Мағжан Жұмабаев поэзиясының көркемдігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4-6
1. ҰШҚЫР СЕЗІМ, ТЕРЕҢ ОЙДЫҢ АҚЫНЫ.
1. 1. Ақынның қилы тағдыры.
7-22
1.2. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық
23-49
2. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ
ҰЛТ ТАҒДЫРЫ
2.1. Поэзия байрағын желбіреткен жыр жұлдызы 50-
71
2.2. Мағжан Жұмабаев поэзиясының көркемдігі
72-84
ҚОРЫТЫНДЫ 85-
87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 88-89
КІРІСПЕ
Мағжан Жұмабаев талантымен де, табиғатымен де ешкімге ұқсамайтын дара
тұлға. Ол сыршыл, толғағыш, суретші, сөз ұстасы, түршіл, романтик,
мәдениетшіл ұлт ақыны. Отырықшылыққа, зорлап – күштеушілікке, ұлттық
артықшылыққа қарсы тайсалмай күрескен нағыз демократ, көпшіл, ұлтжанды
халық перзенті... [1] – дегенді ақынның замандасы, алғаш, Мағжантанушы
Жүсіпбек Аймауытов.
Мағжанды медреседе оқып жүргенде дін уағызынан гөрі жаратылыстану,
гуманитарлық білім негіздері көбірек қызықтырған. Осында жүріп, ол араб,
парсы, түрік тілдерін меңгеруге күш салады, өз бетімен көп ізденіп,
кітапханада сарыла отыратын күндері жиілейді. 1909 жылы Мағжан Петербургтен
шыққан Абай өлеңдері жинағын қолына түсіреді. Надандар, тоғышарлар басқа
шауып, төске өрлеген ұлы ақын кітабын қисайып, кектеніп бұлтсыз күнгі
найзағайдай қарсы алса, медресе шәкірті Мағжан оған құдай сөзіндей
табынады:
Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе дәмі кетпес [2,37б.] – деп оның ұлылығына,
көсемдігіне шек келтірмейді. Мұндай көркем де тұнық, терең поэзияға тап
қылған тағдырына алғысы шексіз.
Сондай-ақ диплом жазу барысында өзі пір тұтатын Абай сияқты Мағжанның
да поэзиясы негізінен ұлт тағдырына арналып, ақынның бар болмысы,
шығармашылық өресі негізінен туған халқының қилы тағдырымен біте
қайнасқанын байқадық.
Диплом жұмысының тақырыбы актуалды да, қызықты. Зерттеу барысында
көптеген жаңалықтарға кезіктік. Дипломдық тақырыпты зерттей отырып, Ұлы
ақынның қазақ өлең өнеріне қосқан зор үрдісін аңғардық.
Зерттеудің өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ поэзиясына
өзіндік ерекшелігімен келген ұлы ақын – Мағжан Жұмабаев шығармашылығының
қазақ әдебиеті үшін орыны ерекше. Күні бүгінге дейін ақынның өз заманындағы
тағдыр-талайы, әдебиеттегі орны, шығармаларының көркемдігі, адами тұлғасы
туралы әр түрлі пікірлер қалыптасқан.
Осы аталмыш жұмысымызда ақын шығармаларын басқа замандастарымен
салыстыра отырып, Мағжан болмысының ұлтжанды замандастарынан шет қалмай,
сол кезеңдегі ұлт тағдырына белсене араласып, ақын лирикаларында кезең
қаламгерлерімен көптеген үндестіктер бар екендігін аңғарып, соған баса
назар аудардық, жұмыстың өзектілігі де осында деп білеміз.
Зерттеу нысаны ретінде ақын шығармашылықтарын қарастыра отырып, оның
туған жер мен еліміздің ұлы тұлғаларын, азаттықтың ақ туын көтерген
батырлары мен көсемдерін жырлаған шығармашылығын алдық, сондай-ақ еліміздің
өнер адамдары – ақындар, әнші-жыршылар, сал-серілер, сазгерлер мен басқа да
өнер сүйер жаңдар туралы толғаныстарын негізге алдық.
Зерттеудің пәні. Мағжан шығармашылықтары мектеп, колледж және жоғары
оқу орындарында оқу бағдарламалары негізінде шәкірттерге жеткізілуде.
Біздің бұл жұмысымыз сол сабақтарға арналған оқулықтарға қосымша құрал
ретінде пайдаланылса дейміз.
Зерттеудің мақсаты. Заманның заңғар тұлғасы Мағжан ақынның қазақ
халқының мұң-мұқтажын, тағдыр-тауқыметін оны қоршаған ортаның әсем
табиғатын әсем жырларына өзек еткеніне көз жеткіздік, қазақ халқының ер
жүрек батырларын, ел қорғаны болған тұлғаларын жырға қосып, ақын
лирикасының негізі махабатты әспеттеуде жатқанын аңғардық. Сондықтан да біз
ақын поэзиясының ұлтжандылық пен азаматтық рухына тереңдей баруды мақсат
тұтып, мынандай міндеттерді қарастырдық:
Зерттеудің міндеттері.
– Мағжан лирикаларының тақырыптық өзектілігі мен заманымен үндестік
қырларын ашу;
– ақын поэзиясының көздеген тақырыптарын көрсете отырып, оларды жырға
қосудағы өзіңдік болмысына баруды жөн көрдік;
– кеңестік дәуірдегі қасаң саясаттың қыспағындағы ақын тағдырының
қиындықтарын атап, оның бүгінгі күн орайындағы шешіміне көңіл бөлдік;
– Мағжан өлеңдеріндегі сөз қолдану ерекшеліктерін аштық, сөйтіп барып
бүгінгі қазақ поэзиясына қосқан үлесіне тоқталдық.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі
әдебиеттанудағы Мағжантану саласын зерттеуші ғалымдар – Т.Кәкішев,
Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, С.Қирабаев, Ж.Ысмағұлов, З.Қабдолов, З.Ахметов және
басқалардың ғылыми еңбектерің негізге ала отырып, ақынның шығармаларын
басқа ақындар шығармаларымен салыстыра қарастырып зерттедік.
Зерттеудің әдістері. Еңбекті жазу барысында ғылыми танымның негізгі
принциптері басшылыққа алынды, жұмысқа қатысты әдебиеттер, мәтіндер
жинақталып, сараланды. Ақын шығармашылығы талданып, замандас ақындар
шығармашылығымен талданып, замандас ақындар шығармашылығымен салыстырылып,
ақын туралы айтылған ой-пікірлер сұрыпталып, жұмыс соңында ақын
шығармашылығының көркемдігі ашылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мағжан Жұмабаев өмір сүрген кезеңде ұлт
тағдыры ерекше мәнде қойылды.Отаршылдың қыспағындағы еліміздің мәдениеті,
ұлы орыстың пікір ауқымында сөз болып одан тыс пікірлер мансұкталды. Осы
орайда көбірек соққы жегендер алаш қозғалысының тұлғалары еді. Солардың
көшбасында болған Мағжан Жұмабаев – өз шығармашылығында отарлау саясатын
нақты айтпай жанамалап, меңзеп көрсетті. Біз жұмысымызда ақынның осы
орайдағы шығармашылығында ұлт-тағдырының көрінісін ашуды міндет қойдық.
Бүгіндері рухани мұрасына ерекше көңіл бөліп, тәрбиелік мәніне назар
аударған шақта, өз кезеңінде шын ұлт жанды болып танылған ақын мұрасын
бүгінгі күнге жеткізу, ақын ойларын ұрпақ санасына орнату жұмыстың басты
ғылыми жаңалығы деп есептейміз.
Жұмыстың тәжірбиелік мәні. Жеке ақындардың, жергілікті қаламгерлер мен
өнер иелерінің есімдерін, олардың шығармашылығын жас ұрпаққа жеткізіп,
еліміздің болашағы-жастарды рухани байлыққа кеңелтіп, отан сүйгіштікке,
адами тұлғалылыққа тәрбиелеуде. Бүгінгі тәуелсіздігіміз үшін құрбан болған
зиялылардың,оның ішінде шығармашылығы өткен ғасырдың 20-30 жылдары әлем
әдебиетінде танылған Мағжан шығармашылығын ұрпақ тәрбиелеу кілтіне
айналдыру- бүгінгі заманның басты талабы,әрі бүгінгі әдебиеттану,
мәдениеттануда аса қажет.Еңбектегі ғылыми жаңалықтар мен ізденістер,
ғалымдар мен ізденушілерге, жоғары және арнайы оқу орындарының гуманитарлық
мамандық студенттеріне, оқушыларға, этнография,әдебиет, тарих, фальклор,
өнер салаларын оқытуға қосымша құрал ретінде пайдалануға қажет деп
есептейміз.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан тұратын
екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеті, ғылыми
жаңалығы мен зерттеу әдісі, ғылыми практикалық мәні айтылады.
Алғашқы бөлім Ұшқыр сезім, терең ойдың ақыны деп аталып, оның
бірінші тарауында ақынның қиын тағдыры мен шығармашылық жолы қарастырылып,
екінші тарауда ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық айтылады.
Екінші бөлім Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы ұлт тағдыры деп аталады
да бірінші тарауында ақынның ұлт тағдырына арнаған шығармалары кеңінен
талданады да екінші тарауда көркемдік болмысына бардық.
Жұмыс қорытындысында зерттеудің маңызы айтылып, соңынан пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
І. ҰШҚЫР СЕЗІМ, ТЕРЕҢ ОЙДЫҢ АҚЫНЫ.
1. 1. Ақынның қилы тағдыры.
Мағжан Жұмабаев–өз әкесі Бекен, бабалары Жұмабай қажы, Шонай, Өтеген,
Өтеміс – бәрі де исі Атығай ішінде даңқы шыққан белгілі, көшелі кісілер.
Мағжан өзімен емшектес Мүсілім, Қаһарман, Мұқаметжан, Сәлімжан, Қалижан,
Сабыржан, Күләндам, Гүлбарам деген бауырларымен құлын-тайдай тебісіп, анасы
Гүлсімнің тәрбиесінде ауыл баласының қызықты, романтикаға толы тәтті, қимас
шағын бірге өткізген. Кәрім, Мұқамеджан молдалар, Данияр қажы, Ахитден
мұғалім–болашақ ақынның тілін сындырып, хат танытқан, арабша, парсыша,
түрікше, орысша оқытқан алғашқы ұстаздары. Алдымен Қызылжарда медреседе
Хасен молдадан дәріс алған Мағжан Уфа қаласына барып, медресе Ғалияда татар
халқының ұлы жазушысы Ғалымжан Ибрагимовтан оқыды. Алғашқы әдеби тәжірибе
басталып, тырнақалды, көк қауырсын жырлар тудырды.
Жаңа заман рухы бойын билеген, тырнақалды Шолпан (1912 жылы, Қазан
қаласында бастырылды) кітабы шыққан асау жүрек, жас сұңқар орысша білім
алуға ерекше талпынып, 1913 жылы Омбы қаласына келіп, семинарияға түседі
де, оны 1916 жылы бітіріп шығады. Бұдан кейін ел өміріндегі ұлы оқиғалар
жас азаматты көгала толқынына тартып әкетеді. Үш революция дүмпуі, Алаш
қозғалысы, адасулар, дүниетанымындағы сілкіністер, қоғамдық – әлеуметтік
тартыстардың поэзиядағы көріністері, жеке бастағы шырғалаңдар – осылардың
баршасын көре жүріп, Мағжан да 1919 жылдың көктемінен бастап, жаңа
құрылысқа бел шешіп, сыбанып кіріседі. Қызылжардағы Бостандық туы
газетінде редактор болады (1919), Ташкентте Қазақ-қырғыз интернатында сабақ
береді (1922), Москвада Күншығыс баспасында аудармашы болады. В.Я.Брюсов
атындағы көркем әдебиет институтында оқиды (1928), Бурабайда техникумда,
Қызылжарда кеңес-партия мектебінде сабақ береді. 1929 жылы жазықсыз жала
жабылып, түрмеге қамалады, содан Карелияға жер аударылады. М.Горькийдің
және әйелі Е.Пешкованың араласуымен 1936 жылы айдаудан босап шыққанымен,
қайта ушыққан репрессия тырнағына ілініп жазықсыздан-жазықсыз 1938 жылы 19
наурызда атылып кетеді. Өзі ғана өмес, ағалары Мүсілім, Қаһарман, інісі
Мұқаметжан да репрессия отына шалынады. Әкесі Бекен 1934 жылы, анасы Гүлсім
1943 жылы дүние салған. [3]
Мағжаннан қалған әдеби-шығармашылық мұраның көлемін, салаларын,
сақталуына қатысты әңгімені нақты айтуға мүмкіндік бар. Талантты ақынның
алғашқы өлеңдері Уфадағы, Омбыдағы қабырға газеттерінде, қолжазба
журналдарында, өз кезіндегі мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып жүріп,
көзге түседі, елеп – ескеріледі де, жұртшылық назарын аударады. 1912 жылы
Қазанда Шолпан деген өлеңдер жинағы шыққанда Мағжан он сегіз – он
тоғыздардағы уылжып тұрған қыршын жас. Абай кітабының басылғанына үш-ақ жыл
өткенін ескерсек, жас ақынның даңқы қазақ сахарасы аспанында қалай
көтерілгенін ұғу қиынға соқпас. Бұдан кейінгі кезеңдерде дүниеге келген
қазақ газет-журналдарының Мағжан шығармалары, 1929 жылы жаламен күйіп,
абақтыға түскенге дейін үздіксіз жарияланып тұрды. Негізінен ақын өлеңдері
екі-ақ рет жинақталып, топталып, оқырман қолына тиді. Бірінші рет 1922 жылы
Бернияз Күлеев Қазанда бастырып, екінші рет осы кітап толықтырылып
Сұлтанбек Қожановтың алғы сөзімен 1923 жылы Ташкентте шықты. Педагогика,
Сауатты бол (араб, латын әріптерімен бірнеше рет басылған) кітаптары,
аудармалары басылды. Қысқасы, Мағжанның қаламгерлік сапары бас-аяғы жиырма
жылға жетпей, тым ерте үзілді, он жылдай өмірі абақтыда, лагерьде, қуғын-
сүргінде, азап-қорлықта өтті.
Мағжанның Алтын хакім Абайға (1912) деген өлеңі; 6 шумақ, 24
тармақтан тұрады, 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Салған жерден жас
талапкер ақын Абайды қарадан хан шыққан хакім, оның сөзі мың жылға да дәмі
кетпес деп бағалайды, Абай өлеңдеріндегі кейбір оралымдарды құбылта
пайдаланады, тыныш ұйықта қабіріңде, уайым жеме, қор болды қайран сөзім
босқа деме деген жолдардың төркіні белгілі, ұлы ақын сөзі мәңгі
жасайтынына ерекше сенім бар.
Ұлы Абайдың поэтикалық мектебінің тағылымдарының ізі Мағжан жырларында
сайрап жатыр. Қазақ өлеңінде Абай әкелген жаңаша өлшем, үлгілерді, соны
образдарды, сөз тіркестерін Мағжан кеңінен қолданады. Ең терең жақындық-
ақындық, көркемдік мұраттардың туыстығында. Абай барған мәңгілік
тақырыптарға Мағжан да барған, өз талантына, өз заманына лайық жаңаша
көркемдік игіліктер жасаған. Әсіресе Мағжан қазақ әдебиетінде Абайдан
кейінгі дәуірде табиғат, махаббат, философия лирикасының ең үздік үлгілерін
тудырды.
Мағжан бала күнінен халық фольклорына, ауыз әдебиетіне, елдің дарынды
сөзіне сусындап өсуімен қатар қаршадайынан арабша, орысша хат танып,
артынан арнаулы оқу орындарын аяқтап, сүйегіне біткен сұңғыла, зерек,
қиялшыл қасиеттеріне орай, Шығыс пен Батыстың поэзиясын терең біліп,
көңілге тоқып, жүрекке ұялатып, бойына сіңіру арқасында таза талғаммен биік
парасатқа, көркемдік нысанаға тіпті ерте жеткен. Ақын талантын шын мөлдір
қасиетін сақтап, табиғат – ұста соққан қалпында қалған. Бала-бозбала, оқушы-
шәкірт қолынан шыққан, әр нәрсенің басын шалған, шөпті де, шеңгелді де өлең
еткен әрекеттен ада, европалық үлгідегі мәдениетті ақынның қаламгерлік
жолынан бастаған. Алғашқы күннен Мағжан қара сөзбен айтуға болатын,
мақаламен көмкеретін жәйттерге өлең арнамайды; үгіт – насихат сарынынан,
ғақлия – өсиет мақамынан, терме – қисса арнасынан бойын мүлде аулақ салады;
аз күндік ілесе жазылған қошемет, мадақ жыр, біреуді марапаттаған қолпаш
өлең атымен жоқ. Тоқ етерін айтқанда, қазақ поэзиясының аспанында
көтерілген жаңа жұлдыз – Мағжан салған жерден ақындықты көз жасы, жүрек
қанынан сорғалайтын – асыл сөз, дарынды сөз, қасиетті өнер, шарапатты өнер
деп біліп, бұл сапарда туған жерге, Отанға, халыққа қызмет етудегі киелі
жол санайды.
Қазақтың ұлы ақыны, кемеңгер ағартушысы, алаштың ақтаңгер көсемдерінің
бірі, озық ойлы рухани ұстаздарымыздың бірегейі, қазақ поэзиясының, оның
ішінде жаңашыл сипаттағы поэманың негізін қалаушы, түркі тектес халықтардың
бас ақыны атанған Мағжан Жұмабаевтың туғанына биыл 121 жыл толып отыр.
Бүгінгі заманның айтулы ақыны, қоғам қайраткері, Көкшелік сал –
серілер шоғырының жалғасы, жуырда ғана өмірден өткен Кәкімбек Салықов өзі
ұстаз тұтқан ақын туралы:
Мағжан дегенде көзіме Гималай құзарттарының ең биік шыңы Эверест
елестейді. Аңыз бейне ғажайып құбылыс сол әлемнің шатырынан биік бұлт
төсінен қарап: Мен жастарға сенемін! деп тұрғандай ой тастайды. Осы
ойымды үстіміздегі жылдың 15-17 мамырында М. Қозыбаев атындағы Солтүстік
Қазақстан университетінде өткен Мағжан Жұмабаев және ұлттық мәдениет атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференциядан алған әсерім өрістете түсті.
Мағжан поэзиясының, өмір көріністерінің жаңа қырлары ашыла түсті.
Петропавл қаласында және Мағжан Жұмабаев ауданында әр жыл сайын
ұйымдастырылатын Мағжан оқулары, оған қоса бес жылда бір рет еске алу
мерейлі шаралары үлкен дайындықпен өтеді екен. Осындай киелі де жүйелі
істің Мағжанға арналған жалғастары басқа облыстарда да қанат жайса, ұлы
ақынның есімін жер шарына молынан паш ету даңғылы ашылар еді, [3] деп
жазған еді 2008-шы жылы өз естелігінде.
Мағжан Бекенұлы Жұмабаев 1893 жылы маусымның 25-жұлдызында қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысындағы Мағжан Жұмабаев ауданының Сарытомар атты
ауылында дүниеге келеді. Бұл жер ертеде Ақмола облысы Петропавл уезінің
Сарыайғыр болысы атанса, бертінде Полудин, Бейнетқор, Булаев аталған.
Сасықкөлдің жағасындағы Сарытомар ауылы бұдан соң Мағжан Жұмабаев кеңшары
атанған болатын.
Мағжан туған әулет өңірге белгілі текті тармақтан шықты. Атасы Жұмабай
кезінде сауда-саттықпен айналысып, кәсіпкерлік жолында еңбек еткен, іскер,
елге беделді бай болған. Сондай-ақ, өмір сырын кең зерлегіш, ұғымтал да
білімді, өз заманының алдыңғы қатарлы адамы болып, Меккеге барып қажы
атанған. Атасы Мағжанды өте жақсы көріп: Менің атымды осы балам шығарады,
– деп бауырына басыпты. Тап осы көрегендік-әулиелігі ақын немересіне
жұғысты болғанын бұл күнде кеңінен таныдық. Ақынның әкесі Бекен дәулеті мен
сәулеті, атағы асып, даңқы шыққан болыс болған кісі. Әкімшіліктің иісін де,
атасынан алты жасында айырылған Мағжан, молынан сезе бастады.
Ауыл молдасынан бір жыл оқығаннан кейін әкесі оны Қызылжардағы
Мұхаметжан Бегішев деген Түркиядан оқып келген имамның медресесіне береді.
Бегішев мұсылмандарды шоқындырмақ болған патша үкіметінің әрекетіне карсы
қарекет көрсеткен кісі ретінде Мағжанға үлкен әсер етгі. Қызылжарда бес
жылдай (1905-1910) оқып, Уфа қаласындағы Ғалия медресесін (1910-1911
жылдары) бітіреді. 1913-1916 жылдары Мағжан Омбыдағы мұғалімдер
семинариясының алтын медальмен бітірген үздік түлегі болды. 1922 жылы
Ташкентте бір жыл мұғалімдік қызмет атқарып, 1923-1927 жылдары Мәскеудегі
Әдебиет және өнер институтында оқыды.
Мағжан өлеңді ерте жаза бастады. Ғалия медресесінде оқып жүрген
кезінде, яғни, 1912 жылы татар әдебиетінің классигі Ғалымжан Ибрагимовтың
көмегімен алғашқы шығармалар жинағы жарық көрді. Әрине, қазақ ақындарының
ішінде ертерек әсер еткен ұлы Абайдың 1909 жылы шыққан кітабы қолына тиеді.
Дәл сол жылы Міржақып Дулатовтың Оян, қазағы да алдынан шықты, жолы
болып, өзі де кездесіп жас Мағжанға ұстаздық етті. Омбыда оқып жүрген кезде
Сәкен Сейфуллинмен танысты. Мәскеуде оқып жүрген кезде Гете мен Горькийден
бастап, көптеген тамаша аудармаларды дүниеге әкелді. Ақынның поэзиясына
тікелей тоқталсақ, Мұхтар Әуезовтен артық айта алмаймыз, ол қазақ,
поэзиясының атасы Абайға арналған ыстық ықыласын білдіре келіп: Бұдан соң
Мағжанды сүйемін, Еуропалығын, жарқыраған, әшекейін сүйемін. Қазақ
ақындарының қара қордалы аулында туып, Еуропадағы мәдениет пен сұлулық
сарайына барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп-сезгендей боламын. Мағжан
– культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда,
бұл бір заманның шегінен асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымынан
ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып,
күндегі өмірінің тереңін терген ақын болмайды, заманнан басы озып,
ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі
әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан – бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен
келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз Мағжанның сөзі.
Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін, – депті
[4,35б.]. Ұлы жазушы Мағжанға асқан ілтипатпен тоқтала келе өзі жайлы
кемеңгер кішіпейілдік білдіргендігін байқаймыз. Егер бұл 1929 жылы айтылған
сөз екенін аңғарсақ, жас Мұхтардың да бұл көрегендігі Жұмабай ақсақал
айтқандай тұп-тура келіп тұр. Мағжан Мәскеуде оқып жүрген кезінде саяси
әдебиетпен, Пушкин, Лермонтов, Фет сияқты орыс әдебиетінің ең биік өрелі
саңлақтарының шығармаларынан үлгі алды. Плеханов, Луначарскийлердің
еңбектерін жіті тексеріп оқыды. Блок, Пастернак сияқты замандас дүлдүлдерді
оқи келе, әлем әдебиетіндегі биіктерге қол созды.
Мұхтар Әуезов айтып отырған Еуропалығы, жарқырағыштығы, әшекейі,
әрине, орыстың ойңақы дүлдүл поэзиясынан әсер алғандығын айғақтаса, Гетенің
даналығы ойшылдыкқа бастады. Николай Пастернак Қолға алған іс тетігіне
жетпекпін деген өлеңінде:
Өлең сөзді айналдырып бакшаға,
Қан тамырда тасқындап.
Шын қуандым жөке гүлдеп жатса да,
Бірін-бірі басқындап.
Раушан гүлдің лебін қостым өлеңге,
Жалбыздың жұпар иісін,
Көк майса қияқ шалғы әндеткен белеңде,
Найзағай, нөсер тынысын, [5,54б.] – деп тамаша әшекейді шашып-төгіп
жарқыратса, Мағжан бұл өнерді көре білді, керегін тере білді. Бірақ Мағжан
оларды қайталамады. Ол өз жері, өлең төсегін өз мақамы, өз тілі, өз
дәстүрінде тамаша суреттеді. Ол кімнен не үйренсе де, биік түсуді ойлап, өз
ұлттық өресіне, ойына, мұңына көше берді. Батқан күн, атқан таңның жыры
атты өлеңінде:
Судан сұлу Сәулетай,
Бір қарашы, аңсадым.
Суда ойнаған шабақтай,
Сүйреңдейді саусағың.
Қабаққа қатар тізілген
Кірпік пе? Қара жібек пе?
Бір қарашы, қарағым,
У толды ғой жүрекке! [2,35б.], – десе, қыз төсінде шолпыдай бәрі ашық
жатыр.
Жарқырағы да, әшекейі де Еуропаша жайнағанымен, шебер тіл, асыл
суреттермен қазақша құлпырып шыға келеді. Ой толғағы да, тіл шеберлігі де
ыстық жүректің жылуына бөленіп, куаты мен еркіндігі лапылдап тұрған сезім
отына жалғасып көз тартады, ой қозғайды, сүйсіндіреді. Байқап қарасақ, бұл
өлеңде де Мағжанның барлық шығармаларына байланысты адам мен табиғаттың
жарасымдылығы, бірлігі, бауырластығы жалғасып, жамырасып, жарасып жатыр.
Орыс поэзиясының әшекейі жұғысты болса да, Суда ойнаған шабақтай
сүйреңдеген саусақтар Мағжанның нені айтса да әрі көркем, әрі терең
суреттегіш шеберлігіне тәнті етеді.
Мағжан махаббатқа арналған өлеңдерінде де орыс һәм әлем әдебиетінің
әсерін байқатса да, айтар ойын еш пендеде жоқтай ғажайып етіп, жүректің
лүпілімен, канның қызуымен ұшқыр да, ұтымды, тәтті де жұтымды, ойлы да
ұғымды етіп, бір оқысаң есіңде мәңгі қалардай төгіп салады. Сұлулық әлеміне
табынтып, уын балдай сағынтады.
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін, –
Патша тағы, бүкіл дүние малына, [6,87б.] – десе,
бұл нағыз кереметтік! Минуты да, патшасы да ықпалдарын тигізсе де,
өзгеде кездеспестей ұшқыр сезімнен туған сұңғыла жыр тотының сылқым да
сиқырлы толғағындай жұтынып түсе қалған. Іңкәр лебіз, ғашық жалын, жастық
оты адамды магниттей тарта түсіп, таңғы арайдай еріксіз еліктіреді. Оқыған
жан өз жүрегінен шыққан лебіздей етене бірігіп кетеді. Қазақ поэзиясының
феникс құсы секілденген Мағжан атамызбен бірге бұл еренғайып өлең де
мәңгілікке жол тапты.
Мағжанның өмірі – тірі жанның басында қайталанбастай мұң мен зар
қонған қиын өмір. Жазира жайлау Жалғызтаудың етегі, көк Есілдің жағасы,
көгілдір Көкшенің аясында алаңсыз өскен алғыр да зерек шағы айдаулар мен
абақтыларға алмасты. Оның ұлттық санасының кенет өрістеп қанат жаюы – ел
тағдырын күйзеліспен көре білуінде. Қазан төңкерісі мен Қазақстандағы
Голощекин қырғынын көрген ақын өз қаһарын көрсетіп, бостандықшыл, тұраншыл,
түркістаншыл, алаш-ордашыл бағытын айқын ашты. Гамлетше толға-нып,
тәуекелге бел байлады.
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?
Көкте – бұлт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі – желдің жөнін кім сұрар? – деп Мағжан
– жер еркесі өз жөні мен өз ойына, өз сертіне жүгініп, арыстанша айбат
шегіп, қайсарлыққа басты. Сорлы қазақ жаны алқымға тығылып, қара күн кеп,
тіккен туы жығылып, – деп күңірене өз айбаты мен қайратына сүйеніп, өз
жөніне берік көшті.
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын, жанамын.
Күнге ғана бағынам.
Өзім – күнмін, өзім – от,
Көзім кысық, сөзім – от,
Өзіме өзім табынам.
Жерде жалғыз тәңірі – от,
Оттан басқа тәңірі жоқ! – деп кесек-кесек ойларға
кетіп, Мережковскийдің Бледнеющий Восток, ждем не придет ли наш Пророк –
дегеніне жалғаса Пайғамбар атты әйгілі өлеңін жазды.
Күнбатысты қараңғылық қаптаған,
Көгінде жоқ жалғыз жұлдыз батпаған.
Түн баласы тәңірісін өлтіріп,
Табынатын басқа тәңірі таппаған, [7] – деп
Бледнеющий Восток дегеннің орнына оянған Шығысты келтіріп, аласапыран
Батысқа өз бағасын береді.
Күншығыстан таң келеді, мен келем.
Көк күңіренді: мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, күн берем, [8,66б.] – деп,
Шығыстың ояна бастап бүкіл жер бетіне үн берерін жеткізеді. Патша құлады,
большевиктер жер тәңірісін өлтірді, мешіт, шіркеулер жабылды, өз
Пайғамбарлары Мұсаға да, Исаға да қауіп төнді. Әне, сонда діні мұсылман
Мұхаммед пайғамбардың өкілі қорған болып, жан азасын ашық айтты. Әйтпесе,
Мағжан Батыс пен Шығысты шаптастырып отырған жоқ, әлемдік өреге
жақындастырып, мұңдастырып отыр. Батыс пен Шығысты қарама-қарсы кою
Мағжанда жоқ. Өйткені, орыс поэзиясы мен әлемдік Еуропа философиясынан нәр
алған Мағжан Батыстың шырын кетірген аласапыранды ғана айтты. Ол өз
келешегін Алаш қозғалысына, ұлттық бостандыққа арнап, сертке кіріскенін
айқындап ой қозғады. Қажырлы ақын өз халқының бостандығын көксеп өз
талпынысын танытты.
Төңкерістің таңында,
Алты Алашқа әйгілеп
Не бостандық, не құлдық!
Не езілу, не теңдік,
Не патшалық, не кеңес –
Екінің бірі – дер ме едім?! десе, бұл да Гамлеттің тілімен айтсақ, не
өлім, не өмір? деген сұрақтарға жауап еді.
Мағжанның өмірі – қозғалыс, өрлеу, үнемі тартыс жолында өтті. Ол
жазықсыз жаламен ұсталып елден айдалып кетті. Қайта оралды. Кеңес үкіметін
қабылдады. Әттең, не керек, 1937-1938 жылдардағы зорлық пен зобалаңға лаж-
сыз тап болды. Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин атылып
кетті. Бәрі кетті. Мағжан да сталиндік масқараның құрбаны болып, еш кінәсіз
атылды. Міне, ұлтымыздың ұлағатты ұлыларына шабуыл, бүкіл ұлтымызға
қастандықтың ең үлкені осы емес пе?
Мағжан Жұмабаев көзінің тірісінде, тар қапаста, абақтыда жатып-ақ
осының бәрін өз басынан өткізіп, болашақты болжай біліп, түбінде бір
әділдіктің зор жеңіске жететініне сенді. Сол сенімін Сағындым атты
өлеңінде жазып кетті.
Негізінде Мағжан ақынның қай шығармасын алсақ та, дана қолдан шыққан
дара дүниелер екенін қазақ елі түгел мойындады. Тек қана Қазақстан халқы
емес, М.Жұмабаев түркі тектес елдердің бас ақынына айналды, әлем оқушысына
да кеңінен танылып келеді. Көптеген өлеңдері орыс тіліне аударылды. Біздің
айтайық дегеніміз, ақынның Сағындым атты тұғыры биік өлеңі қазақи
талдаулардан, орысша аудармалардан шалыс қалып жүр.
Бұл туралы жоғарыда айтып кеткен Кәкімбек Салықов былайша ой
білдіреді: Пророк атты үлкен шығармалар жинағын орыс тілінде шығарғанда,
Бақытжан Қанапиянов, Есенгелді Мұқыжанов бар, мұқият қарағанымызда осы
өлеңнің тағы да сәті түспеді. Орыс тілінде жазатын ақын Бақытжан: Аға,
өлең нашар аударылыпты, қоспадым, тағы сәті түсер, – деді. Оны Есенгелді
мен Мекеш Утиндер қостай кеткесін келісіп едік. Осы өлеңнің орыс тіліне
аудару сәтін тезірек түсіру керек.
Ал, айтар сөзіме негіз, тілге тиек етіп арнайы тоқталарым осы бір ғана
Сағындым атты өлең жайлы. Бұл өлең он тоғыз шумақтан тұратын өте тұлғалы
өлең. Жүрегі мейірбандылық пен ақиқаттан жаралған асыл ақынның абақтыда
жатып айтқаны Мәдидің бар қазақтың гимніне айналған Атыңнан айналайын,
Қарқаралы, сенен бұлт, менен қайғы тарқамады, – деген арқалы әнін еске
түсіреді. Бірак, Мағжан көл-көсір сағынышын елге, жерге, анасына, ағайын,
дос-жаранға егіле, төгіле жазып, қара бастың камынан әлдеқайда жоғары
көтеріліп, қалың елдің тағдырына басты назар аудартады. Сан қилы
сағыныштарына құндақтап, өмірге деген негізгі арманын паш етеді.
Қазағымды, калың елді сағындым,
Сарыарқамды – сайран жерді сағындым.
Балдай бұлақ, мөлдір күміс көбікті,
Арқадағы айдын көлді сағындым, [9,54б.] – дей келе
Маған атақ – ұлтым үшін өлгенім, – деп айға шапкан арыстандай қайсарлығын
танытып, өзге ақындарымыздан көш бойы Махамбетше көтеріліп кетеді.
Жүрекжарды сағыныштарына орап, Алла аузына салғандай көрегендік, әулиелік
жасады:
Қалың елім, қалың кара ағашым,
Қайраты мол, айбынды ер Алашым!
Өзі-ак құлар, сырың берме, сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын! – деп нағыз
данышпандық кемеңгерлігін көрсетіп, болашақты болжай білген, озық ой
тастаған отты сөздері айнымай тұп-тура келді. Ескі Одақ құлады, елімізде
тәуелсіздік орнады, Қазақстан көркейе бастады. Мағжанның айтқаны тұп-тура
келді. Шырылдап жүрген Шығыстың Пайғамбары жар салды.
Күншығыстан таң келеді, мен келем,
Күн күңіренер, мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, күн берем, [9,68б.] –
дегені де келді. Мен келемін – дегені аңсаған арманы – қазақ елінің
бостандығы да келеді дегені емес пе? Ғасырларға куә қалың қазақ өліп-талып
аңсаған тәуелсіздікке де жетті. Мағжанның қайсарлығы желтоқсаншыл жастарға
үлгі болды. Мағжанның көрегендігі тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевқа да күш-жігер қосты. Тәуелсіз Қазақстан айбат шеккен Мағжанша
айға ұмтылып, өркениеті шалқыған елдердің қатарына жетпек үрдіс қарқынымен
алға басып бара жатыр.
Мағжан Жұмабаевтың ақындығы кеңінен сөз болса да, оның Гете, Пушкин,
Абай, Шәкәрім, Махамбеттердің асыл философияларына жалғасқан озық
ойшылдығын әлі де аша түсуіміз қажет.
Өмір, өлім – мәңгі айтысқан екі жау,
Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау [10,10б.], –
деп толғанып, көз алдында көрініп тұрған өліммен айқасқандай: Маған артық
ұлтым үшін өлгенім, – деп ой біткеннің өрелісін, азаматтықтың,
ұлтжандылықтың, отансүйгіштіктің меже-биігін көрсетіп тұр.
Ақын Қорқыт атты поэмасында: Өмірді алмақ болдым ойынменен, ... бұл
күнде уланамын ойымменен, – демеп пе еді? Бұл толғаныстың да маңызы ойшыл
ақынның өз кредосын айтқаны. Батыр Баян поэмасындағы: Жүрегім, мен
зарлымын жаралыға, сұм өмір абақты ғой саналыға, – деген даналығы қанатты
сөз болып кетті емес пе? Ойлай-ойлай су түбіндегі маржанды тапқандай ой
түбінде: Өзі-ақ құлар, сырың берме, сабыр қыл, – дегенін көрегендікке
жатқызсақ, бұл дәуіріміздің ең биік, ең озық ойы демекпіз. Сондықтан да
Мағжан Жұмабаевты ерен лирик, терең ойшыл, ұлы ақын, ұлы азамат дегеніміз
жөн болар [11].
Табиғатпен сырласудан туған толғанысты жырлары – көзіңді арбап,
жүрегіңді тебірентетін мұңлы пейзаж, ғажайып суретші қолынан шыққан картина
секілді тізіп, шолып, термелеп айтқан, жер бедерін баяндай көрсеткен тұрмыс-
салт көрінісі, маусым кескіні емес, қайта әр түрлі сезім – түйсік арқылы
қабылданған психологиялық астарлы сырлары бар реалистік пейзаж үлгілеріне
қоса кей тұста фантастикалық сурет, пері, періште, тәңір араласып кетеді.
Әлем поэзиясы классиктерінің шығармалары қалай, менің туындым қалай
дегендей, ақын әр түрлі үлгілерді қатар жарыстырып беріп отырады.
Мағжанның Абай поэзиясын дамыта жалғастырушы екендігіне жас
Абайтанушылардың бірі Айгүл Келімбаева да назар аударады: ақын шыққан аса
биік эстетикалық тұғырдың бірі – пейзаж лирикасы. Абай дәстүріндегі жыл
маусымдарына қатысты әлеуметтік терең сарындардан алынған үлгілерді дамыта
келе Мағжан табиғат көріністерін бейнелеуде әлем поэзиясындағы классикалық
тәжірибеге ден қоя отырып, жаңа көркемдік игіліктер жасады. Бұл топтағы
жырларда кескін өнерінің тәсілдері, сәуле мен көлеңкені ойнату, уақыт пен
кеңістік дидактикасын көрсету, панорама, әр түрлі ракурс, этюд, түрлі
астастыру принциптерін пайдаланғанын байқауға болады.
Алдымен жазғы не қысқы сахараның аумақты, мол көрінісі алдыңнан
шығады: кең дала, асқар тау, саумал бұлақ, ақ қайың. Бірте – бірте ақын
жалпы суреттен жеке бейнеге , нақты детальға, дәлді образдарға көшеді.
Мұның үстіне ашық жарқын сәулелі бояулар азайып, қара қорқынышты, үрейлі
таңбалар молаяды, дауыл соғады, нөсер төгеді, боран ұлиды. Ақырында аштан
бұралған, үсіп өлген, түтекте адасқан, ажал жұтқан пенде. Әуелде кісіге
дос, жақын, етене табиғат бірте-бірте тасбауыр тартады, өлімге пейіл
береді. Қуаныштан, рахаттан, ләззаттан басталған пәк дүние соңы – апат,
қырғын, зобалаң, нәубет, селебе.
Осындай күрделі, қат – қабат көзқарас, өмір – болмысты, табиғат-ортаны
екі ұдайы болып жарылған, ақыры құрдыммен аяқталған қан-қырғын трагелиялық
сипатта көру – үлкен ақынның көркемдік танымындағы тұтас суреткерлік жүйе
екенін ашып айту керек. [12]
Мағжан поэзиясының мәңгі өлмес, ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл
қазына, інжу – маржаны – махаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық хикаясының сан
алуан тылсым, жұмбақ күйлерін шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған,
адам жүрегінің мың сан дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр
кестесі жымдаса ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр дүниелері.
Ақын лирикасындағы қыз, әйел қай жағынан алғанда да, жігітпен,
еркекпен тең, иықтас, деңгейлес. Көп ретте әйел-адамгершілік – ізгілік,
махаббат сезімдері тұрғысына суреттеу үшін дүниедегі ең қасиетті, ең
құдіретті адам, торыққан, қиналған, тапталған кездеріндө медет сұрап, сыр
бөлісіп, қайырым тілеп, әйелге тіл қатады, ақтық дәмі таусылып, ажал
тырнағына ілінер сәтте де айтылар сөз сүйген жарға, туған анаға арналады.
Ғашықтық сезімнің сан алуан толқындары: ұнату, құлай сүю, бір
көргеннен құлап түсу, ұзақ уақыт сүйіспеншілік зарын кешу, ләззат рахатына
бату, ажырасу азабын тарту, айрылып күйзелу, тіл таба алмай торығу, бір
кездесуге құмарту, жалт еткен ықылас, түңіле безіну махаббат жолында жан
қию, ерлі-зайыпты қоңыр тірлік, батаға адалдық, неке су ішісу, жастықтың әр
кезеңі, қызықшылық, серілік, ұйқысыз түндер, тоқырау, тәубаға келу, отбасы,
ошақ қасына қарап қалу – осы алуандас сезімдер, күйлер, мұң – қайғылар
Мағжан өлеңдерінде жеке адамдардың тұтас тағдыры, көзден жас, жүректен қан,
тілден у ағызған сырлар болып төгіледі.
Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды
негіздеп, әсіресе Европа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды
ұлттық топыраққа батыл да еркін енгізген Мағжан Абай талғамдарынан
жаңғырып, эпикалық жанрда поэманың ықшам түрлерін қалыптастырды. Бір
қарағанда, тақырыптық тұрғыдан алғанда, алып-жұлып әкетіп бара жатқан
ерекшелік көрінбейтін секілді: Қойлыбайдың қобызы, Қорқыт, Түркістан,
Оқжетпестің қиясында, Батыр Баян – аңызға, тарихи белгілі оқиғаларға,
Жүсіпхан, Өтірік ертек – шығыс сюжетіне, мысал, тұспалға құрылған. Ішкі
мазмұн тұрғысынан келгенде бұл шығармалардың бәрінде де халықтық аңыз,
тарихи дерек, ежелгі әңгіме сарындары өзгеше құбылып, жаңа сипатта
эстетикалық желі тартады. Мағжан фольклорды игеруде соны жол, жаңа бағыт
ашты, қайта жырлау, назира, сарындау емес, түп-түгел тосын, биік, асқақ
көркемдік жүйелер жасады, Ең бастысы, ақын ықшамдық, сұлулық, философиялық
талаптарды, бейнелілік, суреттілік шарттарын бірінші қатарға шығарды.
Қойлыбайдың қобызы фантастикалық күйлер, бәйгеге қобыз қосу көрінісі
ғажап шебер бейнеленеді; Қорқытта өмір мен өлім арпалысы, мәңгілік үшін
күрес, өнердің өлместікке апарар киелі қасиеті жыр етіледі, Жүсіпханда
тұлға мен тобыр, мансап пен ождан диалектикасы, Өтірік ертекте мысал,
тұспал әдісімен берілген әлеуметтік тартыс сыры бар. [13,68б.]
Фольклорды, тіпті жазба әдебиеттің өзінде қазақ ұғымындағы дәстүрлі
батырдың айқын, анық кескіні белгілі: ел қорғау жолында жанын береді,
жолбарыс жүрек, дүдәмал, шектену, күдіктену деген жоқ, бір әрекеттің, бір
ерліктің адамы. Жаңа заманда, үлкен эстетикалық әдеби мектептерден сабақ
алып, өз бағытын тапқан зор талантты, ғаламат шабытты, биік мәдениетті
қаламгер аңыздан, фольклордан негізгі оқиға сорабын, сюжет арнасын ғана ала
отырып, мүлде тың тартыс, орасан қақтығыс – қайшылықтар тоғысына құрылған
жаңа сипаттағы, ең бастысы реалистік трагедиялық поэма шарттарына,
жандардың классикалық заңдылықтарына жауап беретін, қазақ поэзиясындағы аса
көркем, терең, ғажайып шығармалардың бірі – Батыр Баянды туғызған
Отаршылдық тепкіні, ұлттық езгіні көрген, ал адамгершілік нормалары
бұзылған жылдарда Сталиндік қанқұйлы қуғын – сүргін бұлты басына төнген
Мағжан жүрегін қайғының қара толқыны басып, шерлі, мұңлы жырлар төгілді.
Әділетсіздікке, зорлық – зомбылыққа деген қарсылық, тақымына қыл бұрау
түскен періште – шындықтың шырқырауы-ақынның жәдігөйлік, жағымпаздық,
келісімпаздық дертіне шалдықпаған жігерлік, қайратты, намысты
толғауларындағы сарындар Батыр Баян поэмасында бір арнаға құйылды. Қазақ
фольклорында, ауыз әдебиетінде, ақын – жыраулар поэзиясында өмір мен
өлімінің беттесуі, тіршілік пен ажал айтысы терең арна тартқан емес. Оның
үстіне мұсылмандық шарттар бұл дүниеден гөрі о дүниені мәңгілік, қасиетті
орын етіп, көрсеткендіктен де, 19 ғасырда шыққан жазба әдебиет өкілдері де
өлім тақырыбына терең бойлап бара алған жоқ. Абайдың рухтың мәңгілігі,
болашақ ұрпақпен сырласу хақында терең тебіреніспен жазған өлеңдері,
Кемпірбайдың, Әсеттің тіршілікпен қоштасуы секілді үздік туындылары бір
төбе.
Мағжан поэзиясындағы көкжал толқынының, көгала ағыстың бірі – өмір мен
өлім, тіршілік пен ажал айқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. А.Данте, И.В.Гете
сарындары Н.Г.Байрон, А.С.Пушкин, М.Ю. Лермонтов әуездері, А.А.Блок, А.А.
Фет, Д.С. Мережковский ырғақтары түйісіп, тоғысып келіп, қазақ ақынының
қайғысына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа, соны, бой түршігердей күйлер
тудырған. Періште, тәңір, пайғамбар, құдай, көк аспан, жер, ай, жолбарыс,
арыстан, толқын, жел, теңіз, өзен, алдаспан, алмас қылыш, тұлпар, жүрек –
міне осы секілді көптеген сөздер, ұғымдар Мағжан поэзиясында үнемі
қайталанып отырады, олардың жинақтаушылық, эстетикалық, ал образдың
символдық, көркемдік орасан зор мәні бар. Өз ортасынан үздік шығып,
уақыттан озып, кезеңінде замандастарына танылмай, жұмбақ болып, арада көп
жыл өткесін, көп дүние өзгергеннен кейін жаңа қауыммен емірене табысқан
өнер иелері әр халықта, топырақта, әр ғасырда бар болса, Мағжан поэзиясының
бір қыдыру сыры осы арнадан табылса керек.
Осы орайда белгілі әдебиет зерттеушісі, Хасен Әдібаевтың шын мәніндегі
алып ақын болмысын бағамдаған сөздері Мағжан Жұмабаевтың ақындығын, өресін
бағамдауға келеді деп білеміз: Ақынның күнделікті, мезгілдік, науқандық,
тіпті анығын айтқанда, таптық күрес, тартыс талабына орайлас, елгезек,
үгіттік, насихаттық шығармалар жазудан бойын мүлде аулақ салуы
таңғалдырады; тақырып таңдау, өлең объектісіне келгенде ерекше
талғампаздық, өзін-өзі саналы түрде шектеуді көреміз. Ал, бірақ, әлем
поэзиясындағы ұлы шайырлар үнемі жыр еткен мәңгілік тақырыптар, мәңгілік
образдар, мәңгілік сарындар қазақ ақынының жанын мазалайды: жарыса
бейнелеу, бой теңестіру үстінде туған үндес туындылар өз алдына, аршынды
дарын асқақ шабытпен еркін кесілген кейбір тұстарда адам тағдырлары
ғашықтық, сүйіспеншілік, ізгілік, мұңлы қайғы, текті қасіретте толғаған сом
алтындай саф дүниелерді бұрқыратып жазып тастайды. Үш революцияның,
аласапыран дәуірдің, саяси төңкерістердің, қоғамдық – әлеуметтік
өзгерістердің, санадағы сілкіністердің ықпал – әсерімен күнделікті іс-
әрекет, талап – тілек, уақыт сұранысы өнер атаулыны өзіне баурап алған,
публицистикалық, саяси ұрандар, ұғым-категориялар әдебиеттің барлық
саласына ентелеп кірген заманның өзінде Мағжан поэзиясының зеңгір көкпен,
тәңір пайғамбармен мәңгі тілдескен заңғар шыңындай болып, таза ақындықты
сақтады, ол бір тақырыптың, бір кезеңнің, тіпті бір таптың жыршысы болып
кетпей, уақыттардың желі құлата алмайтын алтын діңгек, әлемдік, планетарлық
әуез-сарындармен тамырлас, өлмес туындылар берген ұлттық ақын болып қала
береді. [14.255-257]
Ақынның табиғаты өте күрделі, жұмбақ, сырға толы. Оның сыры неде,
талайды аузына қаратып тамсандырған ақын феноменін қалай түсінуге болады?
Дарын табиғатының көрінісі бұлақтай мөлдір поэзиясынан көрінеді. Мағжан
ақын қазақ поэзиясында кездесе бермейтін өрнек тауып, рухы мықты жалынды
жырлар мен үлбіреген нәзік әуез әкелді. Ақын өмір сүрген заманда оның
талантына көп адамдар іштей тәнті болған. Іштей деп айтып отырған
себебіміз, сол адамдардың көбі Мағжан туралы айта алмаған, біреулері
қорықты, енді біреулері қызғанды. Тек шын жанашыр тілеулестері ғана көзсіз
батырлыққа барып, ақынның өнер табиғатын зерделей білген. Жазушы Жүсіпбек
Аймауытов: Мағжан сыршылдығымен, суретшілігімен, сөзге еркіндігімен,
тапқырлығымен күшті, маржандай тізілген, торғындай үлбіреген нәзік үнді
күйімен, шерлі, мұңлы зарымен күшті... нәзік сезімнің ақыны [15,115б.] –
деп терең де байыпты саралайды. Ол жыр сүлейі Мағжанның ақындығын қорғаған
адамның күндердің-күнінде халық жауы аталарын сезбеді емес, сезді.
Білмеді емес, білді. Жүсіпбек Аймауытовты пантюркист аталып жүрген
Мағжанның ақындығын дәлелдеп, көлемі кішігірім бір кітаптай мақала жазуға
итермелеген бір-ақ себеп бар. Ол – ар-ожданға деген адалдық.
Ар-ождан өлшемінен аттап кете алмаған Жүсіпбек Аймауытов Мағжанның
ақындығын қорғау үшін барын салды. Сол үшін ол да Мағжандармен бірге, тіпті
одан бұрын атылып кетті. Әдебиет ар-ожданын жоғалтса, ұлттың күні қараң,
келешегі көмескі болатынын Аймауытов жақсы түсінді, – деп жазады белгілі
әдебиет сыншысы Амангелді Кеңшілікұлы [16,69б.].
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы
да. желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Қай
шығармасында да Мағжан осы екі ұғымды бірлікте алып жырлайды. Бір өлеңінде
анасына, жарына, жалпы адамға деген махаббатын туған жерге қатысты
сезімімен ұштастырып жатса, енді бір жырларында сол табиғаттың асыл жемісі
– адамды бәрінен жоғары кояды. Бұған дәлел – Сен сұлу өлеңі. Өлеңде
сұлулықтың көркіне көз тоймай, айналасына таңырқай көз салған ақынның
бейнесі бар. Ол айрықша тебіреніс үстінде. Оның көңіліне қуаныш, мақтаныш
сезімін ұялататын кең даланы гүлге ораған көктемнің арайлы күні, күміс
табақтай көкте жүзген сұлу Ай, жібектей есіп, жанды жадыратар Жел, асқар
тау, көлде жүзген аққулар, көк аспанда нұрын шашып тұрған Күн. Ақын осы
көріністің тамаша картинасын жасайды. Табиғаттың әр құбылысынан, туған
жердің әр тынысынан сұлулықтың тамаша белгілерін көреді.
Жыр дүлдүлі Мағжан Жұмабаев поэзиясының эмоционалды-экспрессивтік
әсерлілігін одан әрі еселендіре түсу үшін сипаттау, көріктеу, айшықтау,
түйдектеу тәрізді әдіс-тәсілдерді шебер қолданады. Өлендерінде Алаш, күн,
от, ой, у, дерт, жел, өмір, өлім, жан т.б, сөз-символдар жиі кездеседі.
Алаш сөзі ақын өлеңдерінде мейлінше жиі жұмсалады. Елін жан-тәнімен
сүйіп, өз ұлтының мүддесін қарақан басының қамынан биік қоюдан жаңылған
жоқ. Әйтпесе, тар қапаста жатып:
... Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған артық ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсем де алаш өлмес, көркейер
Істей берсін қолдарынан келгенін... [16,78б.] –
деп жазар ма еді?! Бұл нағыз патриотизмнің шынайы үлгісі.
Ақын шығармасында кездесетін Жел бейнесі, бірде рахат тыныштықтың,
бірде тағдырдың символы, енді бірде желсөз, өсек-аяң, сыбыс, хабаршы
мағынасында да жұмсалады. Мағжан Жел деген өлеңінде желді мазасыз, дамыл
алмай жүгіріп жүрген тентек бала кейпінде кескіндеген. Сөйтіп, желді жанды
бейне секілді етіп алады да ерні өтірік қыбырлап, сыр айтқан боп сыбырлап,
кейде аң боп өкіред, біреу бетін жапса егер, Әдейі бетке түкіред,
жымиып, күліп өтеді, деп сипаттайды. Тар қапаста жатқан кезінде
Сарыарқадан ел аманатын, сағынышын жеткізген табиғат еркесі – Желдің
зарығуы, ызалануы, қажып жылауы соншалықты нанымды суреттеледі. Мысалы:
Терезеден үйге кірмек болады,
Аманатты қолдан бермек болады.
Жол бермеген қатты қара темірді.
Ызаланып, зуылдап кеп ұрады.
Үй сілкініп. Құлағандай болады,
Жіберші! – деп сұрағандай болады.
Қуат кеміп, қажыған соң, жүйрік жел
Өксіп-өксіп жылағандай болады.
Дене күйіп, желге құлақ саламын,
Жанып жүрек, көзіме жас аламын.
Жібермейді қара темір қайырымсыз
Еркін дала, Сарыарқамның сәлемін, [9,218б.] – деп күйінеді.
Жалынды ақынның поэзиясында От сөзінің де символикалық мәнге ие
болғаны анық. Ежелгі түркі жұртының киелі тотемі саналатын от ұғымы
Мағжанның От деп аталатын өлеңінде негізгі ойды білдіріп, өзінің ішкі
болмысын, рухын танытқандай. Мысалы:
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын жанамын,
Күнге ғана бағынам
Өзім – күнмін, өзім – от,
Сөзім, қысық көзім де – от,
Оттан басқа Тәңірі жоқ, [9,217б.] – деп
жалындаған. Сөзден сурет салып, жан бітірген Мағжанның кез келген өлеңін
алсақ та, әсем әрленген, шебер кестеленген бейнелі сөздерді кездестіреміз.
Мағжан Абайдан кейінгі қазақ әдеби тілін дамытушы, көріктендіруші
суреткер. Сәбит Мұқанов: Мағжан, әрине, қазақтың күшті ақындарының бірі
болып саналады. Қазақтың тілін байыту ретінде, әдебиетіне жаңа түрлер
енгізу ретінде Мағжанның еңбегі көп. Абайдан кейінгі тіл өнегесінде
Мағжаннан асқан ақын қазақта жоқ, [16,321б.] – деп, ұлы ақынның даралығын
ерекше атап кеткен болатын.
Мағжан Жұмабаевтың фольклордағы қара күш иелерін өлеңдерінде символ
ретінде пайдалануында өзіндік әдісі бар. Мағжан шығармаларындағы қара күш
иелері қазақ ұғымына жақын, қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4-6
1. ҰШҚЫР СЕЗІМ, ТЕРЕҢ ОЙДЫҢ АҚЫНЫ.
1. 1. Ақынның қилы тағдыры.
7-22
1.2. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық
23-49
2. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ
ҰЛТ ТАҒДЫРЫ
2.1. Поэзия байрағын желбіреткен жыр жұлдызы 50-
71
2.2. Мағжан Жұмабаев поэзиясының көркемдігі
72-84
ҚОРЫТЫНДЫ 85-
87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 88-89
КІРІСПЕ
Мағжан Жұмабаев талантымен де, табиғатымен де ешкімге ұқсамайтын дара
тұлға. Ол сыршыл, толғағыш, суретші, сөз ұстасы, түршіл, романтик,
мәдениетшіл ұлт ақыны. Отырықшылыққа, зорлап – күштеушілікке, ұлттық
артықшылыққа қарсы тайсалмай күрескен нағыз демократ, көпшіл, ұлтжанды
халық перзенті... [1] – дегенді ақынның замандасы, алғаш, Мағжантанушы
Жүсіпбек Аймауытов.
Мағжанды медреседе оқып жүргенде дін уағызынан гөрі жаратылыстану,
гуманитарлық білім негіздері көбірек қызықтырған. Осында жүріп, ол араб,
парсы, түрік тілдерін меңгеруге күш салады, өз бетімен көп ізденіп,
кітапханада сарыла отыратын күндері жиілейді. 1909 жылы Мағжан Петербургтен
шыққан Абай өлеңдері жинағын қолына түсіреді. Надандар, тоғышарлар басқа
шауып, төске өрлеген ұлы ақын кітабын қисайып, кектеніп бұлтсыз күнгі
найзағайдай қарсы алса, медресе шәкірті Мағжан оған құдай сөзіндей
табынады:
Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе дәмі кетпес [2,37б.] – деп оның ұлылығына,
көсемдігіне шек келтірмейді. Мұндай көркем де тұнық, терең поэзияға тап
қылған тағдырына алғысы шексіз.
Сондай-ақ диплом жазу барысында өзі пір тұтатын Абай сияқты Мағжанның
да поэзиясы негізінен ұлт тағдырына арналып, ақынның бар болмысы,
шығармашылық өресі негізінен туған халқының қилы тағдырымен біте
қайнасқанын байқадық.
Диплом жұмысының тақырыбы актуалды да, қызықты. Зерттеу барысында
көптеген жаңалықтарға кезіктік. Дипломдық тақырыпты зерттей отырып, Ұлы
ақынның қазақ өлең өнеріне қосқан зор үрдісін аңғардық.
Зерттеудің өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ поэзиясына
өзіндік ерекшелігімен келген ұлы ақын – Мағжан Жұмабаев шығармашылығының
қазақ әдебиеті үшін орыны ерекше. Күні бүгінге дейін ақынның өз заманындағы
тағдыр-талайы, әдебиеттегі орны, шығармаларының көркемдігі, адами тұлғасы
туралы әр түрлі пікірлер қалыптасқан.
Осы аталмыш жұмысымызда ақын шығармаларын басқа замандастарымен
салыстыра отырып, Мағжан болмысының ұлтжанды замандастарынан шет қалмай,
сол кезеңдегі ұлт тағдырына белсене араласып, ақын лирикаларында кезең
қаламгерлерімен көптеген үндестіктер бар екендігін аңғарып, соған баса
назар аудардық, жұмыстың өзектілігі де осында деп білеміз.
Зерттеу нысаны ретінде ақын шығармашылықтарын қарастыра отырып, оның
туған жер мен еліміздің ұлы тұлғаларын, азаттықтың ақ туын көтерген
батырлары мен көсемдерін жырлаған шығармашылығын алдық, сондай-ақ еліміздің
өнер адамдары – ақындар, әнші-жыршылар, сал-серілер, сазгерлер мен басқа да
өнер сүйер жаңдар туралы толғаныстарын негізге алдық.
Зерттеудің пәні. Мағжан шығармашылықтары мектеп, колледж және жоғары
оқу орындарында оқу бағдарламалары негізінде шәкірттерге жеткізілуде.
Біздің бұл жұмысымыз сол сабақтарға арналған оқулықтарға қосымша құрал
ретінде пайдаланылса дейміз.
Зерттеудің мақсаты. Заманның заңғар тұлғасы Мағжан ақынның қазақ
халқының мұң-мұқтажын, тағдыр-тауқыметін оны қоршаған ортаның әсем
табиғатын әсем жырларына өзек еткеніне көз жеткіздік, қазақ халқының ер
жүрек батырларын, ел қорғаны болған тұлғаларын жырға қосып, ақын
лирикасының негізі махабатты әспеттеуде жатқанын аңғардық. Сондықтан да біз
ақын поэзиясының ұлтжандылық пен азаматтық рухына тереңдей баруды мақсат
тұтып, мынандай міндеттерді қарастырдық:
Зерттеудің міндеттері.
– Мағжан лирикаларының тақырыптық өзектілігі мен заманымен үндестік
қырларын ашу;
– ақын поэзиясының көздеген тақырыптарын көрсете отырып, оларды жырға
қосудағы өзіңдік болмысына баруды жөн көрдік;
– кеңестік дәуірдегі қасаң саясаттың қыспағындағы ақын тағдырының
қиындықтарын атап, оның бүгінгі күн орайындағы шешіміне көңіл бөлдік;
– Мағжан өлеңдеріндегі сөз қолдану ерекшеліктерін аштық, сөйтіп барып
бүгінгі қазақ поэзиясына қосқан үлесіне тоқталдық.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі
әдебиеттанудағы Мағжантану саласын зерттеуші ғалымдар – Т.Кәкішев,
Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, С.Қирабаев, Ж.Ысмағұлов, З.Қабдолов, З.Ахметов және
басқалардың ғылыми еңбектерің негізге ала отырып, ақынның шығармаларын
басқа ақындар шығармаларымен салыстыра қарастырып зерттедік.
Зерттеудің әдістері. Еңбекті жазу барысында ғылыми танымның негізгі
принциптері басшылыққа алынды, жұмысқа қатысты әдебиеттер, мәтіндер
жинақталып, сараланды. Ақын шығармашылығы талданып, замандас ақындар
шығармашылығымен талданып, замандас ақындар шығармашылығымен салыстырылып,
ақын туралы айтылған ой-пікірлер сұрыпталып, жұмыс соңында ақын
шығармашылығының көркемдігі ашылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мағжан Жұмабаев өмір сүрген кезеңде ұлт
тағдыры ерекше мәнде қойылды.Отаршылдың қыспағындағы еліміздің мәдениеті,
ұлы орыстың пікір ауқымында сөз болып одан тыс пікірлер мансұкталды. Осы
орайда көбірек соққы жегендер алаш қозғалысының тұлғалары еді. Солардың
көшбасында болған Мағжан Жұмабаев – өз шығармашылығында отарлау саясатын
нақты айтпай жанамалап, меңзеп көрсетті. Біз жұмысымызда ақынның осы
орайдағы шығармашылығында ұлт-тағдырының көрінісін ашуды міндет қойдық.
Бүгіндері рухани мұрасына ерекше көңіл бөліп, тәрбиелік мәніне назар
аударған шақта, өз кезеңінде шын ұлт жанды болып танылған ақын мұрасын
бүгінгі күнге жеткізу, ақын ойларын ұрпақ санасына орнату жұмыстың басты
ғылыми жаңалығы деп есептейміз.
Жұмыстың тәжірбиелік мәні. Жеке ақындардың, жергілікті қаламгерлер мен
өнер иелерінің есімдерін, олардың шығармашылығын жас ұрпаққа жеткізіп,
еліміздің болашағы-жастарды рухани байлыққа кеңелтіп, отан сүйгіштікке,
адами тұлғалылыққа тәрбиелеуде. Бүгінгі тәуелсіздігіміз үшін құрбан болған
зиялылардың,оның ішінде шығармашылығы өткен ғасырдың 20-30 жылдары әлем
әдебиетінде танылған Мағжан шығармашылығын ұрпақ тәрбиелеу кілтіне
айналдыру- бүгінгі заманның басты талабы,әрі бүгінгі әдебиеттану,
мәдениеттануда аса қажет.Еңбектегі ғылыми жаңалықтар мен ізденістер,
ғалымдар мен ізденушілерге, жоғары және арнайы оқу орындарының гуманитарлық
мамандық студенттеріне, оқушыларға, этнография,әдебиет, тарих, фальклор,
өнер салаларын оқытуға қосымша құрал ретінде пайдалануға қажет деп
есептейміз.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан тұратын
екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеті, ғылыми
жаңалығы мен зерттеу әдісі, ғылыми практикалық мәні айтылады.
Алғашқы бөлім Ұшқыр сезім, терең ойдың ақыны деп аталып, оның
бірінші тарауында ақынның қиын тағдыры мен шығармашылық жолы қарастырылып,
екінші тарауда ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық айтылады.
Екінші бөлім Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы ұлт тағдыры деп аталады
да бірінші тарауында ақынның ұлт тағдырына арнаған шығармалары кеңінен
талданады да екінші тарауда көркемдік болмысына бардық.
Жұмыс қорытындысында зерттеудің маңызы айтылып, соңынан пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
І. ҰШҚЫР СЕЗІМ, ТЕРЕҢ ОЙДЫҢ АҚЫНЫ.
1. 1. Ақынның қилы тағдыры.
Мағжан Жұмабаев–өз әкесі Бекен, бабалары Жұмабай қажы, Шонай, Өтеген,
Өтеміс – бәрі де исі Атығай ішінде даңқы шыққан белгілі, көшелі кісілер.
Мағжан өзімен емшектес Мүсілім, Қаһарман, Мұқаметжан, Сәлімжан, Қалижан,
Сабыржан, Күләндам, Гүлбарам деген бауырларымен құлын-тайдай тебісіп, анасы
Гүлсімнің тәрбиесінде ауыл баласының қызықты, романтикаға толы тәтті, қимас
шағын бірге өткізген. Кәрім, Мұқамеджан молдалар, Данияр қажы, Ахитден
мұғалім–болашақ ақынның тілін сындырып, хат танытқан, арабша, парсыша,
түрікше, орысша оқытқан алғашқы ұстаздары. Алдымен Қызылжарда медреседе
Хасен молдадан дәріс алған Мағжан Уфа қаласына барып, медресе Ғалияда татар
халқының ұлы жазушысы Ғалымжан Ибрагимовтан оқыды. Алғашқы әдеби тәжірибе
басталып, тырнақалды, көк қауырсын жырлар тудырды.
Жаңа заман рухы бойын билеген, тырнақалды Шолпан (1912 жылы, Қазан
қаласында бастырылды) кітабы шыққан асау жүрек, жас сұңқар орысша білім
алуға ерекше талпынып, 1913 жылы Омбы қаласына келіп, семинарияға түседі
де, оны 1916 жылы бітіріп шығады. Бұдан кейін ел өміріндегі ұлы оқиғалар
жас азаматты көгала толқынына тартып әкетеді. Үш революция дүмпуі, Алаш
қозғалысы, адасулар, дүниетанымындағы сілкіністер, қоғамдық – әлеуметтік
тартыстардың поэзиядағы көріністері, жеке бастағы шырғалаңдар – осылардың
баршасын көре жүріп, Мағжан да 1919 жылдың көктемінен бастап, жаңа
құрылысқа бел шешіп, сыбанып кіріседі. Қызылжардағы Бостандық туы
газетінде редактор болады (1919), Ташкентте Қазақ-қырғыз интернатында сабақ
береді (1922), Москвада Күншығыс баспасында аудармашы болады. В.Я.Брюсов
атындағы көркем әдебиет институтында оқиды (1928), Бурабайда техникумда,
Қызылжарда кеңес-партия мектебінде сабақ береді. 1929 жылы жазықсыз жала
жабылып, түрмеге қамалады, содан Карелияға жер аударылады. М.Горькийдің
және әйелі Е.Пешкованың араласуымен 1936 жылы айдаудан босап шыққанымен,
қайта ушыққан репрессия тырнағына ілініп жазықсыздан-жазықсыз 1938 жылы 19
наурызда атылып кетеді. Өзі ғана өмес, ағалары Мүсілім, Қаһарман, інісі
Мұқаметжан да репрессия отына шалынады. Әкесі Бекен 1934 жылы, анасы Гүлсім
1943 жылы дүние салған. [3]
Мағжаннан қалған әдеби-шығармашылық мұраның көлемін, салаларын,
сақталуына қатысты әңгімені нақты айтуға мүмкіндік бар. Талантты ақынның
алғашқы өлеңдері Уфадағы, Омбыдағы қабырға газеттерінде, қолжазба
журналдарында, өз кезіндегі мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып жүріп,
көзге түседі, елеп – ескеріледі де, жұртшылық назарын аударады. 1912 жылы
Қазанда Шолпан деген өлеңдер жинағы шыққанда Мағжан он сегіз – он
тоғыздардағы уылжып тұрған қыршын жас. Абай кітабының басылғанына үш-ақ жыл
өткенін ескерсек, жас ақынның даңқы қазақ сахарасы аспанында қалай
көтерілгенін ұғу қиынға соқпас. Бұдан кейінгі кезеңдерде дүниеге келген
қазақ газет-журналдарының Мағжан шығармалары, 1929 жылы жаламен күйіп,
абақтыға түскенге дейін үздіксіз жарияланып тұрды. Негізінен ақын өлеңдері
екі-ақ рет жинақталып, топталып, оқырман қолына тиді. Бірінші рет 1922 жылы
Бернияз Күлеев Қазанда бастырып, екінші рет осы кітап толықтырылып
Сұлтанбек Қожановтың алғы сөзімен 1923 жылы Ташкентте шықты. Педагогика,
Сауатты бол (араб, латын әріптерімен бірнеше рет басылған) кітаптары,
аудармалары басылды. Қысқасы, Мағжанның қаламгерлік сапары бас-аяғы жиырма
жылға жетпей, тым ерте үзілді, он жылдай өмірі абақтыда, лагерьде, қуғын-
сүргінде, азап-қорлықта өтті.
Мағжанның Алтын хакім Абайға (1912) деген өлеңі; 6 шумақ, 24
тармақтан тұрады, 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Салған жерден жас
талапкер ақын Абайды қарадан хан шыққан хакім, оның сөзі мың жылға да дәмі
кетпес деп бағалайды, Абай өлеңдеріндегі кейбір оралымдарды құбылта
пайдаланады, тыныш ұйықта қабіріңде, уайым жеме, қор болды қайран сөзім
босқа деме деген жолдардың төркіні белгілі, ұлы ақын сөзі мәңгі
жасайтынына ерекше сенім бар.
Ұлы Абайдың поэтикалық мектебінің тағылымдарының ізі Мағжан жырларында
сайрап жатыр. Қазақ өлеңінде Абай әкелген жаңаша өлшем, үлгілерді, соны
образдарды, сөз тіркестерін Мағжан кеңінен қолданады. Ең терең жақындық-
ақындық, көркемдік мұраттардың туыстығында. Абай барған мәңгілік
тақырыптарға Мағжан да барған, өз талантына, өз заманына лайық жаңаша
көркемдік игіліктер жасаған. Әсіресе Мағжан қазақ әдебиетінде Абайдан
кейінгі дәуірде табиғат, махаббат, философия лирикасының ең үздік үлгілерін
тудырды.
Мағжан бала күнінен халық фольклорына, ауыз әдебиетіне, елдің дарынды
сөзіне сусындап өсуімен қатар қаршадайынан арабша, орысша хат танып,
артынан арнаулы оқу орындарын аяқтап, сүйегіне біткен сұңғыла, зерек,
қиялшыл қасиеттеріне орай, Шығыс пен Батыстың поэзиясын терең біліп,
көңілге тоқып, жүрекке ұялатып, бойына сіңіру арқасында таза талғаммен биік
парасатқа, көркемдік нысанаға тіпті ерте жеткен. Ақын талантын шын мөлдір
қасиетін сақтап, табиғат – ұста соққан қалпында қалған. Бала-бозбала, оқушы-
шәкірт қолынан шыққан, әр нәрсенің басын шалған, шөпті де, шеңгелді де өлең
еткен әрекеттен ада, европалық үлгідегі мәдениетті ақынның қаламгерлік
жолынан бастаған. Алғашқы күннен Мағжан қара сөзбен айтуға болатын,
мақаламен көмкеретін жәйттерге өлең арнамайды; үгіт – насихат сарынынан,
ғақлия – өсиет мақамынан, терме – қисса арнасынан бойын мүлде аулақ салады;
аз күндік ілесе жазылған қошемет, мадақ жыр, біреуді марапаттаған қолпаш
өлең атымен жоқ. Тоқ етерін айтқанда, қазақ поэзиясының аспанында
көтерілген жаңа жұлдыз – Мағжан салған жерден ақындықты көз жасы, жүрек
қанынан сорғалайтын – асыл сөз, дарынды сөз, қасиетті өнер, шарапатты өнер
деп біліп, бұл сапарда туған жерге, Отанға, халыққа қызмет етудегі киелі
жол санайды.
Қазақтың ұлы ақыны, кемеңгер ағартушысы, алаштың ақтаңгер көсемдерінің
бірі, озық ойлы рухани ұстаздарымыздың бірегейі, қазақ поэзиясының, оның
ішінде жаңашыл сипаттағы поэманың негізін қалаушы, түркі тектес халықтардың
бас ақыны атанған Мағжан Жұмабаевтың туғанына биыл 121 жыл толып отыр.
Бүгінгі заманның айтулы ақыны, қоғам қайраткері, Көкшелік сал –
серілер шоғырының жалғасы, жуырда ғана өмірден өткен Кәкімбек Салықов өзі
ұстаз тұтқан ақын туралы:
Мағжан дегенде көзіме Гималай құзарттарының ең биік шыңы Эверест
елестейді. Аңыз бейне ғажайып құбылыс сол әлемнің шатырынан биік бұлт
төсінен қарап: Мен жастарға сенемін! деп тұрғандай ой тастайды. Осы
ойымды үстіміздегі жылдың 15-17 мамырында М. Қозыбаев атындағы Солтүстік
Қазақстан университетінде өткен Мағжан Жұмабаев және ұлттық мәдениет атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференциядан алған әсерім өрістете түсті.
Мағжан поэзиясының, өмір көріністерінің жаңа қырлары ашыла түсті.
Петропавл қаласында және Мағжан Жұмабаев ауданында әр жыл сайын
ұйымдастырылатын Мағжан оқулары, оған қоса бес жылда бір рет еске алу
мерейлі шаралары үлкен дайындықпен өтеді екен. Осындай киелі де жүйелі
істің Мағжанға арналған жалғастары басқа облыстарда да қанат жайса, ұлы
ақынның есімін жер шарына молынан паш ету даңғылы ашылар еді, [3] деп
жазған еді 2008-шы жылы өз естелігінде.
Мағжан Бекенұлы Жұмабаев 1893 жылы маусымның 25-жұлдызында қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысындағы Мағжан Жұмабаев ауданының Сарытомар атты
ауылында дүниеге келеді. Бұл жер ертеде Ақмола облысы Петропавл уезінің
Сарыайғыр болысы атанса, бертінде Полудин, Бейнетқор, Булаев аталған.
Сасықкөлдің жағасындағы Сарытомар ауылы бұдан соң Мағжан Жұмабаев кеңшары
атанған болатын.
Мағжан туған әулет өңірге белгілі текті тармақтан шықты. Атасы Жұмабай
кезінде сауда-саттықпен айналысып, кәсіпкерлік жолында еңбек еткен, іскер,
елге беделді бай болған. Сондай-ақ, өмір сырын кең зерлегіш, ұғымтал да
білімді, өз заманының алдыңғы қатарлы адамы болып, Меккеге барып қажы
атанған. Атасы Мағжанды өте жақсы көріп: Менің атымды осы балам шығарады,
– деп бауырына басыпты. Тап осы көрегендік-әулиелігі ақын немересіне
жұғысты болғанын бұл күнде кеңінен таныдық. Ақынның әкесі Бекен дәулеті мен
сәулеті, атағы асып, даңқы шыққан болыс болған кісі. Әкімшіліктің иісін де,
атасынан алты жасында айырылған Мағжан, молынан сезе бастады.
Ауыл молдасынан бір жыл оқығаннан кейін әкесі оны Қызылжардағы
Мұхаметжан Бегішев деген Түркиядан оқып келген имамның медресесіне береді.
Бегішев мұсылмандарды шоқындырмақ болған патша үкіметінің әрекетіне карсы
қарекет көрсеткен кісі ретінде Мағжанға үлкен әсер етгі. Қызылжарда бес
жылдай (1905-1910) оқып, Уфа қаласындағы Ғалия медресесін (1910-1911
жылдары) бітіреді. 1913-1916 жылдары Мағжан Омбыдағы мұғалімдер
семинариясының алтын медальмен бітірген үздік түлегі болды. 1922 жылы
Ташкентте бір жыл мұғалімдік қызмет атқарып, 1923-1927 жылдары Мәскеудегі
Әдебиет және өнер институтында оқыды.
Мағжан өлеңді ерте жаза бастады. Ғалия медресесінде оқып жүрген
кезінде, яғни, 1912 жылы татар әдебиетінің классигі Ғалымжан Ибрагимовтың
көмегімен алғашқы шығармалар жинағы жарық көрді. Әрине, қазақ ақындарының
ішінде ертерек әсер еткен ұлы Абайдың 1909 жылы шыққан кітабы қолына тиеді.
Дәл сол жылы Міржақып Дулатовтың Оян, қазағы да алдынан шықты, жолы
болып, өзі де кездесіп жас Мағжанға ұстаздық етті. Омбыда оқып жүрген кезде
Сәкен Сейфуллинмен танысты. Мәскеуде оқып жүрген кезде Гете мен Горькийден
бастап, көптеген тамаша аудармаларды дүниеге әкелді. Ақынның поэзиясына
тікелей тоқталсақ, Мұхтар Әуезовтен артық айта алмаймыз, ол қазақ,
поэзиясының атасы Абайға арналған ыстық ықыласын білдіре келіп: Бұдан соң
Мағжанды сүйемін, Еуропалығын, жарқыраған, әшекейін сүйемін. Қазақ
ақындарының қара қордалы аулында туып, Еуропадағы мәдениет пен сұлулық
сарайына барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп-сезгендей боламын. Мағжан
– культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда,
бұл бір заманның шегінен асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымынан
ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып,
күндегі өмірінің тереңін терген ақын болмайды, заманнан басы озып,
ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі
әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан – бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен
келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз Мағжанның сөзі.
Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін, – депті
[4,35б.]. Ұлы жазушы Мағжанға асқан ілтипатпен тоқтала келе өзі жайлы
кемеңгер кішіпейілдік білдіргендігін байқаймыз. Егер бұл 1929 жылы айтылған
сөз екенін аңғарсақ, жас Мұхтардың да бұл көрегендігі Жұмабай ақсақал
айтқандай тұп-тура келіп тұр. Мағжан Мәскеуде оқып жүрген кезінде саяси
әдебиетпен, Пушкин, Лермонтов, Фет сияқты орыс әдебиетінің ең биік өрелі
саңлақтарының шығармаларынан үлгі алды. Плеханов, Луначарскийлердің
еңбектерін жіті тексеріп оқыды. Блок, Пастернак сияқты замандас дүлдүлдерді
оқи келе, әлем әдебиетіндегі биіктерге қол созды.
Мұхтар Әуезов айтып отырған Еуропалығы, жарқырағыштығы, әшекейі,
әрине, орыстың ойңақы дүлдүл поэзиясынан әсер алғандығын айғақтаса, Гетенің
даналығы ойшылдыкқа бастады. Николай Пастернак Қолға алған іс тетігіне
жетпекпін деген өлеңінде:
Өлең сөзді айналдырып бакшаға,
Қан тамырда тасқындап.
Шын қуандым жөке гүлдеп жатса да,
Бірін-бірі басқындап.
Раушан гүлдің лебін қостым өлеңге,
Жалбыздың жұпар иісін,
Көк майса қияқ шалғы әндеткен белеңде,
Найзағай, нөсер тынысын, [5,54б.] – деп тамаша әшекейді шашып-төгіп
жарқыратса, Мағжан бұл өнерді көре білді, керегін тере білді. Бірақ Мағжан
оларды қайталамады. Ол өз жері, өлең төсегін өз мақамы, өз тілі, өз
дәстүрінде тамаша суреттеді. Ол кімнен не үйренсе де, биік түсуді ойлап, өз
ұлттық өресіне, ойына, мұңына көше берді. Батқан күн, атқан таңның жыры
атты өлеңінде:
Судан сұлу Сәулетай,
Бір қарашы, аңсадым.
Суда ойнаған шабақтай,
Сүйреңдейді саусағың.
Қабаққа қатар тізілген
Кірпік пе? Қара жібек пе?
Бір қарашы, қарағым,
У толды ғой жүрекке! [2,35б.], – десе, қыз төсінде шолпыдай бәрі ашық
жатыр.
Жарқырағы да, әшекейі де Еуропаша жайнағанымен, шебер тіл, асыл
суреттермен қазақша құлпырып шыға келеді. Ой толғағы да, тіл шеберлігі де
ыстық жүректің жылуына бөленіп, куаты мен еркіндігі лапылдап тұрған сезім
отына жалғасып көз тартады, ой қозғайды, сүйсіндіреді. Байқап қарасақ, бұл
өлеңде де Мағжанның барлық шығармаларына байланысты адам мен табиғаттың
жарасымдылығы, бірлігі, бауырластығы жалғасып, жамырасып, жарасып жатыр.
Орыс поэзиясының әшекейі жұғысты болса да, Суда ойнаған шабақтай
сүйреңдеген саусақтар Мағжанның нені айтса да әрі көркем, әрі терең
суреттегіш шеберлігіне тәнті етеді.
Мағжан махаббатқа арналған өлеңдерінде де орыс һәм әлем әдебиетінің
әсерін байқатса да, айтар ойын еш пендеде жоқтай ғажайып етіп, жүректің
лүпілімен, канның қызуымен ұшқыр да, ұтымды, тәтті де жұтымды, ойлы да
ұғымды етіп, бір оқысаң есіңде мәңгі қалардай төгіп салады. Сұлулық әлеміне
табынтып, уын балдай сағынтады.
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін, –
Патша тағы, бүкіл дүние малына, [6,87б.] – десе,
бұл нағыз кереметтік! Минуты да, патшасы да ықпалдарын тигізсе де,
өзгеде кездеспестей ұшқыр сезімнен туған сұңғыла жыр тотының сылқым да
сиқырлы толғағындай жұтынып түсе қалған. Іңкәр лебіз, ғашық жалын, жастық
оты адамды магниттей тарта түсіп, таңғы арайдай еріксіз еліктіреді. Оқыған
жан өз жүрегінен шыққан лебіздей етене бірігіп кетеді. Қазақ поэзиясының
феникс құсы секілденген Мағжан атамызбен бірге бұл еренғайып өлең де
мәңгілікке жол тапты.
Мағжанның өмірі – тірі жанның басында қайталанбастай мұң мен зар
қонған қиын өмір. Жазира жайлау Жалғызтаудың етегі, көк Есілдің жағасы,
көгілдір Көкшенің аясында алаңсыз өскен алғыр да зерек шағы айдаулар мен
абақтыларға алмасты. Оның ұлттық санасының кенет өрістеп қанат жаюы – ел
тағдырын күйзеліспен көре білуінде. Қазан төңкерісі мен Қазақстандағы
Голощекин қырғынын көрген ақын өз қаһарын көрсетіп, бостандықшыл, тұраншыл,
түркістаншыл, алаш-ордашыл бағытын айқын ашты. Гамлетше толға-нып,
тәуекелге бел байлады.
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?
Көкте – бұлт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі – желдің жөнін кім сұрар? – деп Мағжан
– жер еркесі өз жөні мен өз ойына, өз сертіне жүгініп, арыстанша айбат
шегіп, қайсарлыққа басты. Сорлы қазақ жаны алқымға тығылып, қара күн кеп,
тіккен туы жығылып, – деп күңірене өз айбаты мен қайратына сүйеніп, өз
жөніне берік көшті.
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын, жанамын.
Күнге ғана бағынам.
Өзім – күнмін, өзім – от,
Көзім кысық, сөзім – от,
Өзіме өзім табынам.
Жерде жалғыз тәңірі – от,
Оттан басқа тәңірі жоқ! – деп кесек-кесек ойларға
кетіп, Мережковскийдің Бледнеющий Восток, ждем не придет ли наш Пророк –
дегеніне жалғаса Пайғамбар атты әйгілі өлеңін жазды.
Күнбатысты қараңғылық қаптаған,
Көгінде жоқ жалғыз жұлдыз батпаған.
Түн баласы тәңірісін өлтіріп,
Табынатын басқа тәңірі таппаған, [7] – деп
Бледнеющий Восток дегеннің орнына оянған Шығысты келтіріп, аласапыран
Батысқа өз бағасын береді.
Күншығыстан таң келеді, мен келем.
Көк күңіренді: мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, күн берем, [8,66б.] – деп,
Шығыстың ояна бастап бүкіл жер бетіне үн берерін жеткізеді. Патша құлады,
большевиктер жер тәңірісін өлтірді, мешіт, шіркеулер жабылды, өз
Пайғамбарлары Мұсаға да, Исаға да қауіп төнді. Әне, сонда діні мұсылман
Мұхаммед пайғамбардың өкілі қорған болып, жан азасын ашық айтты. Әйтпесе,
Мағжан Батыс пен Шығысты шаптастырып отырған жоқ, әлемдік өреге
жақындастырып, мұңдастырып отыр. Батыс пен Шығысты қарама-қарсы кою
Мағжанда жоқ. Өйткені, орыс поэзиясы мен әлемдік Еуропа философиясынан нәр
алған Мағжан Батыстың шырын кетірген аласапыранды ғана айтты. Ол өз
келешегін Алаш қозғалысына, ұлттық бостандыққа арнап, сертке кіріскенін
айқындап ой қозғады. Қажырлы ақын өз халқының бостандығын көксеп өз
талпынысын танытты.
Төңкерістің таңында,
Алты Алашқа әйгілеп
Не бостандық, не құлдық!
Не езілу, не теңдік,
Не патшалық, не кеңес –
Екінің бірі – дер ме едім?! десе, бұл да Гамлеттің тілімен айтсақ, не
өлім, не өмір? деген сұрақтарға жауап еді.
Мағжанның өмірі – қозғалыс, өрлеу, үнемі тартыс жолында өтті. Ол
жазықсыз жаламен ұсталып елден айдалып кетті. Қайта оралды. Кеңес үкіметін
қабылдады. Әттең, не керек, 1937-1938 жылдардағы зорлық пен зобалаңға лаж-
сыз тап болды. Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин атылып
кетті. Бәрі кетті. Мағжан да сталиндік масқараның құрбаны болып, еш кінәсіз
атылды. Міне, ұлтымыздың ұлағатты ұлыларына шабуыл, бүкіл ұлтымызға
қастандықтың ең үлкені осы емес пе?
Мағжан Жұмабаев көзінің тірісінде, тар қапаста, абақтыда жатып-ақ
осының бәрін өз басынан өткізіп, болашақты болжай біліп, түбінде бір
әділдіктің зор жеңіске жететініне сенді. Сол сенімін Сағындым атты
өлеңінде жазып кетті.
Негізінде Мағжан ақынның қай шығармасын алсақ та, дана қолдан шыққан
дара дүниелер екенін қазақ елі түгел мойындады. Тек қана Қазақстан халқы
емес, М.Жұмабаев түркі тектес елдердің бас ақынына айналды, әлем оқушысына
да кеңінен танылып келеді. Көптеген өлеңдері орыс тіліне аударылды. Біздің
айтайық дегеніміз, ақынның Сағындым атты тұғыры биік өлеңі қазақи
талдаулардан, орысша аудармалардан шалыс қалып жүр.
Бұл туралы жоғарыда айтып кеткен Кәкімбек Салықов былайша ой
білдіреді: Пророк атты үлкен шығармалар жинағын орыс тілінде шығарғанда,
Бақытжан Қанапиянов, Есенгелді Мұқыжанов бар, мұқият қарағанымызда осы
өлеңнің тағы да сәті түспеді. Орыс тілінде жазатын ақын Бақытжан: Аға,
өлең нашар аударылыпты, қоспадым, тағы сәті түсер, – деді. Оны Есенгелді
мен Мекеш Утиндер қостай кеткесін келісіп едік. Осы өлеңнің орыс тіліне
аудару сәтін тезірек түсіру керек.
Ал, айтар сөзіме негіз, тілге тиек етіп арнайы тоқталарым осы бір ғана
Сағындым атты өлең жайлы. Бұл өлең он тоғыз шумақтан тұратын өте тұлғалы
өлең. Жүрегі мейірбандылық пен ақиқаттан жаралған асыл ақынның абақтыда
жатып айтқаны Мәдидің бар қазақтың гимніне айналған Атыңнан айналайын,
Қарқаралы, сенен бұлт, менен қайғы тарқамады, – деген арқалы әнін еске
түсіреді. Бірак, Мағжан көл-көсір сағынышын елге, жерге, анасына, ағайын,
дос-жаранға егіле, төгіле жазып, қара бастың камынан әлдеқайда жоғары
көтеріліп, қалың елдің тағдырына басты назар аудартады. Сан қилы
сағыныштарына құндақтап, өмірге деген негізгі арманын паш етеді.
Қазағымды, калың елді сағындым,
Сарыарқамды – сайран жерді сағындым.
Балдай бұлақ, мөлдір күміс көбікті,
Арқадағы айдын көлді сағындым, [9,54б.] – дей келе
Маған атақ – ұлтым үшін өлгенім, – деп айға шапкан арыстандай қайсарлығын
танытып, өзге ақындарымыздан көш бойы Махамбетше көтеріліп кетеді.
Жүрекжарды сағыныштарына орап, Алла аузына салғандай көрегендік, әулиелік
жасады:
Қалың елім, қалың кара ағашым,
Қайраты мол, айбынды ер Алашым!
Өзі-ак құлар, сырың берме, сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын! – деп нағыз
данышпандық кемеңгерлігін көрсетіп, болашақты болжай білген, озық ой
тастаған отты сөздері айнымай тұп-тура келді. Ескі Одақ құлады, елімізде
тәуелсіздік орнады, Қазақстан көркейе бастады. Мағжанның айтқаны тұп-тура
келді. Шырылдап жүрген Шығыстың Пайғамбары жар салды.
Күншығыстан таң келеді, мен келем,
Күн күңіренер, мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, күн берем, [9,68б.] –
дегені де келді. Мен келемін – дегені аңсаған арманы – қазақ елінің
бостандығы да келеді дегені емес пе? Ғасырларға куә қалың қазақ өліп-талып
аңсаған тәуелсіздікке де жетті. Мағжанның қайсарлығы желтоқсаншыл жастарға
үлгі болды. Мағжанның көрегендігі тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевқа да күш-жігер қосты. Тәуелсіз Қазақстан айбат шеккен Мағжанша
айға ұмтылып, өркениеті шалқыған елдердің қатарына жетпек үрдіс қарқынымен
алға басып бара жатыр.
Мағжан Жұмабаевтың ақындығы кеңінен сөз болса да, оның Гете, Пушкин,
Абай, Шәкәрім, Махамбеттердің асыл философияларына жалғасқан озық
ойшылдығын әлі де аша түсуіміз қажет.
Өмір, өлім – мәңгі айтысқан екі жау,
Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау [10,10б.], –
деп толғанып, көз алдында көрініп тұрған өліммен айқасқандай: Маған артық
ұлтым үшін өлгенім, – деп ой біткеннің өрелісін, азаматтықтың,
ұлтжандылықтың, отансүйгіштіктің меже-биігін көрсетіп тұр.
Ақын Қорқыт атты поэмасында: Өмірді алмақ болдым ойынменен, ... бұл
күнде уланамын ойымменен, – демеп пе еді? Бұл толғаныстың да маңызы ойшыл
ақынның өз кредосын айтқаны. Батыр Баян поэмасындағы: Жүрегім, мен
зарлымын жаралыға, сұм өмір абақты ғой саналыға, – деген даналығы қанатты
сөз болып кетті емес пе? Ойлай-ойлай су түбіндегі маржанды тапқандай ой
түбінде: Өзі-ақ құлар, сырың берме, сабыр қыл, – дегенін көрегендікке
жатқызсақ, бұл дәуіріміздің ең биік, ең озық ойы демекпіз. Сондықтан да
Мағжан Жұмабаевты ерен лирик, терең ойшыл, ұлы ақын, ұлы азамат дегеніміз
жөн болар [11].
Табиғатпен сырласудан туған толғанысты жырлары – көзіңді арбап,
жүрегіңді тебірентетін мұңлы пейзаж, ғажайып суретші қолынан шыққан картина
секілді тізіп, шолып, термелеп айтқан, жер бедерін баяндай көрсеткен тұрмыс-
салт көрінісі, маусым кескіні емес, қайта әр түрлі сезім – түйсік арқылы
қабылданған психологиялық астарлы сырлары бар реалистік пейзаж үлгілеріне
қоса кей тұста фантастикалық сурет, пері, періште, тәңір араласып кетеді.
Әлем поэзиясы классиктерінің шығармалары қалай, менің туындым қалай
дегендей, ақын әр түрлі үлгілерді қатар жарыстырып беріп отырады.
Мағжанның Абай поэзиясын дамыта жалғастырушы екендігіне жас
Абайтанушылардың бірі Айгүл Келімбаева да назар аударады: ақын шыққан аса
биік эстетикалық тұғырдың бірі – пейзаж лирикасы. Абай дәстүріндегі жыл
маусымдарына қатысты әлеуметтік терең сарындардан алынған үлгілерді дамыта
келе Мағжан табиғат көріністерін бейнелеуде әлем поэзиясындағы классикалық
тәжірибеге ден қоя отырып, жаңа көркемдік игіліктер жасады. Бұл топтағы
жырларда кескін өнерінің тәсілдері, сәуле мен көлеңкені ойнату, уақыт пен
кеңістік дидактикасын көрсету, панорама, әр түрлі ракурс, этюд, түрлі
астастыру принциптерін пайдаланғанын байқауға болады.
Алдымен жазғы не қысқы сахараның аумақты, мол көрінісі алдыңнан
шығады: кең дала, асқар тау, саумал бұлақ, ақ қайың. Бірте – бірте ақын
жалпы суреттен жеке бейнеге , нақты детальға, дәлді образдарға көшеді.
Мұның үстіне ашық жарқын сәулелі бояулар азайып, қара қорқынышты, үрейлі
таңбалар молаяды, дауыл соғады, нөсер төгеді, боран ұлиды. Ақырында аштан
бұралған, үсіп өлген, түтекте адасқан, ажал жұтқан пенде. Әуелде кісіге
дос, жақын, етене табиғат бірте-бірте тасбауыр тартады, өлімге пейіл
береді. Қуаныштан, рахаттан, ләззаттан басталған пәк дүние соңы – апат,
қырғын, зобалаң, нәубет, селебе.
Осындай күрделі, қат – қабат көзқарас, өмір – болмысты, табиғат-ортаны
екі ұдайы болып жарылған, ақыры құрдыммен аяқталған қан-қырғын трагелиялық
сипатта көру – үлкен ақынның көркемдік танымындағы тұтас суреткерлік жүйе
екенін ашып айту керек. [12]
Мағжан поэзиясының мәңгі өлмес, ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл
қазына, інжу – маржаны – махаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық хикаясының сан
алуан тылсым, жұмбақ күйлерін шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған,
адам жүрегінің мың сан дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр
кестесі жымдаса ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр дүниелері.
Ақын лирикасындағы қыз, әйел қай жағынан алғанда да, жігітпен,
еркекпен тең, иықтас, деңгейлес. Көп ретте әйел-адамгершілік – ізгілік,
махаббат сезімдері тұрғысына суреттеу үшін дүниедегі ең қасиетті, ең
құдіретті адам, торыққан, қиналған, тапталған кездеріндө медет сұрап, сыр
бөлісіп, қайырым тілеп, әйелге тіл қатады, ақтық дәмі таусылып, ажал
тырнағына ілінер сәтте де айтылар сөз сүйген жарға, туған анаға арналады.
Ғашықтық сезімнің сан алуан толқындары: ұнату, құлай сүю, бір
көргеннен құлап түсу, ұзақ уақыт сүйіспеншілік зарын кешу, ләззат рахатына
бату, ажырасу азабын тарту, айрылып күйзелу, тіл таба алмай торығу, бір
кездесуге құмарту, жалт еткен ықылас, түңіле безіну махаббат жолында жан
қию, ерлі-зайыпты қоңыр тірлік, батаға адалдық, неке су ішісу, жастықтың әр
кезеңі, қызықшылық, серілік, ұйқысыз түндер, тоқырау, тәубаға келу, отбасы,
ошақ қасына қарап қалу – осы алуандас сезімдер, күйлер, мұң – қайғылар
Мағжан өлеңдерінде жеке адамдардың тұтас тағдыры, көзден жас, жүректен қан,
тілден у ағызған сырлар болып төгіледі.
Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды
негіздеп, әсіресе Европа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды
ұлттық топыраққа батыл да еркін енгізген Мағжан Абай талғамдарынан
жаңғырып, эпикалық жанрда поэманың ықшам түрлерін қалыптастырды. Бір
қарағанда, тақырыптық тұрғыдан алғанда, алып-жұлып әкетіп бара жатқан
ерекшелік көрінбейтін секілді: Қойлыбайдың қобызы, Қорқыт, Түркістан,
Оқжетпестің қиясында, Батыр Баян – аңызға, тарихи белгілі оқиғаларға,
Жүсіпхан, Өтірік ертек – шығыс сюжетіне, мысал, тұспалға құрылған. Ішкі
мазмұн тұрғысынан келгенде бұл шығармалардың бәрінде де халықтық аңыз,
тарихи дерек, ежелгі әңгіме сарындары өзгеше құбылып, жаңа сипатта
эстетикалық желі тартады. Мағжан фольклорды игеруде соны жол, жаңа бағыт
ашты, қайта жырлау, назира, сарындау емес, түп-түгел тосын, биік, асқақ
көркемдік жүйелер жасады, Ең бастысы, ақын ықшамдық, сұлулық, философиялық
талаптарды, бейнелілік, суреттілік шарттарын бірінші қатарға шығарды.
Қойлыбайдың қобызы фантастикалық күйлер, бәйгеге қобыз қосу көрінісі
ғажап шебер бейнеленеді; Қорқытта өмір мен өлім арпалысы, мәңгілік үшін
күрес, өнердің өлместікке апарар киелі қасиеті жыр етіледі, Жүсіпханда
тұлға мен тобыр, мансап пен ождан диалектикасы, Өтірік ертекте мысал,
тұспал әдісімен берілген әлеуметтік тартыс сыры бар. [13,68б.]
Фольклорды, тіпті жазба әдебиеттің өзінде қазақ ұғымындағы дәстүрлі
батырдың айқын, анық кескіні белгілі: ел қорғау жолында жанын береді,
жолбарыс жүрек, дүдәмал, шектену, күдіктену деген жоқ, бір әрекеттің, бір
ерліктің адамы. Жаңа заманда, үлкен эстетикалық әдеби мектептерден сабақ
алып, өз бағытын тапқан зор талантты, ғаламат шабытты, биік мәдениетті
қаламгер аңыздан, фольклордан негізгі оқиға сорабын, сюжет арнасын ғана ала
отырып, мүлде тың тартыс, орасан қақтығыс – қайшылықтар тоғысына құрылған
жаңа сипаттағы, ең бастысы реалистік трагедиялық поэма шарттарына,
жандардың классикалық заңдылықтарына жауап беретін, қазақ поэзиясындағы аса
көркем, терең, ғажайып шығармалардың бірі – Батыр Баянды туғызған
Отаршылдық тепкіні, ұлттық езгіні көрген, ал адамгершілік нормалары
бұзылған жылдарда Сталиндік қанқұйлы қуғын – сүргін бұлты басына төнген
Мағжан жүрегін қайғының қара толқыны басып, шерлі, мұңлы жырлар төгілді.
Әділетсіздікке, зорлық – зомбылыққа деген қарсылық, тақымына қыл бұрау
түскен періште – шындықтың шырқырауы-ақынның жәдігөйлік, жағымпаздық,
келісімпаздық дертіне шалдықпаған жігерлік, қайратты, намысты
толғауларындағы сарындар Батыр Баян поэмасында бір арнаға құйылды. Қазақ
фольклорында, ауыз әдебиетінде, ақын – жыраулар поэзиясында өмір мен
өлімінің беттесуі, тіршілік пен ажал айтысы терең арна тартқан емес. Оның
үстіне мұсылмандық шарттар бұл дүниеден гөрі о дүниені мәңгілік, қасиетті
орын етіп, көрсеткендіктен де, 19 ғасырда шыққан жазба әдебиет өкілдері де
өлім тақырыбына терең бойлап бара алған жоқ. Абайдың рухтың мәңгілігі,
болашақ ұрпақпен сырласу хақында терең тебіреніспен жазған өлеңдері,
Кемпірбайдың, Әсеттің тіршілікпен қоштасуы секілді үздік туындылары бір
төбе.
Мағжан поэзиясындағы көкжал толқынының, көгала ағыстың бірі – өмір мен
өлім, тіршілік пен ажал айқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. А.Данте, И.В.Гете
сарындары Н.Г.Байрон, А.С.Пушкин, М.Ю. Лермонтов әуездері, А.А.Блок, А.А.
Фет, Д.С. Мережковский ырғақтары түйісіп, тоғысып келіп, қазақ ақынының
қайғысына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа, соны, бой түршігердей күйлер
тудырған. Періште, тәңір, пайғамбар, құдай, көк аспан, жер, ай, жолбарыс,
арыстан, толқын, жел, теңіз, өзен, алдаспан, алмас қылыш, тұлпар, жүрек –
міне осы секілді көптеген сөздер, ұғымдар Мағжан поэзиясында үнемі
қайталанып отырады, олардың жинақтаушылық, эстетикалық, ал образдың
символдық, көркемдік орасан зор мәні бар. Өз ортасынан үздік шығып,
уақыттан озып, кезеңінде замандастарына танылмай, жұмбақ болып, арада көп
жыл өткесін, көп дүние өзгергеннен кейін жаңа қауыммен емірене табысқан
өнер иелері әр халықта, топырақта, әр ғасырда бар болса, Мағжан поэзиясының
бір қыдыру сыры осы арнадан табылса керек.
Осы орайда белгілі әдебиет зерттеушісі, Хасен Әдібаевтың шын мәніндегі
алып ақын болмысын бағамдаған сөздері Мағжан Жұмабаевтың ақындығын, өресін
бағамдауға келеді деп білеміз: Ақынның күнделікті, мезгілдік, науқандық,
тіпті анығын айтқанда, таптық күрес, тартыс талабына орайлас, елгезек,
үгіттік, насихаттық шығармалар жазудан бойын мүлде аулақ салуы
таңғалдырады; тақырып таңдау, өлең объектісіне келгенде ерекше
талғампаздық, өзін-өзі саналы түрде шектеуді көреміз. Ал, бірақ, әлем
поэзиясындағы ұлы шайырлар үнемі жыр еткен мәңгілік тақырыптар, мәңгілік
образдар, мәңгілік сарындар қазақ ақынының жанын мазалайды: жарыса
бейнелеу, бой теңестіру үстінде туған үндес туындылар өз алдына, аршынды
дарын асқақ шабытпен еркін кесілген кейбір тұстарда адам тағдырлары
ғашықтық, сүйіспеншілік, ізгілік, мұңлы қайғы, текті қасіретте толғаған сом
алтындай саф дүниелерді бұрқыратып жазып тастайды. Үш революцияның,
аласапыран дәуірдің, саяси төңкерістердің, қоғамдық – әлеуметтік
өзгерістердің, санадағы сілкіністердің ықпал – әсерімен күнделікті іс-
әрекет, талап – тілек, уақыт сұранысы өнер атаулыны өзіне баурап алған,
публицистикалық, саяси ұрандар, ұғым-категориялар әдебиеттің барлық
саласына ентелеп кірген заманның өзінде Мағжан поэзиясының зеңгір көкпен,
тәңір пайғамбармен мәңгі тілдескен заңғар шыңындай болып, таза ақындықты
сақтады, ол бір тақырыптың, бір кезеңнің, тіпті бір таптың жыршысы болып
кетпей, уақыттардың желі құлата алмайтын алтын діңгек, әлемдік, планетарлық
әуез-сарындармен тамырлас, өлмес туындылар берген ұлттық ақын болып қала
береді. [14.255-257]
Ақынның табиғаты өте күрделі, жұмбақ, сырға толы. Оның сыры неде,
талайды аузына қаратып тамсандырған ақын феноменін қалай түсінуге болады?
Дарын табиғатының көрінісі бұлақтай мөлдір поэзиясынан көрінеді. Мағжан
ақын қазақ поэзиясында кездесе бермейтін өрнек тауып, рухы мықты жалынды
жырлар мен үлбіреген нәзік әуез әкелді. Ақын өмір сүрген заманда оның
талантына көп адамдар іштей тәнті болған. Іштей деп айтып отырған
себебіміз, сол адамдардың көбі Мағжан туралы айта алмаған, біреулері
қорықты, енді біреулері қызғанды. Тек шын жанашыр тілеулестері ғана көзсіз
батырлыққа барып, ақынның өнер табиғатын зерделей білген. Жазушы Жүсіпбек
Аймауытов: Мағжан сыршылдығымен, суретшілігімен, сөзге еркіндігімен,
тапқырлығымен күшті, маржандай тізілген, торғындай үлбіреген нәзік үнді
күйімен, шерлі, мұңлы зарымен күшті... нәзік сезімнің ақыны [15,115б.] –
деп терең де байыпты саралайды. Ол жыр сүлейі Мағжанның ақындығын қорғаған
адамның күндердің-күнінде халық жауы аталарын сезбеді емес, сезді.
Білмеді емес, білді. Жүсіпбек Аймауытовты пантюркист аталып жүрген
Мағжанның ақындығын дәлелдеп, көлемі кішігірім бір кітаптай мақала жазуға
итермелеген бір-ақ себеп бар. Ол – ар-ожданға деген адалдық.
Ар-ождан өлшемінен аттап кете алмаған Жүсіпбек Аймауытов Мағжанның
ақындығын қорғау үшін барын салды. Сол үшін ол да Мағжандармен бірге, тіпті
одан бұрын атылып кетті. Әдебиет ар-ожданын жоғалтса, ұлттың күні қараң,
келешегі көмескі болатынын Аймауытов жақсы түсінді, – деп жазады белгілі
әдебиет сыншысы Амангелді Кеңшілікұлы [16,69б.].
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы
да. желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Қай
шығармасында да Мағжан осы екі ұғымды бірлікте алып жырлайды. Бір өлеңінде
анасына, жарына, жалпы адамға деген махаббатын туған жерге қатысты
сезімімен ұштастырып жатса, енді бір жырларында сол табиғаттың асыл жемісі
– адамды бәрінен жоғары кояды. Бұған дәлел – Сен сұлу өлеңі. Өлеңде
сұлулықтың көркіне көз тоймай, айналасына таңырқай көз салған ақынның
бейнесі бар. Ол айрықша тебіреніс үстінде. Оның көңіліне қуаныш, мақтаныш
сезімін ұялататын кең даланы гүлге ораған көктемнің арайлы күні, күміс
табақтай көкте жүзген сұлу Ай, жібектей есіп, жанды жадыратар Жел, асқар
тау, көлде жүзген аққулар, көк аспанда нұрын шашып тұрған Күн. Ақын осы
көріністің тамаша картинасын жасайды. Табиғаттың әр құбылысынан, туған
жердің әр тынысынан сұлулықтың тамаша белгілерін көреді.
Жыр дүлдүлі Мағжан Жұмабаев поэзиясының эмоционалды-экспрессивтік
әсерлілігін одан әрі еселендіре түсу үшін сипаттау, көріктеу, айшықтау,
түйдектеу тәрізді әдіс-тәсілдерді шебер қолданады. Өлендерінде Алаш, күн,
от, ой, у, дерт, жел, өмір, өлім, жан т.б, сөз-символдар жиі кездеседі.
Алаш сөзі ақын өлеңдерінде мейлінше жиі жұмсалады. Елін жан-тәнімен
сүйіп, өз ұлтының мүддесін қарақан басының қамынан биік қоюдан жаңылған
жоқ. Әйтпесе, тар қапаста жатып:
... Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған артық ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсем де алаш өлмес, көркейер
Істей берсін қолдарынан келгенін... [16,78б.] –
деп жазар ма еді?! Бұл нағыз патриотизмнің шынайы үлгісі.
Ақын шығармасында кездесетін Жел бейнесі, бірде рахат тыныштықтың,
бірде тағдырдың символы, енді бірде желсөз, өсек-аяң, сыбыс, хабаршы
мағынасында да жұмсалады. Мағжан Жел деген өлеңінде желді мазасыз, дамыл
алмай жүгіріп жүрген тентек бала кейпінде кескіндеген. Сөйтіп, желді жанды
бейне секілді етіп алады да ерні өтірік қыбырлап, сыр айтқан боп сыбырлап,
кейде аң боп өкіред, біреу бетін жапса егер, Әдейі бетке түкіред,
жымиып, күліп өтеді, деп сипаттайды. Тар қапаста жатқан кезінде
Сарыарқадан ел аманатын, сағынышын жеткізген табиғат еркесі – Желдің
зарығуы, ызалануы, қажып жылауы соншалықты нанымды суреттеледі. Мысалы:
Терезеден үйге кірмек болады,
Аманатты қолдан бермек болады.
Жол бермеген қатты қара темірді.
Ызаланып, зуылдап кеп ұрады.
Үй сілкініп. Құлағандай болады,
Жіберші! – деп сұрағандай болады.
Қуат кеміп, қажыған соң, жүйрік жел
Өксіп-өксіп жылағандай болады.
Дене күйіп, желге құлақ саламын,
Жанып жүрек, көзіме жас аламын.
Жібермейді қара темір қайырымсыз
Еркін дала, Сарыарқамның сәлемін, [9,218б.] – деп күйінеді.
Жалынды ақынның поэзиясында От сөзінің де символикалық мәнге ие
болғаны анық. Ежелгі түркі жұртының киелі тотемі саналатын от ұғымы
Мағжанның От деп аталатын өлеңінде негізгі ойды білдіріп, өзінің ішкі
болмысын, рухын танытқандай. Мысалы:
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын жанамын,
Күнге ғана бағынам
Өзім – күнмін, өзім – от,
Сөзім, қысық көзім де – от,
Оттан басқа Тәңірі жоқ, [9,217б.] – деп
жалындаған. Сөзден сурет салып, жан бітірген Мағжанның кез келген өлеңін
алсақ та, әсем әрленген, шебер кестеленген бейнелі сөздерді кездестіреміз.
Мағжан Абайдан кейінгі қазақ әдеби тілін дамытушы, көріктендіруші
суреткер. Сәбит Мұқанов: Мағжан, әрине, қазақтың күшті ақындарының бірі
болып саналады. Қазақтың тілін байыту ретінде, әдебиетіне жаңа түрлер
енгізу ретінде Мағжанның еңбегі көп. Абайдан кейінгі тіл өнегесінде
Мағжаннан асқан ақын қазақта жоқ, [16,321б.] – деп, ұлы ақынның даралығын
ерекше атап кеткен болатын.
Мағжан Жұмабаевтың фольклордағы қара күш иелерін өлеңдерінде символ
ретінде пайдалануында өзіндік әдісі бар. Мағжан шығармаларындағы қара күш
иелері қазақ ұғымына жақын, қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz