Мазасыздану факторлары
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3
1 Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 4
Белгілеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2 Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 тарау Мазасыздануының ғылыми - теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Мазасыздану мен қорқыныштың психологиялық-педагогикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2 Жасөспірімдердің психологиялық дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... .. 17
1.3 Жастардың бойында мазасызданудың пайда болу себептері және
негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.4 Мазасыздану кері эмоциясының жасөспірімдер физиологиясына әсері... 29
2 тарау Оқу орнындағы мазасыздануды бәсеңдетуге бағытталған зерттеу
жұмыстардың ұйымдастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.1 Зерттеу әдістерін таңдау мен сараптаудың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.2 Оқу орнындағы мазасызданудың
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 47
2.3 Жас балаларда болатын мазасыздануды төмендетуге бағытталған түзету
жұмыстарын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
2.4 Мазасыздану мөлшерін төмендету бойынша істелген түзету
жұмыстарының нәтижелерін
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... . 70
Н о р м а т и в т і к с і л т е м е л е р.
Бұл дипломдық жұмыста келесі
стандарттарға, тұжырымдамаларға, бағдарламаларға сілтеме жасалған.
[1]
Қазақстан Республикасының білім беру заңы. 27 шілде, 2007 жыл.
[2] Назарбаев Н. Ә. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз. Егемен
Қазақстан, 29 қаңтар, 2011 жыл, 1- бет.
[3] Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011- 2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы.
[4] Қазақстан Республикасының Бала құқығын қорғау
конвенциясы.
А н ы қ т а м а л а р
Жасөспірім- 15-16 жас аралығындағы ержеткен
бала. Мазасыздану- қатты қобалжу, қорқыныш пен
үрей болған жағдайда адамда пайда болатын қасиет.
Жеке
тұлға- өз бетінше әрекет етіп, бір іспен айналысып,өмір тәжірибесі бар,
білімі мен дағдысы, икемі, дүние танымы, сенім- мұраты, талғам бағыт-
бағдары, өз іс- әрекетіне жауап беретін адам.
Сезім- сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес
келу- келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестердің
түрі.
Эмоция- адамның органикалық қажетпен байланысып жатқан сезімнің қарапайым
түрі (қуану, шешу, келу т.б.)
Стресс- адамда өте қиын және жағымсыз, төтенше жағдайда
пайда болатын күй.
Қорқу- адамның енжар, қораш эмоцияларының бірі.
Аффект- адамның жүйке- жуйесінің ерекше қозуынан туындайтын күшті
эмоция.
Социометрия- шағын
топтағы тұлғааралық қатынастардың ерекшелігін зерттеу әдісі.
Психологиялық түзету- тұлғаның кейбір келеңсіз сапалары мен
көріністерін түзетуге бағытталған, психолог жүргізетін жүйелі іс- әрекеттер
мен операциялар жиынтығы.
Б е л г і л е у л е р м е н қ ы с қ а р т у
л а р
П. В Симонов құрған формуласы. Э =
F(П, (Ин-Ис, ...), Мұндағы Э — эмоция, оның күші мен сапасы; F— өзекті
қажеттіліктің спецификасы мен ауқымы, (Ин — Ис) — аталған қажеттілікті
табиғи және өмірлік тәжірибелер арқылы іске асырудың нақты мүмкіндігі ;
Ин— осы мезеттегі қажеттілікті өтеуге арналған зат туралы ақпарат; Ис —
адамның уақыттың осы сәтіндегі жағдайы туралы ақпарат)
ЖОО- Жоғарғы оқу орындары.
М және Д әдістемесі- мазасыздану және депрессия.
КВН - клуб веселых и находчивых.
ҚР- Қазақстан Республикасы.
К і р і с п е
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі кездегі білім берудің
негізгі міндеттерінің бірі - өздігінен кең көлемдегі кәсіби міндеттерді
шешуге қабілетті, сонымен қатар шығармашылық қабілеттері және зерттеушілік
икемділіктері мен қабілеттері жоғары, үнемі өздерін жетілдіруге ұмтылатын,
психологиялық тұрғыдан қалыптасқан білікті маман дайындау екені даусыз[1].
Соңғы он жыл ішінде жүргізілген педагогикалық-психологиялық зерттеу
нәтижелері біздің еліміздегі жастардың жеке психологиялық және кәсіби
сипаттамаларында жағымсыз тенденциялардың өсіп отырғандығын көрсетеді. Бұл
құбылыстың бір себебі - тұтас жеке тұлғаның дамуындағы кәсіби, әлеуметтік
және жеке тұлғалық процестердің күрделі диалектикалық өзара байланыстары
бола тұра, олардың үнемі қатар немесе өзінше жеке, оқшау қарастырылуы болып
табылады.
Жоғары оқу орнындағы студенттердің кәсіби және тұлғалық жағынан
дамуын оқыту процесі психологиялық тұрғыда ұйымдастыру арқылы, яғни сапалы
оқыту үшін тұтас жүйе болып табылатын әлеуметтік-психологиялық жағдай
құруға жоғары мектептің өзара әрекеттестік жағдаяттарында әрбір
қатысушысын мамандандыруға және жеке тұлғалық, психологиялық жағынан
дамытуға бағыттау қажет.
Эмоция мен сезім – адамның айналадағы өмір шындығына және өз басына
деген өзіндік қарым-қатынасы. Олар іс-әрекет үстінде пайда болады және оны
жүзеге асыруына әсер етіп отыратын заттар мен құбылыстар дейтін болсақ,
қоғамның болашақ мүшесі, бүгінгі жасөспірімдердің бойында кездесетін кері
эмоциялардың өзі де сан алуан екендігін байқаймыз[2].
Эмоция туралы ұғымға анықтама беруге ежелгі грек ойшылдарының өзі
атасалысқанын байқауға болады. ХІХ ғасырда белгілі ағылшын биолог-ғалымы
Ч. Дарвин де ұмтылыс жасаған. Адамдар мен жауарлардың қимыл-әрекеттік жауап
қатуы негізінде эмоция туындайды дей келе ол эволюциялық даму ілімінің бір
маңызды тірегі ретінде эмоцияны қарастырған. Психолог-ғалымдар У. Джемс
және К. Лангенің көрсетуі бойынша эмоцияның әуестік, шаттану, ашу-ыза,
қорқыныш, қобалжу түрлері ең бастысы болып табылады. Джемстің ойынша,
кейбір физикалық күйлер әр- түрлі эмоцияларға тәуелді бола алады. Мысалы:
қорқу, мазасыздану, қызығу [7].
Ресейлік физиолог П.В.Симонов эмоциялардың сипаты мен құрамына
зерттеу жасай келе өзіндік формула қорытып шығарған болатын:
Э = F(П, (Ин-Ис, ...), Мұндағы Э — эмоция, оның күші мен сапасы; F— өзекті
қажеттіліктің спецификасы мен ауқымы, (Ин — Ис) — аталған қажеттілікті
табиғи және өмірлік тәжірибелер арқылы іске асырудың нақты мүмкіндігі ;
Ин— осы мезеттегі қажеттілікті өтеуге арналған зат туралы ақпарат; Ис —
адамның уақыттың осы сәтіндегі жағдайы туралы ақпарат) [3].
Эмоциялардың ішінде жоғарыда айтып кеткендей, ең көбірек ұшырасатыны-
студенттердің өзіне деген сенімсіздігінен туындайтын мазасыздану болып
табылады. Мазасыздану сезімі көбінесе, адамды өмірлік сыбағасынан құр
қалдыруға негіз болатын эмоциялардың бірі. Іштей жанын жеу, өзін өзі
қомсыну, өзінен билігі мен ақыл ойы, күші басым адамдар алдында қысылу,
қымтырылу т.б. жағдайдардың барлығы осы мазасыздануға байланысты. Қазақ
халқы бұл жағдайды мысы басылу деп атайды. Сондықтан диплом жұмысымыздың
тақырыбын мазасыздануға байланысты: Жасөспірімдердің мазасыздануын
төмендетуге бағытталған психологиялық түзету жұмыстарын ұйымдастыру
жолдары деп алдық.
Мазасыздану күйі туралы көптеген писхолог-педагогтар оны күрделі мәселе
ретінде қарастырып, оңтайлы шешімін табу жолында еңбектенген. Мазасыздануды
жеңу жөнідегі алғашқы мағлұматтар көне грек ойшылы Демосфеннің іс-
әрекетінде көрініс табады. Көптің алдында өз ойын айтудан қорғалаған ұлы
оратор теңіз шуылына қарсы тұрып жаттыққан, бойындағы жағымсыз қимылдардан
арылу үшін иығына қылыш қойып сөйлеген.
ХХ ғасырдың ұлы психологы Зигмунд Фрейдтің, атақты орыс физиологы
Сеченовтің тәжірибелік зерттеу еңбектерінде қарастырылған. Қазақстанның
психолог ғалымдары арасында С. Бап баба, Қ. Жарықбаев С.Піралиев, С.
Елеусізова қатарлы ғалымдардың ой-пікірлері білдіргендігін білеміз
[4.2.5.6]
Бұл мәселенің күрделілігі мыналармен анықталады.
Жалпы мектеп тәжірибесінде де жиі ұшырасатын мазасыздану эмоциясына
ұстаздар қалай қарайды десек, мазасыздану белгілері бар оқушылар ата-
аналар мен оқытушылар үшін қолайлы болып саналады, өйткені олар сабаққа
үнемі дайындалады, педагогтардың барлық талаптарын орындауға ұмтылады.
Мұндай жастар оқыту үрдісі барысында мінез-құлық ережелерін бұзбайды.
Мазасызданудың айқын көрсетілген жас ерекшелік спецификасы бар, оның
бастауында, мазмұнында, қорғанысында және компенсация формаларында
көрінеді. Әрбір жас ерекшелік кезеңдері үшін, көптеген жастарда жоғарғы
сатыдағы мазасыздану белгілерін тудыратын іс-әрекет объектілері мен
белгіленген орталары болады. Бұл мазасызданудың жоғары шыңдары мағыналы
социогенді сұраныстарының белгілері болып табылады. Мазасызданудың жоғары
шыңдары жасөспірім қыздар мен бозбалаларда үрей мен қайғы тудырады.
Мазасыздану оқудағы іс-әрекетке ғана емес, өзіндік құрылымдарға да кері
әсер етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: колледждерде оқитын студенттердің, яғни 15-
17 жас шамасындағы жасөспірімдердің мазасыздануын төмендетуге бағытталған
психологиялық түзетулер жұмысының ұйымдастыру жолдарын, себептерін анықтау,
ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарастырылып отырған мәселенің қайнар көзінің теориясын жүйелеу және
сараптау жұмыстарын жүргізу;
2. Жасөспірімдер бойында мазасызданудың ерекшеліктері мен себептерін
анықтау;
3. Мазасызданудың кері эмоцияның жасөспірімдер физиологиясына әсерін
айқындау;
4. Оқу орындарындағы мазасыздануды бәсендетуге бағытталған коррекциялық
жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеудің объектісі: Жасөспірімдерде кездесетін мазасызданудың
көрінуі.
Зерттеу пәні: Жасөспірім баллардың арасында кездесетін кері
эмоциялардың әсері, солардың бірі мазасызданудың психологиялық түзету
жұмыстарын ұйымдастыру жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер де студенттерде болатын мазасыздануды
төмендетуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған түзетушілік-дамытушылық
сабақтарды түрлі психологиялық тәсілдерді қолданып жүргізетін болсақ, онда
оны студенттерді психологиялық тұрғыда шыңдау үшін куратор, тәрбиешілерге
әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынуға болар еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:
Матеариалистік диалектиканың теориясы мен тәжірибе арасындағы
байланыстар туралы қағидалар: философия, педагогика, психология
ғылымдарының жеке адамды дамыту туралы ілімдері, таным процестерінің
педагогикалық психологиялық негіздерінің дамуы мен қалыптасу жолдары туралы
тұжырымдамалар. Бала құқығын қорғау конвенциясы, Қ. Р- ның Білім туралы
заңы, Қ. Р- ның Конституциясы, Қ. Р- ның білім беру мекемелерінде тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы, Қ. Р- сы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу
жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы, Қ. Р- сы мектеп оқушыларына патриоттық
тәрбие беруің тұжырымамасы басшылыққа алынды.
Ғылыми жаналығы және практикалық маңыздылығы :
1. Психологиялық және педагогикалық әдебиеттердегі жасөспірімдер
мазасыздануының теориялық негіздері айқындалып, қазіргі зерттеу жайына
талдау жасалды.
2. Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері анықталып, және оның
пайда болу себептері айқындалды.
3. Мазасыздану кері эмоциясының жасөспірімдердің физиологиясына әсерін
түрлі психодиагностикалық зерттеу жұмыстары арқылы нақтыланды.
4. Оқу орындардағы мазасыздануды бәсендетуге бағытталған коррекциялық
жаттығулардың ұйымдастыру жолдары көрсетілді.
Берілген жұмыстың әдістеменің негізі психологиялық ғылымның негізгі
принциптері: жүйелі детерменизм принципі, тұлғаның дамуы әлеуметтік
жағдайлар мен психологиялық заңдылықтарға байланысты. Бұл мәселелердің
негізі А.С.Выготскийдің еңбектерінде кездеседі [8]. Сонымен қатар,
К.Изордтың концепциясы (сезім дифференциясының теориясы); психоаналитикалық
теория (З.Фрейд, К.Хорни); Ч.Д.Спилберг теориясы т.б.
Берілген гипотезаны дәлелдеу үшін мынандай зерттеу әдістерін
пайдаландық:
1. Зерттеу мәселелері бойынша психологиялық және педагогикалық
қорытынды мен сараптама жасау. Бұл жұмысты психологиялық ғылым қағидаларын,
әсіресе дамытушы және жүйелеуші қағида мен категориялық аппараттарды
қолдану арқылы іске асырады.
2. Балалардағы мазасыздану күйінің диагностикасы колледждегі
мазасыздануға арналған Филипстің социометрия тестісі.
3. Педогогикалық ұйым мен оқушылармен жүргізілетін түзету дамытушылық
сабақтары.
4. CMAS шкаласы.
5. Оқу орындарында мазасыздануға арналған тесті.
6. М және Д (мазасыздану және депрессия) әдістемесі.
7. Мазасыздану мен депрессияны анықтауға Голбде ұсынған шкаласы.
9. Мазасыздануды анықтау үшін Г. П Лаврентьева және
Т. М Титоренконың сұрақнамасы.
10. Социометрия.
Эмпирикалық мәліметтердің сандық және сапалық сараптамалары
нәтижелердің графикалық ұсыныстары эксперименттік мәліметтерді өңдеудің
математикалық әдісі. Пирсонның түзету коэффиценті және Стюденттік t-
критериилері.
Қарастырылған ғылыми проблеманың қазіргі кездегі бағалануы: Қазіргі
кездегі мектептерде балаларға психикалық ауртпашылық артып жатыр. Өйткені
білім беру бағдарламасы жаңартылып күрделенуде. Балаға білім беру мазмұнын
игеру қиын. Мұғалімдер оқушылардың білім деңгейіне көп көңіл бөліп, ал
психикалық жағдайлары екінші жоспарда. Соның ішінде мазасыздану да бар.
Баланың психикалық ерекшеліктеріне назар аудармау, оны білімдендіру және
тәрбиелеу барысында кейбір жағымсыз жағдайларға әкелуі мүмкін. Сондықтан
баланың психикалық жағдайына, сондай- ақ мазасыздануына көбірек көңіл
бөлінуі тиіс.
Жұмыстың тәрбиелік мағынасы, қарастырылып отырған теориялық бастамаларды
жүйелеуге ынтаның жасалуымен байланысты. Колледж оқушыларында топ
құрбылары арасындағы статустық орынмен мазасыздану, қанағаттанбау
арасындағы тәуелділік орнатылды. Психолог ретінде жұмыс істеу барысы
мынаны көрсетеді: берілген мәселе бойынша жұмыс істеуге болады және істеу
де өте маңызды.
Зерттеу базасы.
Ақмола облысы, Көкшетау қаласының Бурабай коледж мекемесі.
Жұмыстың құрлысы мен мөлшері – дипломдық жұмыс кіріспе, 2 негізгі
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. 1 негізгі бөлімінде мазасыздану феноменнің
теориялық құрылымы көрсетілген, мазасыздану мәселелеріне отандық және шет
елдік психологиялық тұрғыда зерттелуі, колледждегі мазасыздану мәселелері
қарастырылады. Колледждегі психологтың спецификалық іс әрекеті ашылады. 2
бөлімінде жүргізілген эксперименттік зерттеулер суреттеледі, зерттеу 3
бөлімнен тұрады, констактік, құрылымдық және қорытынды. Бұл бөлімде колледж
студенттерінде болатын мазасыздануды зерттеу нәтижелері көрсетілген.
Сонымен қатар түзету дамытушылық жұмыстың мазмұны мен нәтижелері
айқындалған. Қорытындысында жүргізілген зерттеулердің нәтижелердің
қорытындылары көрсетілген.
1. Мазасыздануының ғылыми - теориялық негіздері
1.1 Мазасыздану мен қорқыныштың психологиялық- педагогикалық
талдау
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану туралы көптеген анықтамаларды
кездестіруге болады, дегенмен зерттеулердің көбісі оны дифферентті түрде
қарау қажет деген бір бағытты ұстанған.
А.М.Прихожанның айтуынша, мазасыздану – бұл төніп тұрған қауіпті сезу,
ауруды тосу мен байланысқан жайсыз күйді бастан кешіру [9].
Мазасыздануды екі бағытта қарастырады: эмоциялық күй, тұрақты қасиет;
тұлғалық пен темперамент қылықтары.
Р.С.Немовтың анықтамасы бойынша: мазасыздану – қатты қобалжу, қорқыныш
пен үрей болған жағдайда бұл күнделікті немесе жағдайға байланысты адамда
пайда болатын қасиет [10].
А.В.Петровский бойынша, қобалжу – жеке тұлғаның қорқынышты бастан
кешуге бейімделуі, мазасыздану әдетте жүйке-жүйелік психикалық және ауыр
соматикалық аурулары бар дені сау адамдарда психикалық жарақат сандарынан
пайда болды [11].
Мазасызданудың қазіргі заманғы сыртқы орта жағдайларымен байланысқан
әртүрлі ситуациялық қобалжу жеке тұлғаның тұрақты қасиеті болып саналатын
мәселелер.
Г.Г.Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е.Шотт өз кезегінде, мазасыздану - көп
мағыналы, психологиялық терминмен әрбір адамның тұрақты қасиеті, жеке
тұлғалардың мөлшерленген уақыт ішіндегі анықталған жағдайын суреттеу деп
санайды. Ресейлік психологтардың есептеуінше, жасөспірімдердің өзін-өзі
орынсыз бағалауы, тәрбие нашарлығының нәтижесі; үлкендердің жасөспірім
жетістігін асыра бағалауы, асыра мақтауы.
Сұраныстың қанағатсыз қалуына байланысты жасөспірімде қорғаныс
механизмі пайда болады. Санасына тек жұмысында табысты болуды ойлап,
қомсыну, ұялу, өзіне деген сенімсіздік пен өзін-өзі сыйламау сезімі пайда
болады. Ол өзіндегі келеңсіз жағдайды басқалардың да бойынан көргісі
келеді.
Мысалы, ата-анасынан, ұстаздарынан, бөлмелесінен, курстасынан,
достарынан. Тіпті келеңсіз жағдайдың өзіне ғана байланысты екенін оның
кемшіліктерін айтқан адамдармен мойындағысы келмей, қақтығысып қалады,
ашушаңдық, тітіркену танытады.
М.З.Неймарк бұны адекваттық емес аффект деп атаған, яғни өз
әлсіздігінен өзін қорғауға эмоциялық ұмтылу сенімсіздікті қандай болсын
жолмен санаға енгізбеу, шындықтан қашу, барлығына ашулану, не нәрседен
болсын тітіркену деген сөз. Бұл жағдай созылмалы болуы мүмкін және айлар
бойы, жылдар бойы сақталады. Қатты сұраныс пен өзін-өзі бағалау студентке
өзгелердің бар назары тек өздерінде болатындай жағдайға әкеп соғады. Бұл
жағдай жасөспірім бойында мазасыздану белгілерін тудырады. Бұл көбінесе,
мектеп қабырғасында жүрген кезінде, яғни балалық шағында қатал отбасында
тәрбиеленген жасөспірімдерге тән [13].
Бастапқыдағы мазасыздану негізделген қарым-қатынас жасөспірім үшін
нақты қиындықтар туғызады, бірақ жасөспірімдегі өзіне, аз
мүмкіншіліктеріне, басқа адамдарға адекватты емес қатынастың қалыптасуы
оның әлемге деген қатынасының тұрақты бір адекватты емес жеке тұлғалық
ерекшеліктеріне айналады. Сол кезде сенімсіздік, күдіктенушілік сияқты
ерекшеліктердің кері әсерінің күші соншалықты, нақты қорқыныш үлкен бір
мазасыздануға айналады, бұл кезде жасөспірім әр жағдайдан да келеңсіздік
күтеді, ал бұл өз кезінде оған кері әсерін тигізбей қоймайды.
Т.В.Драгунова, Л.С.Славина, Е.С.Макслок, М.З.Неймарк қатарлы
психологтар аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі жасайды,
сондықтан аффекті жеңу өте маңызды деп санаған.
Бұл авторлардың еңбектерінде, адекватты емес аффекті жеңу өте қиын
екендігі көрсетілген. Ең басты міндет, ол жасөспірімнің сұранысы мен
мүмкіншілік үйлесімділігін нақты жағдайға келтіру, не жасөспірімді нақты
мүмкіншіліктерін өзін-өзі бағалау сатысына көтеру, не өзін-өзі бағалаудың
деңгейін кеміту болып табылмақ. Ең қолайлы жол – студенттің сабаққа деген
ынтасы мен зейінін арттыру, оның табысқа жете алатынына көзін жеткізіп,
ортасына бейімдеу болмақ.
Л.С.Славинаның аффектілік белгілері бар жасөспірімдерге арналған
зерттеулеріне қарағанда, олардағы күрделі эмоциялық жағдайлар адекватты
емес аффектімен байланысты.
Мазасыздану мәселелері басқа да аспектіге ие – ол психофизиологиялық
аспект.
Қорқыныш пен мазасыздықты зерттеудегі екінші бағыт-тұлғаның
физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен байланысты.
Авторлардың көбісі, мазасыздануды күшті психикалық әсер “стресстің” бір
бөлігі ретінде қарастырады. В.В.Суварова лабораториялық жағдайда алынған
стресті зерттеді. Оның анықтауынша, стресс – адамда өте қиын және жағымсыз,
төтенше жағдайда пайда болатын күй.
В.С.Мерлиннің анықтамасы бойынша стресс “шектен тыс қиын жағдайда”
пайда болатын психологиялық күй [12].
Стресс түсінігін талқылаудың әр алуандылығына қарамастан, барлық
авторлар ойы бір жерден шығады, стресс өте қиын жағдайда жүйке жүйесіне
шектен тыс күш салу, стресс пен мазасыздануды тең деп қарастыруға болмайды,
өйткені стресс нақты қиындықтармен жүреді, ал мазасыздану өз алдына
қиындықтар болмаған жағдайда да бола береді.
Әсер ету күші жағына келсек те стресс пен мазасыздану әртүрлі. Егер
стресс – жүйке жүйесіне шектен тыс күш түсіру болса, мазасыздану үшін
күштің қуаттылығы тән емес. Мазасызданудың стресс жағдайымен байланыстылығы
- тек келеңсіздік пен қауіпті күтудің бір екендігінде. Сондықтан қорқыныш
тура стресс жағдайында ғана емес, оның алдында да пайда бола алады. Бірақ
қорқыныш әртүрлі болуы мүмкін, ол субъектің келеңсіздікті кімнен күтуіне
тәуелді: өзін болсын, объективтік жағдай немесе басқа адамдардан болсын
күтеді.
Маңыздысы: біріншіден, авторлардың пайымдауынша фрустрация кезінде де
субъектіде сенімсіздік, үрей келеңсіздік қорқыныш белгілері бар эмоциялық
ауыр жағдай байқалады.
Бірақ бұл қорқынышқа негізделген, нақты қиындықтармен байланысты болып
келеді.
И.В.Имедадзе қорқыныш жағдайын фрустрацияны сезінумен тікелей
байланыстырады. Оның ойынша, жағдай антиципацияның әсерімен мазасыздану
пайда болады. Осылайша, стресс және фрустрация өздеріне мазасыздануды қоса
алады.
Мазасыздануға бейімділікті түсіндірудің физиологиялық ерекшеліктерін
түсіндірудегі жүйке жүйесінің қасиеттерін біз Ресей психологтарының
еңбектерінен таба аламыз. И.П.Павловтың лабораториясында зерттеулер жасау
барысында мынадай қағида пайда болды: жүйелік шаршау ең алдымен әлсіз
тұлғаларда, одан кейін қозу қабілеті жоғары тұлғаларда, ал ең аз мөлшерде
қатты теңдестірілген мінезді тұлғаларда кездеседі [14].
Б.М.Тепловтың ұсыныстарында да жүйке жүйесі мазасызданумен байланысты
делінген.
В.С.Мерлин мазасызданудың симптомдық кешенді сұрақтарын зерттеді.
В.В.Белоус қобалжуды екі жолмен – физиоло0гиялық және психологиялық
жолмен қарастырды. Осы айтылған жағдайлардан мынадай қорытынды жасауға
болады, яғни кері әсерлі мінез-құлыққа мыналар жатады: эмоциялық күйзеліс,
тынышсыздық, сенімсіздік. Бұлар мазасызданудың басты белгілері болып
саналады.
Мазасыздану түсінігі психологияға психоаналитиктер мен психологтардың
көмегімен енді. Шетелдің көптеген өкілдерінің бағыттары, оның ішінде
психоанализде мазасыздануды тұлғаның айқындалған қасиеті ретінде
қарастырды. Психоанализдің негізін қалаушы Зигмунд Фрейдтің пайымдауынша,
адам туа пайда болған бірнеше қиындықтарға ие – адамның мінез-құлқының
қозғаушы күші болып табылатын, оның жай-күйін түйсік анықтайды. З.Фрейд
адамның биологиялық құштарлығы әлеуметтік тыйымдармен соқтығысатын болса,
жүйке тозады және мазасыздану пайда болады. Адам өскен сайын бастапқы
түйсік өзгеріске ұшырай бастайды. Бірақта түйсіктің жаңа формалары
өркениеттің тыйымдарымен соқтығысады, адамға өз құштарлықтарын тығып
ұстауға тура келеді. Жеке тұлғаның психикалық өмірі ол туғанда басталады
және өмір бойы жалғасады. Бұл жағдайдан шығудың жалғыз жолы – Фрейдтің
ойынша “либидиоздық энергияның” сублимациясы, яғни, энергияны басқа да
өмірлік мақсаттарда пайдалану: өндірістік және шығармашылық. Сәтті
сублимация адамды мазасызданудан босатады деп есептейді [15].
Олқылық сезімі дене әлсіздігін субъективті түрде сезгенде және ағзадағы
қандай да бір жетіспеушіліктер кезінде, әртүрлі қарым-қатынасқа кедергі
жасайтын кейбір психикалық қасиеттер мен өзіндік сапалар жетпегенде пайда
болуы мүмкін. Қарым-қатынас кезіндегі сұраныс – сол уақытта топтағы
сұраныстарға ие болу. Олқылық сезімі бойынша, бір нәрсені істей алмау
адамға белгілі бір азаптануға әкеледі, сосын адам ол іштей азаптан не
компенсация, не компитуляция жолымен бас тартуға тырысады. Алғашқы жағдайда
тұлға барлық энергиясын өзінің олқылық жағдайын жеңуге жұмсайды. Ал өз
қиындықтарын түсінбеген және энергияны тек өзіне бағыттаған адамдар жапа
шегеді.
Басымдылыққа жету үшін, тұлға өмір тәсіліне өмір сызықтары мен мінез-
құлықты ендіреді. Адамның олқылық сезімі тіпті бала кезінен пайда болады. 4-
5 жасқа қарай балада бақытсыздық, қанағатсыздық, олқылық сияқты сезімдер
пайда бола бастайды. Бұның бәрі келешектегі ересек адамның жеңіліске әкеп
соғуына ұшыратады.
Мазасыздану мәселелері неофрейдистердің басты зерттеу пәніне айнала
бастады. Ең алдымен бұл мәселені қарастырған К.Хорни.
К.Хорнидің теориясы бойынша қобалжу мен мазасызданудың басты қайнар
көзі биологиялық құштарлық және әлеуметтік пайымдардың түйісуінде емес,
адамдардың қате қарым - қатынас жасауында екен.
Хорнидің ойынша осы қанағатшылдықтың көмегімен адам мазасызданудан
арылуға тырысады, бірақ жүйкелік сұраныстар тойымсыз, оларды қанағаттандыру
мүмкін емес, мазасызданудан арылудың жолы жоқ.
К.Хорни көп жағдайда С.Салливенмен де келіседі. Ол тұлғааралық теория
құрушы ретінде танымал ғалым екендігі белгілі. Тұлғааралық жағдайларда
тұлға басқа адамдардан шеткері қалмауы керек. Болса ең алғаш туындаған
сәтінен бастап басқа адамдармен эмоциялық қарым-қатынасқа түседі, әрине, ең
бірінші анасымен. Баланың әрі қарай өсіп-дамуы тұлғааралық қатынастарға
байланысты. С.Салливеннің ойынша, адамда бастапқы тынымсыздық, қорқыныш
бар. Бұлар тұлғааралық қатынастың басты нәрі болып табылады [16].
С.Салливен ағзаны күштің энергетикалық жүйесі ретінде қарастырады, онда
белгілі бір шекаралар арасында жүреді-тыныштану жағдайы, босаңсу (эйфория)
және күштің ең жоғары кезеңі бар. Күш тудырудың қайнар көзі - ағзаның
сұранысы мен мазасыздануы болып табылады.
К.Хорни сияқты С.Салливен де мазасыздануды тек тұлға қасиеттерінің бірі
ретінде ғана емес, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де қарастырады.
Ерте жаста мардымсыз әлеуметтік ортаның әсер етуі нәтижесінде пайда болған
мазасыздану енді ылғи да өзгеріссіз түрде, адамның бүкіл ғұмырында көрініс
таба береді.
Тынышсыздықтан құтылу сезімі тұлғаның орталық сұранысы болып қала
береді және оның мінез-құлқын анықтаушы күші болады.
Адам өзінің қорқыныштары мен мазасыздануларынан құтылу жолы ретінде
әртүрлі динамизмдер өндіре бастайды.
Э.Фромның мазасыздануға деген көзқарасы басқаша. Ол мазасызданудың
қоғамдық құрылымға байланысты екендігін айтады. Мысалы, ортағасырлық
Еуропа қоғамында, оның өндірістік тәсілдер, әлеуметтік құрылымдарға
байланысты, адамдар бостандықта болған жоқ, бірақ олар жалғыз және
басқалардан бөлініп қалған жоқ, өзін қауіпті орындамын деп сезген жоқ,
қорқыныш, мазасыздану деген сезімдерді бастан кешірмеді-дей келе, өйткені,
олар заттардан, табиғаттан, адамдардан жат қалған жоқ. Адамда табиғатпен,
оның алғашқы түйіндерімен дәнекерлік байланыс болды. дейді. Бұны Э.Фромм
“алғашқы қауымдастық кезеңіндегі табиғи әлеуметтік байланыстар” деп атады.
Қоғамның дамуымен алғашқы түйіндер үзіледі, бостандығы бар тұлға пайда
болады, бұл тұлға адамдардан да, табиғаттан да қол үзеді. Нәтижесінде
адамда күшсіздіктің, сенімсіздіктің, күдіктіліктің, жалғыздықтың,
мазасызданудың терең сезімдері пайда бола бастайды. Негативті бостандық –
бостандықтың өзінен құтылуға тырысады. Ең қолайлы, ең жалғыз жол –
бостандықтан қашу, яғни өзінен-өзі қашу. Бәрін ұмытуға тырысу арқылы ол
мазасыздануды тұншықтырғысы келеді [17].
Э.Фромм, К.Хорни және С.Салливен мазасызданудан арылудың бірнеше
механизмін көрсетуге тырысқан.
Э.Фромның ойынша, бұл механизмдердің барлығы өзі өзінен қашуды есепке
алғанда, мазасыздануды тек көмкере алады, бірақ тұлғаны одан толығымен
арылта алмайды. Керісінше, шетте қалу, жапа шегу сезімі ұлғая береді, не
өзінің мені-нің жоғалуы ең ауыр жағдайға ұшыратады. Бостандықтан қашудың
психикалық механизмі иррационалды болып табылады. Э.Фроммның ойынша, олар
қоршаған ортаға әсер етуші күш болып табылмайды, сондықтан қайғы мен
мазасыздануды туғызатын себептерді шеттете алмайды.
Осылайша мынадай қорытындыға келуге болады: қорқыныш әсерінің негізінде
мазасыздану пайда болады, ал қорқыныш өз алдында ағзаның толыққандылығымен
байланыста туа пайда болатын әсер.
Авторлар қобалжу мен мазасыздану аралығындағы айырмашылықты айтады.
Олардың екеуі де баланың қорқыныш тудыратын қолайсыз жағдайлары болып
табылады.
Қобалжу мен мазасыздану – балада қорқыныш тудырушы (себептер) жағдайлар
болып табылады.
Қарастырылған теорияларды сараптау және жүйелеу арқылы мазасызданудың
бірнеше бастауын айтып кетуге болады.
1. Потенциалды денелік зияндылықтан пайда болған мазасыздану.
Мазасызданудың бұл түрі кейбір стимулдардың (денелік жетіспеушілік,
аурушаңдық, қауіп) бірігуі нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббаттан туындаған мазасыздану (ана махаббаты, қатарластарының
орны).
3. Мазасыздану жасөспірім бойында, тіпті балалық кезеңде, әдетте 4
жасында көрініс беретін өзін-өзі кінәлау сезімінен туады. Ал жасы үлкен
адамдардың кінәлау сезімін өзін-өзі төмендету, өзіне-өзі ашулану, өзін-өзі
бағаламау сияқты көріністермен көрсетеді.
4. Қоршаған ортамен толыққанды байланысқа түсе алмаудан пайда болатын
мазасыздану. Бұл, егер адам қоршаған ортаның мәселелерін шеше алмаған
жағдайда пайда болады. Мазасыздану толыққандылық сезімімен тығыз
байланысты.
5. Фрустрация – бұл армандаған тілегіне жету жолында кедергі тудыратын
уайым ретінде қарастырылады. Фрустрация арқылы туған жағдайлардың арасында
толық тәуелділік жоқ. Бұл жағдайлар мазасыздануға әкеп соғады (ата-ананың
сүйіспеншілігінен айрылу және т.б.).
6. Мазасыздану әр адамға тән. Мазасыздану мағынасыз болса да, мақсатқа
жетуге көптеген қиындықтар тудырады. Мазасыздану сезімі күшті болса ол
эмоционалды мертіктіргіш болып табылады және күйзеліске әкеп соғады.
Адамдардағы мазасызданумен міндетті түрде күресу керек. Осы мақсатта
әртүрлі қорғаныс механизмдері қолданылады.
7. Мазасызданудың туындауына жанұя жағдайы, жанұялық тәрбие ананың
рөлі, ана мен бала арасындағы қатынас әсер етеді.
М.С.Каган мазасыздануды басқа бір жағынан қарастырады. Оның ойынша,
мазасыздану – әрбір жеке тұлға үшін қорқынышқа деген туа пайда болған
жауап. Ал, екінші жағынан адам мазасыздануының кезеңдерін қоршаған ортамен
байланысқа түскен кезде адамдардың соқтығысқан жағдайлары әсерінен туған
мазасыздануға тәуелді етіп қарастырады.
Қорқыныш жағдайын мазасыздық пен мазасыздануды субъектінің қоршаған
орта жағдайларымен тең көрініс ретінде қарастырады. Бұл құбылыстар арасында
еш айырмашылық жоқ. Мазасыздану жас сәбиге де тән. Ол қатты дыбыстар
естігенде күтпеген жерде қозғалу және тірек қимылды жоғалту, сонымен қатар
қапылыста болған тітіркендіргіштерді бастан кешеді. Бұл әсерлерге ағза
дайын болмайды. Әйткенмен, сәбилерде көптеген стимулдарға деген сезімдер
болмайды, бұлар жас ұлғая келе пайда болып, мазасыздануды тудыруы мүмкін.
К.Роджерс эмоционалды көңіл-күйді басқаша қарастырады.
Ол тұлғаны адам дамуы дағдысының жемісі немесе мінез-құлық және сана
сияқты қоғамдық формаларды игеру нәтижесі ретінде қарастырады.
Қоршаған ортамен қарым-қатынас нәтижесінде жасөспірімде өзін-өзі
көрсету, өзін-өзі бағалау сияқты қасиеттер пайда болады. Бұл бағалау жеке
тұлғаның өзін-өзі көрсетуін тек қоршаған ортамен жанасқандағы дағдының
қалыптасу нәтижесі ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардан үлгі ретінде
алынған тұлғаның сол қасиетті өз бойына сіңіргенімен де сипатталады.
К.Роджерстің айтуынша, адам ең алдымен өзін ойлайды, бірақ бұл
шынайылық емес, ал егер адам өз дағдысын қоршаған орта тәжірибесінде
тексерсе, онда ол өзін шынайы түрде көрсете алады.
К.Роджерстің басқа дереккөздерінде сана-сезімнен төмен жататын
құбылысты көрсетеді, ал бұл құбылыстар жеке тұлғаға қауіп төндірсе,
мазасыздану белгілері байқалатын болады. Бұл вегативтік әсерді, жүрек
соғуды тудыруы мүмкін, ал бұлар өз алдына мазасызану, жайсыз сезімге әкеп
соғуы мүмкін. Бұл жағдайда адам мазасыздану себептерін бағалай алмайтын
жағдайға түседі. Бұл сәтте туған мазасыздану себепсіз болып көрінеді.
Тұлғаның негізгі кикілжіңі мен мазасқзданудың негізін К.Роджерс екі
жүйе – салалық мен санасыздықтың қарым-қатынасынан екендігін түсіндіреді.
Егер осы екі толық келісімде тұрса, адамның көңіл-күйі жақсарып, өзін-өзі
жақсы сезінеді, жаны тыныш болады. Ал, керісінше, екі жүйе арасындағы тепе-
теңдік бұзылса, адам уайымға салынады, мазасызданады, бойын қобалжу
билейді. Бұл эмоционалды жағдайдың алдын алудың ең басты шарты, адамның
өзін-өзі бағалауын жылдам қарастырып отыру, керек жерінде оны өзгерту қажет
болады.
Осылайша, Роджерстің теориясында кикілжіңнің мәселесі “биосоцио”
сызығынан тұлғаның өмір сүру процесінде, оның бұрынғы дағдысы мен қазіргі
дағдысының нәтижесінде құрылған өзі жайлы көріністердің сызығына ауысады
[18].
Осы берілген негізгі жұмыстарды сараптай отырып, шетел авторларының
мазасыздану жайлы түсінігін екі жолмен көрсетуге болады – олар біріншіден,
мазасыздануды адамға алғашқы сәттен бастап берілген қасиет ретінде, екінші
жағынан мазасыздануды адамның қоршаған ортаға деген дұшпандық көзқарасы
ретінде қарастырған. Бірақ та, мазасыздану түсінігін биологиялық және
әлеуметтік тұрғыдан бөліп қарауға болады деп ойласақ та, авторлардың
пікірін бұл ұстаным бойынша бөле алмаймыз. Көптеген авторларда бұл екі
пікір үнемі қосылып, араласып жүреді. Мәселен, К.Хорни немесе С.Салливен
мазасқздану алғашында берілген қасиетті негізгі мазасқздану ретінде
қарастырса да, олар оның әлеуметтік жағынан шығу тегін баса қарастырады.
Керісінше, Э.Фромм, басқа әлеуметтік позицияларды ұстанғанымен,
мазасыздануды табиғи әлеуметтік байланыстардың бұзылуының нәтижесі деп
санайды.
Табиғи әлеуметтік байланыстар дегеніміз не? Бұл – табиғи құбылыс,
яғни әлеуметтік емес. Ол құбылыс бойынша, мазасыздану әлеуметті жақтан
биологиялық жаққа ауытқудың нәтижесі ретінде қарастырылады. Бұны З.Фрейд те
қарастырады, бірақ табиғи әуестенулердің бұзылуы орнына, Фрейдтің ойынша,
табиғи байланыстардың бұзылуы жүреді.
Бұндай әлеуметтік және биологиялық араласулары жайлы түсінікті біз
басқа да авторлардан кездестіре аламыз. Барлық авторларда мазасызданудың
табиғатын түсіну айқындығы болмаса да, шексіз әр түрлі айырмашылықтардың
болуына қарамастан, барлық еңбектерде біржақтылық болып келе жатқандығы
байқалады: адекватты мазасыздану мен негізделген мазасыздану арасындағы
айырмашылықты ешқай автор айтпайды.
Осылайша, егер де мазасыздану немесе мазасыздану белгілі бір жағдайда,
уайым немесе тұлғаның тұрақты ерекшелігі ретінде қарастырылса, онда бұл
адекватты жағдай болады. Негізделген мазасыздануды уайымдаудың
негізделмеген уайымнан еш айырмашылығы жоқ. Субъективті түрде жағдайлар тең
дәрежеде. Дегенмен, объективті түрдегі айырмашылық өте зор.
Объективті түрде мазасыздануды уайымдау субъектідегі мазасыздану үшін –
шамаланған үйреншікті жағдай, адекватты әсер, әлемді дұрыс қабылдауды
растаушы адекватты әсер. Бұл жақсы әлеуметтенуде және тұлғаның дұрыс
қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Мазасыздануды уайымдаудың толық емес себептеріне негізделудегі әлемді
қабылдау адекватсыз, бұрмаланған түрде болатынын көрсетеді. Әлем деген
адекватты қарым-қатынас бұзылады. Бұл жағдайда мазасыздану жайлы әңгіме
адамның ерекше қасиетінің бірі ретінде болады.
1.2 Жасөспірімдердің психологиялық дамуының ерекшеліктері
Жасөспірім шақта білім алумен сәйкес келетін немесе мектептегі жоғарғы
жас шекаралары қазіргі уақытта 14-15 жастан 16-18 жаспен сәйкестендіріледі.
Бұл кезеңде ұлдарда, да қыздарда да физикалық және психофизиологиялық
ересектікке толықтай дерлік бейімделген әртүрлі даму түрлері болады. Бұл
мектепте, арнаулы оқу орындарында жүйелі түрде білім алу мүмкіндігін
тудырады. Ең алдымен, жүйке жүйесі мен мидің жұмысы толық дамиды.
Физиологтардың айтуынша, 7 жастан бастап жақсы жетілген ми қыртысы
кәмелетке толған кезеңде барынша толығады. Бірақ ми қыртысының реттеуші
қызметтерінің дұрыс, қалыпты жетілмегендігі осы берілген жасына тиесілі
мінез-құлқынан, іс-әрекетінен және эмоциялық өрісінің көрініс табуынан
байқалады. Төменгі сынып оқушылардың көңілі бірдеңеге оңай бөлінеді, ұзақ
бір іспен шұғылдана алмайды, тез ашуланғыш болып келетін болса, жоғары
сынып оқушылары мен осы жастағы студенттерге ол онша тән емес.
1. Қыздар мен ұл балалардың даму қарқындылығының айырмашылықтары
жасөспірімдерде де сақталады: қыздар, әдеттегідей, ұлдардан бұрын
дамиды. Осыған орай, кейбір авторлар, мынадай пікірге келеді: бір
партада әртүрлі жастағы балалар отырады. Негізінен алғанда, дегенмен,
бұл айырмашылық күнтізбелік жаста көрінбегенмен, ұл балалар қыздардан 1-
1,5 жас кіші көрінеді [19].
Мектептен кейінгі білім берудің алғашқы кезеңі баланың әлеуметтік
дамуын түп-тамырымен өзгертеді. Ол белгілі бір арнайы мақсатқа
бағытталған, яғни мамандыққа ұмтылған қоғамдық субъектіге айнала отырып,
қоғамның бағалауына лайық әлеуметтік маңызы бар міндеттерді орындау
борышына ие болады. Алғашқы курстарда оқу қызметі жетекші орын алады. Осы
жас ерекшелік кезеңде студент жасөспірімнің психикасында болып жатқан
әртүрлі өзгерістерге оқу қызметі жауап береді. Оқу қызметі аясында
психологиялық жаңа құрылым жиынтықталады. Бұл өз кезегінде, олардың
дамуында үлкен жетістіктерге жеткізуіне көмектеседі және келесі
жасерекшелік кезең, ересек маман иесі деңгейіне өту кезеңінде жақсы дамуды
қамтамасыз етуші іргетас болып табылады.
Жоғарыда айтылғанындай, арнайы оқу орнында қоршаған ортамен байланыстың
жаңа түрі қалыптасады. Үлкендердің беделі жайлап жоғалып,
- мінез-құлық пен іс-әрекет реттелуінің өндірістік даму мөлшерінің
жаңа сапасы;
- рефлексия, сараптама, іс-әрекеттің ішкі жоспары;
- шындыққа деген жаңа танымдық қатынастың дамуы;
- қатарластарының тобын бағдарлау [7];
Э.Эриксонның концепциясы бойынша 6-12 жаста баланы еңбекке толы өмірін
қалыптастыруға, икемділік пен дағдыларды игертуге, еңбексүйгіштікке
үйретуге тәрбиелеуге болады және ол жасөспірім шақта толығымен аяқталуы
тиіс.
Аса жоғары маңызы бар жаңадан құрылу және бұрынғыны дамыту процесі
психикалық дамудың барлық өрістерінде пайда болады: зиялылық, тұлғалық,
әлеуметтік қатынастар барынша қалыптасады. Бұл процестегі оқу іс-әрекетінің
рөлі мектептен қарағанда басқа сапалық деңгейге көшеді, яғни жасөспірім
өзінің болашақ мамандығына деген жауапкершілік пен кәсібилікке деген іштей
құлшынысын қалыптастыра бастайды.
Оқытушылар мен ата-аналар жасөспірімдерге ненің жақсы, ненің жаман
екендігін, нені істеп, нені істемеу керектігін өзінің жас ерекшелігін
ескере отырып үйретеді. Алайда, жасөспірімдердің тапсырмаларға деген,
тапсырманы берушіге деген көзқарасы балалық кезеңдегіден анағұрлым өзгеше
екендігін ескерген жөн болмақ. Көбінесе олар кері эмоциялар танытып
жататыны белгілі. Үлкендердің, ұстаздардың тапсырмасын бұлжытпай орындауға
бел буған жастардың арасынан осы тапсырманы орындай алмағандарды да көптеп
кездестіруге болады. Оған себеп мыналар болуы мүмкін: оның мән-мағынасын
түсінбеу, тапсырмаға деген алғашқыдағыдай қызығушылықты жоғалту немесе оны
уақытында орындауды ұмытып кету, немесе тапсырма беруші мен орындаушы
арасындағы белгілі, белгісіз конфликтілік жағдайлар. Жасөспірімге қандай
да бір тапсырма берілген кезде белгілі бір ереже қалпын сақтағанда бұндай
қиындықтар туындамайды [6].
Б.А.Коломинскийдің ойынша, егер жасөспірім өзінің жағымды қарым-
қатынасын орната білсе, онда ол қатарластарымен тығыз әлеуметтік қатынас
жасай алатынын, осы қатынасты ұзақ уақыт сақтай алатындығын, достарымен
сөйлесу оған әрі маңызды және қызықты екендігін көрсетеді. 15 және 17 жас
аралығында жасөспірімдер өзінің досы ретінде, өзіне көмек көрсететін,
қандай да бір өтінішін орындаудан бас тартпайтын, өзінің қызығушылықтары
сәйкес келетін, сырын бөлісетін адамдарды санайды. Нағыз достық пен
сүйіспеншіліктің қалыптасуы үшін мына қасиеттер маңызды орын алады:
мейірбандылық пен көңіл бөлушілік, дербестік, өзіне деген сенім және
шыншылдық. Өмірлік шынайылықты меңгеру барысында, жасөспірімде сыныпқа
деген қатынастың өзіндік жүйесі қалыптасады. Бұның негізін эмоционалдық
қатынастар құрайды.
Орыс және отандық психологтардың көптеген зерттеулерінде, адамда
дербестіктің қалыптасуына көмектесу үшін үлкендерге қойылатын талаптар
анықталды:
1) балада мінез-құлықтың күшті және оның ұзақ әсер етуінің жеткілікті
түрде жиналуы;
2) шектелген мақсатқа кіріспе;
3) меңгерілген мінез-құлықтың күрделі пішінінің екіге бөлінуі,
салыстырмалы дербес және үлкен емес іс-әрекет;
4) мінез-құлықты меңгеру кезінде тірек болатын сыртқы құралдардың
жиналуы [6];
Жасөспірімнің өндірушілік мінез-құлқының дамуының маңызды талаптарының
бірі – меңгеруге қажетті құралдармен қамтамасыз етіп, оның табандылығын
арттыруға көмектесуші ата-аналар болып табылады. Мектеп табалдырығын
аттаған күннен бастап келесі өмір жолы сатыларында бала өзінің
қатарластарымен, оқытушылармен түрлі қатынасқа түседі.
Бүкіл балалық, жасөспірімдік ғұмырының шағында бұл қатынас қандай да
бір динамикаға және дамудың заңдылықтарына ие болады.
Ж.Пиаженің концепциясына сәйкес, 15-17 жас аралығында адамның
интеллектуалды дамуы нақты жетілу кезеңінде болады. Яғни, бұл кезеңде ақыл-
ой еңбегі қайтымды және бағдарлаулы болады.
Е.Е.Данилованың ойынша, жасөспірімдік кезең сензитивті болады:
- білім алу себептерінің құрылуы үшін, тұрақты танымдық сұраныстар мен
қызығушылықтардың дамуы;
- іс-әрекеттің дағдылары мен түрлерінің дамуы;
- тұлғаның қабілеттік дамуы;
- өзіне деген және қоршаған ортаға деген сыни көзқарастың қалыптасуы;
- өзін-өзі бағалаудың дамуы, белгілі дәрежеде орнығуы;
- өзін-өзі реттеу, өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-өзі бақылау
дағдыларының дамуы;
- әлеуметтік нормаларды меңгеруі, рухани дамуы;
- өз қатарластарымен қатынас жасау дағдыларын меңгеруі және мықты
достық қатынастар орнату мүмкіндігіне ие болуы [20];
О.Ю.Ермолаевтың ойынша, жасөспірім жас уақытында зейіннің дамуында да
көптеген өзгерістер болады. Оның қасиеттерінің қарқынды өзгерісі жүреді.
Әсіресе зейін мөлшерінің көлемі үлкейеді, оның тұрақтылығы жоғарылайды,
ауысу және бөліну дағдылары дамиды. 15-16 жаста балалар өндірістік
тапсырмаларды орындауға және оны есте сақтауға, өзіндік шығармашылық ойламы
арқылы дамытуға қабілетті болады.
Е.Е.Данилова бойынша, жасөспірімдік жаста ақыл-ес те, басқа
психологиялық процестер сияқты өзгере отырып, қалыптасуға айналады.
Тұлғаның ақыл-есі өсу барысында өндірістік қабілеттерге ие бола бастайды.
Баланың есте сақтау қабілетінің төмен болуы, оның оқу процесіндегі іс-
әрекетіне әсер етеді және ең аяғында оның оқу орнына және оқуға деген
қатынасын өзгертеді. Жоғары сыныптарда және арнайы оқу орындарында олардан
көлемі жағынан ірі материалды оқу және қайталау талап етіледі.
Жасөспірімдердің ақыл-есі логикалық жағынан дұрыс дамуы керек. Өйткені, бұл
жаста балалар материалды сапалы түрде өңдеу тәсілін пайдаланады, есте
сақтау мақсатына жету үшін қаталауларды жиі пайдаланады, ұстаздың
практикалық түрдегі тәжірибесі үлкен үлгі ретінде жадында қалады [20].
Сензитивтілік туралы әңгімені жалғастыра отырып, Е.Е.Данилов мынаны
айтады: кіші мектептік жас өндірістік есте сақтаудың жоғарғы формаларының
орнығуына сензитивті болып табылады. Сондықтан мнемикалық іс-әрекетті
меңгеруге бағытталған дамытушылық жұмыс бұл кезеңде өте тиімді болып
табылады.
В.Д.Щадриков пен Л.В.Чермошкина мнемиканың тәсілдердің 13 түрін
анықтады, яғни материалды есте ұстауға бағытталған тәсілдер мыналар:
топтық, тірек бөлімдерінің шығуы, жоспар құру, жіктелу, құрылу, тізбектелу,
анологиялардың орнығуы, мнемотехникалық тәсілдер болмақ.
Қайта кодтау, материалдың есте сақталуын қайта құру, ұйым, ассоциация,
қайталаулар да қажет тәсілдердің [21].
Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы әлеуметтік байланыстарды орнату және
жүзеге асыру болып есептеледі. Осы материалдың шешімі мен тұжырымдамасына
иелік етудің күйзелісін алдын алуға көмектеседі. Өзін-өзі дұрыс ұстау
мынамен анықталады - өзін сыйлау және қоршаған ортаны сыйлау, ал 15-17
жаста - басқалардың талаптарын орындау, басқаларға қуаныш сыйлау, басқалар
мен туралы жақсы ойда болу керек, мен де басқаларға жақсы қарауым керек.
Ұранмен өмір сүру қажет.
Жастардың өзін-өзі дұрыс ұстауы, ережеге сәйкес қарым-қатынасқа
байланысты. Бұл ережелер адамға жат, психологиялық кеңістік шекараларын
бұзбау үшін, басқа адамдар соған қиыншылық көрсетпеу үшін бұл ережелерді
іштей ұғыну қажет.
Өзін-өзі дұрыс ұстау, бұны қатаң қадағалау – психологиялық кеңістік
шекарасын дамытуға және сақтауға бағытталған жас адамның моральдық
санасының даму кезеңі. Бұл жастағы адамдардың, яғни студенттердің
үлкендерге, ұстаздарға деген реніші көп жағдайда, психологиялық кеңістік
шекарасының бұзылуымен байланысты болады. Жас тұлға өзіне белгілі, ал
басқаларға құпия МЕН – тұжырымдамасын жасайды. Осындай бағытталған және
ереже бойынша әрекет етуге қабілетті (үлкендердің қатынасын үлгіге ала
отырып) жасөспірім мектеп қабырғасынан арнаулы оқу кәсіптік орындарына
келеді. Ойындағы қалыптасқан қиял бойынша, романтикаға толы болашақ іс-
әрекетін жоспарлауға, іске асыруға көшеді. Ал қабілеттің басқа адамдармен
қарым-қатынас жасау үшін қажеттілігі туады Бұндай психологиялық
ерекшеліктер студенттер мен ұстаздар, басшылық арасындағы қарым-қатынастар
үшін ескеретін жайлардың бірі болып табылады.
Арнайы кәсіптік оқу орындағы студентік шақ – баланың, тұлғаның дамуының
жаңа сатысы. Оның мазмұнын қысқаша түрде былай көрсетуге болады: айналаға,
қоршаған ортаға өзіндік айқын қалыптасқан көзқараспен қарайды, құбылыстар
мен нәрселер, адамдар арасындағы қатынастарда осы қасиеттерге сәйкес өзінің
мінез-құлқын ұйымдастыруды үйренеді [20].
Оқу орнында студент ойлаудың ғылыми түрін иеленеді. Бұл арқылы
жасөспірім мыналарға бағыт алады: жалпы мәдени үлгілер, ережелер,
эталондар, қоршаған ортамен қарым-қатынас заңдылықтарын ғылыми ойлаудың
негізін құрап, үйренеді. Өмірден бұрын-соңды сезінбеген жаңа сезімдерді
бастан кешіреді. Алғашқы жылдан бастап, жастардың өміріне білімнің жаңа
түрлерімен бірге, жаңа оқу түрі, жаңа ұстаздар, пәндер, оқулықтар да
кіреді.
Оқытушылармен түсіністікте жасалынатын жұмыс - өзіндік білім алудағы
дағдыны үйренуде істелетін ең бірінші әрекеттердің бірі. Мұғалімнің
басқаруымен студент болашақ мамандығына қажетті икемділіктер мен дағдыларды
теориялық-практикалық тұрғыда үйрене бастайды, оқытылған материалдарды,
жаттығуларды түсінуге, оны шешуге үйренеді.
Жасөспірімнің өмірінде оқытушылармен ғана емес, өз бетімен ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін, атап айтқанда компьютерлік бағдарламаларды
пайдаланып жұмыстары орындауына мүмкіндік туады.
Жоспарлау, бақылау, бағалау сияқты әрекеттер енді ұстаз бақылауында
емес, өз бетіндік, тәуелсіздікке бағыт алады, басқаша мазмұнға ие болады,
өйткені, ғылыми түсініктеме жүйесіндегі әрекет өзара байланысты жекеленген
кезеңдердің бөлінуін айрықша көрсетеді. Мен не істеп отырмын? Қалай істеп
отырмын? Неге мен басқаша емес, дәл осылай істеп отырмын? Осындай өзінің
әрекеттеріне қойылған сұрақтарға жауап арқылы рефлексия туады. Рефлексия –
адам психикасының сапалы жаңа қасиеті [22].
Рефлексия - өз іс-әрекетінің ерекшеліктерін айқындау қабілеті кезінде
және бұны сараптаудың пәні ретінде қарастыру кезінде пайда болады. Егер де
мектепте оқитын оқушыны, көп жағдайда, өзінің тұлғалық іс-әрекеті
тәжірибесіне сүйенсе, оқу орнының студенті үлкендермен диалог кезінде
игерген жалпы мәдени үлгілерінен туындаған әрекетіне сүйенеді.
Диалог міндетті түрде, өзара түсінушілікке әкеледі, басқа адамның
көзқарасын қабылдауға қажеттілік пен мүмкіншілік туады. Бұл тұрғыда
студенттің оқытушымен қатынасы басқалармен қызметтес болу үшінгі жаңа
түрлерді ашуға көмектеседі.
Студент тек өзінің жұмысын бақылауды ғана емес, сонымен қатар
курстастарының да жұмысын қадағалауды үйренеді. Оқу жұмысында кездесетін
қиыншылықтарды өз бетінше, немесе қасындағы досымен бірлесіп шеше алады.
Басқа адамдармен қызметтестіктің жаңа түрлерін үйрену жасөспірімнің
адамгершілік сезімін бағалауына баулиды, өзінде жаңа қасиет ашылады, ол –
істелген еңбекті бағалау, өзінің жігерін бағалағандай, басқаның күш-жігерін
бағалауға барынша мүмкіндіктер туындайды. Бұл тұрғыда студент үшін алынған
білім шынайы еңбек болып табылады.
1 Психикалық қызметтің дамуы да үлкен маңызға ие. Студенттің ой-санасындағы
жетекші қызмет-ойлау қабілеті болып табылады. Балада дұрыс логикалық пікір
қалыптасады. Бірақ, бұл пікір нақты көрнекілік материалдарға сүйенеді.
Студент ой-қабілетінің жас ерекшелігі – оның нақтылығы. Студент ой-
қабілеттің барлығын нақты қабылдау қасиеті мынадан: жағдайды дұрыс қабылдай
алмауынан және оның жалпы, абстракті және ауыспалы мағынасын түсінбеу
салдарынан туындайды.
Оқытушының жас деңгейі де үлкен рөлге ие, мысалы ол есейген, жасы үлкен
адам болса, жасөспірімнің қызығушылықтары мен өзін ұстау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3
1 Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 4
Белгілеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2 Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 тарау Мазасыздануының ғылыми - теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Мазасыздану мен қорқыныштың психологиялық-педагогикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2 Жасөспірімдердің психологиялық дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... .. 17
1.3 Жастардың бойында мазасызданудың пайда болу себептері және
негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.4 Мазасыздану кері эмоциясының жасөспірімдер физиологиясына әсері... 29
2 тарау Оқу орнындағы мазасыздануды бәсеңдетуге бағытталған зерттеу
жұмыстардың ұйымдастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.1 Зерттеу әдістерін таңдау мен сараптаудың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.2 Оқу орнындағы мазасызданудың
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 47
2.3 Жас балаларда болатын мазасыздануды төмендетуге бағытталған түзету
жұмыстарын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
2.4 Мазасыздану мөлшерін төмендету бойынша істелген түзету
жұмыстарының нәтижелерін
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... . 70
Н о р м а т и в т і к с і л т е м е л е р.
Бұл дипломдық жұмыста келесі
стандарттарға, тұжырымдамаларға, бағдарламаларға сілтеме жасалған.
[1]
Қазақстан Республикасының білім беру заңы. 27 шілде, 2007 жыл.
[2] Назарбаев Н. Ә. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз. Егемен
Қазақстан, 29 қаңтар, 2011 жыл, 1- бет.
[3] Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011- 2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы.
[4] Қазақстан Республикасының Бала құқығын қорғау
конвенциясы.
А н ы қ т а м а л а р
Жасөспірім- 15-16 жас аралығындағы ержеткен
бала. Мазасыздану- қатты қобалжу, қорқыныш пен
үрей болған жағдайда адамда пайда болатын қасиет.
Жеке
тұлға- өз бетінше әрекет етіп, бір іспен айналысып,өмір тәжірибесі бар,
білімі мен дағдысы, икемі, дүние танымы, сенім- мұраты, талғам бағыт-
бағдары, өз іс- әрекетіне жауап беретін адам.
Сезім- сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес
келу- келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестердің
түрі.
Эмоция- адамның органикалық қажетпен байланысып жатқан сезімнің қарапайым
түрі (қуану, шешу, келу т.б.)
Стресс- адамда өте қиын және жағымсыз, төтенше жағдайда
пайда болатын күй.
Қорқу- адамның енжар, қораш эмоцияларының бірі.
Аффект- адамның жүйке- жуйесінің ерекше қозуынан туындайтын күшті
эмоция.
Социометрия- шағын
топтағы тұлғааралық қатынастардың ерекшелігін зерттеу әдісі.
Психологиялық түзету- тұлғаның кейбір келеңсіз сапалары мен
көріністерін түзетуге бағытталған, психолог жүргізетін жүйелі іс- әрекеттер
мен операциялар жиынтығы.
Б е л г і л е у л е р м е н қ ы с қ а р т у
л а р
П. В Симонов құрған формуласы. Э =
F(П, (Ин-Ис, ...), Мұндағы Э — эмоция, оның күші мен сапасы; F— өзекті
қажеттіліктің спецификасы мен ауқымы, (Ин — Ис) — аталған қажеттілікті
табиғи және өмірлік тәжірибелер арқылы іске асырудың нақты мүмкіндігі ;
Ин— осы мезеттегі қажеттілікті өтеуге арналған зат туралы ақпарат; Ис —
адамның уақыттың осы сәтіндегі жағдайы туралы ақпарат)
ЖОО- Жоғарғы оқу орындары.
М және Д әдістемесі- мазасыздану және депрессия.
КВН - клуб веселых и находчивых.
ҚР- Қазақстан Республикасы.
К і р і с п е
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі кездегі білім берудің
негізгі міндеттерінің бірі - өздігінен кең көлемдегі кәсіби міндеттерді
шешуге қабілетті, сонымен қатар шығармашылық қабілеттері және зерттеушілік
икемділіктері мен қабілеттері жоғары, үнемі өздерін жетілдіруге ұмтылатын,
психологиялық тұрғыдан қалыптасқан білікті маман дайындау екені даусыз[1].
Соңғы он жыл ішінде жүргізілген педагогикалық-психологиялық зерттеу
нәтижелері біздің еліміздегі жастардың жеке психологиялық және кәсіби
сипаттамаларында жағымсыз тенденциялардың өсіп отырғандығын көрсетеді. Бұл
құбылыстың бір себебі - тұтас жеке тұлғаның дамуындағы кәсіби, әлеуметтік
және жеке тұлғалық процестердің күрделі диалектикалық өзара байланыстары
бола тұра, олардың үнемі қатар немесе өзінше жеке, оқшау қарастырылуы болып
табылады.
Жоғары оқу орнындағы студенттердің кәсіби және тұлғалық жағынан
дамуын оқыту процесі психологиялық тұрғыда ұйымдастыру арқылы, яғни сапалы
оқыту үшін тұтас жүйе болып табылатын әлеуметтік-психологиялық жағдай
құруға жоғары мектептің өзара әрекеттестік жағдаяттарында әрбір
қатысушысын мамандандыруға және жеке тұлғалық, психологиялық жағынан
дамытуға бағыттау қажет.
Эмоция мен сезім – адамның айналадағы өмір шындығына және өз басына
деген өзіндік қарым-қатынасы. Олар іс-әрекет үстінде пайда болады және оны
жүзеге асыруына әсер етіп отыратын заттар мен құбылыстар дейтін болсақ,
қоғамның болашақ мүшесі, бүгінгі жасөспірімдердің бойында кездесетін кері
эмоциялардың өзі де сан алуан екендігін байқаймыз[2].
Эмоция туралы ұғымға анықтама беруге ежелгі грек ойшылдарының өзі
атасалысқанын байқауға болады. ХІХ ғасырда белгілі ағылшын биолог-ғалымы
Ч. Дарвин де ұмтылыс жасаған. Адамдар мен жауарлардың қимыл-әрекеттік жауап
қатуы негізінде эмоция туындайды дей келе ол эволюциялық даму ілімінің бір
маңызды тірегі ретінде эмоцияны қарастырған. Психолог-ғалымдар У. Джемс
және К. Лангенің көрсетуі бойынша эмоцияның әуестік, шаттану, ашу-ыза,
қорқыныш, қобалжу түрлері ең бастысы болып табылады. Джемстің ойынша,
кейбір физикалық күйлер әр- түрлі эмоцияларға тәуелді бола алады. Мысалы:
қорқу, мазасыздану, қызығу [7].
Ресейлік физиолог П.В.Симонов эмоциялардың сипаты мен құрамына
зерттеу жасай келе өзіндік формула қорытып шығарған болатын:
Э = F(П, (Ин-Ис, ...), Мұндағы Э — эмоция, оның күші мен сапасы; F— өзекті
қажеттіліктің спецификасы мен ауқымы, (Ин — Ис) — аталған қажеттілікті
табиғи және өмірлік тәжірибелер арқылы іске асырудың нақты мүмкіндігі ;
Ин— осы мезеттегі қажеттілікті өтеуге арналған зат туралы ақпарат; Ис —
адамның уақыттың осы сәтіндегі жағдайы туралы ақпарат) [3].
Эмоциялардың ішінде жоғарыда айтып кеткендей, ең көбірек ұшырасатыны-
студенттердің өзіне деген сенімсіздігінен туындайтын мазасыздану болып
табылады. Мазасыздану сезімі көбінесе, адамды өмірлік сыбағасынан құр
қалдыруға негіз болатын эмоциялардың бірі. Іштей жанын жеу, өзін өзі
қомсыну, өзінен билігі мен ақыл ойы, күші басым адамдар алдында қысылу,
қымтырылу т.б. жағдайдардың барлығы осы мазасыздануға байланысты. Қазақ
халқы бұл жағдайды мысы басылу деп атайды. Сондықтан диплом жұмысымыздың
тақырыбын мазасыздануға байланысты: Жасөспірімдердің мазасыздануын
төмендетуге бағытталған психологиялық түзету жұмыстарын ұйымдастыру
жолдары деп алдық.
Мазасыздану күйі туралы көптеген писхолог-педагогтар оны күрделі мәселе
ретінде қарастырып, оңтайлы шешімін табу жолында еңбектенген. Мазасыздануды
жеңу жөнідегі алғашқы мағлұматтар көне грек ойшылы Демосфеннің іс-
әрекетінде көрініс табады. Көптің алдында өз ойын айтудан қорғалаған ұлы
оратор теңіз шуылына қарсы тұрып жаттыққан, бойындағы жағымсыз қимылдардан
арылу үшін иығына қылыш қойып сөйлеген.
ХХ ғасырдың ұлы психологы Зигмунд Фрейдтің, атақты орыс физиологы
Сеченовтің тәжірибелік зерттеу еңбектерінде қарастырылған. Қазақстанның
психолог ғалымдары арасында С. Бап баба, Қ. Жарықбаев С.Піралиев, С.
Елеусізова қатарлы ғалымдардың ой-пікірлері білдіргендігін білеміз
[4.2.5.6]
Бұл мәселенің күрделілігі мыналармен анықталады.
Жалпы мектеп тәжірибесінде де жиі ұшырасатын мазасыздану эмоциясына
ұстаздар қалай қарайды десек, мазасыздану белгілері бар оқушылар ата-
аналар мен оқытушылар үшін қолайлы болып саналады, өйткені олар сабаққа
үнемі дайындалады, педагогтардың барлық талаптарын орындауға ұмтылады.
Мұндай жастар оқыту үрдісі барысында мінез-құлық ережелерін бұзбайды.
Мазасызданудың айқын көрсетілген жас ерекшелік спецификасы бар, оның
бастауында, мазмұнында, қорғанысында және компенсация формаларында
көрінеді. Әрбір жас ерекшелік кезеңдері үшін, көптеген жастарда жоғарғы
сатыдағы мазасыздану белгілерін тудыратын іс-әрекет объектілері мен
белгіленген орталары болады. Бұл мазасызданудың жоғары шыңдары мағыналы
социогенді сұраныстарының белгілері болып табылады. Мазасызданудың жоғары
шыңдары жасөспірім қыздар мен бозбалаларда үрей мен қайғы тудырады.
Мазасыздану оқудағы іс-әрекетке ғана емес, өзіндік құрылымдарға да кері
әсер етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: колледждерде оқитын студенттердің, яғни 15-
17 жас шамасындағы жасөспірімдердің мазасыздануын төмендетуге бағытталған
психологиялық түзетулер жұмысының ұйымдастыру жолдарын, себептерін анықтау,
ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарастырылып отырған мәселенің қайнар көзінің теориясын жүйелеу және
сараптау жұмыстарын жүргізу;
2. Жасөспірімдер бойында мазасызданудың ерекшеліктері мен себептерін
анықтау;
3. Мазасызданудың кері эмоцияның жасөспірімдер физиологиясына әсерін
айқындау;
4. Оқу орындарындағы мазасыздануды бәсендетуге бағытталған коррекциялық
жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеудің объектісі: Жасөспірімдерде кездесетін мазасызданудың
көрінуі.
Зерттеу пәні: Жасөспірім баллардың арасында кездесетін кері
эмоциялардың әсері, солардың бірі мазасызданудың психологиялық түзету
жұмыстарын ұйымдастыру жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер де студенттерде болатын мазасыздануды
төмендетуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған түзетушілік-дамытушылық
сабақтарды түрлі психологиялық тәсілдерді қолданып жүргізетін болсақ, онда
оны студенттерді психологиялық тұрғыда шыңдау үшін куратор, тәрбиешілерге
әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынуға болар еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:
Матеариалистік диалектиканың теориясы мен тәжірибе арасындағы
байланыстар туралы қағидалар: философия, педагогика, психология
ғылымдарының жеке адамды дамыту туралы ілімдері, таным процестерінің
педагогикалық психологиялық негіздерінің дамуы мен қалыптасу жолдары туралы
тұжырымдамалар. Бала құқығын қорғау конвенциясы, Қ. Р- ның Білім туралы
заңы, Қ. Р- ның Конституциясы, Қ. Р- ның білім беру мекемелерінде тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы, Қ. Р- сы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу
жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы, Қ. Р- сы мектеп оқушыларына патриоттық
тәрбие беруің тұжырымамасы басшылыққа алынды.
Ғылыми жаналығы және практикалық маңыздылығы :
1. Психологиялық және педагогикалық әдебиеттердегі жасөспірімдер
мазасыздануының теориялық негіздері айқындалып, қазіргі зерттеу жайына
талдау жасалды.
2. Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері анықталып, және оның
пайда болу себептері айқындалды.
3. Мазасыздану кері эмоциясының жасөспірімдердің физиологиясына әсерін
түрлі психодиагностикалық зерттеу жұмыстары арқылы нақтыланды.
4. Оқу орындардағы мазасыздануды бәсендетуге бағытталған коррекциялық
жаттығулардың ұйымдастыру жолдары көрсетілді.
Берілген жұмыстың әдістеменің негізі психологиялық ғылымның негізгі
принциптері: жүйелі детерменизм принципі, тұлғаның дамуы әлеуметтік
жағдайлар мен психологиялық заңдылықтарға байланысты. Бұл мәселелердің
негізі А.С.Выготскийдің еңбектерінде кездеседі [8]. Сонымен қатар,
К.Изордтың концепциясы (сезім дифференциясының теориясы); психоаналитикалық
теория (З.Фрейд, К.Хорни); Ч.Д.Спилберг теориясы т.б.
Берілген гипотезаны дәлелдеу үшін мынандай зерттеу әдістерін
пайдаландық:
1. Зерттеу мәселелері бойынша психологиялық және педагогикалық
қорытынды мен сараптама жасау. Бұл жұмысты психологиялық ғылым қағидаларын,
әсіресе дамытушы және жүйелеуші қағида мен категориялық аппараттарды
қолдану арқылы іске асырады.
2. Балалардағы мазасыздану күйінің диагностикасы колледждегі
мазасыздануға арналған Филипстің социометрия тестісі.
3. Педогогикалық ұйым мен оқушылармен жүргізілетін түзету дамытушылық
сабақтары.
4. CMAS шкаласы.
5. Оқу орындарында мазасыздануға арналған тесті.
6. М және Д (мазасыздану және депрессия) әдістемесі.
7. Мазасыздану мен депрессияны анықтауға Голбде ұсынған шкаласы.
9. Мазасыздануды анықтау үшін Г. П Лаврентьева және
Т. М Титоренконың сұрақнамасы.
10. Социометрия.
Эмпирикалық мәліметтердің сандық және сапалық сараптамалары
нәтижелердің графикалық ұсыныстары эксперименттік мәліметтерді өңдеудің
математикалық әдісі. Пирсонның түзету коэффиценті және Стюденттік t-
критериилері.
Қарастырылған ғылыми проблеманың қазіргі кездегі бағалануы: Қазіргі
кездегі мектептерде балаларға психикалық ауртпашылық артып жатыр. Өйткені
білім беру бағдарламасы жаңартылып күрделенуде. Балаға білім беру мазмұнын
игеру қиын. Мұғалімдер оқушылардың білім деңгейіне көп көңіл бөліп, ал
психикалық жағдайлары екінші жоспарда. Соның ішінде мазасыздану да бар.
Баланың психикалық ерекшеліктеріне назар аудармау, оны білімдендіру және
тәрбиелеу барысында кейбір жағымсыз жағдайларға әкелуі мүмкін. Сондықтан
баланың психикалық жағдайына, сондай- ақ мазасыздануына көбірек көңіл
бөлінуі тиіс.
Жұмыстың тәрбиелік мағынасы, қарастырылып отырған теориялық бастамаларды
жүйелеуге ынтаның жасалуымен байланысты. Колледж оқушыларында топ
құрбылары арасындағы статустық орынмен мазасыздану, қанағаттанбау
арасындағы тәуелділік орнатылды. Психолог ретінде жұмыс істеу барысы
мынаны көрсетеді: берілген мәселе бойынша жұмыс істеуге болады және істеу
де өте маңызды.
Зерттеу базасы.
Ақмола облысы, Көкшетау қаласының Бурабай коледж мекемесі.
Жұмыстың құрлысы мен мөлшері – дипломдық жұмыс кіріспе, 2 негізгі
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. 1 негізгі бөлімінде мазасыздану феноменнің
теориялық құрылымы көрсетілген, мазасыздану мәселелеріне отандық және шет
елдік психологиялық тұрғыда зерттелуі, колледждегі мазасыздану мәселелері
қарастырылады. Колледждегі психологтың спецификалық іс әрекеті ашылады. 2
бөлімінде жүргізілген эксперименттік зерттеулер суреттеледі, зерттеу 3
бөлімнен тұрады, констактік, құрылымдық және қорытынды. Бұл бөлімде колледж
студенттерінде болатын мазасыздануды зерттеу нәтижелері көрсетілген.
Сонымен қатар түзету дамытушылық жұмыстың мазмұны мен нәтижелері
айқындалған. Қорытындысында жүргізілген зерттеулердің нәтижелердің
қорытындылары көрсетілген.
1. Мазасыздануының ғылыми - теориялық негіздері
1.1 Мазасыздану мен қорқыныштың психологиялық- педагогикалық
талдау
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану туралы көптеген анықтамаларды
кездестіруге болады, дегенмен зерттеулердің көбісі оны дифферентті түрде
қарау қажет деген бір бағытты ұстанған.
А.М.Прихожанның айтуынша, мазасыздану – бұл төніп тұрған қауіпті сезу,
ауруды тосу мен байланысқан жайсыз күйді бастан кешіру [9].
Мазасыздануды екі бағытта қарастырады: эмоциялық күй, тұрақты қасиет;
тұлғалық пен темперамент қылықтары.
Р.С.Немовтың анықтамасы бойынша: мазасыздану – қатты қобалжу, қорқыныш
пен үрей болған жағдайда бұл күнделікті немесе жағдайға байланысты адамда
пайда болатын қасиет [10].
А.В.Петровский бойынша, қобалжу – жеке тұлғаның қорқынышты бастан
кешуге бейімделуі, мазасыздану әдетте жүйке-жүйелік психикалық және ауыр
соматикалық аурулары бар дені сау адамдарда психикалық жарақат сандарынан
пайда болды [11].
Мазасызданудың қазіргі заманғы сыртқы орта жағдайларымен байланысқан
әртүрлі ситуациялық қобалжу жеке тұлғаның тұрақты қасиеті болып саналатын
мәселелер.
Г.Г.Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е.Шотт өз кезегінде, мазасыздану - көп
мағыналы, психологиялық терминмен әрбір адамның тұрақты қасиеті, жеке
тұлғалардың мөлшерленген уақыт ішіндегі анықталған жағдайын суреттеу деп
санайды. Ресейлік психологтардың есептеуінше, жасөспірімдердің өзін-өзі
орынсыз бағалауы, тәрбие нашарлығының нәтижесі; үлкендердің жасөспірім
жетістігін асыра бағалауы, асыра мақтауы.
Сұраныстың қанағатсыз қалуына байланысты жасөспірімде қорғаныс
механизмі пайда болады. Санасына тек жұмысында табысты болуды ойлап,
қомсыну, ұялу, өзіне деген сенімсіздік пен өзін-өзі сыйламау сезімі пайда
болады. Ол өзіндегі келеңсіз жағдайды басқалардың да бойынан көргісі
келеді.
Мысалы, ата-анасынан, ұстаздарынан, бөлмелесінен, курстасынан,
достарынан. Тіпті келеңсіз жағдайдың өзіне ғана байланысты екенін оның
кемшіліктерін айтқан адамдармен мойындағысы келмей, қақтығысып қалады,
ашушаңдық, тітіркену танытады.
М.З.Неймарк бұны адекваттық емес аффект деп атаған, яғни өз
әлсіздігінен өзін қорғауға эмоциялық ұмтылу сенімсіздікті қандай болсын
жолмен санаға енгізбеу, шындықтан қашу, барлығына ашулану, не нәрседен
болсын тітіркену деген сөз. Бұл жағдай созылмалы болуы мүмкін және айлар
бойы, жылдар бойы сақталады. Қатты сұраныс пен өзін-өзі бағалау студентке
өзгелердің бар назары тек өздерінде болатындай жағдайға әкеп соғады. Бұл
жағдай жасөспірім бойында мазасыздану белгілерін тудырады. Бұл көбінесе,
мектеп қабырғасында жүрген кезінде, яғни балалық шағында қатал отбасында
тәрбиеленген жасөспірімдерге тән [13].
Бастапқыдағы мазасыздану негізделген қарым-қатынас жасөспірім үшін
нақты қиындықтар туғызады, бірақ жасөспірімдегі өзіне, аз
мүмкіншіліктеріне, басқа адамдарға адекватты емес қатынастың қалыптасуы
оның әлемге деген қатынасының тұрақты бір адекватты емес жеке тұлғалық
ерекшеліктеріне айналады. Сол кезде сенімсіздік, күдіктенушілік сияқты
ерекшеліктердің кері әсерінің күші соншалықты, нақты қорқыныш үлкен бір
мазасыздануға айналады, бұл кезде жасөспірім әр жағдайдан да келеңсіздік
күтеді, ал бұл өз кезінде оған кері әсерін тигізбей қоймайды.
Т.В.Драгунова, Л.С.Славина, Е.С.Макслок, М.З.Неймарк қатарлы
психологтар аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі жасайды,
сондықтан аффекті жеңу өте маңызды деп санаған.
Бұл авторлардың еңбектерінде, адекватты емес аффекті жеңу өте қиын
екендігі көрсетілген. Ең басты міндет, ол жасөспірімнің сұранысы мен
мүмкіншілік үйлесімділігін нақты жағдайға келтіру, не жасөспірімді нақты
мүмкіншіліктерін өзін-өзі бағалау сатысына көтеру, не өзін-өзі бағалаудың
деңгейін кеміту болып табылмақ. Ең қолайлы жол – студенттің сабаққа деген
ынтасы мен зейінін арттыру, оның табысқа жете алатынына көзін жеткізіп,
ортасына бейімдеу болмақ.
Л.С.Славинаның аффектілік белгілері бар жасөспірімдерге арналған
зерттеулеріне қарағанда, олардағы күрделі эмоциялық жағдайлар адекватты
емес аффектімен байланысты.
Мазасыздану мәселелері басқа да аспектіге ие – ол психофизиологиялық
аспект.
Қорқыныш пен мазасыздықты зерттеудегі екінші бағыт-тұлғаның
физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен байланысты.
Авторлардың көбісі, мазасыздануды күшті психикалық әсер “стресстің” бір
бөлігі ретінде қарастырады. В.В.Суварова лабораториялық жағдайда алынған
стресті зерттеді. Оның анықтауынша, стресс – адамда өте қиын және жағымсыз,
төтенше жағдайда пайда болатын күй.
В.С.Мерлиннің анықтамасы бойынша стресс “шектен тыс қиын жағдайда”
пайда болатын психологиялық күй [12].
Стресс түсінігін талқылаудың әр алуандылығына қарамастан, барлық
авторлар ойы бір жерден шығады, стресс өте қиын жағдайда жүйке жүйесіне
шектен тыс күш салу, стресс пен мазасыздануды тең деп қарастыруға болмайды,
өйткені стресс нақты қиындықтармен жүреді, ал мазасыздану өз алдына
қиындықтар болмаған жағдайда да бола береді.
Әсер ету күші жағына келсек те стресс пен мазасыздану әртүрлі. Егер
стресс – жүйке жүйесіне шектен тыс күш түсіру болса, мазасыздану үшін
күштің қуаттылығы тән емес. Мазасызданудың стресс жағдайымен байланыстылығы
- тек келеңсіздік пен қауіпті күтудің бір екендігінде. Сондықтан қорқыныш
тура стресс жағдайында ғана емес, оның алдында да пайда бола алады. Бірақ
қорқыныш әртүрлі болуы мүмкін, ол субъектің келеңсіздікті кімнен күтуіне
тәуелді: өзін болсын, объективтік жағдай немесе басқа адамдардан болсын
күтеді.
Маңыздысы: біріншіден, авторлардың пайымдауынша фрустрация кезінде де
субъектіде сенімсіздік, үрей келеңсіздік қорқыныш белгілері бар эмоциялық
ауыр жағдай байқалады.
Бірақ бұл қорқынышқа негізделген, нақты қиындықтармен байланысты болып
келеді.
И.В.Имедадзе қорқыныш жағдайын фрустрацияны сезінумен тікелей
байланыстырады. Оның ойынша, жағдай антиципацияның әсерімен мазасыздану
пайда болады. Осылайша, стресс және фрустрация өздеріне мазасыздануды қоса
алады.
Мазасыздануға бейімділікті түсіндірудің физиологиялық ерекшеліктерін
түсіндірудегі жүйке жүйесінің қасиеттерін біз Ресей психологтарының
еңбектерінен таба аламыз. И.П.Павловтың лабораториясында зерттеулер жасау
барысында мынадай қағида пайда болды: жүйелік шаршау ең алдымен әлсіз
тұлғаларда, одан кейін қозу қабілеті жоғары тұлғаларда, ал ең аз мөлшерде
қатты теңдестірілген мінезді тұлғаларда кездеседі [14].
Б.М.Тепловтың ұсыныстарында да жүйке жүйесі мазасызданумен байланысты
делінген.
В.С.Мерлин мазасызданудың симптомдық кешенді сұрақтарын зерттеді.
В.В.Белоус қобалжуды екі жолмен – физиоло0гиялық және психологиялық
жолмен қарастырды. Осы айтылған жағдайлардан мынадай қорытынды жасауға
болады, яғни кері әсерлі мінез-құлыққа мыналар жатады: эмоциялық күйзеліс,
тынышсыздық, сенімсіздік. Бұлар мазасызданудың басты белгілері болып
саналады.
Мазасыздану түсінігі психологияға психоаналитиктер мен психологтардың
көмегімен енді. Шетелдің көптеген өкілдерінің бағыттары, оның ішінде
психоанализде мазасыздануды тұлғаның айқындалған қасиеті ретінде
қарастырды. Психоанализдің негізін қалаушы Зигмунд Фрейдтің пайымдауынша,
адам туа пайда болған бірнеше қиындықтарға ие – адамның мінез-құлқының
қозғаушы күші болып табылатын, оның жай-күйін түйсік анықтайды. З.Фрейд
адамның биологиялық құштарлығы әлеуметтік тыйымдармен соқтығысатын болса,
жүйке тозады және мазасыздану пайда болады. Адам өскен сайын бастапқы
түйсік өзгеріске ұшырай бастайды. Бірақта түйсіктің жаңа формалары
өркениеттің тыйымдарымен соқтығысады, адамға өз құштарлықтарын тығып
ұстауға тура келеді. Жеке тұлғаның психикалық өмірі ол туғанда басталады
және өмір бойы жалғасады. Бұл жағдайдан шығудың жалғыз жолы – Фрейдтің
ойынша “либидиоздық энергияның” сублимациясы, яғни, энергияны басқа да
өмірлік мақсаттарда пайдалану: өндірістік және шығармашылық. Сәтті
сублимация адамды мазасызданудан босатады деп есептейді [15].
Олқылық сезімі дене әлсіздігін субъективті түрде сезгенде және ағзадағы
қандай да бір жетіспеушіліктер кезінде, әртүрлі қарым-қатынасқа кедергі
жасайтын кейбір психикалық қасиеттер мен өзіндік сапалар жетпегенде пайда
болуы мүмкін. Қарым-қатынас кезіндегі сұраныс – сол уақытта топтағы
сұраныстарға ие болу. Олқылық сезімі бойынша, бір нәрсені істей алмау
адамға белгілі бір азаптануға әкеледі, сосын адам ол іштей азаптан не
компенсация, не компитуляция жолымен бас тартуға тырысады. Алғашқы жағдайда
тұлға барлық энергиясын өзінің олқылық жағдайын жеңуге жұмсайды. Ал өз
қиындықтарын түсінбеген және энергияны тек өзіне бағыттаған адамдар жапа
шегеді.
Басымдылыққа жету үшін, тұлға өмір тәсіліне өмір сызықтары мен мінез-
құлықты ендіреді. Адамның олқылық сезімі тіпті бала кезінен пайда болады. 4-
5 жасқа қарай балада бақытсыздық, қанағатсыздық, олқылық сияқты сезімдер
пайда бола бастайды. Бұның бәрі келешектегі ересек адамның жеңіліске әкеп
соғуына ұшыратады.
Мазасыздану мәселелері неофрейдистердің басты зерттеу пәніне айнала
бастады. Ең алдымен бұл мәселені қарастырған К.Хорни.
К.Хорнидің теориясы бойынша қобалжу мен мазасызданудың басты қайнар
көзі биологиялық құштарлық және әлеуметтік пайымдардың түйісуінде емес,
адамдардың қате қарым - қатынас жасауында екен.
Хорнидің ойынша осы қанағатшылдықтың көмегімен адам мазасызданудан
арылуға тырысады, бірақ жүйкелік сұраныстар тойымсыз, оларды қанағаттандыру
мүмкін емес, мазасызданудан арылудың жолы жоқ.
К.Хорни көп жағдайда С.Салливенмен де келіседі. Ол тұлғааралық теория
құрушы ретінде танымал ғалым екендігі белгілі. Тұлғааралық жағдайларда
тұлға басқа адамдардан шеткері қалмауы керек. Болса ең алғаш туындаған
сәтінен бастап басқа адамдармен эмоциялық қарым-қатынасқа түседі, әрине, ең
бірінші анасымен. Баланың әрі қарай өсіп-дамуы тұлғааралық қатынастарға
байланысты. С.Салливеннің ойынша, адамда бастапқы тынымсыздық, қорқыныш
бар. Бұлар тұлғааралық қатынастың басты нәрі болып табылады [16].
С.Салливен ағзаны күштің энергетикалық жүйесі ретінде қарастырады, онда
белгілі бір шекаралар арасында жүреді-тыныштану жағдайы, босаңсу (эйфория)
және күштің ең жоғары кезеңі бар. Күш тудырудың қайнар көзі - ағзаның
сұранысы мен мазасыздануы болып табылады.
К.Хорни сияқты С.Салливен де мазасыздануды тек тұлға қасиеттерінің бірі
ретінде ғана емес, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де қарастырады.
Ерте жаста мардымсыз әлеуметтік ортаның әсер етуі нәтижесінде пайда болған
мазасыздану енді ылғи да өзгеріссіз түрде, адамның бүкіл ғұмырында көрініс
таба береді.
Тынышсыздықтан құтылу сезімі тұлғаның орталық сұранысы болып қала
береді және оның мінез-құлқын анықтаушы күші болады.
Адам өзінің қорқыныштары мен мазасыздануларынан құтылу жолы ретінде
әртүрлі динамизмдер өндіре бастайды.
Э.Фромның мазасыздануға деген көзқарасы басқаша. Ол мазасызданудың
қоғамдық құрылымға байланысты екендігін айтады. Мысалы, ортағасырлық
Еуропа қоғамында, оның өндірістік тәсілдер, әлеуметтік құрылымдарға
байланысты, адамдар бостандықта болған жоқ, бірақ олар жалғыз және
басқалардан бөлініп қалған жоқ, өзін қауіпті орындамын деп сезген жоқ,
қорқыныш, мазасыздану деген сезімдерді бастан кешірмеді-дей келе, өйткені,
олар заттардан, табиғаттан, адамдардан жат қалған жоқ. Адамда табиғатпен,
оның алғашқы түйіндерімен дәнекерлік байланыс болды. дейді. Бұны Э.Фромм
“алғашқы қауымдастық кезеңіндегі табиғи әлеуметтік байланыстар” деп атады.
Қоғамның дамуымен алғашқы түйіндер үзіледі, бостандығы бар тұлға пайда
болады, бұл тұлға адамдардан да, табиғаттан да қол үзеді. Нәтижесінде
адамда күшсіздіктің, сенімсіздіктің, күдіктіліктің, жалғыздықтың,
мазасызданудың терең сезімдері пайда бола бастайды. Негативті бостандық –
бостандықтың өзінен құтылуға тырысады. Ең қолайлы, ең жалғыз жол –
бостандықтан қашу, яғни өзінен-өзі қашу. Бәрін ұмытуға тырысу арқылы ол
мазасыздануды тұншықтырғысы келеді [17].
Э.Фромм, К.Хорни және С.Салливен мазасызданудан арылудың бірнеше
механизмін көрсетуге тырысқан.
Э.Фромның ойынша, бұл механизмдердің барлығы өзі өзінен қашуды есепке
алғанда, мазасыздануды тек көмкере алады, бірақ тұлғаны одан толығымен
арылта алмайды. Керісінше, шетте қалу, жапа шегу сезімі ұлғая береді, не
өзінің мені-нің жоғалуы ең ауыр жағдайға ұшыратады. Бостандықтан қашудың
психикалық механизмі иррационалды болып табылады. Э.Фроммның ойынша, олар
қоршаған ортаға әсер етуші күш болып табылмайды, сондықтан қайғы мен
мазасыздануды туғызатын себептерді шеттете алмайды.
Осылайша мынадай қорытындыға келуге болады: қорқыныш әсерінің негізінде
мазасыздану пайда болады, ал қорқыныш өз алдында ағзаның толыққандылығымен
байланыста туа пайда болатын әсер.
Авторлар қобалжу мен мазасыздану аралығындағы айырмашылықты айтады.
Олардың екеуі де баланың қорқыныш тудыратын қолайсыз жағдайлары болып
табылады.
Қобалжу мен мазасыздану – балада қорқыныш тудырушы (себептер) жағдайлар
болып табылады.
Қарастырылған теорияларды сараптау және жүйелеу арқылы мазасызданудың
бірнеше бастауын айтып кетуге болады.
1. Потенциалды денелік зияндылықтан пайда болған мазасыздану.
Мазасызданудың бұл түрі кейбір стимулдардың (денелік жетіспеушілік,
аурушаңдық, қауіп) бірігуі нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббаттан туындаған мазасыздану (ана махаббаты, қатарластарының
орны).
3. Мазасыздану жасөспірім бойында, тіпті балалық кезеңде, әдетте 4
жасында көрініс беретін өзін-өзі кінәлау сезімінен туады. Ал жасы үлкен
адамдардың кінәлау сезімін өзін-өзі төмендету, өзіне-өзі ашулану, өзін-өзі
бағаламау сияқты көріністермен көрсетеді.
4. Қоршаған ортамен толыққанды байланысқа түсе алмаудан пайда болатын
мазасыздану. Бұл, егер адам қоршаған ортаның мәселелерін шеше алмаған
жағдайда пайда болады. Мазасыздану толыққандылық сезімімен тығыз
байланысты.
5. Фрустрация – бұл армандаған тілегіне жету жолында кедергі тудыратын
уайым ретінде қарастырылады. Фрустрация арқылы туған жағдайлардың арасында
толық тәуелділік жоқ. Бұл жағдайлар мазасыздануға әкеп соғады (ата-ананың
сүйіспеншілігінен айрылу және т.б.).
6. Мазасыздану әр адамға тән. Мазасыздану мағынасыз болса да, мақсатқа
жетуге көптеген қиындықтар тудырады. Мазасыздану сезімі күшті болса ол
эмоционалды мертіктіргіш болып табылады және күйзеліске әкеп соғады.
Адамдардағы мазасызданумен міндетті түрде күресу керек. Осы мақсатта
әртүрлі қорғаныс механизмдері қолданылады.
7. Мазасызданудың туындауына жанұя жағдайы, жанұялық тәрбие ананың
рөлі, ана мен бала арасындағы қатынас әсер етеді.
М.С.Каган мазасыздануды басқа бір жағынан қарастырады. Оның ойынша,
мазасыздану – әрбір жеке тұлға үшін қорқынышқа деген туа пайда болған
жауап. Ал, екінші жағынан адам мазасыздануының кезеңдерін қоршаған ортамен
байланысқа түскен кезде адамдардың соқтығысқан жағдайлары әсерінен туған
мазасыздануға тәуелді етіп қарастырады.
Қорқыныш жағдайын мазасыздық пен мазасыздануды субъектінің қоршаған
орта жағдайларымен тең көрініс ретінде қарастырады. Бұл құбылыстар арасында
еш айырмашылық жоқ. Мазасыздану жас сәбиге де тән. Ол қатты дыбыстар
естігенде күтпеген жерде қозғалу және тірек қимылды жоғалту, сонымен қатар
қапылыста болған тітіркендіргіштерді бастан кешеді. Бұл әсерлерге ағза
дайын болмайды. Әйткенмен, сәбилерде көптеген стимулдарға деген сезімдер
болмайды, бұлар жас ұлғая келе пайда болып, мазасыздануды тудыруы мүмкін.
К.Роджерс эмоционалды көңіл-күйді басқаша қарастырады.
Ол тұлғаны адам дамуы дағдысының жемісі немесе мінез-құлық және сана
сияқты қоғамдық формаларды игеру нәтижесі ретінде қарастырады.
Қоршаған ортамен қарым-қатынас нәтижесінде жасөспірімде өзін-өзі
көрсету, өзін-өзі бағалау сияқты қасиеттер пайда болады. Бұл бағалау жеке
тұлғаның өзін-өзі көрсетуін тек қоршаған ортамен жанасқандағы дағдының
қалыптасу нәтижесі ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардан үлгі ретінде
алынған тұлғаның сол қасиетті өз бойына сіңіргенімен де сипатталады.
К.Роджерстің айтуынша, адам ең алдымен өзін ойлайды, бірақ бұл
шынайылық емес, ал егер адам өз дағдысын қоршаған орта тәжірибесінде
тексерсе, онда ол өзін шынайы түрде көрсете алады.
К.Роджерстің басқа дереккөздерінде сана-сезімнен төмен жататын
құбылысты көрсетеді, ал бұл құбылыстар жеке тұлғаға қауіп төндірсе,
мазасыздану белгілері байқалатын болады. Бұл вегативтік әсерді, жүрек
соғуды тудыруы мүмкін, ал бұлар өз алдына мазасызану, жайсыз сезімге әкеп
соғуы мүмкін. Бұл жағдайда адам мазасыздану себептерін бағалай алмайтын
жағдайға түседі. Бұл сәтте туған мазасыздану себепсіз болып көрінеді.
Тұлғаның негізгі кикілжіңі мен мазасқзданудың негізін К.Роджерс екі
жүйе – салалық мен санасыздықтың қарым-қатынасынан екендігін түсіндіреді.
Егер осы екі толық келісімде тұрса, адамның көңіл-күйі жақсарып, өзін-өзі
жақсы сезінеді, жаны тыныш болады. Ал, керісінше, екі жүйе арасындағы тепе-
теңдік бұзылса, адам уайымға салынады, мазасызданады, бойын қобалжу
билейді. Бұл эмоционалды жағдайдың алдын алудың ең басты шарты, адамның
өзін-өзі бағалауын жылдам қарастырып отыру, керек жерінде оны өзгерту қажет
болады.
Осылайша, Роджерстің теориясында кикілжіңнің мәселесі “биосоцио”
сызығынан тұлғаның өмір сүру процесінде, оның бұрынғы дағдысы мен қазіргі
дағдысының нәтижесінде құрылған өзі жайлы көріністердің сызығына ауысады
[18].
Осы берілген негізгі жұмыстарды сараптай отырып, шетел авторларының
мазасыздану жайлы түсінігін екі жолмен көрсетуге болады – олар біріншіден,
мазасыздануды адамға алғашқы сәттен бастап берілген қасиет ретінде, екінші
жағынан мазасыздануды адамның қоршаған ортаға деген дұшпандық көзқарасы
ретінде қарастырған. Бірақ та, мазасыздану түсінігін биологиялық және
әлеуметтік тұрғыдан бөліп қарауға болады деп ойласақ та, авторлардың
пікірін бұл ұстаным бойынша бөле алмаймыз. Көптеген авторларда бұл екі
пікір үнемі қосылып, араласып жүреді. Мәселен, К.Хорни немесе С.Салливен
мазасқздану алғашында берілген қасиетті негізгі мазасқздану ретінде
қарастырса да, олар оның әлеуметтік жағынан шығу тегін баса қарастырады.
Керісінше, Э.Фромм, басқа әлеуметтік позицияларды ұстанғанымен,
мазасыздануды табиғи әлеуметтік байланыстардың бұзылуының нәтижесі деп
санайды.
Табиғи әлеуметтік байланыстар дегеніміз не? Бұл – табиғи құбылыс,
яғни әлеуметтік емес. Ол құбылыс бойынша, мазасыздану әлеуметті жақтан
биологиялық жаққа ауытқудың нәтижесі ретінде қарастырылады. Бұны З.Фрейд те
қарастырады, бірақ табиғи әуестенулердің бұзылуы орнына, Фрейдтің ойынша,
табиғи байланыстардың бұзылуы жүреді.
Бұндай әлеуметтік және биологиялық араласулары жайлы түсінікті біз
басқа да авторлардан кездестіре аламыз. Барлық авторларда мазасызданудың
табиғатын түсіну айқындығы болмаса да, шексіз әр түрлі айырмашылықтардың
болуына қарамастан, барлық еңбектерде біржақтылық болып келе жатқандығы
байқалады: адекватты мазасыздану мен негізделген мазасыздану арасындағы
айырмашылықты ешқай автор айтпайды.
Осылайша, егер де мазасыздану немесе мазасыздану белгілі бір жағдайда,
уайым немесе тұлғаның тұрақты ерекшелігі ретінде қарастырылса, онда бұл
адекватты жағдай болады. Негізделген мазасыздануды уайымдаудың
негізделмеген уайымнан еш айырмашылығы жоқ. Субъективті түрде жағдайлар тең
дәрежеде. Дегенмен, объективті түрдегі айырмашылық өте зор.
Объективті түрде мазасыздануды уайымдау субъектідегі мазасыздану үшін –
шамаланған үйреншікті жағдай, адекватты әсер, әлемді дұрыс қабылдауды
растаушы адекватты әсер. Бұл жақсы әлеуметтенуде және тұлғаның дұрыс
қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Мазасыздануды уайымдаудың толық емес себептеріне негізделудегі әлемді
қабылдау адекватсыз, бұрмаланған түрде болатынын көрсетеді. Әлем деген
адекватты қарым-қатынас бұзылады. Бұл жағдайда мазасыздану жайлы әңгіме
адамның ерекше қасиетінің бірі ретінде болады.
1.2 Жасөспірімдердің психологиялық дамуының ерекшеліктері
Жасөспірім шақта білім алумен сәйкес келетін немесе мектептегі жоғарғы
жас шекаралары қазіргі уақытта 14-15 жастан 16-18 жаспен сәйкестендіріледі.
Бұл кезеңде ұлдарда, да қыздарда да физикалық және психофизиологиялық
ересектікке толықтай дерлік бейімделген әртүрлі даму түрлері болады. Бұл
мектепте, арнаулы оқу орындарында жүйелі түрде білім алу мүмкіндігін
тудырады. Ең алдымен, жүйке жүйесі мен мидің жұмысы толық дамиды.
Физиологтардың айтуынша, 7 жастан бастап жақсы жетілген ми қыртысы
кәмелетке толған кезеңде барынша толығады. Бірақ ми қыртысының реттеуші
қызметтерінің дұрыс, қалыпты жетілмегендігі осы берілген жасына тиесілі
мінез-құлқынан, іс-әрекетінен және эмоциялық өрісінің көрініс табуынан
байқалады. Төменгі сынып оқушылардың көңілі бірдеңеге оңай бөлінеді, ұзақ
бір іспен шұғылдана алмайды, тез ашуланғыш болып келетін болса, жоғары
сынып оқушылары мен осы жастағы студенттерге ол онша тән емес.
1. Қыздар мен ұл балалардың даму қарқындылығының айырмашылықтары
жасөспірімдерде де сақталады: қыздар, әдеттегідей, ұлдардан бұрын
дамиды. Осыған орай, кейбір авторлар, мынадай пікірге келеді: бір
партада әртүрлі жастағы балалар отырады. Негізінен алғанда, дегенмен,
бұл айырмашылық күнтізбелік жаста көрінбегенмен, ұл балалар қыздардан 1-
1,5 жас кіші көрінеді [19].
Мектептен кейінгі білім берудің алғашқы кезеңі баланың әлеуметтік
дамуын түп-тамырымен өзгертеді. Ол белгілі бір арнайы мақсатқа
бағытталған, яғни мамандыққа ұмтылған қоғамдық субъектіге айнала отырып,
қоғамның бағалауына лайық әлеуметтік маңызы бар міндеттерді орындау
борышына ие болады. Алғашқы курстарда оқу қызметі жетекші орын алады. Осы
жас ерекшелік кезеңде студент жасөспірімнің психикасында болып жатқан
әртүрлі өзгерістерге оқу қызметі жауап береді. Оқу қызметі аясында
психологиялық жаңа құрылым жиынтықталады. Бұл өз кезегінде, олардың
дамуында үлкен жетістіктерге жеткізуіне көмектеседі және келесі
жасерекшелік кезең, ересек маман иесі деңгейіне өту кезеңінде жақсы дамуды
қамтамасыз етуші іргетас болып табылады.
Жоғарыда айтылғанындай, арнайы оқу орнында қоршаған ортамен байланыстың
жаңа түрі қалыптасады. Үлкендердің беделі жайлап жоғалып,
- мінез-құлық пен іс-әрекет реттелуінің өндірістік даму мөлшерінің
жаңа сапасы;
- рефлексия, сараптама, іс-әрекеттің ішкі жоспары;
- шындыққа деген жаңа танымдық қатынастың дамуы;
- қатарластарының тобын бағдарлау [7];
Э.Эриксонның концепциясы бойынша 6-12 жаста баланы еңбекке толы өмірін
қалыптастыруға, икемділік пен дағдыларды игертуге, еңбексүйгіштікке
үйретуге тәрбиелеуге болады және ол жасөспірім шақта толығымен аяқталуы
тиіс.
Аса жоғары маңызы бар жаңадан құрылу және бұрынғыны дамыту процесі
психикалық дамудың барлық өрістерінде пайда болады: зиялылық, тұлғалық,
әлеуметтік қатынастар барынша қалыптасады. Бұл процестегі оқу іс-әрекетінің
рөлі мектептен қарағанда басқа сапалық деңгейге көшеді, яғни жасөспірім
өзінің болашақ мамандығына деген жауапкершілік пен кәсібилікке деген іштей
құлшынысын қалыптастыра бастайды.
Оқытушылар мен ата-аналар жасөспірімдерге ненің жақсы, ненің жаман
екендігін, нені істеп, нені істемеу керектігін өзінің жас ерекшелігін
ескере отырып үйретеді. Алайда, жасөспірімдердің тапсырмаларға деген,
тапсырманы берушіге деген көзқарасы балалық кезеңдегіден анағұрлым өзгеше
екендігін ескерген жөн болмақ. Көбінесе олар кері эмоциялар танытып
жататыны белгілі. Үлкендердің, ұстаздардың тапсырмасын бұлжытпай орындауға
бел буған жастардың арасынан осы тапсырманы орындай алмағандарды да көптеп
кездестіруге болады. Оған себеп мыналар болуы мүмкін: оның мән-мағынасын
түсінбеу, тапсырмаға деген алғашқыдағыдай қызығушылықты жоғалту немесе оны
уақытында орындауды ұмытып кету, немесе тапсырма беруші мен орындаушы
арасындағы белгілі, белгісіз конфликтілік жағдайлар. Жасөспірімге қандай
да бір тапсырма берілген кезде белгілі бір ереже қалпын сақтағанда бұндай
қиындықтар туындамайды [6].
Б.А.Коломинскийдің ойынша, егер жасөспірім өзінің жағымды қарым-
қатынасын орната білсе, онда ол қатарластарымен тығыз әлеуметтік қатынас
жасай алатынын, осы қатынасты ұзақ уақыт сақтай алатындығын, достарымен
сөйлесу оған әрі маңызды және қызықты екендігін көрсетеді. 15 және 17 жас
аралығында жасөспірімдер өзінің досы ретінде, өзіне көмек көрсететін,
қандай да бір өтінішін орындаудан бас тартпайтын, өзінің қызығушылықтары
сәйкес келетін, сырын бөлісетін адамдарды санайды. Нағыз достық пен
сүйіспеншіліктің қалыптасуы үшін мына қасиеттер маңызды орын алады:
мейірбандылық пен көңіл бөлушілік, дербестік, өзіне деген сенім және
шыншылдық. Өмірлік шынайылықты меңгеру барысында, жасөспірімде сыныпқа
деген қатынастың өзіндік жүйесі қалыптасады. Бұның негізін эмоционалдық
қатынастар құрайды.
Орыс және отандық психологтардың көптеген зерттеулерінде, адамда
дербестіктің қалыптасуына көмектесу үшін үлкендерге қойылатын талаптар
анықталды:
1) балада мінез-құлықтың күшті және оның ұзақ әсер етуінің жеткілікті
түрде жиналуы;
2) шектелген мақсатқа кіріспе;
3) меңгерілген мінез-құлықтың күрделі пішінінің екіге бөлінуі,
салыстырмалы дербес және үлкен емес іс-әрекет;
4) мінез-құлықты меңгеру кезінде тірек болатын сыртқы құралдардың
жиналуы [6];
Жасөспірімнің өндірушілік мінез-құлқының дамуының маңызды талаптарының
бірі – меңгеруге қажетті құралдармен қамтамасыз етіп, оның табандылығын
арттыруға көмектесуші ата-аналар болып табылады. Мектеп табалдырығын
аттаған күннен бастап келесі өмір жолы сатыларында бала өзінің
қатарластарымен, оқытушылармен түрлі қатынасқа түседі.
Бүкіл балалық, жасөспірімдік ғұмырының шағында бұл қатынас қандай да
бір динамикаға және дамудың заңдылықтарына ие болады.
Ж.Пиаженің концепциясына сәйкес, 15-17 жас аралығында адамның
интеллектуалды дамуы нақты жетілу кезеңінде болады. Яғни, бұл кезеңде ақыл-
ой еңбегі қайтымды және бағдарлаулы болады.
Е.Е.Данилованың ойынша, жасөспірімдік кезең сензитивті болады:
- білім алу себептерінің құрылуы үшін, тұрақты танымдық сұраныстар мен
қызығушылықтардың дамуы;
- іс-әрекеттің дағдылары мен түрлерінің дамуы;
- тұлғаның қабілеттік дамуы;
- өзіне деген және қоршаған ортаға деген сыни көзқарастың қалыптасуы;
- өзін-өзі бағалаудың дамуы, белгілі дәрежеде орнығуы;
- өзін-өзі реттеу, өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-өзі бақылау
дағдыларының дамуы;
- әлеуметтік нормаларды меңгеруі, рухани дамуы;
- өз қатарластарымен қатынас жасау дағдыларын меңгеруі және мықты
достық қатынастар орнату мүмкіндігіне ие болуы [20];
О.Ю.Ермолаевтың ойынша, жасөспірім жас уақытында зейіннің дамуында да
көптеген өзгерістер болады. Оның қасиеттерінің қарқынды өзгерісі жүреді.
Әсіресе зейін мөлшерінің көлемі үлкейеді, оның тұрақтылығы жоғарылайды,
ауысу және бөліну дағдылары дамиды. 15-16 жаста балалар өндірістік
тапсырмаларды орындауға және оны есте сақтауға, өзіндік шығармашылық ойламы
арқылы дамытуға қабілетті болады.
Е.Е.Данилова бойынша, жасөспірімдік жаста ақыл-ес те, басқа
психологиялық процестер сияқты өзгере отырып, қалыптасуға айналады.
Тұлғаның ақыл-есі өсу барысында өндірістік қабілеттерге ие бола бастайды.
Баланың есте сақтау қабілетінің төмен болуы, оның оқу процесіндегі іс-
әрекетіне әсер етеді және ең аяғында оның оқу орнына және оқуға деген
қатынасын өзгертеді. Жоғары сыныптарда және арнайы оқу орындарында олардан
көлемі жағынан ірі материалды оқу және қайталау талап етіледі.
Жасөспірімдердің ақыл-есі логикалық жағынан дұрыс дамуы керек. Өйткені, бұл
жаста балалар материалды сапалы түрде өңдеу тәсілін пайдаланады, есте
сақтау мақсатына жету үшін қаталауларды жиі пайдаланады, ұстаздың
практикалық түрдегі тәжірибесі үлкен үлгі ретінде жадында қалады [20].
Сензитивтілік туралы әңгімені жалғастыра отырып, Е.Е.Данилов мынаны
айтады: кіші мектептік жас өндірістік есте сақтаудың жоғарғы формаларының
орнығуына сензитивті болып табылады. Сондықтан мнемикалық іс-әрекетті
меңгеруге бағытталған дамытушылық жұмыс бұл кезеңде өте тиімді болып
табылады.
В.Д.Щадриков пен Л.В.Чермошкина мнемиканың тәсілдердің 13 түрін
анықтады, яғни материалды есте ұстауға бағытталған тәсілдер мыналар:
топтық, тірек бөлімдерінің шығуы, жоспар құру, жіктелу, құрылу, тізбектелу,
анологиялардың орнығуы, мнемотехникалық тәсілдер болмақ.
Қайта кодтау, материалдың есте сақталуын қайта құру, ұйым, ассоциация,
қайталаулар да қажет тәсілдердің [21].
Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы әлеуметтік байланыстарды орнату және
жүзеге асыру болып есептеледі. Осы материалдың шешімі мен тұжырымдамасына
иелік етудің күйзелісін алдын алуға көмектеседі. Өзін-өзі дұрыс ұстау
мынамен анықталады - өзін сыйлау және қоршаған ортаны сыйлау, ал 15-17
жаста - басқалардың талаптарын орындау, басқаларға қуаныш сыйлау, басқалар
мен туралы жақсы ойда болу керек, мен де басқаларға жақсы қарауым керек.
Ұранмен өмір сүру қажет.
Жастардың өзін-өзі дұрыс ұстауы, ережеге сәйкес қарым-қатынасқа
байланысты. Бұл ережелер адамға жат, психологиялық кеңістік шекараларын
бұзбау үшін, басқа адамдар соған қиыншылық көрсетпеу үшін бұл ережелерді
іштей ұғыну қажет.
Өзін-өзі дұрыс ұстау, бұны қатаң қадағалау – психологиялық кеңістік
шекарасын дамытуға және сақтауға бағытталған жас адамның моральдық
санасының даму кезеңі. Бұл жастағы адамдардың, яғни студенттердің
үлкендерге, ұстаздарға деген реніші көп жағдайда, психологиялық кеңістік
шекарасының бұзылуымен байланысты болады. Жас тұлға өзіне белгілі, ал
басқаларға құпия МЕН – тұжырымдамасын жасайды. Осындай бағытталған және
ереже бойынша әрекет етуге қабілетті (үлкендердің қатынасын үлгіге ала
отырып) жасөспірім мектеп қабырғасынан арнаулы оқу кәсіптік орындарына
келеді. Ойындағы қалыптасқан қиял бойынша, романтикаға толы болашақ іс-
әрекетін жоспарлауға, іске асыруға көшеді. Ал қабілеттің басқа адамдармен
қарым-қатынас жасау үшін қажеттілігі туады Бұндай психологиялық
ерекшеліктер студенттер мен ұстаздар, басшылық арасындағы қарым-қатынастар
үшін ескеретін жайлардың бірі болып табылады.
Арнайы кәсіптік оқу орындағы студентік шақ – баланың, тұлғаның дамуының
жаңа сатысы. Оның мазмұнын қысқаша түрде былай көрсетуге болады: айналаға,
қоршаған ортаға өзіндік айқын қалыптасқан көзқараспен қарайды, құбылыстар
мен нәрселер, адамдар арасындағы қатынастарда осы қасиеттерге сәйкес өзінің
мінез-құлқын ұйымдастыруды үйренеді [20].
Оқу орнында студент ойлаудың ғылыми түрін иеленеді. Бұл арқылы
жасөспірім мыналарға бағыт алады: жалпы мәдени үлгілер, ережелер,
эталондар, қоршаған ортамен қарым-қатынас заңдылықтарын ғылыми ойлаудың
негізін құрап, үйренеді. Өмірден бұрын-соңды сезінбеген жаңа сезімдерді
бастан кешіреді. Алғашқы жылдан бастап, жастардың өміріне білімнің жаңа
түрлерімен бірге, жаңа оқу түрі, жаңа ұстаздар, пәндер, оқулықтар да
кіреді.
Оқытушылармен түсіністікте жасалынатын жұмыс - өзіндік білім алудағы
дағдыны үйренуде істелетін ең бірінші әрекеттердің бірі. Мұғалімнің
басқаруымен студент болашақ мамандығына қажетті икемділіктер мен дағдыларды
теориялық-практикалық тұрғыда үйрене бастайды, оқытылған материалдарды,
жаттығуларды түсінуге, оны шешуге үйренеді.
Жасөспірімнің өмірінде оқытушылармен ғана емес, өз бетімен ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін, атап айтқанда компьютерлік бағдарламаларды
пайдаланып жұмыстары орындауына мүмкіндік туады.
Жоспарлау, бақылау, бағалау сияқты әрекеттер енді ұстаз бақылауында
емес, өз бетіндік, тәуелсіздікке бағыт алады, басқаша мазмұнға ие болады,
өйткені, ғылыми түсініктеме жүйесіндегі әрекет өзара байланысты жекеленген
кезеңдердің бөлінуін айрықша көрсетеді. Мен не істеп отырмын? Қалай істеп
отырмын? Неге мен басқаша емес, дәл осылай істеп отырмын? Осындай өзінің
әрекеттеріне қойылған сұрақтарға жауап арқылы рефлексия туады. Рефлексия –
адам психикасының сапалы жаңа қасиеті [22].
Рефлексия - өз іс-әрекетінің ерекшеліктерін айқындау қабілеті кезінде
және бұны сараптаудың пәні ретінде қарастыру кезінде пайда болады. Егер де
мектепте оқитын оқушыны, көп жағдайда, өзінің тұлғалық іс-әрекеті
тәжірибесіне сүйенсе, оқу орнының студенті үлкендермен диалог кезінде
игерген жалпы мәдени үлгілерінен туындаған әрекетіне сүйенеді.
Диалог міндетті түрде, өзара түсінушілікке әкеледі, басқа адамның
көзқарасын қабылдауға қажеттілік пен мүмкіншілік туады. Бұл тұрғыда
студенттің оқытушымен қатынасы басқалармен қызметтес болу үшінгі жаңа
түрлерді ашуға көмектеседі.
Студент тек өзінің жұмысын бақылауды ғана емес, сонымен қатар
курстастарының да жұмысын қадағалауды үйренеді. Оқу жұмысында кездесетін
қиыншылықтарды өз бетінше, немесе қасындағы досымен бірлесіп шеше алады.
Басқа адамдармен қызметтестіктің жаңа түрлерін үйрену жасөспірімнің
адамгершілік сезімін бағалауына баулиды, өзінде жаңа қасиет ашылады, ол –
істелген еңбекті бағалау, өзінің жігерін бағалағандай, басқаның күш-жігерін
бағалауға барынша мүмкіндіктер туындайды. Бұл тұрғыда студент үшін алынған
білім шынайы еңбек болып табылады.
1 Психикалық қызметтің дамуы да үлкен маңызға ие. Студенттің ой-санасындағы
жетекші қызмет-ойлау қабілеті болып табылады. Балада дұрыс логикалық пікір
қалыптасады. Бірақ, бұл пікір нақты көрнекілік материалдарға сүйенеді.
Студент ой-қабілетінің жас ерекшелігі – оның нақтылығы. Студент ой-
қабілеттің барлығын нақты қабылдау қасиеті мынадан: жағдайды дұрыс қабылдай
алмауынан және оның жалпы, абстракті және ауыспалы мағынасын түсінбеу
салдарынан туындайды.
Оқытушының жас деңгейі де үлкен рөлге ие, мысалы ол есейген, жасы үлкен
адам болса, жасөспірімнің қызығушылықтары мен өзін ұстау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz