін
сезінген ақын өнегелі, өрелі асыл сөздерін кейінгі ұрпаққа сыйлайды.
Егемен еліміздің ертеңгі қызметін атқарар лайықты тұлға – ол жастар
екенін ескеріп, Мен жастарға сенемін өлеңінде елдің қалыптасуына
жастардан үлкен үміт күтіп, аманат сенім артатындығын ағартады.
Арыстандай айбатты ,
Жолбарыстай қайратты
Қырандай күшті қанатты
Мен жастарға сенемін
Көздерінде от ойнар,
Сөздерінде жалын бар,
Жаннан қымбат оларға
Мен жастарға сенемін, [2, 35]
деген Мағжан жастардың ерік-жігерін, күш-қайратын аң патшасы арыстанға,
қайратты жолбарысқа, ақиық қыран құсқа балайды. Өзінің шығармасында
қолданыс тапқан теңеулердің сан түрлі болып келетіндегін
Алатау өлеңіндегі:
Көп жылдар желдей заулап есті ме екен,
Алатау өсті ме екен, өшті ме екен?!
Қияның қыранындай қайсар елдің
Басынан күңгірт көшті ме екен?
Шыңдары арысымен араласқан,
Тәңірі тақ қылғандай тарғыл тастан
Күңіреніп қоңыраулы қара нардай
Қап-қара қорғасындай бұлты басқан [2, 39]
деген жолдарда кездесетін дай-жұрнағы арқылы жасалған желдей, қияның
қыранындай, қап-қара қорғасындай, қара нардай эпитетті теңеулер
арқылы көрсетеді. Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік
қосатын, сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін
ажарландыратын көркемдеу құралдарының бірі теңеуді ақын өз шығармаларында
шеберлікпен қолданып заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей ақ,
басқа заттармен, құбылыстармен салыстыра бейнелегендігін байқатады.
Академик З. Ахметовтың Жасалу қалпына қарай теңеулердің сан түрлі
болып келетіні байқалады. Бірде теңеу екі нәрсені тұтас алып салыстыру
арқылы жасалса, енді бірде айтылып отырған нәрсенің бір сипатын, белгісін,
түсін, дыбыс үнін, тағы басқадай жеке ерекшелігін өзге нәрсемен салыстырып,
бейнелеу негізінде туады. Сонымен қатар бір нәрсені басқа нәрсемен қимыл
қозғалысындағы ұқсастықты тірек етіп салыстыру жолымен жасалған теңеулер де
жиі кездеседі, - дегендегі ойын нақтылайды.
Ақынның қай шығармасын алсақ та сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан
бой көрсететін, сөз мәнін өңдендіріп, ажарландырып мазмұнын тереңдететін
жалпы тілдік категория, сөзді астарлай қолдана білуінің шеберлігін танимыз.
Мәселен:
Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымнан қандырған
Ақын – бөбек, өмір – көбік, тылсым- ды,
Ойнап, арбап, бөбекті естен тандырған,-
[2, 198] дейтін шумақпен басталып, аяқталатын Берниязға атты өлеңінде
бұрын өзіне қатысты қолданылатын метафора жаңаша түлеп, асыл махаббат
жолында құрбан болатын жалын жастың елден оқшау бітімін даралауға қызмет
ететіндігін, Ақын – бала, ақын – бөбек деп балаға, бөбекке
балайтындығын көрсетеді.
Ғалым Қажым Жұмалиевтің Қазақ әдебиеті мәселелері және Абай
поэзиясының тілі атты еңбегінде айтылған: Метафора тіл табиғатында терең
тамыр жайған сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан бой көрсететін жалпы
тілдік категория, сөзді астарлай қолдану дегендегі пікірін мойындатады [5,
39].
Мағжан Жұмабаев өз шығармашылығында қайталаудың небір түрлерін жан-
жақты, әрі өте әсемдікпен пайдаланылған.
Пайғамбар өлеңінде:
Қап-қара түн. Шегір көзді жындар жүр.
Қап-қара түн. Қайғы мен қан ойнап тұр
Қайғы менен қара қанға тұншығып,
Түн баласы ауыр ойлар ойлап тұр.
Қап-қара түн. Уақыт ауыр күтеді,
Ой артынан ойлар келіп күтеді
Түн баласы көр көзінен жас төгіп,
Күншығыстан бір пайғамбар күтеді [2, 14]
дегендегі ол, дыбыс үндестігіне негізделген туындыдағы әдепкі қайталаулар
арқылы өлеңнің әсемдігін, әсерлілігімен қатар, өлеңнің композициялық
құрылысын ерекшелеп оқырман көңілін баулиды.
Профессор Шериаздан Елеукеновтің: Әдебиет идеясы өмірден туындайды.
Идеяны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес құйылады, саяси,
философиялық, эстетикалық тұрғысына қарай өріледі. Тілі ғана пайдалы,
басқасының мәні жоқ деуге келмейді. Әдебиеттің бір ғана таптың меншіктеуіне
көне бермейтіні көркем идеяның тек саяси көзқарастан туындамайтындығында
болса керек [1, 262] деген ойы поэзия әлемінде айрықша із қалдырған
өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең
дүниесін кейінгіге аманат еткен Мағжан Жұмабаев шығармаларын талдауға
мұрындық болғандай.
Мағжан өз тегін де, өз жерін де ардақтаумен өткен, өмірдегі
азаматтық орнын ардақтауға ұмтылған, өлең сөзді асыл маржандай терген, сұлу
жырымен оқырман жүрегін баураған, ал өзі болса, өне бойы қапаста, қайғы мен
қасіретте өмір кешіп, ақырында мүлт кеткен, өзі айтатындай, соры арылмаған
халқының зарлы перзенті [5, 35]. Сөз құдіретінің сырын ашып, өз
өлеңдерінде көркемдегіш құралдарды орынды да, ұтымды пайдаланып, сөз саптау
шеберлігін танытқан ақын Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі
көбіне-көп оның шығармасынан көрінеді. Көркемдік дегеніміз әрбір сөздің
орынды қолданылуының ғана емес, өте қажеттілікпен, зәрулікпен қолданудың
белгісі және сөз дегенің мүмкін болғанша аз жұмсалуы керек [1.65] деген
ғалымдардың ойын дәлелдегендей.
Қорыта айтқанда, Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясында жарқын
жырларымен от шашып, өшпес із қалдырған тұлға. Көркем сөзбен көрікті
өлеңдерді әдебиетіміздің әлеміне сыйлаған ерек жан.
ХХ ғасыр алып тұлғаларының шығармашылық тағдырын зерттеуші, академик
Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтсақ: Мағжан поэзиясы мәңгі өлмес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу- маржаны махаббат,
сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін
шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан
дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса
ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүние [6, 93].
2. Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипаты
М.Жұмабайұлы алаш замандастары сияқты ақындығы, жазушылығымен қатар
әдебиетті таныту ісіне де араласқан. Әдебиеттанулық еңбектері: Ақан сері,
Бернияз Күлеев, Базар жырау, Әбубәкір ақсақал Диваев.
Ақан сері мақаласы Сана журналының 1923 жылғы 1-санында (1924,
№2,3) жарияланған. Мәліметтерді ақын 1922 жылы Көкшетау сапарында жинаған.
Бұл көлемді мақала Ақан серінің ақындығы, өмір жолы, тұтас тұлғалығына
қатысты қазақ әдебиеттануындағы тұңғыш зерттеу екенімен құнды. Аталған
мәселелер нақты тарихи негіздерге құрылған, ол туралы ақын былай деген:
Ақын туралы білгендерін айтып һәм жазып берген Мырзаұлы Баялы, Шыңғысұлы
Қоқыш, Бозайұлы Ысмағұл ақсақалдарға һәм Самыратұлы Қазыға көп рақмет
айтамын. Ақынның туған жері Абылай хан ордасы құрылған, Кенесары,
Наурызбайға отан болған Көкшетау – Алаштың ақындығының да ордасындай жер
еді, - дейді Мағжан Ұшы, қиыры жоқ сары дариядай жер еді,- ортасында
көгерген Көкшетау туралы [4, 194].
Әдебиетші осы мекеннен шыққан ақындарды атап өтеді, олар: Кең
сабаның қорындай Бертағынның баласы – Орынбай, екі аяқты адамның ділмары,
улы тілді – Соқыр Шөже, Тойлыбай бидің ұлы – Арыстан, үні зарлы – Атығай
Соқыр Тоғжан, терең ойлы – Атығай шал, аспанға өрлеп ән шырқайтын – Біржан
сал, өмірі ертегідей – әдемі Ақан сері – осылардың бәрі сол күңіреген
Көкшенің маңайында туып-өскен ақындар [4, 194]. Осылардың ішінен Мағжан
Ақан серіні бөліп алады.
Ақынның сөзі оның өмір тәжірибесінен туатынын алға тартқан Мағжан:
Ақан өмірі – ертегі өмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат,
жұмбақ өмір. Ақанның алдымен өмірін жазып, онан соң сөздерін тексереміз, -
дейді. Ақанның өмірі туралы тараушада ақынның ататегі, шыққан ортасы
айтылған. Орта жүз арғын ішінде қарауыл Жарқынбай ұлы Қорамсадан 9 қыз
болыпты. Атасы Алладан тілеп, кейін Қорамсаның қосағы Жаңылдан ұл туады,
атын Ақжігіт қояды. Ақын 1843 жылы Қоскөлде туған. әкесі Қорамса бай,
саудагер болған: Әрі малға бай болса, әрі ақша болса, әрине, Қорамса елге
қадірлі болмақшы [4, 195].
Сол кездегі қазақ дәстүрі бойынша Ақан Бұқардан оқып келген Күнту
молдадан сабақ алған. 13 жасында ақын молдасымен шариғатқа таласып, маған
қарсы келдің деп, молдасы оны ұрған соң, оқумен қоштасып кете барады.
Осыдан бері Ақанның серілігі басталады,- дейді Мағжан.
Серілік құрған Ақанды: Сұлу киім, жүйрік ат, құмай тазы, алғыр
бүркіт Ақанда болады. Қалың Қарауылдың ойын-тойының көркі Ақан болады.
Біріне бедеу мінгізіп, біріне бүлде кигізіп дегендей, 15-20 жігітті өзі
тәрбиелеп, нөкер қылып алады. Жүргенде сол жігіттердің алдында қолбасындай
оқшау отырады. Біресе боз атқа мініп, ақ киген. Біресе қара атқа мініп,
қара киген. Біресе торыға мініп күрең киген. Басында – бұлғақтаған үкі,
қолында – домбыра, аузында ән... Жігіттердің бәрі балуан, бәрі әнші. Бірақ
Ақанның әні өзгеше. Даланы күңірентіп Ақан ән шырқаса, би билігін, кемпір
өрмегін, сұлу кестесін қойып, аңырып тыңдай қалады. Қалың қарауылдың қалың
көздері: Ақанның әні-ай!- деп күрсінеді. Сүймесе сері дер ме еді, қалың
қарауыл Ақанға сері деп лақап береді [4, 195].
Қожаның қызы Бәтимаға үйленіп, одан бір ұл, екі қыз болады: Бірақ
ұлы тілсіз болады. Он жыл шамасында Бәтима өледі. Бірақ серіліктің соңынан
жүрген Ақан Бәтиманың өлімін елемейді. Серілікті бұрынғыдан да үдетеді,-
деп Мағжан бұл оқиғаға баға бергендей [4, 195]. Бір жылда 60 түлкі алған
Қараторғай деген бүркітті, бір жылда 9 қасқыр алған Базарала деген итті
алады. Қалың Қарауылға аты шыққан Ақтоқты деген арумен көңіл қосады. Тап
осы кезде Ақанның қолына алты алашқа аты шыққан құлагер түседі [4, 196].
Ақанның өмірі атты көлемді алғашқы тарауша ақынның өмір жолының
шолуы ғана емес, ақын жанының қиналып өзгерген сәттері шуақты күндерімен
арпалысып өткен тағдырдың басты-басты оқиғалары бейнеленген. Бұл бөлімде
жай сөздермен шектелген деректер емес, Ақанның ақын болуына әсер еткендері,
жан қиналғанда шыққан өлеңдерінің туу себептері сөз етілген. Осылай
Ақанның атағы талай жерге жайылып тұрған кезде мұның өмірінде бір өзгеріс
болады. Желдей ұйытқыған серінің жүрегіне мін деуге бола ма, сол кезде Ақан
Ақтоқтысынан айнып, қарауыл Тінәлі қажының қызы Ұрқия сұлуға әнімен өлең
шығара бастап, сол Ұрқияны алып қашады [4, 196]. Әдебиеттанушы Мағжан
осындай сәттерді келтіргенде өзі де бірге мұңдасып кетеді: Бірақ жаны
сүйіп алған жары Ақанмен озақ отаса алмай, үш-ақ ай тұрып, шешек шығып
дүниеден өтеді. Жаны сүйген жар нажағайдай жарқ етіп дүние салса, жанға
жеңіл жара бола ма? Ұрқия өлгеннен былай Ақанның жаны қасіретке ұрына
бастайды. Ұрқия өлген жетінің ішінде Ақанның жақсы көрген бір інісі өліп,
қасірет үстіне қасірет жамылады [4, 196]. Жараланған жүрек жазылу үшін
тағы махаббат іздейді. Ақан айналып Ақтоқтыға келеді [4, 195]. Бірақ
Ақтоқты Ақанды кешірмей, басқаны қалайды. Мағжан былай деген: Ақанның
жүрегінде махаббат та, ашу да күшейеді: Ақтоқты, кеткенің бе шыныменен? –
деп, ашулы зар шығарады Ақан.
Көп ұзамай Ақан Құлагерден айырылады: Ақан мидай далада, жолдасы
Құлагердің басында кәдімгідей мөлдіретіп көзінің жасын төгіп отырады. Күн
былай тұрсын, түн бойы күңіреніп, Құлагердің, сандалкерінің, еркесі
үркеккерінің басын құшақтап отырады. Жан жолдасын қолымен өлтірген адамдай
күйінеді [4, 197]. Іс жүзінде анау Сайдалы асында ішіне қан қатқан
Барақбай Құлагерді көлденеңнен соқтырып өлтірген еді.
Жануар Құлагерім қолдан кетті,
Дұшпанның қастығынан қаза жетті...
Қаржас боп, қанжығалы, керей, алтай,
Қуандық, сүйіндік боп намыс етті,-
деп күңіренеді Ақан. Ертеңінде Құлагердің басын кәдімгідей кебіндеп жерге
көмеді,- деп М.Жұмабайұлы түсініктеме берген [4, 197]. Осы жылы: тағдыр,
шіркін, тас бауыр ғой, - дейді Мағжан, Ақанның алғыр қыраны – Қараторғай
һәм Базарала тазысы өледі. Енді Ақанға өмірде жұбанарлық не қалды? - деп
сауал қойған әдебиетші оған өзі жауап береді: Енді Ақанға теңізден терең
ой қалды. Қорғасыннан ауыр, түннен қараңғы қайғы қалды. Удан ащы қасірет
қалды. Жасы да отыздың ішіне кіріп қалған. Өмірдің жайнаған гүлін көріп
келген Ақан өз өмірінің бықсып-күйіп күлге айналғанын көре бастады [4,
197]. Ақан дінге қайта оралды: Бұқардан оқып келген Науан хазіретке барып
сабақ алады. Ол туралы Мағжан былай дейді: Дінге, сопылыққа беріледі...
Елден безіп, дінмен жан тазартуға кіріседі. Бұрын судай сұлу махаббатты
жырлайтын Ақан сопылықпен жан тазарту жайын жырлай бастайды [4, 198].
Оңашалықты қалаған Ақан туралы күңкіл сөз басталады. Күңкілдің түбі
Ақанды пері иеленіпті деген сөзге айналады. Себебі, ел жаз шыға жайлауға
көшкенде, Ақан тілсіз ұлымен Қоскөлдің сыртындағы, Сарыкөлдің жағасында
ағаш үйде қалады. Ақанның бұл мұңын Мағжан ақын ерекше түсінеді: Қалың
қамысты көл. Қою, қалың, иесіз қыстау. Ақан. Тілсіз бала. Түн болады. Жел
шығады. Қою қамыс зуылдайды, сықыр-сықыр қалың қайың шайқалады. Иесіз үй
күңіренеді, үй ішінде Ақан күңіренеді. Сақау балада үн жоқ. Екі көзі
жаудырап ақанға қарайды да отырады. Күндіз де сол [4, 198]. Сарыкөлге ақын
мінген атын да суармайды, тек ішіуге, дәретке пайдаланады. Арасында ел
аралайды. Екі жағында екі сұлу ат: Қайда барса, бір елі қалмайды.
Шақырса, екеуі екі жақтан келіп, тізесіне иектерін сүйеп тұрады... Өздері –
туғалы жүген-құрық кимеген шу асау. Ақан тағы бір мінез көрсетеді.
Төсегі кірлеу үй болса, үйге жатпай, далаға жатады. Жаз болса, көлдің
жағасына барып, қыс болса, үюлі шөптің ішіне барып, кейде Алланы аузынан
тастамай, басын сәждеден көтермейтін болады. Жанды дінмен тазату керек,-
дейді. Ақынның бұдан да басқа өзге ісі туралы: Ал енді кейде Алланы
ұмытқандай болып, діні, намаз, оразасын – бәрін қойып кетеді. Күндіз-түні
күңіреніп өлең жазады, ән шығарады [4, 198].
Мағжан Ақанның бұл қылықтары үшін ел ішінде сөзге қалғанын қынжыла
айтады: Жынды деп қояр еді, Қалың қарауылда Ақаннан есті, Ақаннан шешен,
Ақаннан көсем кім бар?.. Қандай ұшынған дау болса да, Ақан бітіреді.
Ендеше, Ақан жынды емес. Оған мұсылман перісі иеленген болар, - дейді
жұрт [4, 199-200].
Мағжан осыған байланысты ел ішіндегі тағы бір аңызды келтіреді:
бірде, Ерейменде Ақан Құлагердің басына түнеп отырғанда, жел шығады. Сол
арада болар-болмас қобыздың қылын, домбыраның шегін шерткендей нәзік мұңды
дауыс жан-жаққа жайылғандай болады. Әлгідей болмайды, жорғалаған желдің
ішінен жібектей судырлап, талдай бұраңдаған, жүзіне кәдімгі айдың нұрындай
нұр төгілген бір әйел шыға келеді. Ол келген мұсылман перісінің ханының
қызы екен. Адамзатың еркесі Ақан сері қалың шерге душар болған соң, ханның
қызы, ерке сұлу Ақанды жұбату үшін желге мініп, ұшып келген екен. Келіп
жұбатады... Сол түннен былай Ақан мен пері күндіз айырылып, түнде қосылатын
болады... Жоқ, пері Ақанға Ерейменде иеленген емес екен. Періге иелену
Ақанның тұқымында бар екен. Олардың қонысы – Қоскөлдің өзі ежелден перінің
мекені екен. Марқұм Қорамсаның өзі перімен айналысқан адам еке, Қорамсаның
өзі де бірнеше күндеп, айлап ешкімге тіл қатпай, үйден шықпай, бұқбанау
жасап, аулақ отырып алатыны бар екен. Сол уақытта оның пері жары келеді
екен. Ақынға пері қызын қосқан оның пері шешесінің өзі екен. Осылардың бәрі
құр екен ғана емес, ап-анық нәрсе, көзбен көрген де кісі бар... [4, 200].
Мағжан бұл жай аңыз емес екенін сол төңіректегі Әбіш деген жігіттің
күздігүні шөп шапқалы қыстауға барып, іңірде шошалада балта қайрап отырған
кезде үш әйелдің кіріп келгенін келтіреді. Мұсылман пері Құраннан қаша ма,
үш әйел отыра береді... Әбіште құт жоқ, зәре жоқ. Әлхәмдіден құлқуалладан
қайран болмаған соң, Әбіш тізесінің астында жатқан балтаны ала ұмтылады.
Үш әйел шыға жөнеледі. Әбішті ел талған күйінде табады: Есін жиған соң,
аулына қайтып, ауруға айналып, өмір бойы шала естілеу болып қалады [4, 200-
201].
Ел ішінде бұдан да басқалардың Ақанның қыстауының сыртындағы тоғайдан
өткенде, перілердің шулап, сақ-сақ күліп, ойнап жатқанын талайлар-ақ
естіген, - деп бір ескертеді Мағжан.
Бұл әңгімелерді баяндаған Мағжан өзі бұған қалай қарайды? Ол келесі
сөздерден аңғарылады: Міне, Ақан қырыққа аяқ басқанда, сұлулықтың асығы
Ақан жарынан, тұлпарынан, сұңқарынан айырылғанда, өмір айдынында ән салып
жүзіп бара жатқан қу қанатынан айырылғанда, Ақанның жүйрік жаны ой
дариясына шомып, сұлулығы жоқ, былық тұрмыстан безгенде, халық оны ұға
алмай, Ақанның жұмбақ өмірін шеше алмай, оны алып барып періге балайды.
Бірақ халық соқыр сезімімен кешегі ерке серкесі – Ақанның сұлу тұрмысына
кір жаққысы келмей, жанды затты сұлу періге апарып қосады. Жұмбақ та сұлу:
таппаса да, шешпесе де сұлу [4, 201].
Бұл өсек, ғайбатты кімдер шығарған? Ақын Мағжан Жұмабайұлы өсек-аяңға
сенетін жай әдебиетші емес, сондықтан ол залымдарды – Шөбек балаларын
перғауындармен салыстырады: Перғауынсыз Мұса бола ма? Бірақ Мұсаның өзі
перғауынға соқпаса, перғауын Мұсаға тиер ме еді? Тағы бірақ маңайындағы
перғауындарға соқпаса, Мұса – Мұса болар ма еді? Қарауылдың сөз білем деген
ерлерін, әсіресе, көршісі – Шөбек балаларын Ақанға қас қылған – улы тілі.
Шынында да, Ақанның тіліндей улы тіл сирек болар. Тиген жерін удай ойып
жібереді-ау... [4, 201]. Әдебиетші Ақанның Шөбек немерелеріне шығарған
мысқыл өлеңін келтіреді де, оған былай деп қосады: Мынадай сөзді есітіп
отырып, Шөбектің көп баласы қалай намыстанбас, қалай Ақанды қорлап, өсек
таратпас? [4, 201]. Осылай Мағжан: Ақанның бұл ғайбатқа ұрынуына өзінің
мінезі себеп және оның ащы тілі кінәлі,- дейді. Бірақ ақынның елге сыйлы
болғаны да айтылады: Достары түгіл, қастары да алдында Ақан аға деп
жорғалайды екен.
Әдебиетші Мағжанның мақаласы ғажап хикаялармен көркемделсе де, басты
ойды ұсынған: Ақан ақын болғандығынан осылай істерге ұрынған: Сұлу өмір
жарқ етіп, нажағайдай өте шыққан. Өткен күн қиял туғызған ертегі сықылды.
Көп ішінде көпке ұқсамайтын бір өзі, көп ішінде жалғыз. Қалың қарауылдың
ішінде ұққан жан жоқ. Жұбатарлық досы жоқ, жаралы жанын жазарлық жары жоқ.
Әлдеқайда бетпақ шөл, бетпақ шөлде жалғыз жол... Сол жолменен жалғыз жан
табанын тасқа тілдіріп, маңдайын күнге күйдіріп кетіп бара жатқандай.
Қайдан шыққанын, қайда бара жатқанын, не үшін бара жатқаныны, өзі де
білмейді. Тілек жоқ, үміт жоқ, мақсат жоқ. Түннен қараңғы, қорғасыннан ауыр
ой ғана бар [4, 201].
Мағжан Ақан серінің күйін терең түсінгенімен шектелмей, ақындық
жалғыздықтың серігі екенін өзі де мойындағандай толғап кетеді. Бұл жай
Мағжан ақынның өзіне де таныс екені айқын аңғарылады. Зерттеуде екі
көзқарас осылай алмасып-ауысып отырады: ақын Мағжан мен Алаш әдебиетшісі
Мағжанның сөздері бірін-бірі жалғастырып, көркем зерттеуге арқау болған.
Мағжан: Елу жыл жасап, талай күйіп күл болған, талай талып есін
жиған жүрек тағы отқа, махаббатқа, жарға ұмтыла бастайды [4, 202]. Ақан
елдегі сол кезде белгілі үш аруға өле жазады. Үш тоты өлеңі осылай
дүниеге келгенін ескерткен әдебиетші Ақанның ықыласы олардың ішінде Абылай
тегі Жүсіп төренің қызы Жамалға құлағанын айтқан. Ол он алты жаста екен.
Ақын Мағжан Жамалды: Жібек желден жаратылғандай ару, Жиреншеден тәлім
алғандай шешен, Едігеден бата алғандай данышпан,- деп сипаттайды. Осы жас
Жамалға Ақанның жүрегі байлана береді. Жүйрік жүрек бір бастаса, не сүйіп
қосылмай, не қосыла алмай күйіп, күлден кебін кимей тоқтай ма, Ақан бара-
бара жас Жамалды біржола берік сүйеді. Үш тотының ішінен қалқа бала деп
Жамалды бөліп алады. Бұл сүйгенін:
Қыздарды мен не қылам, қылам-сылам?
Қалайша ғашық отқа сабыр қылам?
Жаңартқан өмірімді қалқа бала,
Басы – жым, ортасы – мим, аяғым – ләм,-
деп жұртқа өзі жария қылады [4, 203]. Ақан Жамал есімінің арабша жазылудағы
тәртібін осылай талдауға әдебиеттанушы Мағжан былай дейді: Өмірде екі сүю
болмайды дейді жұрт. Жұрт не демейді? Өзіндей болмағаны үшін Ақанды пері
соққан дейді. Жұрт аспанға өрлеген жанды, жиһанды құшпақ болған жүректі
есалаң дейді. Бұл ойды ақын Мағжан қостайды: Жүйрік жел ұшпай тұра ала ма?
Жүйрік жүрек құшпай тұра ала ма? Жүрек сүю болмаса, салқын, бос қуысқа
айналмай ма? Жиһанда жалғыз мәңгі нәрсе – махаббат емес пе, өлген махаббат
екінші түрде, екінші түсте қайта тірілмек емес пе? [4, 203]. Ақан
серінің өмірін зерттеуші Мағжан Жұмабайұлы: Дүниеде күшті нәрсе екеу-ақ
қой: өлім һәм махаббат. Адам өзгені айналып өтсе де, өлім мен махаббатты
айналып өте алмақ емес,- деп салиқалы ой айтады [4, 204].
Мағжан ақынның көңілінің өзгеруін, сезімнің билігіне мойынсұнуын
жақтап шыққандай болады: ол тіпті төренің қызы Жамалды да түсінеді, оның
жауап бермеу себебін де: Төренің сүйегіне батқан таңба емес пе?- деп
түсіндіріп береді. Шынында, ғашықтық деген алып-салмалы қолдағы нәрсе емес
қой. Жамалдың сүюін білдірмеуіне көз жеткен соң, Ақан іштен сүйіп, іштен
күюге айналады. Күн-түн күңіреніп, өлең шығарады, ән шығарады. Ақынның
Жамалға қатты ғашық екендігі, оған арнап ылғи өлең де шығаратындығы,
Жамалдың ол ғашықтыққа ілтипат қылмауы жұртқа жайылып кетеді [4, 205].
Көп ұзамай Жамал ұзатылады. Ақанның енді: мұңдыүні құйылады. Өлім
мен өмірдің үні. Үзіліп бара жатқан жүректің жыры. Әдебиетші Мағжан
Жұмабайұлы Ақанның Сырымбет әні осылай туғанын айтады: Сырымбет әні –
сол өліп бара жатқан құс төресі қудың әні. Біздің зарлы әндеріміз көп.
Бірақ Сырымбеттей терең, зарлы ән сирек болар. Жер жүзіндегі мұң, адам
баласының барлық зары сол Сырымбетке жиналғандай. Жамал ұзатылатын
күндерде Ақан күндіз-түні күңіреніп, Сырымбетін шырқайды да жүреді. Ақан
түндерде Сырымбетті шырқағанда кім жыламаған? Қалың қарауыл жылаған,
әсересе, нәзік жанды жас Жамал жылаған [4, 205-206]. Мағжан бұл ән Ақанның
ең соңғы сұлу жыры дейді. Ақын Мағжан былай дейді: Жамал ұзатылған соң
Ақан тұңғиық қайғысын құшақтап, қалың елді ішінде жалғыз қалады. Ақанның
мұнан соңғы өмірі сырттан гүлсіз, үнсіз, жырсыз, түрсіз өмірге айналады.
Бұрынғы жатмінездері, тіпті жат, ұғымсыз түрге кіреді. Бірақ, дариға,
жүйрік жүректің қайғымен жылынып, сөнгенін, терең жанның оймен уланып
өлгенін кім ұққан? [4, 206]. Сөйтіп, аласұрған ұшқыр жан, шарқ ұрған жүрек,
жабайы жұртқа ұғымсыз, жат мінезді, ірі жүрек сұлулық іздеп, өмір бойы от
болып заулап жанған жүрек – мәңгі мұзға айналады... [7, 330]. Ақанның
осыншама мұңлы өмір жолын шолып өткен әдебиетші Мағжан оны Англияақыны
Оскар Уайльдпен салыстырады. Себебі: Оскар өмір бойы сұлулықты жырлаған,
жалпы жұрттан сері деген лақап алған. Жұрт оны да сері деген. Сол серілігі
үшін абақтыға жапқан... Ақан да сұлулыққа табынған. Алты Алаштан сері деген
ат алған. Бірақ Ақанның сұлулыққа табынуы тереңірек. Ақанның өмірінің
жұмбағы түйіндірек. Сұның өмірі – мұң мен зар. Егер Ақан Оскар Уайльдтай
өнерлі елдің ішінде туса, бұл тілекке жауап табу қиын. Мұндай тілекке жауап
іздей бастасаң, елінің заулаған оттай баяғысы, қап-қара түндей кешегісі,
жалпылдаған жындай бүгінгісі, қара тұман келешегі көз алдыңа келіп, Ереймен
тауының бауырында өлген Құлагердің басын құшақтап күңіреніп отырған Ақан
серінің қасіретіндей жаныңды терең қасірет билеп алып кетеді [4, 207].
Әдебиет зерттеушісі Мағжан: Ақан сөздерінің мінезін білдіріп,
түрлерін көрсетуді жөн деп білдік,- дейді [4, 195]. Ақынның сөз өрнегі –
стилі, яғни, сөздерінің мінезін және түрлерін осылай нақты талдау
арқылы басқалардан өзгешеленіп тұрмақ.
Зерттеуші ең бірінші Ақанның өлеңдерінің саны, жарияланымы туралы сөз
етеді. 1922 жылы Көкшетау өңіріндегі Қоқыш Шыңғысұлы мен Қазы Самыратұлының
айтулары бойынша, бұл өлеңдердің бірталайын Ақан өз қолымен жазған. Сонда
да біздің қолымызда Ақанның үш-төрт жүз ауыздай өлеңі бар,- дейді. Бұл аз
емес екендігі анық.
Өлеңді талдауды әдебиетші М.Жұмабайұлы ақынның тілін сипаттаудан
бастайды. Ол туралы былай делінген: Қазақ ақыны Ақанның ана тіліне араб,
парсы, орыс сөздері кіріп кеткен. Оның мағына жағынан, әсіресе, сурет
жағынан сұп-сұлу өлеңдерінің тілдері шұп-шұбар. Ақан бұл шұбар жолға өзі
қалап түскен жоқ, оны заман қуып түсірген [4, 208]. Мысал ретінде Мағжан
Ақанның мына өлеңінен үзінді келтіреді:
Тағрифін тамам қылып жеткізе алмас,
Қамыстар болса – қалам, бахыр – сия.
Әдебиетші Мағжан бұл Құран сөздері екенін де осы тұста айта кеткен.
Ақанның молдадан үйренген мұсылмандықпен, арабша үйреніп молда
болғандығымен қалай пайдаланғанын мынау суреттеуі шешіп береді: Өмірден
соққы жеген Ақан сопылық, дін жолына түсіп, жан тыныштығын табамын деп
жүріп, Бұқардан оқып келген көкшетаулық Науан хазіртке шәкірт болған [4,
208].
Ал Ақанның өлеңінің мазмұнын Мағжан Жұмабайұлы: Енді Ақанның
сөздеріне мағына жағына келгенде оның өлеңдерін беске бөлуге болады,-
дейді.
1. Сықақ.
2. Ғашықтық.
3. Айтыс һәм мақтау.
4. Сопылық.
5. Қазақ қайғысы туралы өлеңдер.
Бұл бөлімдердің сықақтан басқасы Ақанның өмірінің түрлі дәуірлеріне
байланған [4, 210].
Осының ішінен Алаш әдебиетшісі сықақты бөліп алған: Сықақ – Ақанның
сүйегіне біткен сипаты. Ақан өмір бойына өзінің көңіліне ұнамаған адамды
сықақ қылып, іліп тастап отырған. Ілетін орны келгенде пәленше-түгенше
деген атына, затына қараған да емес. Қарауылдың ақсақалдары осы күнге
шейін Ақан десе, алдымен оның улы тілін еске түсіреді.
Достыққа баға бере алмай, сыртынан өсек жүргізгені үшін Жүсіп деген
белгілі бір төреге Ақан былай дейді:
Жүсіп-ау, төрелік жоқ баяғыдай,
Дәрежең қара қазақ аяғыдай.
Досыңды дұшпан көріп ғайбаттайсың,
Мінезің әзәзілдіі таяғындай [4, 211].
М.Жұмабайұлының келесі қарастырғандары – ғашықтық өлеңдер. Бұлардан
ерекше мазмұны мен ақын шеберлігі аңғарылған: Ақанның ғашықтық
өлеңдеріне келсек, басқа өлеңдерімен салыстырғанда оның шеберлігі сонда
көрінеді. Сері Ақанның мұндай өлеңге шебер болуының, әрине, таңы жоқ.
Ғашықтық өлеңдерінде Ақанның әрбір сөзінен ақындық иісі аңқып тұрғандай,
ұсатусыз, суретсіз сөз жоқ деуге болғандай [7, 335].
Ақанның өлеңдерінің ең сұлу түрі деп Ақ көйлек талданған: Бұл –
Ақанның ең сұлу өлеңінің бірі. Түу басында жүз бірнеше ауыз өлең болса
керек, бәрі Ақ көйлек деп басталған. Бір ауызы:
Етегі ақ көйлектің ілмеленген,
Қастарың харіф мәттей сүрмеленген.
Сүмбіл шаш, лағыл ерін, асыл қалқа,
Іш-бауырым ғашық отпен тілмеленген...
Мынау өлеңдеріне қарағанда, ғашықтыққа Ақанның көзқарасы жай бозбаланың
көзқарасы арасында артық айырма жоқ сықылды. Алайда Ақан – ғашықтыққа
тереңірек қараған адам. Ол ғашықтықты ақ төске білектің артылуымен ғана
байлап қойған емес. Бұл Ақанның өмірінен белгілі [4, 207].
Ақанның айтыс өлеңдері туралы былай делінген: Ақанның айтыс һәм
мақтау өлеңдері туралы еш нәрсе деуге мүмкін емес. Мұндай өлеңдері менің
қолыма түспеді. Жұрттың айтуына қарағанда, бірнеше ақынмен ауызбен де,
жазысып та айтысқанға ұқсайды Өзгесін жеңді, бірақ Орымбайдан жеңілді
деседі [7, 336-337].
Сопылық өлеңдері туралы да осы тұрғыда айтылған. Осы ретте Мағжан
Ақанның сопылығын басқалардан бөліп алып және өзінің де сопылыққа
көзқарасын білдіріп отырады: Ақанның сопылық туралы өлеңдері де менің
қолыма жөнді түспеді. Алайда серілік пен сопылықты қоса білген, намаз,
оразаны жанының тілеген уақыттарында ғана атқаратын Ақанның сопылығы жанына
жын ұялаған, сиыр көзді соғылғандардың сопылығынан бөлек болған десек,
құрғақ сәуегейлік қылған болмаспыз. Бұл пікірге алдымен Ақанның өмірі күшті
дәлел болса, мынау өлеңі де ишара қылады:
Дүниенің қызығын кешіп өтіп,
Тәттіліктің алмадық еш ләззатын.
Пәраудигар сопылардың жолыменен
Құдайға құлшылықта ғибадатым.
Айырушы Алла бар, не ғамал бар,
Адамның ішкі сырын, зайр, затын [7, 337].
Қазақ қайғысы туралы Ақан қалай жырлаған? Бұған Алаш әдебиетшісі
арнайы тоқталған. Бұл өлеңдер туралы Мағжан: Енді Ақанның қазақ қайғысы
туралы өлеңдеріне келсек, оның сері Ақан болуымен бірге жаралы елдің шын
азаматы болғандығы сол өлеңдерінде көрінеді. Бұл өлеңдер таза ақындық, сұлу
сурет, ұйқас теру жағынан басқа өлеңдерінен көп төмен. Бірақ бұл төмендікті
оның ойлы азаматтығы жуып кете аларлық. Ақан бұл өлеңдерінде елдің қайғысын
көре білген. Сол қайғының себебін таба білген. Ол қайғы – қазақтың ата
тұрмысының аз дәуірінің ішінде көріне көзге қирағаны, қираудың себебі –
қазақ даласына қарашекпенділердің құжынап келіп орнағаны.
Ақан соны жырлайды. Жерінен айырылған елдің көз жасы көл болғандығын
айтады. Қарашекпеннен көрген қорлықты сынайды. Үкіметтің орыс, қазақты ала
ұстайтынын білдіреді. Қазақ мұндай күйге қалай түсті? Мағжан бұл тұрғыда
Алаш партиясының көсемдері Әлихан, Ахаң, Міржақыпша жауап берген: Қазақтың
мұндай күйге түскенін Ақан ә дегенде жергілікті әкімдердің надандығынан,
қаралығынан деп біледі.
Жер алыс, жете алмаймыз Петербурға,
Және де сегіз санат алыс қия,-
дейді. Мағжан Ақан сезімінің өзгеруін келесі өлеңдерінен анықтап береді:
Есті Ақан ұзамай-ақ мынау ақкөңілдіктен құтылады. Бәленің басы
Петербордағы патша ағзамда екенін біледі. Енді Ақан Петербордан жай
мархабат күтудің орынсыз екенін ұғып, ақ патшаға: Баяғы жеріңе тимеймін
деген уәдеңнен тайдың,-,деп қыр көрсетіп, өкпе айтады. Мұндай қырлы
өкпеден де еш нәрсе өнбейтінін біліп, үкіметке: тіпті бізді аямай-ақ қой,
өз мемлекетіңнің пайдасын ойлашы. Өзің үшін қазақ жерін, қазақ малын
құртпағаның пайдалы ғой дейді. Мұндай негізді пікірге ол күнде екінің бірі-
ақ ие болған шығар. Соңғы сөйлем алаштың саяси тұлғасының Ақан серіге
берген бағасы.
Мағжан Ақанның өлеңдерінде сұлу сурет бар екені рас деп мойындайды.
Ғалым тек мақтауға ғана бой ұрмаған, сонымен қатар кемшілігін де анықтап
берген: Сонымен бірге соңғы өлеңдерінің тілі тарғыл екені рас. Осы
өлеңдерді шығарған Ақанның өз өмірі жалпақ елге жат болғаны, жұмбақ болған
тағы рас [4, 218]. Ақанның сөзі неге жалпы елге сол кезде жетпейді,
кейде түсініксіз болды? деген сауалға келесі жауап берілген: Бұлардың
бәрінің себебі – Ақанның өмір сүрген дәуірінде. Ол дәуір – Нухтың
толқындары арасында қазақтың қайығы қалтылдап бара жатқан дәуір. Ойы –
тұман, тілі – тарғыл, жаны да жасыған, ділі де жасыған. Қалың қазақ
қайықтың батып бара жатқанын білмейді. Бірақ Ақан сықылды сірен-саран
сезімтал ұлдары ғана болар-болмас сезген де, көпке алдымен өзінің өмірімен
ереуіл жасаған, оның өзінің – сері, жолдасының – пері атанғаны осыдан.
Тұманды дәуірдің ұлы – Ақанның тілінің таза болмауы тағы осыдан. Ақынның
барлық кемшіліктерінің үстіне, бір сұлу сипаты – елдің сол дәуірдегі өмірін
өлеңдерімен, әсіресе, өзінің өмірімен суреттей білген. Өмірді өлеңмен ғана
емес, өзінің өмірімен суреттей білу – ірі жанды адамның ғана қолынан
келмек. М.Жұмабайұлы ақын сөздерінен оның астарын, ішкі мағынасын осылай
сұрыптап алғған. Себебі, ақын тек қара басының ғана емес, қалың елдің сол
дәуірдегі көңіл-халін суреттейді. Бұл ірі жанды адамның ғана қолынан
келмек,- деп әдебиетші бұл үшін ерекше ілтифат көрсетеді.
Базар жырау атты мақалада (Ақжол, 1923, №374) Базар ақынның қазақ
әдебиетіндегі орны, өлеңінің ерекшелігі анықталған. Қазақтың ата-баба сөз
өнері туралы былай делінген: Өткен дәуірдегі теңіздей тұңғиық
әдебиетіміздің бізге бұл күнде адасқан ұшқындары, тентіреген тамшылары ғана
жетіп отыр. Көбі, көбі болғанда, ең сұлулар ұмытылған, желдей ескен
жыраулармен бірге топыраққ айналған. Баяғыда отыз күн, отыз түн айтылатын
Қобыландылардың ауызда адасып, азғантайы ғана қалған. Талай түндерге
созылған ертегілердің басы қайырылып, аяғына жетіп, шоп-шолақ болып
қалған. [4, 220].
Базар жырауды жазу осы бейкүнә ұмытылып бара жатқан ақындардың
біреуі болғандықтан,- дейді М.Жұмабайұлы. Осыған орай әдебиеттанушы ақын
мәтіндердің толық сақталмағанын, қолда Базардың 4-5 өлеңі ғана бар екенін
жасырмайды. Дегенмен сол бар арқылы ақынның стилі, жазу мәнері, сөзінің
мәні туралы айту мүмкін екенін алға тартады: Бірақ осы 4-5 өлеңінде
Базардың сөзге жүйрік, ойлы ақын екендігі сезілетін секілді [4, 222].
Базардың ататегі былай берілген: Базар Қазалы уйезіне қарайтын Кіші
жүз шөмекей-балқы руынан болса керек. Жуырда, 10-15 жылдыңішінде өлгенге
ұқсайды. (Базардың өмірі туралы еш нәрсе біле алмадым). Қазалылық Жомарт
молда Базар жырауды жоқтаған бір өлеңінде былай суреттейді:
Кеңесі кеңінен келген кертағы еді,
Үш жүзге орман-дария ортақ еді.
Иіріліп, толықсып аққан дариядай,
Шалқыған шартарапқа орқап еді [4, 221].
Келтірілген мәтін туралы да арнайы пікір білдірген: Бұл Базардың
ақындығының кеңдігі, тереңдігін, сөзге жүйріктігін айтқаны ғой. Шынында,
Базардың көр-жерді өлең қылып, көрінгенді мақтайтын құр мал тапқыш болмас.
Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең бойлаған кеңесі
кеңінен келетін ақын екендігі өлеңдерінен байқалады [4, 221]. Базар
жыраудың ағайынға көңіл айтқан өлеңі келтірілген:
Бұл заманда би бар ма,
Темір тұяқ Мұрындай?
Белі жуан құр аңдай,
Ақылыңа болайын
Тасты жарып, қайнаған
Бағардағы бұлақтай.
Олардың айтқан сөзіне
Халқы салар құлақты-ай!
Жапырылып Құрандай.
Бешенемде өткен дүниеден
Атамның салған жолы деп,
Анамның пішкен тоны деп,
Бейшараны жылатпай,
Жылатқанда ұнатпай
Анадан туған сен едің.
... Байтаққа керек сен едің,
Тілейміз Хақтан сауыңды! [4, 222].
Бұл өлең жолдары былай талданған: Бұл өлеңде Базардың қазақы сөзге
шеберлігі көрініп тұр. Сонымен бірге бір ескеретін нәрсе – мынау.
Оқушылар бұрынғы ақындардың бәріне, қанша ақындығы күшті болғанымен,
мақтауға тұрса-тұрмаса да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Жұмабайұлы шығармаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. М.ЖҰМАБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН ӘДЕБИ-СЫН ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ТҰЛҒАЛАР
ГАЛЕРЕЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Ақын өлеңдеріндегі тұлғалар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II. М.ЖҰМАБАЙҰЛЫ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР
БЕЙНЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .24
2.1. Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуі ... ... ... .24
2.2. Оқжетпестің қиясында поэмасындағы Кенесары образы ... ... ... ... 35
2.2. Ертегі поэмаларындағы Сыздық Сұлтан бейнесі ... ... ... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Зерттеуде Алаш әдебиеттанушысы, сыршыл ақын Мағжан Жұмабайұлының
Атақты ақын – сөзі алтын хакім Абайға, Бернияз Күлеевке, Жамбылға
өлеңдеріндегі және Міржақып, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,
А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы эпиграммаларындағы алаш ақындарының басты
тақырыптарын, Ақан сері, Базар жырау, Бернияз Күлеев, Әбубәкір
ақсақал Диваев әдеби-зерттеу еңбектеріндегі тұлғалар сипатын, нәрлі
мұраларындағы, оның асқақ пафосты Оқжетпестің қиясында поэмасындағы
Кенесары образын, Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуін,
Ертегі поэмасындағы Сыздық Сұлтан бейнесін ашуы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Алаш идеясы – ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да
қазақпен бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін
қазақтың тілі мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі,
айналып келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани қазынасы Қазақ
елінде айрықша орынға ие болу керек. Мағжан үшін ғана ерлік идеялы, ар
ұланы Кенесары хан болып қоймаған, сонымен қатар Алаш елінің ерлік идеялы,
ар ұланы Кенесарының ұлт, рух дүниесіне сіңірген еңбегін бағалау зерттеу-
зерделеу шынайы Қазақ ұлтының парызы, борышы. Осы орайда Мағжан мұрасының
нәрі – оның Ақан сері мақаласындағы Ақан ақындығы, өмірі, шығармашылығы
туралы тың деректер, Оқжетпестің қиясында поэмасында сомдалған ар-ождан,
Алаштың өрені – Кенесары тұлғасын зерттеудің өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттеу нысаны ретінде Мағжан Жұмабайұлының үш томдық
шығармалар жинағы, Батыр Баян (1998), шығармалар жинағы (1989),
ғалымдардың осы кезеңге байланысты әдеби-зерттеу еңбектері негізінде
алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында М.Жұмабайұлының түгел
шығармашылығындағы тұлғалар бейнесін ашу үшін тұтастай туындылары зерттеу
пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
М.Жұмабайұлының әдеби-зерттеу еңбектеріндегі тұлғалар галереясын
ашып, Батыр Баян, Оқжетпестің қиясында, Ертегі поэмаларындағы
сомдалған тарихи тұлғалар образын жасаудағы шеберлігін таныту зерттеу
жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылды:
- Ақын өлеңдеріндегі тарихи тұлғалар бейнесін айқындау;
- Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипатын ашу;
- Батыр Баян поэмасының тақырыбы мен идеясын ашу. Поэмадағы тарихи
тұлғалардың суреттелуін анықтау;
- Оқжетпестің қиясында поэмасындағы Кенесары образын ашу; Поэмадағы
Кенесары хан образы мен тарихта хан бейнесін өзара сабақтастырып
көрсету;
- Ертегі поэмасындағы Сыздық Сұлтан бейнесін ашу;
Зерттеу жұмысының жаңалығы.
Зерттеу жұмысында Мағжан Жұмабайұлының әдеби-зерттеу еңбектері мен
поэмаларындағы тарихи тұлғалардың бейнесін беру шеберлігі алғаш рет
нысанаға алынды. Оқжетпестің қиясында поэмасында Кенесары хан образын
сомдаудағы шеберлігі айқындалуымен, тарихи тұлғаларға алғашқылардың бірі
болып құнды баға беруі дәлелденіп отыр.
Зерттеу әдіс-тәсілдері
Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған мақсаттар мен міндеттерді
орындау үшін тарихи-функционалдық талдау, тарихи-салыстырмалы сипаттау,
проблемалық жүйелеу, жинақтау әдіс-тәсілдері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. М.ЖҰМАБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН ӘДЕБИ-СЫН ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ТҰЛҒАЛАР
ГАЛЕРЕЯСЫ
1. Ақын өлеңдеріндегі тұлғалар бейнесі
Мағжан ақын халықтың тарихи зердесін оятып, ұлттық намысы мен ұлттық
рухын сілкіндірудің қажеттігін, ортақ мүдде жолында топтасқан ұлттың ғана
азаттық алып, әлемдік өркениеттік қауымдастық қатарына бәсекеге қабілетті
болып қосыла алатынын осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын-ақ түйсініп,
өршіл жырға айналдырып, айта алған. Және туған халқының сол замандағы қиын
халін, кенжелеп қалған тұрмыс-тіршілігін көре отырып, осылай жасаған:
Ұйқы басқан қабағын,
Бастыра киген тымағын,
Жалқаулықты жар көрген.
Жүрген ескі заңымен,
Алдындағы малымен,
Бірге жусап, бірге өрген.
Алаш деген елім бар,
Неге екенін білмеймін
Сол елімді сүйемін!, -
деп суреттейді ақын сол замандағы ұлтының болмысы мен тұрмыс-
тіршілігі туралы. Ақын әлемде не болып жатқанымен шаруасы жоқ, алдындағы
малымен, ескі заңымен қоңырқай тіршілік кешіп жатқан халқын сүйіп қана
қоймайды, оның ертеңгі болашағының жарқын болатынына сенеді. Оның сол
жарқын болашаққа тезірек жетуі үшін жанын да, қанын да аямайтынын паш
етеді.
Елім деп еңіреп, әділеттік жолда жалынды жырын жалау еткені үшін
тарихтың ақтаңдақ бетінен орын алған сөз шебері М.Жұмабайұлының өрелі
ойының терең иірімдерінен тамаша суретті сөздер өріледі [1, 262].
Түркістан, Ескі Түркістан, Орал, Көкшетау атты өлеңдері арқылы
сүйікті оқырмандарын елін, жерін сүюге баулиды. Туған ұлтын, халқын сүюі
түбі бір туысқан жұртты туысқан тартумен сабақтас құбылыс болғанын
Тұранның бір бауырында, Қырғыз, қазаққа, Еділде, Алатау атты
жырларынан аңғартады.
Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері,
түйінді, тұғырлы таным дүниесі кестелі өрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа
ие болып тұрады. Көкшетау өлеңінде:
Аспанменен тірескен
Тәңіріменен тілдескен
Көкшетауым біп-биік
Қою қара көк бұлт
Жайнап, ойнап, құлпырып
Көкшетауды тұр сүйіп, [2, 159].
делінген жолдардың бүлікке шақырған, ел бірлігіне қас көңіл емес, шығыс,
қазақ тарихына тән биік белестерді еске алу, бұқараны рухани азаттыққа
үндеу рухымен төркіндес ниетінен туғандығын айтса. Аспанменен тірескен
Көкшетау, Тәңіріменен тілдескен Көкшетау, Қою қара көк бұлт деген
айқындаулар өлең өрісін кеңейтуде ерекше қызмет атқарып тұрғандығын
көрсетеді. Өз мысалдарында бұрыннан айтылып келе жатқан эпитеттерді
қайталамай өзінше ізденіп, жаңаша мазмұнда айқындаудың әр түрін жырларында
шеберлікпен орынды қолданғандығын, олар арқылы адамның көркем образын
жасағандығын байқатады. Ақынның қиыннан қиыстырып қолданып отырған
айқындаулары өзі жырға қосып отырған объектіні, өмір құбылыстарын бейнелі
оймен бере білу жағынан басқа суреткерлерден ерекшеленеді.
Ғалым-зерттеуші А.Ісмақова М.Жұмабайұлының өз заманының абызы
Жамбылға 24 шумақ өлең жазған деген дерек [3, 324] айтады. 1937 жылы Жамбыл
атағы кеңінен танымал болған кезде, қарт ақыннан рухани демеу күткен Алаш
ақыны аталған өлеңін арнаған екен. Содан Жамбылға өлеңінен сақталғаны
келесі шумақ қана:
... Жан аға! Шықтым өлімнен,
Халімді менің көрсейші.
Жаның нұрға көмілген,
Нұрыңнан ұшқын берсейші! [4, 116]
Мағжанның эпиграммаларында әдебиетшілердің, Алаш ақындарының басты
тақырыптары қамтылған: Мадиярға, Жаһанша Досмұхамедов пен Халел
Досмұхамедовке, Ахмет Байтұрсыновқа, Әлиханға.
М.Жұмабайұлының Абайтануға қосқан үлесі де нақты. Алаш ақыны Атақты
ақын сөзі алтын – Хакім Абайға атты өлеңінде Алаш абайтануының негізгі
ұстанымдарын айқындап береді. Өлең 1912 жылы Шолпан жинағында басылған.
Алаш әдебиетшілері Абайды қорғауды өздеріне міндет қып қана қоймай, оның
Хакім Абай екенін айғақтаған. Мағжан ақын Абайға нақты кәсіби дәлелденген
баға берген. Аталған өлең – тәуелсіз кездің әдебиеттануына қосылған үлес
екені де даусыз.
Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе, дәмі кетпес.
Қарадан хакім болған сендей жанды
Дүние қолың жайып енді күтпес,-
деп Мағжан ақын хакім ұғымын өлеңімен таңбалап кеткен.
Адам тағдырын тәрбие шешеді, тәрбие құралы – сөз [1, 16] деп
заманымыздың белгілі ақыны Олжас Сүлейменов айтқанындай, жастарды
тәрбиелеуде сөздің құдіретті күшін пайдаланудың маңызы зор екендігін
сезінген ақын өнегелі, өрелі асыл сөздерін кейінгі ұрпаққа сыйлайды.
Егемен еліміздің ертеңгі қызметін атқарар лайықты тұлға – ол жастар
екенін ескеріп, Мен жастарға сенемін өлеңінде елдің қалыптасуына
жастардан үлкен үміт күтіп, аманат сенім артатындығын ағартады.
Арыстандай айбатты ,
Жолбарыстай қайратты
Қырандай күшті қанатты
Мен жастарға сенемін
Көздерінде от ойнар,
Сөздерінде жалын бар,
Жаннан қымбат оларға
Мен жастарға сенемін, [2, 35]
деген Мағжан жастардың ерік-жігерін, күш-қайратын аң патшасы арыстанға,
қайратты жолбарысқа, ақиық қыран құсқа балайды. Өзінің шығармасында
қолданыс тапқан теңеулердің сан түрлі болып келетіндегін
Алатау өлеңіндегі:
Көп жылдар желдей заулап есті ме екен,
Алатау өсті ме екен, өшті ме екен?!
Қияның қыранындай қайсар елдің
Басынан күңгірт көшті ме екен?
Шыңдары арысымен араласқан,
Тәңірі тақ қылғандай тарғыл тастан
Күңіреніп қоңыраулы қара нардай
Қап-қара қорғасындай бұлты басқан [2, 39]
деген жолдарда кездесетін дай-жұрнағы арқылы жасалған желдей, қияның
қыранындай, қап-қара қорғасындай, қара нардай эпитетті теңеулер
арқылы көрсетеді. Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік
қосатын, сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін
ажарландыратын көркемдеу құралдарының бірі теңеуді ақын өз шығармаларында
шеберлікпен қолданып заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей ақ,
басқа заттармен, құбылыстармен салыстыра бейнелегендігін байқатады.
Академик З. Ахметовтың Жасалу қалпына қарай теңеулердің сан түрлі
болып келетіні байқалады. Бірде теңеу екі нәрсені тұтас алып салыстыру
арқылы жасалса, енді бірде айтылып отырған нәрсенің бір сипатын, белгісін,
түсін, дыбыс үнін, тағы басқадай жеке ерекшелігін өзге нәрсемен салыстырып,
бейнелеу негізінде туады. Сонымен қатар бір нәрсені басқа нәрсемен қимыл
қозғалысындағы ұқсастықты тірек етіп салыстыру жолымен жасалған теңеулер де
жиі кездеседі, - дегендегі ойын нақтылайды.
Ақынның қай шығармасын алсақ та сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан
бой көрсететін, сөз мәнін өңдендіріп, ажарландырып мазмұнын тереңдететін
жалпы тілдік категория, сөзді астарлай қолдана білуінің шеберлігін танимыз.
Мәселен:
Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымнан қандырған
Ақын – бөбек, өмір – көбік, тылсым- ды,
Ойнап, арбап, бөбекті естен тандырған,-
[2, 198] дейтін шумақпен басталып, аяқталатын Берниязға атты өлеңінде
бұрын өзіне қатысты қолданылатын метафора жаңаша түлеп, асыл махаббат
жолында құрбан болатын жалын жастың елден оқшау бітімін даралауға қызмет
ететіндігін, Ақын – бала, ақын – бөбек деп балаға, бөбекке
балайтындығын көрсетеді.
Ғалым Қажым Жұмалиевтің Қазақ әдебиеті мәселелері және Абай
поэзиясының тілі атты еңбегінде айтылған: Метафора тіл табиғатында терең
тамыр жайған сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан бой көрсететін жалпы
тілдік категория, сөзді астарлай қолдану дегендегі пікірін мойындатады [5,
39].
Мағжан Жұмабаев өз шығармашылығында қайталаудың небір түрлерін жан-
жақты, әрі өте әсемдікпен пайдаланылған.
Пайғамбар өлеңінде:
Қап-қара түн. Шегір көзді жындар жүр.
Қап-қара түн. Қайғы мен қан ойнап тұр
Қайғы менен қара қанға тұншығып,
Түн баласы ауыр ойлар ойлап тұр.
Қап-қара түн. Уақыт ауыр күтеді,
Ой артынан ойлар келіп күтеді
Түн баласы көр көзінен жас төгіп,
Күншығыстан бір пайғамбар күтеді [2, 14]
дегендегі ол, дыбыс үндестігіне негізделген туындыдағы әдепкі қайталаулар
арқылы өлеңнің әсемдігін, әсерлілігімен қатар, өлеңнің композициялық
құрылысын ерекшелеп оқырман көңілін баулиды.
Профессор Шериаздан Елеукеновтің: Әдебиет идеясы өмірден туындайды.
Идеяны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес құйылады, саяси,
философиялық, эстетикалық тұрғысына қарай өріледі. Тілі ғана пайдалы,
басқасының мәні жоқ деуге келмейді. Әдебиеттің бір ғана таптың меншіктеуіне
көне бермейтіні көркем идеяның тек саяси көзқарастан туындамайтындығында
болса керек [1, 262] деген ойы поэзия әлемінде айрықша із қалдырған
өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең
дүниесін кейінгіге аманат еткен Мағжан Жұмабаев шығармаларын талдауға
мұрындық болғандай.
Мағжан өз тегін де, өз жерін де ардақтаумен өткен, өмірдегі
азаматтық орнын ардақтауға ұмтылған, өлең сөзді асыл маржандай терген, сұлу
жырымен оқырман жүрегін баураған, ал өзі болса, өне бойы қапаста, қайғы мен
қасіретте өмір кешіп, ақырында мүлт кеткен, өзі айтатындай, соры арылмаған
халқының зарлы перзенті [5, 35]. Сөз құдіретінің сырын ашып, өз
өлеңдерінде көркемдегіш құралдарды орынды да, ұтымды пайдаланып, сөз саптау
шеберлігін танытқан ақын Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі
көбіне-көп оның шығармасынан көрінеді. Көркемдік дегеніміз әрбір сөздің
орынды қолданылуының ғана емес, өте қажеттілікпен, зәрулікпен қолданудың
белгісі және сөз дегенің мүмкін болғанша аз жұмсалуы керек [1.65] деген
ғалымдардың ойын дәлелдегендей.
Қорыта айтқанда, Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясында жарқын
жырларымен от шашып, өшпес із қалдырған тұлға. Көркем сөзбен көрікті
өлеңдерді әдебиетіміздің әлеміне сыйлаған ерек жан.
ХХ ғасыр алып тұлғаларының шығармашылық тағдырын зерттеуші, академик
Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтсақ: Мағжан поэзиясы мәңгі өлмес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу- маржаны махаббат,
сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін
шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан
дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса
ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүние [6, 93].
2. Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипаты
М.Жұмабайұлы алаш замандастары сияқты ақындығы, жазушылығымен қатар
әдебиетті таныту ісіне де араласқан. Әдебиеттанулық еңбектері: Ақан сері,
Бернияз Күлеев, Базар жырау, Әбубәкір ақсақал Диваев.
Ақан сері мақаласы Сана журналының 1923 жылғы 1-санында (1924,
№2,3) жарияланған. Мәліметтерді ақын 1922 жылы Көкшетау сапарында жинаған.
Бұл көлемді мақала Ақан серінің ақындығы, өмір жолы, тұтас тұлғалығына
қатысты қазақ әдебиеттануындағы тұңғыш зерттеу екенімен құнды. Аталған
мәселелер нақты тарихи негіздерге құрылған, ол туралы ақын былай деген:
Ақын туралы білгендерін айтып һәм жазып берген Мырзаұлы Баялы, Шыңғысұлы
Қоқыш, Бозайұлы Ысмағұл ақсақалдарға һәм Самыратұлы Қазыға көп рақмет
айтамын. Ақынның туған жері Абылай хан ордасы құрылған, Кенесары,
Наурызбайға отан болған Көкшетау – Алаштың ақындығының да ордасындай жер
еді, - дейді Мағжан Ұшы, қиыры жоқ сары дариядай жер еді,- ортасында
көгерген Көкшетау туралы [4, 194].
Әдебиетші осы мекеннен шыққан ақындарды атап өтеді, олар: Кең
сабаның қорындай Бертағынның баласы – Орынбай, екі аяқты адамның ділмары,
улы тілді – Соқыр Шөже, Тойлыбай бидің ұлы – Арыстан, үні зарлы – Атығай
Соқыр Тоғжан, терең ойлы – Атығай шал, аспанға өрлеп ән шырқайтын – Біржан
сал, өмірі ертегідей – әдемі Ақан сері – осылардың бәрі сол күңіреген
Көкшенің маңайында туып-өскен ақындар [4, 194]. Осылардың ішінен Мағжан
Ақан серіні бөліп алады.
Ақынның сөзі оның өмір тәжірибесінен туатынын алға тартқан Мағжан:
Ақан өмірі – ертегі өмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат,
жұмбақ өмір. Ақанның алдымен өмірін жазып, онан соң сөздерін тексереміз, -
дейді. Ақанның өмірі туралы тараушада ақынның ататегі, шыққан ортасы
айтылған. Орта жүз арғын ішінде қарауыл Жарқынбай ұлы Қорамсадан 9 қыз
болыпты. Атасы Алладан тілеп, кейін Қорамсаның қосағы Жаңылдан ұл туады,
атын Ақжігіт қояды. Ақын 1843 жылы Қоскөлде туған. әкесі Қорамса бай,
саудагер болған: Әрі малға бай болса, әрі ақша болса, әрине, Қорамса елге
қадірлі болмақшы [4, 195].
Сол кездегі қазақ дәстүрі бойынша Ақан Бұқардан оқып келген Күнту
молдадан сабақ алған. 13 жасында ақын молдасымен шариғатқа таласып, маған
қарсы келдің деп, молдасы оны ұрған соң, оқумен қоштасып кете барады.
Осыдан бері Ақанның серілігі басталады,- дейді Мағжан.
Серілік құрған Ақанды: Сұлу киім, жүйрік ат, құмай тазы, алғыр
бүркіт Ақанда болады. Қалың Қарауылдың ойын-тойының көркі Ақан болады.
Біріне бедеу мінгізіп, біріне бүлде кигізіп дегендей, 15-20 жігітті өзі
тәрбиелеп, нөкер қылып алады. Жүргенде сол жігіттердің алдында қолбасындай
оқшау отырады. Біресе боз атқа мініп, ақ киген. Біресе қара атқа мініп,
қара киген. Біресе торыға мініп күрең киген. Басында – бұлғақтаған үкі,
қолында – домбыра, аузында ән... Жігіттердің бәрі балуан, бәрі әнші. Бірақ
Ақанның әні өзгеше. Даланы күңірентіп Ақан ән шырқаса, би билігін, кемпір
өрмегін, сұлу кестесін қойып, аңырып тыңдай қалады. Қалың қарауылдың қалың
көздері: Ақанның әні-ай!- деп күрсінеді. Сүймесе сері дер ме еді, қалың
қарауыл Ақанға сері деп лақап береді [4, 195].
Қожаның қызы Бәтимаға үйленіп, одан бір ұл, екі қыз болады: Бірақ
ұлы тілсіз болады. Он жыл шамасында Бәтима өледі. Бірақ серіліктің соңынан
жүрген Ақан Бәтиманың өлімін елемейді. Серілікті бұрынғыдан да үдетеді,-
деп Мағжан бұл оқиғаға баға бергендей [4, 195]. Бір жылда 60 түлкі алған
Қараторғай деген бүркітті, бір жылда 9 қасқыр алған Базарала деген итті
алады. Қалың Қарауылға аты шыққан Ақтоқты деген арумен көңіл қосады. Тап
осы кезде Ақанның қолына алты алашқа аты шыққан құлагер түседі [4, 196].
Ақанның өмірі атты көлемді алғашқы тарауша ақынның өмір жолының
шолуы ғана емес, ақын жанының қиналып өзгерген сәттері шуақты күндерімен
арпалысып өткен тағдырдың басты-басты оқиғалары бейнеленген. Бұл бөлімде
жай сөздермен шектелген деректер емес, Ақанның ақын болуына әсер еткендері,
жан қиналғанда шыққан өлеңдерінің туу себептері сөз етілген. Осылай
Ақанның атағы талай жерге жайылып тұрған кезде мұның өмірінде бір өзгеріс
болады. Желдей ұйытқыған серінің жүрегіне мін деуге бола ма, сол кезде Ақан
Ақтоқтысынан айнып, қарауыл Тінәлі қажының қызы Ұрқия сұлуға әнімен өлең
шығара бастап, сол Ұрқияны алып қашады [4, 196]. Әдебиеттанушы Мағжан
осындай сәттерді келтіргенде өзі де бірге мұңдасып кетеді: Бірақ жаны
сүйіп алған жары Ақанмен озақ отаса алмай, үш-ақ ай тұрып, шешек шығып
дүниеден өтеді. Жаны сүйген жар нажағайдай жарқ етіп дүние салса, жанға
жеңіл жара бола ма? Ұрқия өлгеннен былай Ақанның жаны қасіретке ұрына
бастайды. Ұрқия өлген жетінің ішінде Ақанның жақсы көрген бір інісі өліп,
қасірет үстіне қасірет жамылады [4, 196]. Жараланған жүрек жазылу үшін
тағы махаббат іздейді. Ақан айналып Ақтоқтыға келеді [4, 195]. Бірақ
Ақтоқты Ақанды кешірмей, басқаны қалайды. Мағжан былай деген: Ақанның
жүрегінде махаббат та, ашу да күшейеді: Ақтоқты, кеткенің бе шыныменен? –
деп, ашулы зар шығарады Ақан.
Көп ұзамай Ақан Құлагерден айырылады: Ақан мидай далада, жолдасы
Құлагердің басында кәдімгідей мөлдіретіп көзінің жасын төгіп отырады. Күн
былай тұрсын, түн бойы күңіреніп, Құлагердің, сандалкерінің, еркесі
үркеккерінің басын құшақтап отырады. Жан жолдасын қолымен өлтірген адамдай
күйінеді [4, 197]. Іс жүзінде анау Сайдалы асында ішіне қан қатқан
Барақбай Құлагерді көлденеңнен соқтырып өлтірген еді.
Жануар Құлагерім қолдан кетті,
Дұшпанның қастығынан қаза жетті...
Қаржас боп, қанжығалы, керей, алтай,
Қуандық, сүйіндік боп намыс етті,-
деп күңіренеді Ақан. Ертеңінде Құлагердің басын кәдімгідей кебіндеп жерге
көмеді,- деп М.Жұмабайұлы түсініктеме берген [4, 197]. Осы жылы: тағдыр,
шіркін, тас бауыр ғой, - дейді Мағжан, Ақанның алғыр қыраны – Қараторғай
һәм Базарала тазысы өледі. Енді Ақанға өмірде жұбанарлық не қалды? - деп
сауал қойған әдебиетші оған өзі жауап береді: Енді Ақанға теңізден терең
ой қалды. Қорғасыннан ауыр, түннен қараңғы қайғы қалды. Удан ащы қасірет
қалды. Жасы да отыздың ішіне кіріп қалған. Өмірдің жайнаған гүлін көріп
келген Ақан өз өмірінің бықсып-күйіп күлге айналғанын көре бастады [4,
197]. Ақан дінге қайта оралды: Бұқардан оқып келген Науан хазіретке барып
сабақ алады. Ол туралы Мағжан былай дейді: Дінге, сопылыққа беріледі...
Елден безіп, дінмен жан тазартуға кіріседі. Бұрын судай сұлу махаббатты
жырлайтын Ақан сопылықпен жан тазарту жайын жырлай бастайды [4, 198].
Оңашалықты қалаған Ақан туралы күңкіл сөз басталады. Күңкілдің түбі
Ақанды пері иеленіпті деген сөзге айналады. Себебі, ел жаз шыға жайлауға
көшкенде, Ақан тілсіз ұлымен Қоскөлдің сыртындағы, Сарыкөлдің жағасында
ағаш үйде қалады. Ақанның бұл мұңын Мағжан ақын ерекше түсінеді: Қалың
қамысты көл. Қою, қалың, иесіз қыстау. Ақан. Тілсіз бала. Түн болады. Жел
шығады. Қою қамыс зуылдайды, сықыр-сықыр қалың қайың шайқалады. Иесіз үй
күңіренеді, үй ішінде Ақан күңіренеді. Сақау балада үн жоқ. Екі көзі
жаудырап ақанға қарайды да отырады. Күндіз де сол [4, 198]. Сарыкөлге ақын
мінген атын да суармайды, тек ішіуге, дәретке пайдаланады. Арасында ел
аралайды. Екі жағында екі сұлу ат: Қайда барса, бір елі қалмайды.
Шақырса, екеуі екі жақтан келіп, тізесіне иектерін сүйеп тұрады... Өздері –
туғалы жүген-құрық кимеген шу асау. Ақан тағы бір мінез көрсетеді.
Төсегі кірлеу үй болса, үйге жатпай, далаға жатады. Жаз болса, көлдің
жағасына барып, қыс болса, үюлі шөптің ішіне барып, кейде Алланы аузынан
тастамай, басын сәждеден көтермейтін болады. Жанды дінмен тазату керек,-
дейді. Ақынның бұдан да басқа өзге ісі туралы: Ал енді кейде Алланы
ұмытқандай болып, діні, намаз, оразасын – бәрін қойып кетеді. Күндіз-түні
күңіреніп өлең жазады, ән шығарады [4, 198].
Мағжан Ақанның бұл қылықтары үшін ел ішінде сөзге қалғанын қынжыла
айтады: Жынды деп қояр еді, Қалың қарауылда Ақаннан есті, Ақаннан шешен,
Ақаннан көсем кім бар?.. Қандай ұшынған дау болса да, Ақан бітіреді.
Ендеше, Ақан жынды емес. Оған мұсылман перісі иеленген болар, - дейді
жұрт [4, 199-200].
Мағжан осыған байланысты ел ішіндегі тағы бір аңызды келтіреді:
бірде, Ерейменде Ақан Құлагердің басына түнеп отырғанда, жел шығады. Сол
арада болар-болмас қобыздың қылын, домбыраның шегін шерткендей нәзік мұңды
дауыс жан-жаққа жайылғандай болады. Әлгідей болмайды, жорғалаған желдің
ішінен жібектей судырлап, талдай бұраңдаған, жүзіне кәдімгі айдың нұрындай
нұр төгілген бір әйел шыға келеді. Ол келген мұсылман перісінің ханының
қызы екен. Адамзатың еркесі Ақан сері қалың шерге душар болған соң, ханның
қызы, ерке сұлу Ақанды жұбату үшін желге мініп, ұшып келген екен. Келіп
жұбатады... Сол түннен былай Ақан мен пері күндіз айырылып, түнде қосылатын
болады... Жоқ, пері Ақанға Ерейменде иеленген емес екен. Періге иелену
Ақанның тұқымында бар екен. Олардың қонысы – Қоскөлдің өзі ежелден перінің
мекені екен. Марқұм Қорамсаның өзі перімен айналысқан адам еке, Қорамсаның
өзі де бірнеше күндеп, айлап ешкімге тіл қатпай, үйден шықпай, бұқбанау
жасап, аулақ отырып алатыны бар екен. Сол уақытта оның пері жары келеді
екен. Ақынға пері қызын қосқан оның пері шешесінің өзі екен. Осылардың бәрі
құр екен ғана емес, ап-анық нәрсе, көзбен көрген де кісі бар... [4, 200].
Мағжан бұл жай аңыз емес екенін сол төңіректегі Әбіш деген жігіттің
күздігүні шөп шапқалы қыстауға барып, іңірде шошалада балта қайрап отырған
кезде үш әйелдің кіріп келгенін келтіреді. Мұсылман пері Құраннан қаша ма,
үш әйел отыра береді... Әбіште құт жоқ, зәре жоқ. Әлхәмдіден құлқуалладан
қайран болмаған соң, Әбіш тізесінің астында жатқан балтаны ала ұмтылады.
Үш әйел шыға жөнеледі. Әбішті ел талған күйінде табады: Есін жиған соң,
аулына қайтып, ауруға айналып, өмір бойы шала естілеу болып қалады [4, 200-
201].
Ел ішінде бұдан да басқалардың Ақанның қыстауының сыртындағы тоғайдан
өткенде, перілердің шулап, сақ-сақ күліп, ойнап жатқанын талайлар-ақ
естіген, - деп бір ескертеді Мағжан.
Бұл әңгімелерді баяндаған Мағжан өзі бұған қалай қарайды? Ол келесі
сөздерден аңғарылады: Міне, Ақан қырыққа аяқ басқанда, сұлулықтың асығы
Ақан жарынан, тұлпарынан, сұңқарынан айырылғанда, өмір айдынында ән салып
жүзіп бара жатқан қу қанатынан айырылғанда, Ақанның жүйрік жаны ой
дариясына шомып, сұлулығы жоқ, былық тұрмыстан безгенде, халық оны ұға
алмай, Ақанның жұмбақ өмірін шеше алмай, оны алып барып періге балайды.
Бірақ халық соқыр сезімімен кешегі ерке серкесі – Ақанның сұлу тұрмысына
кір жаққысы келмей, жанды затты сұлу періге апарып қосады. Жұмбақ та сұлу:
таппаса да, шешпесе де сұлу [4, 201].
Бұл өсек, ғайбатты кімдер шығарған? Ақын Мағжан Жұмабайұлы өсек-аяңға
сенетін жай әдебиетші емес, сондықтан ол залымдарды – Шөбек балаларын
перғауындармен салыстырады: Перғауынсыз Мұса бола ма? Бірақ Мұсаның өзі
перғауынға соқпаса, перғауын Мұсаға тиер ме еді? Тағы бірақ маңайындағы
перғауындарға соқпаса, Мұса – Мұса болар ма еді? Қарауылдың сөз білем деген
ерлерін, әсіресе, көршісі – Шөбек балаларын Ақанға қас қылған – улы тілі.
Шынында да, Ақанның тіліндей улы тіл сирек болар. Тиген жерін удай ойып
жібереді-ау... [4, 201]. Әдебиетші Ақанның Шөбек немерелеріне шығарған
мысқыл өлеңін келтіреді де, оған былай деп қосады: Мынадай сөзді есітіп
отырып, Шөбектің көп баласы қалай намыстанбас, қалай Ақанды қорлап, өсек
таратпас? [4, 201]. Осылай Мағжан: Ақанның бұл ғайбатқа ұрынуына өзінің
мінезі себеп және оның ащы тілі кінәлі,- дейді. Бірақ ақынның елге сыйлы
болғаны да айтылады: Достары түгіл, қастары да алдында Ақан аға деп
жорғалайды екен.
Әдебиетші Мағжанның мақаласы ғажап хикаялармен көркемделсе де, басты
ойды ұсынған: Ақан ақын болғандығынан осылай істерге ұрынған: Сұлу өмір
жарқ етіп, нажағайдай өте шыққан. Өткен күн қиял туғызған ертегі сықылды.
Көп ішінде көпке ұқсамайтын бір өзі, көп ішінде жалғыз. Қалың қарауылдың
ішінде ұққан жан жоқ. Жұбатарлық досы жоқ, жаралы жанын жазарлық жары жоқ.
Әлдеқайда бетпақ шөл, бетпақ шөлде жалғыз жол... Сол жолменен жалғыз жан
табанын тасқа тілдіріп, маңдайын күнге күйдіріп кетіп бара жатқандай.
Қайдан шыққанын, қайда бара жатқанын, не үшін бара жатқаныны, өзі де
білмейді. Тілек жоқ, үміт жоқ, мақсат жоқ. Түннен қараңғы, қорғасыннан ауыр
ой ғана бар [4, 201].
Мағжан Ақан серінің күйін терең түсінгенімен шектелмей, ақындық
жалғыздықтың серігі екенін өзі де мойындағандай толғап кетеді. Бұл жай
Мағжан ақынның өзіне де таныс екені айқын аңғарылады. Зерттеуде екі
көзқарас осылай алмасып-ауысып отырады: ақын Мағжан мен Алаш әдебиетшісі
Мағжанның сөздері бірін-бірі жалғастырып, көркем зерттеуге арқау болған.
Мағжан: Елу жыл жасап, талай күйіп күл болған, талай талып есін
жиған жүрек тағы отқа, махаббатқа, жарға ұмтыла бастайды [4, 202]. Ақан
елдегі сол кезде белгілі үш аруға өле жазады. Үш тоты өлеңі осылай
дүниеге келгенін ескерткен әдебиетші Ақанның ықыласы олардың ішінде Абылай
тегі Жүсіп төренің қызы Жамалға құлағанын айтқан. Ол он алты жаста екен.
Ақын Мағжан Жамалды: Жібек желден жаратылғандай ару, Жиреншеден тәлім
алғандай шешен, Едігеден бата алғандай данышпан,- деп сипаттайды. Осы жас
Жамалға Ақанның жүрегі байлана береді. Жүйрік жүрек бір бастаса, не сүйіп
қосылмай, не қосыла алмай күйіп, күлден кебін кимей тоқтай ма, Ақан бара-
бара жас Жамалды біржола берік сүйеді. Үш тотының ішінен қалқа бала деп
Жамалды бөліп алады. Бұл сүйгенін:
Қыздарды мен не қылам, қылам-сылам?
Қалайша ғашық отқа сабыр қылам?
Жаңартқан өмірімді қалқа бала,
Басы – жым, ортасы – мим, аяғым – ләм,-
деп жұртқа өзі жария қылады [4, 203]. Ақан Жамал есімінің арабша жазылудағы
тәртібін осылай талдауға әдебиеттанушы Мағжан былай дейді: Өмірде екі сүю
болмайды дейді жұрт. Жұрт не демейді? Өзіндей болмағаны үшін Ақанды пері
соққан дейді. Жұрт аспанға өрлеген жанды, жиһанды құшпақ болған жүректі
есалаң дейді. Бұл ойды ақын Мағжан қостайды: Жүйрік жел ұшпай тұра ала ма?
Жүйрік жүрек құшпай тұра ала ма? Жүрек сүю болмаса, салқын, бос қуысқа
айналмай ма? Жиһанда жалғыз мәңгі нәрсе – махаббат емес пе, өлген махаббат
екінші түрде, екінші түсте қайта тірілмек емес пе? [4, 203]. Ақан
серінің өмірін зерттеуші Мағжан Жұмабайұлы: Дүниеде күшті нәрсе екеу-ақ
қой: өлім һәм махаббат. Адам өзгені айналып өтсе де, өлім мен махаббатты
айналып өте алмақ емес,- деп салиқалы ой айтады [4, 204].
Мағжан ақынның көңілінің өзгеруін, сезімнің билігіне мойынсұнуын
жақтап шыққандай болады: ол тіпті төренің қызы Жамалды да түсінеді, оның
жауап бермеу себебін де: Төренің сүйегіне батқан таңба емес пе?- деп
түсіндіріп береді. Шынында, ғашықтық деген алып-салмалы қолдағы нәрсе емес
қой. Жамалдың сүюін білдірмеуіне көз жеткен соң, Ақан іштен сүйіп, іштен
күюге айналады. Күн-түн күңіреніп, өлең шығарады, ән шығарады. Ақынның
Жамалға қатты ғашық екендігі, оған арнап ылғи өлең де шығаратындығы,
Жамалдың ол ғашықтыққа ілтипат қылмауы жұртқа жайылып кетеді [4, 205].
Көп ұзамай Жамал ұзатылады. Ақанның енді: мұңдыүні құйылады. Өлім
мен өмірдің үні. Үзіліп бара жатқан жүректің жыры. Әдебиетші Мағжан
Жұмабайұлы Ақанның Сырымбет әні осылай туғанын айтады: Сырымбет әні –
сол өліп бара жатқан құс төресі қудың әні. Біздің зарлы әндеріміз көп.
Бірақ Сырымбеттей терең, зарлы ән сирек болар. Жер жүзіндегі мұң, адам
баласының барлық зары сол Сырымбетке жиналғандай. Жамал ұзатылатын
күндерде Ақан күндіз-түні күңіреніп, Сырымбетін шырқайды да жүреді. Ақан
түндерде Сырымбетті шырқағанда кім жыламаған? Қалың қарауыл жылаған,
әсересе, нәзік жанды жас Жамал жылаған [4, 205-206]. Мағжан бұл ән Ақанның
ең соңғы сұлу жыры дейді. Ақын Мағжан былай дейді: Жамал ұзатылған соң
Ақан тұңғиық қайғысын құшақтап, қалың елді ішінде жалғыз қалады. Ақанның
мұнан соңғы өмірі сырттан гүлсіз, үнсіз, жырсыз, түрсіз өмірге айналады.
Бұрынғы жатмінездері, тіпті жат, ұғымсыз түрге кіреді. Бірақ, дариға,
жүйрік жүректің қайғымен жылынып, сөнгенін, терең жанның оймен уланып
өлгенін кім ұққан? [4, 206]. Сөйтіп, аласұрған ұшқыр жан, шарқ ұрған жүрек,
жабайы жұртқа ұғымсыз, жат мінезді, ірі жүрек сұлулық іздеп, өмір бойы от
болып заулап жанған жүрек – мәңгі мұзға айналады... [7, 330]. Ақанның
осыншама мұңлы өмір жолын шолып өткен әдебиетші Мағжан оны Англияақыны
Оскар Уайльдпен салыстырады. Себебі: Оскар өмір бойы сұлулықты жырлаған,
жалпы жұрттан сері деген лақап алған. Жұрт оны да сері деген. Сол серілігі
үшін абақтыға жапқан... Ақан да сұлулыққа табынған. Алты Алаштан сері деген
ат алған. Бірақ Ақанның сұлулыққа табынуы тереңірек. Ақанның өмірінің
жұмбағы түйіндірек. Сұның өмірі – мұң мен зар. Егер Ақан Оскар Уайльдтай
өнерлі елдің ішінде туса, бұл тілекке жауап табу қиын. Мұндай тілекке жауап
іздей бастасаң, елінің заулаған оттай баяғысы, қап-қара түндей кешегісі,
жалпылдаған жындай бүгінгісі, қара тұман келешегі көз алдыңа келіп, Ереймен
тауының бауырында өлген Құлагердің басын құшақтап күңіреніп отырған Ақан
серінің қасіретіндей жаныңды терең қасірет билеп алып кетеді [4, 207].
Әдебиет зерттеушісі Мағжан: Ақан сөздерінің мінезін білдіріп,
түрлерін көрсетуді жөн деп білдік,- дейді [4, 195]. Ақынның сөз өрнегі –
стилі, яғни, сөздерінің мінезін және түрлерін осылай нақты талдау
арқылы басқалардан өзгешеленіп тұрмақ.
Зерттеуші ең бірінші Ақанның өлеңдерінің саны, жарияланымы туралы сөз
етеді. 1922 жылы Көкшетау өңіріндегі Қоқыш Шыңғысұлы мен Қазы Самыратұлының
айтулары бойынша, бұл өлеңдердің бірталайын Ақан өз қолымен жазған. Сонда
да біздің қолымызда Ақанның үш-төрт жүз ауыздай өлеңі бар,- дейді. Бұл аз
емес екендігі анық.
Өлеңді талдауды әдебиетші М.Жұмабайұлы ақынның тілін сипаттаудан
бастайды. Ол туралы былай делінген: Қазақ ақыны Ақанның ана тіліне араб,
парсы, орыс сөздері кіріп кеткен. Оның мағына жағынан, әсіресе, сурет
жағынан сұп-сұлу өлеңдерінің тілдері шұп-шұбар. Ақан бұл шұбар жолға өзі
қалап түскен жоқ, оны заман қуып түсірген [4, 208]. Мысал ретінде Мағжан
Ақанның мына өлеңінен үзінді келтіреді:
Тағрифін тамам қылып жеткізе алмас,
Қамыстар болса – қалам, бахыр – сия.
Әдебиетші Мағжан бұл Құран сөздері екенін де осы тұста айта кеткен.
Ақанның молдадан үйренген мұсылмандықпен, арабша үйреніп молда
болғандығымен қалай пайдаланғанын мынау суреттеуі шешіп береді: Өмірден
соққы жеген Ақан сопылық, дін жолына түсіп, жан тыныштығын табамын деп
жүріп, Бұқардан оқып келген көкшетаулық Науан хазіртке шәкірт болған [4,
208].
Ал Ақанның өлеңінің мазмұнын Мағжан Жұмабайұлы: Енді Ақанның
сөздеріне мағына жағына келгенде оның өлеңдерін беске бөлуге болады,-
дейді.
1. Сықақ.
2. Ғашықтық.
3. Айтыс һәм мақтау.
4. Сопылық.
5. Қазақ қайғысы туралы өлеңдер.
Бұл бөлімдердің сықақтан басқасы Ақанның өмірінің түрлі дәуірлеріне
байланған [4, 210].
Осының ішінен Алаш әдебиетшісі сықақты бөліп алған: Сықақ – Ақанның
сүйегіне біткен сипаты. Ақан өмір бойына өзінің көңіліне ұнамаған адамды
сықақ қылып, іліп тастап отырған. Ілетін орны келгенде пәленше-түгенше
деген атына, затына қараған да емес. Қарауылдың ақсақалдары осы күнге
шейін Ақан десе, алдымен оның улы тілін еске түсіреді.
Достыққа баға бере алмай, сыртынан өсек жүргізгені үшін Жүсіп деген
белгілі бір төреге Ақан былай дейді:
Жүсіп-ау, төрелік жоқ баяғыдай,
Дәрежең қара қазақ аяғыдай.
Досыңды дұшпан көріп ғайбаттайсың,
Мінезің әзәзілдіі таяғындай [4, 211].
М.Жұмабайұлының келесі қарастырғандары – ғашықтық өлеңдер. Бұлардан
ерекше мазмұны мен ақын шеберлігі аңғарылған: Ақанның ғашықтық
өлеңдеріне келсек, басқа өлеңдерімен салыстырғанда оның шеберлігі сонда
көрінеді. Сері Ақанның мұндай өлеңге шебер болуының, әрине, таңы жоқ.
Ғашықтық өлеңдерінде Ақанның әрбір сөзінен ақындық иісі аңқып тұрғандай,
ұсатусыз, суретсіз сөз жоқ деуге болғандай [7, 335].
Ақанның өлеңдерінің ең сұлу түрі деп Ақ көйлек талданған: Бұл –
Ақанның ең сұлу өлеңінің бірі. Түу басында жүз бірнеше ауыз өлең болса
керек, бәрі Ақ көйлек деп басталған. Бір ауызы:
Етегі ақ көйлектің ілмеленген,
Қастарың харіф мәттей сүрмеленген.
Сүмбіл шаш, лағыл ерін, асыл қалқа,
Іш-бауырым ғашық отпен тілмеленген...
Мынау өлеңдеріне қарағанда, ғашықтыққа Ақанның көзқарасы жай бозбаланың
көзқарасы арасында артық айырма жоқ сықылды. Алайда Ақан – ғашықтыққа
тереңірек қараған адам. Ол ғашықтықты ақ төске білектің артылуымен ғана
байлап қойған емес. Бұл Ақанның өмірінен белгілі [4, 207].
Ақанның айтыс өлеңдері туралы былай делінген: Ақанның айтыс һәм
мақтау өлеңдері туралы еш нәрсе деуге мүмкін емес. Мұндай өлеңдері менің
қолыма түспеді. Жұрттың айтуына қарағанда, бірнеше ақынмен ауызбен де,
жазысып та айтысқанға ұқсайды Өзгесін жеңді, бірақ Орымбайдан жеңілді
деседі [7, 336-337].
Сопылық өлеңдері туралы да осы тұрғыда айтылған. Осы ретте Мағжан
Ақанның сопылығын басқалардан бөліп алып және өзінің де сопылыққа
көзқарасын білдіріп отырады: Ақанның сопылық туралы өлеңдері де менің
қолыма жөнді түспеді. Алайда серілік пен сопылықты қоса білген, намаз,
оразаны жанының тілеген уақыттарында ғана атқаратын Ақанның сопылығы жанына
жын ұялаған, сиыр көзді соғылғандардың сопылығынан бөлек болған десек,
құрғақ сәуегейлік қылған болмаспыз. Бұл пікірге алдымен Ақанның өмірі күшті
дәлел болса, мынау өлеңі де ишара қылады:
Дүниенің қызығын кешіп өтіп,
Тәттіліктің алмадық еш ләззатын.
Пәраудигар сопылардың жолыменен
Құдайға құлшылықта ғибадатым.
Айырушы Алла бар, не ғамал бар,
Адамның ішкі сырын, зайр, затын [7, 337].
Қазақ қайғысы туралы Ақан қалай жырлаған? Бұған Алаш әдебиетшісі
арнайы тоқталған. Бұл өлеңдер туралы Мағжан: Енді Ақанның қазақ қайғысы
туралы өлеңдеріне келсек, оның сері Ақан болуымен бірге жаралы елдің шын
азаматы болғандығы сол өлеңдерінде көрінеді. Бұл өлеңдер таза ақындық, сұлу
сурет, ұйқас теру жағынан басқа өлеңдерінен көп төмен. Бірақ бұл төмендікті
оның ойлы азаматтығы жуып кете аларлық. Ақан бұл өлеңдерінде елдің қайғысын
көре білген. Сол қайғының себебін таба білген. Ол қайғы – қазақтың ата
тұрмысының аз дәуірінің ішінде көріне көзге қирағаны, қираудың себебі –
қазақ даласына қарашекпенділердің құжынап келіп орнағаны.
Ақан соны жырлайды. Жерінен айырылған елдің көз жасы көл болғандығын
айтады. Қарашекпеннен көрген қорлықты сынайды. Үкіметтің орыс, қазақты ала
ұстайтынын білдіреді. Қазақ мұндай күйге қалай түсті? Мағжан бұл тұрғыда
Алаш партиясының көсемдері Әлихан, Ахаң, Міржақыпша жауап берген: Қазақтың
мұндай күйге түскенін Ақан ә дегенде жергілікті әкімдердің надандығынан,
қаралығынан деп біледі.
Жер алыс, жете алмаймыз Петербурға,
Және де сегіз санат алыс қия,-
дейді. Мағжан Ақан сезімінің өзгеруін келесі өлеңдерінен анықтап береді:
Есті Ақан ұзамай-ақ мынау ақкөңілдіктен құтылады. Бәленің басы
Петербордағы патша ағзамда екенін біледі. Енді Ақан Петербордан жай
мархабат күтудің орынсыз екенін ұғып, ақ патшаға: Баяғы жеріңе тимеймін
деген уәдеңнен тайдың,-,деп қыр көрсетіп, өкпе айтады. Мұндай қырлы
өкпеден де еш нәрсе өнбейтінін біліп, үкіметке: тіпті бізді аямай-ақ қой,
өз мемлекетіңнің пайдасын ойлашы. Өзің үшін қазақ жерін, қазақ малын
құртпағаның пайдалы ғой дейді. Мұндай негізді пікірге ол күнде екінің бірі-
ақ ие болған шығар. Соңғы сөйлем алаштың саяси тұлғасының Ақан серіге
берген бағасы.
Мағжан Ақанның өлеңдерінде сұлу сурет бар екені рас деп мойындайды.
Ғалым тек мақтауға ғана бой ұрмаған, сонымен қатар кемшілігін де анықтап
берген: Сонымен бірге соңғы өлеңдерінің тілі тарғыл екені рас. Осы
өлеңдерді шығарған Ақанның өз өмірі жалпақ елге жат болғаны, жұмбақ болған
тағы рас [4, 218]. Ақанның сөзі неге жалпы елге сол кезде жетпейді,
кейде түсініксіз болды? деген сауалға келесі жауап берілген: Бұлардың
бәрінің себебі – Ақанның өмір сүрген дәуірінде. Ол дәуір – Нухтың
толқындары арасында қазақтың қайығы қалтылдап бара жатқан дәуір. Ойы –
тұман, тілі – тарғыл, жаны да жасыған, ділі де жасыған. Қалың қазақ
қайықтың батып бара жатқанын білмейді. Бірақ Ақан сықылды сірен-саран
сезімтал ұлдары ғана болар-болмас сезген де, көпке алдымен өзінің өмірімен
ереуіл жасаған, оның өзінің – сері, жолдасының – пері атанғаны осыдан.
Тұманды дәуірдің ұлы – Ақанның тілінің таза болмауы тағы осыдан. Ақынның
барлық кемшіліктерінің үстіне, бір сұлу сипаты – елдің сол дәуірдегі өмірін
өлеңдерімен, әсіресе, өзінің өмірімен суреттей білген. Өмірді өлеңмен ғана
емес, өзінің өмірімен суреттей білу – ірі жанды адамның ғана қолынан
келмек. М.Жұмабайұлы ақын сөздерінен оның астарын, ішкі мағынасын осылай
сұрыптап алғған. Себебі, ақын тек қара басының ғана емес, қалың елдің сол
дәуірдегі көңіл-халін суреттейді. Бұл ірі жанды адамның ғана қолынан
келмек,- деп әдебиетші бұл үшін ерекше ілтифат көрсетеді.
Базар жырау атты мақалада (Ақжол, 1923, №374) Базар ақынның қазақ
әдебиетіндегі орны, өлеңінің ерекшелігі анықталған. Қазақтың ата-баба сөз
өнері туралы былай делінген: Өткен дәуірдегі теңіздей тұңғиық
әдебиетіміздің бізге бұл күнде адасқан ұшқындары, тентіреген тамшылары ғана
жетіп отыр. Көбі, көбі болғанда, ең сұлулар ұмытылған, желдей ескен
жыраулармен бірге топыраққ айналған. Баяғыда отыз күн, отыз түн айтылатын
Қобыландылардың ауызда адасып, азғантайы ғана қалған. Талай түндерге
созылған ертегілердің басы қайырылып, аяғына жетіп, шоп-шолақ болып
қалған. [4, 220].
Базар жырауды жазу осы бейкүнә ұмытылып бара жатқан ақындардың
біреуі болғандықтан,- дейді М.Жұмабайұлы. Осыған орай әдебиеттанушы ақын
мәтіндердің толық сақталмағанын, қолда Базардың 4-5 өлеңі ғана бар екенін
жасырмайды. Дегенмен сол бар арқылы ақынның стилі, жазу мәнері, сөзінің
мәні туралы айту мүмкін екенін алға тартады: Бірақ осы 4-5 өлеңінде
Базардың сөзге жүйрік, ойлы ақын екендігі сезілетін секілді [4, 222].
Базардың ататегі былай берілген: Базар Қазалы уйезіне қарайтын Кіші
жүз шөмекей-балқы руынан болса керек. Жуырда, 10-15 жылдыңішінде өлгенге
ұқсайды. (Базардың өмірі туралы еш нәрсе біле алмадым). Қазалылық Жомарт
молда Базар жырауды жоқтаған бір өлеңінде былай суреттейді:
Кеңесі кеңінен келген кертағы еді,
Үш жүзге орман-дария ортақ еді.
Иіріліп, толықсып аққан дариядай,
Шалқыған шартарапқа орқап еді [4, 221].
Келтірілген мәтін туралы да арнайы пікір білдірген: Бұл Базардың
ақындығының кеңдігі, тереңдігін, сөзге жүйріктігін айтқаны ғой. Шынында,
Базардың көр-жерді өлең қылып, көрінгенді мақтайтын құр мал тапқыш болмас.
Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең бойлаған кеңесі
кеңінен келетін ақын екендігі өлеңдерінен байқалады [4, 221]. Базар
жыраудың ағайынға көңіл айтқан өлеңі келтірілген:
Бұл заманда би бар ма,
Темір тұяқ Мұрындай?
Белі жуан құр аңдай,
Ақылыңа болайын
Тасты жарып, қайнаған
Бағардағы бұлақтай.
Олардың айтқан сөзіне
Халқы салар құлақты-ай!
Жапырылып Құрандай.
Бешенемде өткен дүниеден
Атамның салған жолы деп,
Анамның пішкен тоны деп,
Бейшараны жылатпай,
Жылатқанда ұнатпай
Анадан туған сен едің.
... Байтаққа керек сен едің,
Тілейміз Хақтан сауыңды! [4, 222].
Бұл өлең жолдары былай талданған: Бұл өлеңде Базардың қазақы сөзге
шеберлігі көрініп тұр. Сонымен бірге бір ескеретін нәрсе – мынау.
Оқушылар бұрынғы ақындардың бәріне, қанша ақындығы күшті болғанымен,
мақтауға тұрса-тұрмаса да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz