Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуының негізгі әдістері
Мазмұны
Кіріспе
I. Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуы мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Балалардың музыкалық жадының педагогика-психологиялық
ерекшеліктерінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2. Балалардың музыкалық жадының белсенділік сипаты бойынша түрлері
1.3 Балалардың музыкалық жадымен жұмыс жасау жолдарын анықтау
II. Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуының негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Музыкалық педогогикада қолданылатын әдіс-тәсілдерінің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Музыка сабағында балалар жадының қалыптасуының жүмыс
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Музыка сабағында балалар жадының бағалау эксперименттік жүмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Аңдатпа
Осы дипломдық жұмысында Музыкалық педагогикада музыкалық жадының
дамуы бойынша оқушылардың музыка оқуының алғашқы қадамдарында, музыкалық
жадыларының дамуына ықпал тигізетін мәселелер талқыланған. Бұл қарастырылып
жатқан мәселе негізінде, қиындықтарды қалай шешуі және ноталық мәтінді есте
сақтаудың жолдары баяндалған. Дипломдық жұмыста оқушыларға музыкалық жадыны
дамыту және болашақ үрпаққа музыкалық-эстетикалық тәрбие беру әдіс-
тәсілдері қарастырылған.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Педагог, орындаушы, музыкант-ізденуші
болам деген мамандарға кәсіби музыкант болып қалыптасу үрдісінде музыкалық
жадынының дайындығының маңызы үлкен роль атқарады. Таяудағы 2-3 жылда
дуальдік, техникалық және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін
қалыптастыру керек, – деп, Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
айтқандай, ендігі ең үлкен, жауапты мақсат білім ордаларына қатысты болып
отыр. Қазақстан Республикасының әлеуметтік – мәдени дамуының
тұжырымдамасында Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік– мәдени даму жолы
дегеніміз– ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл
халық дәстүрлері мен әдет– ғұрпының толымды түлеуі, гуманитарлық
ғылымдарға, өнерге, мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау,
барлық ұлттық мәдениеттің қазыналары мен дербестігін мойындау – деп атап
көрсетілген болатын [1].
Ал дипломдық тақырыбымызға келетін болсақ, ойымызда ең маңызды сұрақ
пайда болады Жады деген не? Бұл сұраққа жауапты ертеден әлем ғалымдары
табуға тырысуда. Бүгінде ірі мемлекеттерде ми мен жадыны зерттейтін
институттар мен ғылыми зертханалар көптеп ашылуда. Осыған қарамастан, жады
адам миының ең жұмбақ қабілеті болып қалуда.
Жады - бұл жазуға мүмкіндік беретін адам миының, мүліктік, сақтау және
ақпаратты жаңғыртуға қажет. Қазіргі уақытта, әр түрлі жады теориясы бар.
Ғалымдар еске құпиясын ашып деп мүмкін. Әр адам есте өз жолы бар. Ғылыми
дәлелдер бар жадты нығайту түрлі жолдармен тиімділігін растайды. Және әрбір
жадының өз жолы бар.
Феномендық жады – өте керемет қасиет болып табылады. Дүние жүзінің
атақты музыканттары В.А. Моцарт, С.В. Рахманинов, Ф. Лист музыкалық
шығармаларды бір рет тыңдап, оны жатқа ойнаған өз ісінің мамандары болған.
Кейде аспапта өте жақсы ойнайтын мамандар, өздеріне керек музыкалық
шығарманы естеріне түсіріп, оны сол сәтте орындайды[20].
Болашақта өз ісінің білікті маманы болғысы келетін музыка пәнінің
мұғалімі музыкалық білім беру теориясын жете меңгеруі тиіс, онысыз кәсіби
шеберлікке жету мүмкін емес.
Білім процесінде музыкалық өнерге деген арнайы зейін түрлері, музыка
жүйесіндегі жеке тұлғаның қалыптасып дамуы, музыкалық білім беру
компоненттері мен музыка мұғалімнің жеке тұлғалық қасиеттері мен іс-
әрекеттері өте маңызды. Музыкалық білім беру бір ел дамуына, әр дәуір, әр
уақытта болған музыкалық білімнің қалыптасуы, даму тарихы, белгілі ғалым-
педагогтардың, музыканттардың осы бағыттардағы ізденістерімен байланысты.
Әр түрлі мемлекеттерде музыкалық білімнің пайдалану өрісі, өсуі, дамуы,
тарихы, әдісі, әдіснамасы өзара байланыста қаралады. Оның ішінде Қазақстан
Республикасының музыкалық білім беру дамуына ғалымдар тарапынан зерттеген:
М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Б.Ғизатов, С.А.Ұзақпаева,
Ө.Байділдаев, П.М.Момынов, Р.Р.Жәрдемәлиева, А.Райымбергенов,
М.Х.Балтабаев, Ш.Құлманова т.б.
Есте сақтау қабілеті – психикалық өмірдің маңызды сипаттамасы.
Сондықтан есте сақтау қабілеті мәселесі – психологияның назары көп бөлінген
және зерттелген мәселелерінің бірі. Бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін
жоғалтпаған, есте сақтау қабілеті эксперимент арқылы зерттеудің алғашқы
амалдарын жасаған, есте сақтау қабілетінің ең бірінші психологиялық
теорияларының бірі – ассоциативті теория болды. Ол ХVІІ ғасырда туды,
Англия мен Германияда тарау алып, танылды. Аталмыш теория негізінде
ассоциация түсінігі – Г. Эббингауз, Г. Мюллер, Ф. Шульман және А.
Пильцепермен бірлесіп зерттеген – белгілі бір психикалық феномендер
арасындағы байланыс жатыр. Басты міндет ассоцианистердің барлық жұмыстары
үшін жалпы болды: ол барлығына мәлім ассоциацияның пайда болуы, әлсіздеуі,
өзара әрекеттесу жағдайларын зерттеу. Есте сақтау қабілеті қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді, қатарлас, ұқсас, қарама-қарсылық, уақытша және кеңістік
жақындығы бойыша көп не аз тұрақты ассоциациялардың күрделі жүйесі болып
түсініледі. Осы теория негізінде есте сақтау қабілеті механимздері мен
заңдары ашылды және түсіндірілді, мысалы, Г. Эббингауздың ұмыту заңы. Осы
заңға сәйкес ұмыту бірінші қатесіз қайталаудан соң тез жүреді[25, 300б].
Музыкалық білім беру – тұлғаға біртұтас жан – жақты әсер етеді;
факторларының бірі. Адамның жаңа құндылық бағдарын және дүние танымдық
принциптерін қалыптастыруда көркем шығармашылық маңызды рөл атқарады.
Музыкалық тәрбие – тұлғаны қоғамның музыкалық мәдениетіне қатыстыру үрдісі.
Музыкалық тәрбие жүйесі жалпы және арнайы музыкалық педагогиканың әдістер
кешенімен негізделеді. Музыкалық тәрбие – жастардың музыкалық талғамын
қалыптастыру мақсатына бағытталған жүйесі ретінде даму, музыкаға
эмоционалдық сезімін, оның мазмұнын түсіну және терең толғану қабілетін
тәрбиелеу, халықтық тәрбиенің құрамдас бөлігі б.т.
Біздің елде бұл теория жоғарғы психикалық функциялардың шығу тегі
теориясында жалғасын тапты. Осы теорияға сәйкес материалды түрлі елестету,
есте сақтау және жаңғырту арасындағы байланыс-ассоциациялардың пайда болуы,
оның мнемикалық өңдеу барысында баланың осы материалмен не істейтінін
түсіндіреді. А.А. Смирнов ойдан гөрі әрекеттің тез ұғылатынын анықтаған, ал
әрекет арасында кедергімен байланысты, сондай-ақ сол кедергілер жақсы
ұғылады деп айтқан болатын[40].. А.А. Смирнов пен П.И. Зинченко баланың
саналы қызметі ретінде есте сақтау қабілетіның жаңа және маңызды заңдарын
ашқан[42]..
Жады - біздің өмірдің, біздің санамыздың негізі. Ол біздің болашағымыз
үшін өткен тарихымызды сақтайтын сиқырлы қорапша. Кез келген қарапайым
немесе күрделі қызмет (оқу, жазу, өзіннің жеке әрекетінді ойлау)
негізделген: қабылдау бейнесі тіпті бірнеше секундқа болсын жадта
сақталады. Егер біздің жадымыз жоқ болса, біз бір де бір сөйлемді түсіне
алмайтын едік, себебі соңына дейін оқып бітпей жатып, оның басын ұмытып
қаламыз. Егер жад жеке фактілер мен жағдайлар арасындағы байланысты
сақтамаса, біздің сезім мүшелерімізден келген ақпарат пайдасыз болар еді.
Жад көп жақты. Жадта арсенал секілді, өмір бойы сақталатын белгілі сөздер
қоры, ақпарат, түсінік, бейнелер бар. Олар жалқы есімдер, әке мен ана
бейнесі, ана тілі, адамның дүниеге келген жерінің ерекшеліктері мен
қасиеттері және т.б. Мұның бәрі ұзақ мерзімді есте сақтау.
Зерттеудің мақсаты: Музыкалық педагогикада музыка жадының дамуының
теориялық тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін эксперимент арқылы
тексеру.
Зерттеудің объектісі: оқу процесіндегі балалардың музыкалық жады.
Зерттеу пәні: Музыкалық педагогикада, музыка жадының дамуы.
Зерттеудің міндеттері:
– Музыкалық жады ұғымының мәнін айқындау;
– Музыкалық білім мен тәрбие беру кезінде олардың музыкалық жадының
есте сақтау ерекшеліктерін анықтау;
– Зерттеу тақырыбына сай арнайы әдебиеттерді (психологиялық-
педагогикалық және музыкалық педагогикалық) талдап, оқушыларда
музыкалық жадының қабілетін, негізгі салаларын айқындап, жүйеге
келтіру.
– Музыкалық педагогикада, музыка жадының даму қабілетін
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау
– Музыка сабағында, музыка мұғалімі жадының қабілетін айқындайтын
педагогикалық шарттар жиынтығын анықтау.
Музыка мұғалімінің, музыкалық жадын қалыптастыру әдістемесін жасау
және оны эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеудің нысаны: Болашақ мұғалімнің музыкалық білім мамандығында
тәжірибе негізінде алынған ақпарат.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасына қатысты ресми құжаттарға,
музыкалық жадының ғылыми зерттеулеріне, психологиялық-педагогикалық,
философиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
оқушыларжадының дұрыс қалыптасуына бағытталған халық шығармашылығын
пайдалану тәжірибесін және оқу бағдарламаларын, озық тәжірибелерді талдау;
бақылау, сауалнама, педагогикалық эксперимент барысында алынған нәтижелерді
өңдеу.
Зерттеу көздері: музыка, психология, педагогика ғылымдары саласындағы
еңбектер; автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі; халық
педагогикасындағы адам, табиғат, қоршаған орта жөніндегі ой-пікірлер.
Дипломның құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
объектісі мен пәнi, болжам, жетекші идея, практикалық мәндiлiгi, зерттеу
кезеңдері, ғылыми жаңалығы, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып
сипатталады.
Зерттеудің практикалық мәні:
- Болашақ музыка мұғалімінің, музыкалық жадын жақсарту және,
қалыптастыру
- Зерттеу нәтижелерін арнайы орта музыкалық – педагогикалық оқу
орындарында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаның іс-әрекет
теориясы, білім теориясы, халықтық педагогика құралдарын пайдаланудың мәнін
анықтайтын тұжырымдамалар, Үкіметтің музыкалық білім беру процесінде
оқушының үлгерім сапасына ықпалын жетілдіру, реттеу мәселесіне байланысты
құжаттары.
Зерттеу базасы: тәжірибелі-эксперимент жұмысы Қостанай облысы,
Қостанай қаласындағы №24 орта мектеп. Тәжірибелі экспериментке 14 оқушысы
қатынасты.
I. Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуы мен теориялық
негіздері
1.1 Балалардың музыкалық жадының педагогика-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуы.
Есте сақтау, кез келген басқа когнитивті ойлау процесі сияқты белгілі
бір сипаттамаларға ие. Жадтың негізгі сипаттамалары: көлемі, жылдамдығы,
басып шығару жылдамдығы, көбеюдің дәлдігі, сақтаудың ұзақтығы, сақталған
ақпаратты пайдалануға дайындығы.
Жад жады - есте сақтау және ақпаратты сақтау мүмкіндігін сипаттайтын
жадтың маңызды интегралды сипаттамасы. Қайта жасау жылдамдығы адамның
өзінің практикалық қызметінде қол жетімді ақпаратты пайдалануға
қабілеттілігін сипаттайды[4].
Музыкалық есту қабілеті әуеннің ладтық арқауын сезініп, дыбыстардың
гармониялық аракашықтығын ажырата білуге байланысты. Музыкалық есту
қабілеті адамдарда біркелкі емес. Сондықтанда ғылымда
Музыкалық есту қабілеті абсолют және салыстырмалы болып екі-ге белінеді.
Абсолют. есту қабілеті кез келген дыбыс жоғарылығын дара күйінде
мүлтіксіз анықтау болса, салыстырмалы есту қабілеті белгілі бір дыбыс
жоғарылығын басқа дыбыстармен салыстыру арқылы анықтауды білдіреді. Абсолют
есту қабілеті өте сирек кездеседі.
Ішкі есту сезімі және музыкант-орындаушы мамандығында алатын ролі
Біреулері ішкі есту сезімді есту елесінде ертеде естілген дыбыстарды,
әуендерді жаңадан сезінуі. Екіншілері – есте сақтау мен елеске байланысты.
Есте сақтау қабілетінің дамуы және қалыптасуы Балалардың музыкалық
қабілетінің дамуы мен қалыптасуында музыкалық әсердің қоры жиналуда,
репертуардың кеңдігі пайда болады. Осы жинақтаған сезімдік қоры, оның
сақталуы және де оны іс-әрекетте қолдануы музыкалық есте сақтауы болып
табылады.
Мектепке дейін және бастауыш мектеп балаларының музыкалық есте сақтау
элементтері біркелкі және теңсіздік дамиды. Кәсіби-музыканттың есте сақтауы
- бұл есте сақтау мен сезім сақтауының музыкалық материалды түсіне білуі -
келесіде қабылдауының қайта орындауы.
Түсінік арқылы есте сақтауы. Оқушы-музыканттың орындаушылық есте
сақтау тәсілінің жолдары және дамуы Музыканы есте сақтау процесіндегі
маңызды ерекшеліктері - мазмұны, сипаты, осы әрекетті орындау тәсілдері.
Қысқаша – музыкант-оқушының музыкалық шығарманы қай, қалай, қандай деңгейде
кәсіби сауатты жаттау. Тәжірибе көрсеткендей оқушылардың көбісі музыкалық
шығарманы жаттайтыны шығарманы қайта-қайта қайталау мен орындауында. Осы
қайталау кезінде есте сақтау бірізділігі қалыптасады. Қайта-қайта қайталау
– автоматикалық есте сақтау болады, оның мазмұнын түсінбесе, музыкалық
түсінігі болмайды. Мынадай жаттығу жағдайда адамның миы жұмыс істеу керек.
Көркем-интелектуалды және эмоционалды белсенділігі ойлап жұмыс әрекеті мен
музыкалық шығарманың мазмұнды жұмыс істеудің әдісі арқылы нәтижелі болады,
есте сақталады, түсінетін болады.
Әдетте, кез келген мәселені немесе проблеманы шешу қажеттілігімен
кездескен кезінде адам есте сақталатын ақпаратты қолданады. Көшірменің
дәлдігі адамның нақты сақтауға қабілеттілігін және ең бастысы, жадта
сақталған ақпаратты дәл дәлме-дәл ойнатуды көрсетеді. Қорғаудың ұзақтығы
адамның белгілі бір уақытқа белгілі бір ақпаратты сақтау қабілеттілігін
көрсетеді. Мысалы, адам емтиханға дайындалуда. Ол бір оқу тақырыбын есіне
түсіріп, келесі оқиғаны үйрене бастағанда, ол бұған дейін оқығанын есіне
түсірмейтінін біледі. Кейде бұл өзгеше. Бұл жағдайда жадыда сақталатын
ақпаратты қайта дайындау сипаттамасыменен кездесеміз.
Мысалы:
1. Адам ұрығы 20 апталық мерзімде есте сақтау қабілетіне ие болады.
2. Қалыптасқан пікірлерге қарамастан, кофеин есте сақтау қабілетінің
жақсаруына ықпал етпейді.
3. Жадыны үнемі жаттықтыру арқылы ми қызметі мен есте сақтау қабілетін
жақсартуға болады. Ол үшін Үш кит теориясы жасалды. Оған: құнарлы
тамақтану, есте сақтауға арналған жаттығулар және дәрілік заттар
жатқызылады. Дәрумендер мен микроэлементтер де ми қызметінің белсенділігі
үшін аса пайдалы.
4. Ұйқының қануы ми қызметін жақсартады. Ал тынығу есте сақтау
қабілетін ұзартады
5. Кейбір адамдар туа бітті таңғаларлық есте сақтау қабілетіне ие.
Мысалы Моцарт бір рет естіген музыкалық шығарманы еш қиындықсыз қайталап,
ноталарын қағазға түсіретін болған.
6. Австралиялық Хобард Паула Прентис үш айда 130 мың есімдер, нөмірлер
мен мекен-жайлар жазылған телефон анықтамалығын жаттап алған. Оның
айтуынша, мұндай қадамға баруына мамандығы түрткі болған екен. Себебі ол
телефон қы ен.
7. Доминик О’Брайен ерекше ерекше жады иесі. Ол Гиннестің рекордтар
кітабына бірнеше дүркін рекордшы болған. 1994 жылы ол есте сақтау жарысында
15 минуттың ішінде қытай тіліндегі 152 сөзді есте сақтаған. Ойын карталарын
да оп-оңай есте сақтайтындықтан казиноларда ол шақырылмайтын қонақ аталып
кеткен.
8. Америкалық шахматшы Пол Морфи бір мезетте сегіз шахмат тақтасында
оларға қарамастан ойнап, әлем назарын өзіне аударған.
зметінің операторы қызметін атқарады. Ең қызығы, Паула өз телефонының
нөмірін жаттай алмаған.
Адам жады - бірегей құбылыс. Еске кейбір түрлері тіпті қарапайым бар
бір жасушалылардың. Алайда, адамдар жад жоғалуына шағымданады. Қалай
сақтауға және жад жақсарту? Біздің мақаланы оқып шығыңыз.неде Адам жады?
Дәстүр бойынша, ол барлық адамдар жақсы ол көреді еске кім бөлінеді
деп саналады Ең жақсы ол естиді не еске алады, кім және қашан нәрсе есімде
кім жазу. Яғни, жад көзбен болуы мүмкін, есту және автомобиль болып
табылады.
Естің физиологиялық сипатын орыс физиологы И.П. Павлов зерттеді. Ол
ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі
қозу процесінің қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау
нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар деп атады. Қазақ
ғұламасы Абай ес туралы “Отыз бірінші сөзінде”: “Естіген нәрсені
ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: бірінші — көкірегі байлаулы берік болмақ
керек; екінші — сол нәрсені естігенде иә көргенде ғибратлану керек,
көңілденіп, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт
ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші — ой кеселді нәрселерден қашық болу
керек”, — дейді. Ес адамның әр алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып,
тіршілікте аса маңызды қызмет атқаратын болғандықтан, оның түрлері мен
көріністері де әр қилы. Психикалықбелсенділік сипатына байланысты ол қимыл-
қозғалыс есі, эмоциялық-сезімдік ес, бейнелі-көрнекілік ес және сөздік-
мағыналық (логикалық) ес болып бөлінеді. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай
ерікті ес, еріксіз ес болып бөлінеді. Адамның ақпаратты қанша уақытқа дейін
есте сақтай алатындығына қарай қысқа ес және ұзақ мерзімді (түпкілікті) ес,
сондай-ақ, шұғыл ес болып бөлінеді. Естің кейбір түрлері арнайы аспап —
мнемометр арқылы өлшенеді. Қимыл-қозғалыс есі дегеніміз — ойын, спорт,
еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимыл-қозғалыстар мен
әрекеттерді есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Эмоциялық ес
бойынша адам басынан кешіргендерін еске түсіргенде бозарады не қызарады.
ґйткені, оның басынан өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп,
эмоциялық күйге ұшыратады. Бейнелі-көрнекілік ес заттар мен құбылыстардың
қасиеттерін, нақты бейнесін ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс
береді. Естің бұл түрі арқылы табиғат көрінісі, бастан кешкен оқиғалар,
дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады. Егер қалыпты дамыған адамдар үшін есту есі
мен көру есінің маңызы зор болса, ал соқыр, саңырау адамдарда мұның есесіне
сипау, иіс, дәм естері өте жақсы дамып, басқа естердің кемістіктерін
толықтырады.
Бейнелі ес, әсіресе, көркемөнер кәсібімен шұғылданатын адамдарда
жоғары әрі өте нәзік түрде дамыған. Сөздік-мағыналық (логикалық) ес ұғым,
пікір, ой қорытындылары сияқты түрлі пішімдер арқылы із қалдырып отырады.
Ойдың қандай формасы болса да тілмен, сөзбен байланысты. Естің бұл түрінің
сөздік-мағыналық (логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық ес
оқушылардың білім жүйесі мен оқу материалдарын есте сақтауында жетекші
мәнге ие. Естерді ерікті ес және еріксіз ес деп бөлу орындалуға тиісті
әрекеттердің маңыздылығы мен қажеттілігіне байланысты. Белгілі мақсат
қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ есте сақтау мен жаңғырту, еске түсіру
еріксіз ес деп аталады. Егер мақсат қоятын болсақ, онда бұл ерікті ес
болады. Қажетті материалдар мен нәрселерді есте сақтау үшін адам тиісті
әдіс-тәсілдер қолданып, оны қалай да жадында қалдыруды мақсат етеді. Бұл
сол әсер еткен нәрселер ізінің есте берік қалуы деп аталады. Мұндай
жағдайда осыдан біршама уақыт бұрын қабылдаған нәрселердің бейнесі адамның
көз алдына елестеп, құлағына дауысы естіледі. Естің бұл түрі қысқа мерзімді
ес деп аталады. Психология ғылымында қысқа мерзімді ес “шұғыл” ес (түрлі
амал-тәсілдер есі) деп аталады. Ал түпкілікті ес қабылдаған нәрселерді,
құбылыстарды олардың белгі-қасиеттерін ұзақ уақыт бойы есте қалдырады.
Түпкілікті есте қалдырудың тағы бір ерекшелігі — әсер еткен нәрселердің
ұзақ мерзімге созылуына және адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы. Ес
түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық ес мағыналы
болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не
түпкілікті болуы да мүмкін. Ес бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың
негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Есте қалдыру дегеніміз
жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы
сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру,
еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам
алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшін мынадай шарттар
қажет:
• Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
• Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты
болуы;
• Есте қалдыруды жоспарлап, оқыған материалдардың ішінен еске түсерлік
түйінді мәселелердің мәнін білу;
• Сол мән-мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз
ұштастыру;
• Қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп, қажетті
материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.
Есте сақтаудың тиімді әдісі қажетті материалдарды жаттап алу. Ғылымда
есті дамытуға арналған жаттау тәсілін мнемоника (жаттап алу амалы) деп
атайды. Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы болып екіге бөлінеді. Еріксіз
қайта жаңғырту — мақсатсыз жүзеге асады. Мысалы, музыканттың белгілі ән-
күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгілі мақсат болады.
Адам оған өзінің ерік-күшін жұмсайды, арнайы әдіс-тәсілдер қолданып,
бұрынғы қабылдағандарын қайта жаңғыртады. Ұмыту дегеніміз — қабылдағанды,
есте қалдырғанды қажет болған кезде еске түсіре алмау, танымау. Ұмыту жүйке
қызметінің күйіне байланысты. Жүйке жүйесі әбден шаршағанда не ауруға
ұшырағанда адамда ұмытшақтық пайда болады. Мұндай құбылыс психологияда
амнезия деп аталады. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына
байланысты. Бірақ ұмытылған нәрсе бір кезде жаңғырып, еске түседі. Бұл ес
процесінде реминисценция делінеді. Есті дамытып, жетілдіріп отырудың басты
шарты — адамның әр түрлі іс-әрекеттері. Ақыл-ойды тарих жасаған білім
қорымен үнемі байытып отыруға ұмтылу естің мән-мазмұнын тереңдете түспек.
Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар. Осы
орайда, бүгінде естің механизмі мен оның
заңдылықтары жайында қалыптасқан пс ихология және нейропсихология бағыт тарға
қосымша үшінші бағыт — биохимиялық тұрғыдан зерттеу қосылып отыр. Сондай-
ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір
қалыптасқан жүйелер бар. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым
салалары арқылы да қарастырылуда.
Есте сақтау - ақпаратты жинау және кейіннен сақтау әрекеті.
Бұл үдерістің дәрежесіне қарай, есте сақтаудың екі түрін ажырату
әдеттегідей: күтпеген (немесе еріксіз) және қасақана (немесе ерікті).
Кездейсоқ еске түсіру, алдын-ала белгіленген мақсатсыз, еріксіз күш-
жігердің қандай да бір әдістері мен көріністерін пайдаланбай есінде
сақталады. Бұл бізге әсер ететін қарапайым әсер және ми қыртысында
жекелеген із сақтап қалды. Ең жақсы есте сақталатын нәрселер ол адам үшін
өте маңызды мүдделері мен қажеттіліктері, оның қызметінің мақсаттары мен
міндеттерімен байланысты.
Міндетті емес есте сақтаудың міндеттіден айырмашылығы (немесе
қасақана) есте сақтау адамның белгілі бір мақсатқа ұмтылуымен - белгілі бір
ақпаратты сақтай отырып, есте сақтаудың арнайы әдістерін пайдаланумен
сипатталады. Ерікті есте сақтау - есте сақтау міндеттеріне бағынатын ерекше
және күрделі ақыл-ой қызметі.
Сонымен қатар, ерікті есте сақтау мақсатқа жету үшін көптеген
орындалатын іс-әрекеттердіқамтиды.
Мұндай іс-шараларға есте сақтау жатады,оның мәні оқу материалын толық
және анық қателіксізесте сақтау болып табылады. Қасақана есте сақтаудың
басты ерекшелігі - есте сақтау міндетін белгілеу нысанында ерікті күш-
жігердің көрінісі. Көптеген қайталанулар жеке қысқа мерзімді жады көлемінен
бірнеше есе үлкен материалды сенімді және берік жаттап алуға
мүмкіндікбереді.
Есте сақталады, сондай-ақ іске асырылады, ең алдымен, әрекеттің
мақсаты Дегенмен, іс-әрекеттің мақсатына қатысы жоқ нәрсе нашар еске
сақталады, ерікті есте сақтау, материалға арнайы жіберілген ерікті есте
сақтау кезінде. Қойылатын материалды есте сақтауға және көбейтуге
бағытталған мұндай қызмет шаралар мнемоникалық шаралар деп аталады. Сонымен
қатар, біздің жүйелі білімдеріміздің басым көпшілігі арнайы қызметтің
нәтижесі болып табылады, оның мақсаты, тиісті материалды есіне сақтау үшін
оны жадыда сақтау. Қойылатын материалды есте сақтауға және көбейтуге
бағытталған мұндай шаралар мнемоникалық әрекеттер деп аталады. Басқа
белгіге сәйкес - қатынастар сипаты (қауымдастықтардың), жадтың негізі
бойынша - есте сақтау механикалық және маңызды болып бөлінеді. Механикалық
сақтау - қабылданған материалдың әртүрлі бөліктері арасындағы логикалық
байланыс туралы хабардарсыз еске сақтау. Механикалық есте сақтаудың негізі
- бірлестіктердің сабақтастығыболып табылады.
Айырмашылығы бойынша, мазмұнды есте сақтау материалдың жеке бөліктері
арасындағы ішкі логикалық байланыстары түсінігінде негізделген.
Материалды есте сақтаудың осы жолдарын салыстырсақ, мағыналы есте
сақтаудың әлдеқайда жемісті екендігі туралы қорытынды жасауға болады. Бір
сағат ішінде механикалық жадта материалдың тек 40% ғана, ал кейбір
сағаттарда тек 20% ғана, ал мағыналы есте сақтау жағдайында материалдың 40%
30 күнге дейін жадыда сақталады. Материалды түсіну әртүрлі әдістермен және
ең алдымен зерттелетін материалдардағы негізгі ойларды бөліп, оларды жоспар
түрінде топтастыру жолымен қол жеткізіледі. Материалды түсінудің пайдалы
жолы – салыстыру, яғни объектілер, құбылыстар, оқиғалар және т.б.
арасындағы ұқсастықты және айырмашылықты анықтау болып табылады. Қайталау
әдісі материалды мұқият есте сақтаудың және жоғары тұрақтылыққа қол
жеткізудің ең маңызды әдісі болып табылады.
Қайталау - білімді, шеберлікті мен дағдыларды меңгерудің ең маңызды
шарты. Бірақ өнімді болу үшін қайталау белгілі бір талаптарға сай болуы
керек. Бірақ өнімді болу үшін қайталау белгілі бір талаптарға сай болуы
керек.
Біріншіден, есте сақтау біркелкі емес: ойнатудан кейін оның
жылдамдығының біршама төмендеуі мүмкін. Екіншіден, есте сақтау секіруде.
Кейде қатардағы бірнеше рет қайталау еске алуда елеулі пайда әкелмейді,
бірақ содан кейінгі қайталанулармен сақталған материал көлемінің күрт өсуі
байқалады. Үшіншіден, егер материалдың тұтастай алғанда есте сақтауы қиын
емес болса, онда бірінші қайталаулар кейінгіге қарағанда жақсы нәтиже
береді.Төртіншіден, егер материал қиын болса, онда есте сақтау, керісінше,
алдымен баяу, содан кейін жылдам өтеді. Бұл материалдың қиындықтарына
байланысты бірінші қайталау әрекеттері жеткіліксіз болғандықтан және
сақталған материалдың көлемінің көбеюі бірнеше рет қайталануымен ғана
көбеюіне байланысты. Бесіншіден, қайталама материалды оқығанда ғана емес,
сонымен қатар есте қалған нәрсені есте сақтау қажет болғанда да қажет.
Материал қайталанған кезде оның күші мен сақталу мерзімі бірнеше есе
артады. Сондай-ақ қайталауды дұрыс уақытында тарату өте маңызды.
Психологияда қайталаудың екі әдісі бар: шоғырланған және таратылған.
Бірінші жол бойынша материал бір қадамда есте сақталады, қайталау бірінен
соң бірі үзіліссіз жалғасады. Бөлінген қайталануымен, әр оқылым бірнеше
аралықтан бөлек тұрады. Зерттеулер көрсеткендей, таратылған қайталау
шоғырланған қайталануданнеғұрлымұтымды. Ол білімді неғұрлым терең игеруге
үлес қосып, уақыт пен энергияны үнемдейді.
Есте сақтау кезінде ойнату әдісі, бөлінген оқыту әдісіне өте жақын.
Оның мәні әлі толық оқылмаған материалды көбейтуге тырысады. Мысалы,
материалды екі жолмен білуге болады:
- Оқу және оқуға өзіңізді толық үйренегенге дейін шектеңіз;
-Материалды бір-екі рет оқып шығыңыз, содан кейін оны айтуға
тырысыңыз, кейін оны қайтадан бірнеше рет оқып шығыңыз және оны қайталаңыз.
Эксперимент көрсеткендей, екінші нұсқасы әлдеқайда өнімді және
пайдалы. Үйрену жылдамырақ өтеді, ал сақтау ұзаққа созылады. Естелудің
табысы негізінен өзін-өзі бақылау деңгейіне байланысты. Есте сақтау
сәттілігі негізінен өзін-өзі бақылау деңгейіне байланысты. Өзін-өзі
бақылаудың көрінісі - бұл материалды есте сақтау кезінде көбейту
әрекеті.Мұндай әрекеттер біздің есте қалған нәрселерді орнатуға
көмектеседі,ойнату кезінде қандай қателіктер жіберілді және кейінгі оқуда
неге назар аудару керек екенін білдіреді. Сонымен қатар, есте сақтау
өнімділігі материалдың сипатына байланысты. Көрнекі пішіндегі материал
сөздікке қарағанда жақсы еске сақталады және логикалық түрде байланысты
мәтін шашыраңқы сөйлемдерге қарағанда толығымен көбейтіледі.
Сақтау - белсенді өңдеу, жүйелеу, материалды қорыту, оны меңгеру
процесі.
Есте сақталғанының сақталуы түсіну тереңдігіне байланысты. Жақсы мазмұнды
материал жақсы есте қалады.
Сақтау жеке тұлғаның орнатуларына байланысты. Адам үшін маңызды
материал ұмытылмайды.Ұмытылу біркелкі емес: оқығаннан кейін, ұмытып кету
әлдеқайда күшті болса, онда ол баяу жүреді. Сондықтан қайталауды кейінге
қалдыруға болмайды, оны есте сақтаудан кейін көп ұзамай материалды
ұмытпағанша қайталау керек.
Кейде есте сақтау кезінде реминисценция құбылысы байқалады. Оның мәні
2 - 3 күнге созылған ойнату, есте сақтаудан кейін дереу жақсы. Түпнұсқалық
ойнату жеткілікті түрде мағынасы болмаса, реминисценция айқын көрінеді.
Физиологиялық көзқарасы бойынша, реминисценция түсіндіріледі, бұл оқығаннан
кейін, теріс индукция заңына сәйкес, тежеу пайда болады, содан кейін ол
жойылады. Сақталу динамикалық және статикалық болуы мүмкін дегені, бұл
анықалды.Динамикалық сақталу жедел жадыда, ал статикалық ұзақ мерзімді
жадыда көрінеді. Динамикалық сақталумен материал статикалық күйде
өзгермейді, керісінше, ол міндетті түрде қайта құру мен белгілі бір өңдеуге
ұшырайды.
Сақтаудың күші қайталану арқылы қамтамасыз етіледі, ол нығайту ретінде
қызмет етіп, ұмытып кетуден қорғайды, яғни ми қыртысының уақытша
қосылыстарының жойылуынан сақтайды.
Қайталау түрлі болуы керек, әртүрлі формаларда жүргізіледі: қайталау
барысында фактілерді салыстыру, жақындастыру қажет, оларды жүйеге келтіру
керек. Біртұтас қайталаумен ойлау белсенділігі жоқ, оқытуға қызығушылық
азаяды, сондықтан тұрақты сақталу шарттары құрылмайды.
Сақталу үшін одан да маңыздысы - білім қолдану. Білім қолданылғанда,
олар ерікті түрде есте қалады.
Ойнату және тану - бұрын қабылданған нәрсені қалпына келтіру
процестері. Олардың айырмашылығы, егер оны қабылдаған кезде объектімен
қайта кездескенде, тану болады, бірақ ойнату, объект болмаған кезде пайда
болады.
Ойнату ерікті және еріксіз болуы мүмкін. Міндетті емес -
бұл кездейсоқ көбею, есте сақтау мақсатсыз,суреттер өздері пайда болған
кезде, жиі қауымдастықтар арқылы.
Ерікті түрде ойнату - өткен ойлардың, сезімдердің, ұмтылыстардың, іс-
әрекеттердің санасында қалпына келтірудің мақсатты процесі.
Кейде кездейсоқ ойнату оңай өтеді, кейде күш қажет.
Белгілі қиындықтарды еңсеру, күш-жігерді талап ететін саналы көбею
еске алу деп аталады.Ойнату кезінде жады сапасы анық көрінеді. Бұл есте
сақтау және сақтаудың нәтижесі. Есте сақтау және сақтау туралы біз тек
ойнатылған кезде айта аламыз. Ойнатылу бұл басып шығарылған механикалық
қайталануы ғана емес.Қайта құру, яғни материалды ақылмен өңдеу:
экспозицияның жоспары өзгереді, бастысына назар аударылады, басқа
көздердегі белгілі қосымша материалдар енгізіледі. Ойнатудың жетістігі
қайта байланыстарды қалпына келтіру мүмкіндігіне байланысты және есте
сақтау барысында қалыптасқа нойнату кезінде жоспарды пайдалану шеберлік
мүмкіндігіне байланысты.
Тану мен көбеюдің физиологиялық негізі - ми қыртысының алдыңғы
қоздырулар іздерінің қайта жандандыру процесі болып табылады.Тану кезінде,
қозудың ізі жандандырылады, есте сақтау кезінде салынған.
Ойнату формалары:
- Тану - объект қайта қабылданған кезде туындайтын жадтың көрінісі;
- Қабылдау болмаған кезде жүзеге асырылатын еске салу;
- Еске салу, ойнатудың ең белсенді нысаны болып табылатын еске алу,
негізінен, қойылған міндеттердің анықтығына, ДП-да сақталатын және
сақталатын ақпараттың логикалық тәртібіне байланысты;
- Реминисценция - бұрын ұмытып кетілген, көріністердің кешігтірілген
ойнатылуы;
- Эйдетизм - визуалды жады, барлық көріністері бар жарқын бейнені ұзақ
сақтау.
Объектіні тану оны қабылдаған сәтте орын алады және оның идеясы жеке
адамда немесе жеке әсерлерден (жады ұсыну) немесе ауызша сипаттама
негізінде (қиял) негізделген нысанды қабылдау орын алады.Тану үрдістері бір-
бірінен айқындық деңгейі бойынша ерекшеленеді.Мұндай жағдайларда ең аз
тану, нысанның таныс болу сезіміне ғана ұшырағанда, өткен тәжірибеден
ештеңе таба алмай қалатын жағдайлардың ең аз танылуы болады. Бұл танудың
екі нұсқасы бірте-бірте дамиды, сондықтан олар жиі еске түсірулерге жақын
және де олар күрделі ойлау мен ерікті процесс болып табылады.
Ұмыту процесі - табиғи процесс. Уақыт өте келе есте қалған нәрселердің
көбісі ұмытып кетеді. Және ұмытып кету үшін күресу қажет, себебі жиі қажет,
маңызды, пайдалы, заттар ұмытылады.
Ең алдымен, қолданылмайтын нәрсенің ұмытылуы, қайталанбайтын,
қызығушылық жоқ, бұл адам үшін маңызыз болып қалады. Мәліметтер ертерек
ұмытылады, жалпы ережелер, қорытындылар әдетте ұзақ уақытсақталады.
Ұмыту екі негізгі формада көрінеді:
- Есте сақтау немесе тану мүмкін емес;
- Дұрыс емес еске салу немесе тану. - Толық ойнату мен толық ұмытып
қалудың арасында әртүрлі ойнату және тану дәрежелері бар.
Кейбір зерттеушілер оларды есте сақтау деңгейі деп атайды.
- Ойнатылатын еске түсіру жады;
- Жадты тану;
- Жады.
Ұмытылу уақытында біркелкі емес өтеді.
Материалдың ең үлкен жоғалуы оны қабылдағаннан кейін бірден жүреді, ал
болашақта ұмытып кету баяуырақ жүреді.
Ұмытылу толық немесе ішінара, ұзартылған немесе уақытша болуы мүмкін.
Толығымен ұмытылып, материал тек қана ойнатылмағаны емес, ол танылмайды да
Материалды ішінара ұмытып кету адамның бәрін немесе қателіктерімен емес,
сондай-ақ ол тек тауып, бірақ ойнату мүмкін болмаған кезде туындайды. Ұзақ
(толық немесе ішінара) ұмытып қалу адамның ұзақ уақыт бойы ойнай алмайтын
нәрсені еске түсіруінің қиындығы сипатталады. Жиі ұмытып кету адам нақты
уақытта материалды жаңғырта алмауы, бірақ біраз уақыттан кейін оны қайта
еске түсіріп шығарады.Ұмыту әр түрлі факторларға байланысты болуы мүмкін.
Бірінші және ең айқын - уақыт. Механикалық материалдың жартысын ұмыту үшін
бір сағаттан аз уақыт қажет.
Ұмытудың маңызды факторы әдетте қол жетімді ақпаратты пайдаланудың
дәрежесі деп саналады. Бұл ересек өмірдегіақпаратты алған семантикалық еске
қарағанда әділеттірек.
Ұмыту біздің психиканың қорғау тетіктерінің жұмысынан туындауы мүмкін,
олар санадан тысқары санамызға біз үшін жарақат алған тәжірибелерді алып
тастайды, сонда олар одан кейін сенімді немесе көп сақталады. Демек,
психологиялық тепе-теңдікті бұзғантын ұмыту, тұрақты теріс шиеленіс
тудырады (мотивацияланған ұмыту). Ұмытылатын басқа нысандар қате еске
салу және қате тану болып табылады. Еске қабылдайтынымыз оның уақытымен
жарықтығы мен анықтығы жоғалады және бозғылт және түсініксіз болатыны
танымал.Алайда, бұрын қабылданған материалдағы өзгерістерді ұмытып кету
айқындық пен айырмашылықты жоғалтуда көрінбесе де, іс жүзінде есте қалған
және нақты қабылданған нәрселер арасындағы елеулі айырмашылыққа байланысты
басқа да сипатқа ие болуы мүмкін. Негізгі статистикалық құндылықтардан тыс
ұмытып кетудің негізгі себептері жүйке жүйесінің түрлі аурулары, сондай-ақ
ауыр психикалық және физикалық жарақаттар болып табылады. Бұл жағдайларда
кейде ретроградтық амнезия деп аталатын құбылыс бар. Оны ұмытып кету
амнезия тудырған оқиғаның алдындағы кезеңді сипаттайды.
Уақыт өте келе, бұл кезең азайып кетуі мүмкін, тіпті ұмытып кеткен
оқиғалар толығымен есте қалып, қалпына келтіріледі. Ұмытпалық ақыл-ой
немесе физикалық шаршағандықпен жылдамырақ болады.
Ұмытудың себебі - дұрыс материалға назар аударуға кедергі келтіретін
бөтенше ынталандырудың әрекет етуі, мысалы, біздің көру аймағындағы
тітіркендіретін дыбыстар немесе нысандар.
Адамда есте сақтау қалай жүзеге асады?
Нерв импульстері бір нерв клеткасынан екіншісіне ацетилхолин арқылы
беріледі. Жас ұлғая ол зат аз бөліне бастағанымен ол адамның есте сақтауына
жеткілікті болады, алайда адамның байқампаздығы (внимание) төмендейді.
Эмоция арқылы берілген ақпараттар ұзақ әрі тез есте сақталады. Адамдар 51
есту арқылы, 35 көру арқылы, 45 біреудің көрсетуі немесе түсіндіруі
арқылы жаттайды екенбіз. Сондықтан түсінбеген нәрсені сұраудан ұялмау
керек.
Күндізгі сағат 10 мен 12 және кешкі 20:00 сағат аралығында мида
оттегі қажеттілігі аз болады. Сондықтан қажетті ақпаратты сол кезде
жаттаған дұрыс.
Қажетті ақпаратты жаттау үшін оны қайталай беруден еш пайда жоқ. Ол
ақпаратта керек кезде есіне түсіруге қиын соғады. Қажет болатын ақпаратты
жаттау үшін оны белгілі бір уақыт интерванынан кейін қайталап отыру керек.
Бұл принцип шет тілін үйретуде кеңінен қолданылып жүр.
Тілдің ұшында тұрған сөзді есіңізге түсіруге ұмтылған сайын ол сөз ары
қарай таңдайға жабысып шыпай қояды. Ол сөзді есіңізге түсіре алмаған сайын
біз нервничать етеміз. Бұл жағдайда еске түсіру үшін адам ойын басқа жаққа
аударып, сол сөзге біртіндеп оралу керек.
Көбінесе біздің немқұрайлығымыздың әсерінен жағымсыз оқиғалар орын
алып жатады. Мысалы біреумен әңгімелесіп тұрып тамаққа тұз саламыз да,
кейін айналып келіп тұзды тағы да саламыз.
Дүкенгеге барар алдында керек заттардың тізімін жазғанша оны жаттап
алуға болады. Ол үшін керек заттарға номирация қою керек, мысалы 1. сүт, 2.
қант,3.шәй...
Нөмірлерді жаттау үшін өміріңіздегі сандарды қолданыңыз. Мысалы 17-сі
анамның туылған күні, 16 куәлік алатын жас, 27 жасында мама мені дүниеге
әкелді, 75 көкемнің туылған жылы т.с.с.
2009 жылы Германияда колорияны азайтудың есте сақтау қабілетіне
тигізетін әсеріне тәжірибие жасалды. Бір топ адамға күнде не жеп жүр соны
жеуді ұсынды, бірақ әр порциясынан 30 процент азайтып отырды. Екінші
топтағы адамдардың тамағынан ештенені алмады, керісінше 20 пайыз майлы
тағамдарды қосты. үшінші топтағы адамдардың порциясында ешқандай өзгеріс
еңгізілмеді. 3 айдан кейін қайта есте сақтау қабілетін тексергенде бірінші
топтағы адамдардың есте сақтауы 20 пайызға өскен. Ал, қалған екі топтағы
адамдарда ешқандай өзгеріс байқалмаған. Ғалымдардың айтуынша колорияны
азайту ол инсулиннің аз бөлінуіне әкеледі. Ол мидың есте сақтау қабілетін
тітіркендіріп, есте сақтауды жақсартады екен.Есте сақтау қабілетіміздің
төмен не жоғары болуы тек өзіміздің еркімізде. Италяндық ғалымдардың
пікірінше жұмыс пен оқу адамды ұмытшақтықтан жақсы сақтайды.
Біріншіден, еске алу ерекшеліктері жеке тұлғаның қасиеттермен
байланысты. Тіпті жақсы жады бар адамдар бәрін есіне түсіре алмайды, ал
жаман есте қалған адамдар бәрін ұмытпайды. Өйткені, жады таңдайтын мінезді
сипаттайды. Адамның мүдделері мен мұқтаждықтарына сәйкес келетін тез және
мықты есте қалады. Екіншіден, есте сақтау қасиеттерінде жеке айырмашылықтар
байқалады. Жеке жады процестерінің қаншалықты дамып жатқандығына байланысты
адамның жадын сипаттауға болады.
Егер адам өзгеше болса, жақсы жады бар:
- Есте сақтау жылдамдығы;
- Сақтаудың мықтылығы;
- Ойнатудың дәлдігі;
- Жадтың дайындылығы деп аталатын.
Бірақ жады бір жағынан жақсыда, екінші жағынан жаманда болуы мүмкін.
Жеке жады сапалары әртүрлі тәсілдермен біріге алады.
- Баяу есте сақтау біртіндеп, баяу ұмытумен біріктіріледі;
- Тез есте сақтау біртіндеп, тез ұмытумен біріктіріледі;
- Ең аз өнімділік - бұл баяу есте сақтау және жылдам ұмытып қалуымен
сипатталатын жады.
Жеке тұлғаның өзгешеліктерімен, адамның ерекшеліктерімен жадтың бір
түрінің құрылымы байланысты. Осылайша, актерлер жақсы дамыған эмоционалды
естеліктерге, композиторлар есту қабілеті, суретшілерде визуалды есте
сақтау, ал философтарда ауызша логикалық зейіндерге ие. Образды немесе
ауызша жадының бастапқы дамуы жоғары жүйке қызметінің типологиялық
ерекшеліктерімен сипатталатын бірінші және екінші сигналдық жүйелердің
қатынасында байланысты болып табылады. Көркемдік түрі образдық жадының
артық дамуымен, ой түрі — ауызша жадының басымдылығымен ерекшеленеді.
Жадты дамыту адамның кәсіби қызметімен байланысты, өйткені психика
қызметте тек көрінеді ғана емес, сонмен бәрге қалыптасадыда: композитор
немесе пианист әуенді, суретші - объектілердің түсін, математик -
міндеттердің түрлерін, спортшы – қозғалыстарды жақсы есте сақтайды.
Жеңілдікті дамыту тәрізді немесе ауызша жад жоғары жүйке қызметінің
типологиялық сипаттамалары бірінші және екінші сигналдық жүйелердің
қатынасында байланыста болып табылады. Жадты дамыту адамның кәсіби
қызметіне де байланысты, өйткені психика тек психиканың қызметінде ғана
емес, сонымен бірге композитор немесе пианист әуендерді жақсы есте
сақтайды, суретші - объектілердің түсін, математик - міндеттер түрлерін,
спортшы – қозғалысты.
Жадының түрі адамның материалды қалай есте сақтайтынын анықтайды –
көзбен, есту немесе қозғалыс арқылы. Кейбір адамдар, есте сақтау үшін, есте
сақтайтынды көруге мұқтаж. Бұл есте сақтаудың визуалды түрі деп аталатын
адамдар. Басқаларға есте сақтау үшін, есту бейнелері қажет.
Жад типтерін жад түрлерінен ажырату керек екеніне назар аудару
керек.Жад түрлері біздің есте сақтағанымызды анықтайды. Алайда кез келген
адам бәрін есінде сақтайды: суреттерді, қозғалыс, ойлар, сезімдерді - әр-
түрлі жады әр адамға тән және олардың жеке сипаттамаларын білдірмейді.
Сонымен қатар, есте жадтың типі біздің қалай есте сақтауды: көзбен,
есту немесе қозғалыста – есте сақтауын сипаттайды. Сондықтан, жады типі -
бұл адамның жеке ерекшелігі.Барлық адамдарда жады түрлерінің бәрі бар,
бірақ әр адамның белгілі бір өзіне тән жады типі бар. Бір немесе басқа
түрге жататын болуының көбінесе есте сақтау тәжірибесі анықтайды, яғни бұл
адам үшін атап айтқанда нені және калай есте сақтауды үйренетінін
көрсетеді. Сондықтан белгілі бір типтегі жады тиісті жаттығулардың
көмегімен дамуы мүмкін.
Жадтың дамуы өзінен өзі орын алмайды. Бұл жады тәрбиенің тұтас жүйесін
талап етеді.
Адамның ақылдық және практикалық жұмысының оңтайландыруы жадтың жақсы
қасиеттерін тәрбиелеуіне үлкен ықпал етеді:жоспарлау, өзін-өзі бақылау,
есте сақтаудың ақылға қонымды жолдарын пайдалану, өзінің қызметіне сыни
көзқарас, жұмыссыз тиімсіз әдістерден бас тарту және басқа адамдардан
тиімді әдістерін қолдану.Жадтағы кейбір жеке айырмашылықтар миды қажетсіз
ақпараттан қорғайтын арнайы механизмдерімен тығыз байланысты.Бұл
көрсетілген механизмдердің белсенділігінің дәрежесі, әр адамда әр- түрлі.
Мидың қажетсіз мәліметтерден қорғануы, атап айтқанда, гипнопея
құбылысы, яғни, ұйқы кезіндегі оқу.Ұйқы күйінде миды артық ақпараттардан
қорғайтын кейбір механизмдер өшіріледі, сондықтан есте сақтау жылдамырақ
өтеді.
Жад пен ниет:
Психологияда мотивация деп адамның қозғалысқа қатысты белсенділігін
оятатын және қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кез келген мақсатқа қол
жеткізу.Оны ішкі және сыртқы деп бөледі. Сырттай мотивация кейбір
әлеуметтік факторларымен анықталады, мысалы, егер оқушы мұғалімдердің
немесе ата-аналардың қысымымен сабақты оқитын болса. Ішкі мотивация адамның
өз себептерінің әсерінен пайда болады. Бұл жағдайда оқушы оқу материалын
оқып есте сақтайды, себебі ол оны қызықтырады және оған өмірі маңыздылығын
білдіреді, сондай-ақ оған үлкен өмірлік сезім береді.Сондықтан ішкі
мотивация сыртқы мотивациядан гөрі жақсырақ болып көрәнеді. Егер адам
қандай да бір мамадықта кәсіптік білім ала бастаса, біз оның ішкі
мотивациясын көреміз және оқу орнында барлығының оған үлкен қызығушылық пен
танытушылықты әкелетінін байқаймыз. Сондықтан жақсы жадының дамуы ішкі
мотивацияның болашақ маманның тәрбиелеуіне тікелей байланысты. Бұл өз
кезегінде, өзін-өзі тәрбиелеу процесінде жауапкершілік сезімін және өзін-
өзі тәртіптілікке қол жеткізеді.
Шығарманың құрылымын түсіну, оның идеологиялық мағыналары, оларды
дамытудың логикасы есте сақтау үшін өте маңызды, себебі музыкалық
материалды түсіну процесі есте сақтаудың арнайы әдісі ретінде қолданылады.
Ақпаратты есте сақтауға арналған іс-шара алдымен когнитивті, содан кейін
ерікті есте сақтау әрекетінің жолы болып табылады. Жүргізу процесінің
педагогикалық жағдайы болып табылатын - арнайы когнитивті іс-әрекеттер
ретінде түсіністік процесін ұйымдастыру. Тренингтің ең басынан бастап
музыкалық композицияның құрылымын түсінуге, түрлі эпизодтардағы ұқсас
элементтерді табуға, салыстыруға, текстураның, әуеннің, дауыстың,
сүйемелдеудің ерекшеліктерін анықтауға үйрету керек. Танымал неміс мұғалімі
К. Мартинсен музыкалық естеліктердің дамуына арналған зерттеулерінде сазгер-
орындаушыны үйреніп жатқан шығарманың барлық ең кішкентай детальдарын жақсы
білуі керек деп санайтын конструктивті жадыға аса назар аударды.
Кішкентай оқушылардың музыкалық жадын табысты дамыту үшін осы жастағы
балалардың психофизикалық ерекшеліктерін ескеру қажет. Көптеген психологтар
айтқандай (М В Матюхина, КП Мальцева және т.б.), кіші, мектеп жасындағы
кезең - бұл когнитивті процестердің қарқынды дамуы мен трансформациялану
кезеңі: олар саналы, тұрақты және ерікті болып айналады. Бала көңіл-күйін,
есте сақтауын, ойлануын, ақыл-ой процесін бірте-бірте қадағалауын
меңгереді. Сонымен қатар, бастауыш мектеп жасындағы балалардың көпшілігі
музыкалық материалдарды семантикалық өңдеу әдістерін дербес қолдана
алмайды, сондықтан жадты дамыту процесін арнайы ұйымдастыру керек. К.В.
Тарасованың зерттеулеріне сәйкес, жеті жасқа толған балада музыкалық
қабілеттердің толық кешені, оның ішінде бірге музыкалық жады болып
табылады. Бұл жаста музыкалық жады музыкалық қабылдауды бір мезгілде
дамытады. Осы кезеңде мелодиялық үлгіні жаңғыртуға байланысты қабылдаудың
белсенді дамуы байқалады. Бұл жағдайда К.В. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуы мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Балалардың музыкалық жадының педагогика-психологиялық
ерекшеліктерінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2. Балалардың музыкалық жадының белсенділік сипаты бойынша түрлері
1.3 Балалардың музыкалық жадымен жұмыс жасау жолдарын анықтау
II. Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуының негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Музыкалық педогогикада қолданылатын әдіс-тәсілдерінің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Музыка сабағында балалар жадының қалыптасуының жүмыс
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Музыка сабағында балалар жадының бағалау эксперименттік жүмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Аңдатпа
Осы дипломдық жұмысында Музыкалық педагогикада музыкалық жадының
дамуы бойынша оқушылардың музыка оқуының алғашқы қадамдарында, музыкалық
жадыларының дамуына ықпал тигізетін мәселелер талқыланған. Бұл қарастырылып
жатқан мәселе негізінде, қиындықтарды қалай шешуі және ноталық мәтінді есте
сақтаудың жолдары баяндалған. Дипломдық жұмыста оқушыларға музыкалық жадыны
дамыту және болашақ үрпаққа музыкалық-эстетикалық тәрбие беру әдіс-
тәсілдері қарастырылған.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Педагог, орындаушы, музыкант-ізденуші
болам деген мамандарға кәсіби музыкант болып қалыптасу үрдісінде музыкалық
жадынының дайындығының маңызы үлкен роль атқарады. Таяудағы 2-3 жылда
дуальдік, техникалық және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін
қалыптастыру керек, – деп, Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
айтқандай, ендігі ең үлкен, жауапты мақсат білім ордаларына қатысты болып
отыр. Қазақстан Республикасының әлеуметтік – мәдени дамуының
тұжырымдамасында Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік– мәдени даму жолы
дегеніміз– ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл
халық дәстүрлері мен әдет– ғұрпының толымды түлеуі, гуманитарлық
ғылымдарға, өнерге, мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау,
барлық ұлттық мәдениеттің қазыналары мен дербестігін мойындау – деп атап
көрсетілген болатын [1].
Ал дипломдық тақырыбымызға келетін болсақ, ойымызда ең маңызды сұрақ
пайда болады Жады деген не? Бұл сұраққа жауапты ертеден әлем ғалымдары
табуға тырысуда. Бүгінде ірі мемлекеттерде ми мен жадыны зерттейтін
институттар мен ғылыми зертханалар көптеп ашылуда. Осыған қарамастан, жады
адам миының ең жұмбақ қабілеті болып қалуда.
Жады - бұл жазуға мүмкіндік беретін адам миының, мүліктік, сақтау және
ақпаратты жаңғыртуға қажет. Қазіргі уақытта, әр түрлі жады теориясы бар.
Ғалымдар еске құпиясын ашып деп мүмкін. Әр адам есте өз жолы бар. Ғылыми
дәлелдер бар жадты нығайту түрлі жолдармен тиімділігін растайды. Және әрбір
жадының өз жолы бар.
Феномендық жады – өте керемет қасиет болып табылады. Дүние жүзінің
атақты музыканттары В.А. Моцарт, С.В. Рахманинов, Ф. Лист музыкалық
шығармаларды бір рет тыңдап, оны жатқа ойнаған өз ісінің мамандары болған.
Кейде аспапта өте жақсы ойнайтын мамандар, өздеріне керек музыкалық
шығарманы естеріне түсіріп, оны сол сәтте орындайды[20].
Болашақта өз ісінің білікті маманы болғысы келетін музыка пәнінің
мұғалімі музыкалық білім беру теориясын жете меңгеруі тиіс, онысыз кәсіби
шеберлікке жету мүмкін емес.
Білім процесінде музыкалық өнерге деген арнайы зейін түрлері, музыка
жүйесіндегі жеке тұлғаның қалыптасып дамуы, музыкалық білім беру
компоненттері мен музыка мұғалімнің жеке тұлғалық қасиеттері мен іс-
әрекеттері өте маңызды. Музыкалық білім беру бір ел дамуына, әр дәуір, әр
уақытта болған музыкалық білімнің қалыптасуы, даму тарихы, белгілі ғалым-
педагогтардың, музыканттардың осы бағыттардағы ізденістерімен байланысты.
Әр түрлі мемлекеттерде музыкалық білімнің пайдалану өрісі, өсуі, дамуы,
тарихы, әдісі, әдіснамасы өзара байланыста қаралады. Оның ішінде Қазақстан
Республикасының музыкалық білім беру дамуына ғалымдар тарапынан зерттеген:
М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Б.Ғизатов, С.А.Ұзақпаева,
Ө.Байділдаев, П.М.Момынов, Р.Р.Жәрдемәлиева, А.Райымбергенов,
М.Х.Балтабаев, Ш.Құлманова т.б.
Есте сақтау қабілеті – психикалық өмірдің маңызды сипаттамасы.
Сондықтан есте сақтау қабілеті мәселесі – психологияның назары көп бөлінген
және зерттелген мәселелерінің бірі. Бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін
жоғалтпаған, есте сақтау қабілеті эксперимент арқылы зерттеудің алғашқы
амалдарын жасаған, есте сақтау қабілетінің ең бірінші психологиялық
теорияларының бірі – ассоциативті теория болды. Ол ХVІІ ғасырда туды,
Англия мен Германияда тарау алып, танылды. Аталмыш теория негізінде
ассоциация түсінігі – Г. Эббингауз, Г. Мюллер, Ф. Шульман және А.
Пильцепермен бірлесіп зерттеген – белгілі бір психикалық феномендер
арасындағы байланыс жатыр. Басты міндет ассоцианистердің барлық жұмыстары
үшін жалпы болды: ол барлығына мәлім ассоциацияның пайда болуы, әлсіздеуі,
өзара әрекеттесу жағдайларын зерттеу. Есте сақтау қабілеті қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді, қатарлас, ұқсас, қарама-қарсылық, уақытша және кеңістік
жақындығы бойыша көп не аз тұрақты ассоциациялардың күрделі жүйесі болып
түсініледі. Осы теория негізінде есте сақтау қабілеті механимздері мен
заңдары ашылды және түсіндірілді, мысалы, Г. Эббингауздың ұмыту заңы. Осы
заңға сәйкес ұмыту бірінші қатесіз қайталаудан соң тез жүреді[25, 300б].
Музыкалық білім беру – тұлғаға біртұтас жан – жақты әсер етеді;
факторларының бірі. Адамның жаңа құндылық бағдарын және дүние танымдық
принциптерін қалыптастыруда көркем шығармашылық маңызды рөл атқарады.
Музыкалық тәрбие – тұлғаны қоғамның музыкалық мәдениетіне қатыстыру үрдісі.
Музыкалық тәрбие жүйесі жалпы және арнайы музыкалық педагогиканың әдістер
кешенімен негізделеді. Музыкалық тәрбие – жастардың музыкалық талғамын
қалыптастыру мақсатына бағытталған жүйесі ретінде даму, музыкаға
эмоционалдық сезімін, оның мазмұнын түсіну және терең толғану қабілетін
тәрбиелеу, халықтық тәрбиенің құрамдас бөлігі б.т.
Біздің елде бұл теория жоғарғы психикалық функциялардың шығу тегі
теориясында жалғасын тапты. Осы теорияға сәйкес материалды түрлі елестету,
есте сақтау және жаңғырту арасындағы байланыс-ассоциациялардың пайда болуы,
оның мнемикалық өңдеу барысында баланың осы материалмен не істейтінін
түсіндіреді. А.А. Смирнов ойдан гөрі әрекеттің тез ұғылатынын анықтаған, ал
әрекет арасында кедергімен байланысты, сондай-ақ сол кедергілер жақсы
ұғылады деп айтқан болатын[40].. А.А. Смирнов пен П.И. Зинченко баланың
саналы қызметі ретінде есте сақтау қабілетіның жаңа және маңызды заңдарын
ашқан[42]..
Жады - біздің өмірдің, біздің санамыздың негізі. Ол біздің болашағымыз
үшін өткен тарихымызды сақтайтын сиқырлы қорапша. Кез келген қарапайым
немесе күрделі қызмет (оқу, жазу, өзіннің жеке әрекетінді ойлау)
негізделген: қабылдау бейнесі тіпті бірнеше секундқа болсын жадта
сақталады. Егер біздің жадымыз жоқ болса, біз бір де бір сөйлемді түсіне
алмайтын едік, себебі соңына дейін оқып бітпей жатып, оның басын ұмытып
қаламыз. Егер жад жеке фактілер мен жағдайлар арасындағы байланысты
сақтамаса, біздің сезім мүшелерімізден келген ақпарат пайдасыз болар еді.
Жад көп жақты. Жадта арсенал секілді, өмір бойы сақталатын белгілі сөздер
қоры, ақпарат, түсінік, бейнелер бар. Олар жалқы есімдер, әке мен ана
бейнесі, ана тілі, адамның дүниеге келген жерінің ерекшеліктері мен
қасиеттері және т.б. Мұның бәрі ұзақ мерзімді есте сақтау.
Зерттеудің мақсаты: Музыкалық педагогикада музыка жадының дамуының
теориялық тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін эксперимент арқылы
тексеру.
Зерттеудің объектісі: оқу процесіндегі балалардың музыкалық жады.
Зерттеу пәні: Музыкалық педагогикада, музыка жадының дамуы.
Зерттеудің міндеттері:
– Музыкалық жады ұғымының мәнін айқындау;
– Музыкалық білім мен тәрбие беру кезінде олардың музыкалық жадының
есте сақтау ерекшеліктерін анықтау;
– Зерттеу тақырыбына сай арнайы әдебиеттерді (психологиялық-
педагогикалық және музыкалық педагогикалық) талдап, оқушыларда
музыкалық жадының қабілетін, негізгі салаларын айқындап, жүйеге
келтіру.
– Музыкалық педагогикада, музыка жадының даму қабілетін
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау
– Музыка сабағында, музыка мұғалімі жадының қабілетін айқындайтын
педагогикалық шарттар жиынтығын анықтау.
Музыка мұғалімінің, музыкалық жадын қалыптастыру әдістемесін жасау
және оны эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеудің нысаны: Болашақ мұғалімнің музыкалық білім мамандығында
тәжірибе негізінде алынған ақпарат.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасына қатысты ресми құжаттарға,
музыкалық жадының ғылыми зерттеулеріне, психологиялық-педагогикалық,
философиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
оқушыларжадының дұрыс қалыптасуына бағытталған халық шығармашылығын
пайдалану тәжірибесін және оқу бағдарламаларын, озық тәжірибелерді талдау;
бақылау, сауалнама, педагогикалық эксперимент барысында алынған нәтижелерді
өңдеу.
Зерттеу көздері: музыка, психология, педагогика ғылымдары саласындағы
еңбектер; автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі; халық
педагогикасындағы адам, табиғат, қоршаған орта жөніндегі ой-пікірлер.
Дипломның құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
объектісі мен пәнi, болжам, жетекші идея, практикалық мәндiлiгi, зерттеу
кезеңдері, ғылыми жаңалығы, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып
сипатталады.
Зерттеудің практикалық мәні:
- Болашақ музыка мұғалімінің, музыкалық жадын жақсарту және,
қалыптастыру
- Зерттеу нәтижелерін арнайы орта музыкалық – педагогикалық оқу
орындарында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаның іс-әрекет
теориясы, білім теориясы, халықтық педагогика құралдарын пайдаланудың мәнін
анықтайтын тұжырымдамалар, Үкіметтің музыкалық білім беру процесінде
оқушының үлгерім сапасына ықпалын жетілдіру, реттеу мәселесіне байланысты
құжаттары.
Зерттеу базасы: тәжірибелі-эксперимент жұмысы Қостанай облысы,
Қостанай қаласындағы №24 орта мектеп. Тәжірибелі экспериментке 14 оқушысы
қатынасты.
I. Музыкалық педагогикада музыкалық жадының дамуы мен теориялық
негіздері
1.1 Балалардың музыкалық жадының педагогика-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуы.
Есте сақтау, кез келген басқа когнитивті ойлау процесі сияқты белгілі
бір сипаттамаларға ие. Жадтың негізгі сипаттамалары: көлемі, жылдамдығы,
басып шығару жылдамдығы, көбеюдің дәлдігі, сақтаудың ұзақтығы, сақталған
ақпаратты пайдалануға дайындығы.
Жад жады - есте сақтау және ақпаратты сақтау мүмкіндігін сипаттайтын
жадтың маңызды интегралды сипаттамасы. Қайта жасау жылдамдығы адамның
өзінің практикалық қызметінде қол жетімді ақпаратты пайдалануға
қабілеттілігін сипаттайды[4].
Музыкалық есту қабілеті әуеннің ладтық арқауын сезініп, дыбыстардың
гармониялық аракашықтығын ажырата білуге байланысты. Музыкалық есту
қабілеті адамдарда біркелкі емес. Сондықтанда ғылымда
Музыкалық есту қабілеті абсолют және салыстырмалы болып екі-ге белінеді.
Абсолют. есту қабілеті кез келген дыбыс жоғарылығын дара күйінде
мүлтіксіз анықтау болса, салыстырмалы есту қабілеті белгілі бір дыбыс
жоғарылығын басқа дыбыстармен салыстыру арқылы анықтауды білдіреді. Абсолют
есту қабілеті өте сирек кездеседі.
Ішкі есту сезімі және музыкант-орындаушы мамандығында алатын ролі
Біреулері ішкі есту сезімді есту елесінде ертеде естілген дыбыстарды,
әуендерді жаңадан сезінуі. Екіншілері – есте сақтау мен елеске байланысты.
Есте сақтау қабілетінің дамуы және қалыптасуы Балалардың музыкалық
қабілетінің дамуы мен қалыптасуында музыкалық әсердің қоры жиналуда,
репертуардың кеңдігі пайда болады. Осы жинақтаған сезімдік қоры, оның
сақталуы және де оны іс-әрекетте қолдануы музыкалық есте сақтауы болып
табылады.
Мектепке дейін және бастауыш мектеп балаларының музыкалық есте сақтау
элементтері біркелкі және теңсіздік дамиды. Кәсіби-музыканттың есте сақтауы
- бұл есте сақтау мен сезім сақтауының музыкалық материалды түсіне білуі -
келесіде қабылдауының қайта орындауы.
Түсінік арқылы есте сақтауы. Оқушы-музыканттың орындаушылық есте
сақтау тәсілінің жолдары және дамуы Музыканы есте сақтау процесіндегі
маңызды ерекшеліктері - мазмұны, сипаты, осы әрекетті орындау тәсілдері.
Қысқаша – музыкант-оқушының музыкалық шығарманы қай, қалай, қандай деңгейде
кәсіби сауатты жаттау. Тәжірибе көрсеткендей оқушылардың көбісі музыкалық
шығарманы жаттайтыны шығарманы қайта-қайта қайталау мен орындауында. Осы
қайталау кезінде есте сақтау бірізділігі қалыптасады. Қайта-қайта қайталау
– автоматикалық есте сақтау болады, оның мазмұнын түсінбесе, музыкалық
түсінігі болмайды. Мынадай жаттығу жағдайда адамның миы жұмыс істеу керек.
Көркем-интелектуалды және эмоционалды белсенділігі ойлап жұмыс әрекеті мен
музыкалық шығарманың мазмұнды жұмыс істеудің әдісі арқылы нәтижелі болады,
есте сақталады, түсінетін болады.
Әдетте, кез келген мәселені немесе проблеманы шешу қажеттілігімен
кездескен кезінде адам есте сақталатын ақпаратты қолданады. Көшірменің
дәлдігі адамның нақты сақтауға қабілеттілігін және ең бастысы, жадта
сақталған ақпаратты дәл дәлме-дәл ойнатуды көрсетеді. Қорғаудың ұзақтығы
адамның белгілі бір уақытқа белгілі бір ақпаратты сақтау қабілеттілігін
көрсетеді. Мысалы, адам емтиханға дайындалуда. Ол бір оқу тақырыбын есіне
түсіріп, келесі оқиғаны үйрене бастағанда, ол бұған дейін оқығанын есіне
түсірмейтінін біледі. Кейде бұл өзгеше. Бұл жағдайда жадыда сақталатын
ақпаратты қайта дайындау сипаттамасыменен кездесеміз.
Мысалы:
1. Адам ұрығы 20 апталық мерзімде есте сақтау қабілетіне ие болады.
2. Қалыптасқан пікірлерге қарамастан, кофеин есте сақтау қабілетінің
жақсаруына ықпал етпейді.
3. Жадыны үнемі жаттықтыру арқылы ми қызметі мен есте сақтау қабілетін
жақсартуға болады. Ол үшін Үш кит теориясы жасалды. Оған: құнарлы
тамақтану, есте сақтауға арналған жаттығулар және дәрілік заттар
жатқызылады. Дәрумендер мен микроэлементтер де ми қызметінің белсенділігі
үшін аса пайдалы.
4. Ұйқының қануы ми қызметін жақсартады. Ал тынығу есте сақтау
қабілетін ұзартады
5. Кейбір адамдар туа бітті таңғаларлық есте сақтау қабілетіне ие.
Мысалы Моцарт бір рет естіген музыкалық шығарманы еш қиындықсыз қайталап,
ноталарын қағазға түсіретін болған.
6. Австралиялық Хобард Паула Прентис үш айда 130 мың есімдер, нөмірлер
мен мекен-жайлар жазылған телефон анықтамалығын жаттап алған. Оның
айтуынша, мұндай қадамға баруына мамандығы түрткі болған екен. Себебі ол
телефон қы ен.
7. Доминик О’Брайен ерекше ерекше жады иесі. Ол Гиннестің рекордтар
кітабына бірнеше дүркін рекордшы болған. 1994 жылы ол есте сақтау жарысында
15 минуттың ішінде қытай тіліндегі 152 сөзді есте сақтаған. Ойын карталарын
да оп-оңай есте сақтайтындықтан казиноларда ол шақырылмайтын қонақ аталып
кеткен.
8. Америкалық шахматшы Пол Морфи бір мезетте сегіз шахмат тақтасында
оларға қарамастан ойнап, әлем назарын өзіне аударған.
зметінің операторы қызметін атқарады. Ең қызығы, Паула өз телефонының
нөмірін жаттай алмаған.
Адам жады - бірегей құбылыс. Еске кейбір түрлері тіпті қарапайым бар
бір жасушалылардың. Алайда, адамдар жад жоғалуына шағымданады. Қалай
сақтауға және жад жақсарту? Біздің мақаланы оқып шығыңыз.неде Адам жады?
Дәстүр бойынша, ол барлық адамдар жақсы ол көреді еске кім бөлінеді
деп саналады Ең жақсы ол естиді не еске алады, кім және қашан нәрсе есімде
кім жазу. Яғни, жад көзбен болуы мүмкін, есту және автомобиль болып
табылады.
Естің физиологиялық сипатын орыс физиологы И.П. Павлов зерттеді. Ол
ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі
қозу процесінің қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау
нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар деп атады. Қазақ
ғұламасы Абай ес туралы “Отыз бірінші сөзінде”: “Естіген нәрсені
ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: бірінші — көкірегі байлаулы берік болмақ
керек; екінші — сол нәрсені естігенде иә көргенде ғибратлану керек,
көңілденіп, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт
ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші — ой кеселді нәрселерден қашық болу
керек”, — дейді. Ес адамның әр алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып,
тіршілікте аса маңызды қызмет атқаратын болғандықтан, оның түрлері мен
көріністері де әр қилы. Психикалықбелсенділік сипатына байланысты ол қимыл-
қозғалыс есі, эмоциялық-сезімдік ес, бейнелі-көрнекілік ес және сөздік-
мағыналық (логикалық) ес болып бөлінеді. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай
ерікті ес, еріксіз ес болып бөлінеді. Адамның ақпаратты қанша уақытқа дейін
есте сақтай алатындығына қарай қысқа ес және ұзақ мерзімді (түпкілікті) ес,
сондай-ақ, шұғыл ес болып бөлінеді. Естің кейбір түрлері арнайы аспап —
мнемометр арқылы өлшенеді. Қимыл-қозғалыс есі дегеніміз — ойын, спорт,
еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимыл-қозғалыстар мен
әрекеттерді есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Эмоциялық ес
бойынша адам басынан кешіргендерін еске түсіргенде бозарады не қызарады.
ґйткені, оның басынан өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп,
эмоциялық күйге ұшыратады. Бейнелі-көрнекілік ес заттар мен құбылыстардың
қасиеттерін, нақты бейнесін ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс
береді. Естің бұл түрі арқылы табиғат көрінісі, бастан кешкен оқиғалар,
дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады. Егер қалыпты дамыған адамдар үшін есту есі
мен көру есінің маңызы зор болса, ал соқыр, саңырау адамдарда мұның есесіне
сипау, иіс, дәм естері өте жақсы дамып, басқа естердің кемістіктерін
толықтырады.
Бейнелі ес, әсіресе, көркемөнер кәсібімен шұғылданатын адамдарда
жоғары әрі өте нәзік түрде дамыған. Сөздік-мағыналық (логикалық) ес ұғым,
пікір, ой қорытындылары сияқты түрлі пішімдер арқылы із қалдырып отырады.
Ойдың қандай формасы болса да тілмен, сөзбен байланысты. Естің бұл түрінің
сөздік-мағыналық (логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық ес
оқушылардың білім жүйесі мен оқу материалдарын есте сақтауында жетекші
мәнге ие. Естерді ерікті ес және еріксіз ес деп бөлу орындалуға тиісті
әрекеттердің маңыздылығы мен қажеттілігіне байланысты. Белгілі мақсат
қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ есте сақтау мен жаңғырту, еске түсіру
еріксіз ес деп аталады. Егер мақсат қоятын болсақ, онда бұл ерікті ес
болады. Қажетті материалдар мен нәрселерді есте сақтау үшін адам тиісті
әдіс-тәсілдер қолданып, оны қалай да жадында қалдыруды мақсат етеді. Бұл
сол әсер еткен нәрселер ізінің есте берік қалуы деп аталады. Мұндай
жағдайда осыдан біршама уақыт бұрын қабылдаған нәрселердің бейнесі адамның
көз алдына елестеп, құлағына дауысы естіледі. Естің бұл түрі қысқа мерзімді
ес деп аталады. Психология ғылымында қысқа мерзімді ес “шұғыл” ес (түрлі
амал-тәсілдер есі) деп аталады. Ал түпкілікті ес қабылдаған нәрселерді,
құбылыстарды олардың белгі-қасиеттерін ұзақ уақыт бойы есте қалдырады.
Түпкілікті есте қалдырудың тағы бір ерекшелігі — әсер еткен нәрселердің
ұзақ мерзімге созылуына және адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы. Ес
түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық ес мағыналы
болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не
түпкілікті болуы да мүмкін. Ес бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың
негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Есте қалдыру дегеніміз
жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы
сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру,
еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам
алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшін мынадай шарттар
қажет:
• Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
• Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты
болуы;
• Есте қалдыруды жоспарлап, оқыған материалдардың ішінен еске түсерлік
түйінді мәселелердің мәнін білу;
• Сол мән-мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз
ұштастыру;
• Қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп, қажетті
материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.
Есте сақтаудың тиімді әдісі қажетті материалдарды жаттап алу. Ғылымда
есті дамытуға арналған жаттау тәсілін мнемоника (жаттап алу амалы) деп
атайды. Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы болып екіге бөлінеді. Еріксіз
қайта жаңғырту — мақсатсыз жүзеге асады. Мысалы, музыканттың белгілі ән-
күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгілі мақсат болады.
Адам оған өзінің ерік-күшін жұмсайды, арнайы әдіс-тәсілдер қолданып,
бұрынғы қабылдағандарын қайта жаңғыртады. Ұмыту дегеніміз — қабылдағанды,
есте қалдырғанды қажет болған кезде еске түсіре алмау, танымау. Ұмыту жүйке
қызметінің күйіне байланысты. Жүйке жүйесі әбден шаршағанда не ауруға
ұшырағанда адамда ұмытшақтық пайда болады. Мұндай құбылыс психологияда
амнезия деп аталады. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына
байланысты. Бірақ ұмытылған нәрсе бір кезде жаңғырып, еске түседі. Бұл ес
процесінде реминисценция делінеді. Есті дамытып, жетілдіріп отырудың басты
шарты — адамның әр түрлі іс-әрекеттері. Ақыл-ойды тарих жасаған білім
қорымен үнемі байытып отыруға ұмтылу естің мән-мазмұнын тереңдете түспек.
Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар. Осы
орайда, бүгінде естің механизмі мен оның
заңдылықтары жайында қалыптасқан пс ихология және нейропсихология бағыт тарға
қосымша үшінші бағыт — биохимиялық тұрғыдан зерттеу қосылып отыр. Сондай-
ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір
қалыптасқан жүйелер бар. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым
салалары арқылы да қарастырылуда.
Есте сақтау - ақпаратты жинау және кейіннен сақтау әрекеті.
Бұл үдерістің дәрежесіне қарай, есте сақтаудың екі түрін ажырату
әдеттегідей: күтпеген (немесе еріксіз) және қасақана (немесе ерікті).
Кездейсоқ еске түсіру, алдын-ала белгіленген мақсатсыз, еріксіз күш-
жігердің қандай да бір әдістері мен көріністерін пайдаланбай есінде
сақталады. Бұл бізге әсер ететін қарапайым әсер және ми қыртысында
жекелеген із сақтап қалды. Ең жақсы есте сақталатын нәрселер ол адам үшін
өте маңызды мүдделері мен қажеттіліктері, оның қызметінің мақсаттары мен
міндеттерімен байланысты.
Міндетті емес есте сақтаудың міндеттіден айырмашылығы (немесе
қасақана) есте сақтау адамның белгілі бір мақсатқа ұмтылуымен - белгілі бір
ақпаратты сақтай отырып, есте сақтаудың арнайы әдістерін пайдаланумен
сипатталады. Ерікті есте сақтау - есте сақтау міндеттеріне бағынатын ерекше
және күрделі ақыл-ой қызметі.
Сонымен қатар, ерікті есте сақтау мақсатқа жету үшін көптеген
орындалатын іс-әрекеттердіқамтиды.
Мұндай іс-шараларға есте сақтау жатады,оның мәні оқу материалын толық
және анық қателіксізесте сақтау болып табылады. Қасақана есте сақтаудың
басты ерекшелігі - есте сақтау міндетін белгілеу нысанында ерікті күш-
жігердің көрінісі. Көптеген қайталанулар жеке қысқа мерзімді жады көлемінен
бірнеше есе үлкен материалды сенімді және берік жаттап алуға
мүмкіндікбереді.
Есте сақталады, сондай-ақ іске асырылады, ең алдымен, әрекеттің
мақсаты Дегенмен, іс-әрекеттің мақсатына қатысы жоқ нәрсе нашар еске
сақталады, ерікті есте сақтау, материалға арнайы жіберілген ерікті есте
сақтау кезінде. Қойылатын материалды есте сақтауға және көбейтуге
бағытталған мұндай қызмет шаралар мнемоникалық шаралар деп аталады. Сонымен
қатар, біздің жүйелі білімдеріміздің басым көпшілігі арнайы қызметтің
нәтижесі болып табылады, оның мақсаты, тиісті материалды есіне сақтау үшін
оны жадыда сақтау. Қойылатын материалды есте сақтауға және көбейтуге
бағытталған мұндай шаралар мнемоникалық әрекеттер деп аталады. Басқа
белгіге сәйкес - қатынастар сипаты (қауымдастықтардың), жадтың негізі
бойынша - есте сақтау механикалық және маңызды болып бөлінеді. Механикалық
сақтау - қабылданған материалдың әртүрлі бөліктері арасындағы логикалық
байланыс туралы хабардарсыз еске сақтау. Механикалық есте сақтаудың негізі
- бірлестіктердің сабақтастығыболып табылады.
Айырмашылығы бойынша, мазмұнды есте сақтау материалдың жеке бөліктері
арасындағы ішкі логикалық байланыстары түсінігінде негізделген.
Материалды есте сақтаудың осы жолдарын салыстырсақ, мағыналы есте
сақтаудың әлдеқайда жемісті екендігі туралы қорытынды жасауға болады. Бір
сағат ішінде механикалық жадта материалдың тек 40% ғана, ал кейбір
сағаттарда тек 20% ғана, ал мағыналы есте сақтау жағдайында материалдың 40%
30 күнге дейін жадыда сақталады. Материалды түсіну әртүрлі әдістермен және
ең алдымен зерттелетін материалдардағы негізгі ойларды бөліп, оларды жоспар
түрінде топтастыру жолымен қол жеткізіледі. Материалды түсінудің пайдалы
жолы – салыстыру, яғни объектілер, құбылыстар, оқиғалар және т.б.
арасындағы ұқсастықты және айырмашылықты анықтау болып табылады. Қайталау
әдісі материалды мұқият есте сақтаудың және жоғары тұрақтылыққа қол
жеткізудің ең маңызды әдісі болып табылады.
Қайталау - білімді, шеберлікті мен дағдыларды меңгерудің ең маңызды
шарты. Бірақ өнімді болу үшін қайталау белгілі бір талаптарға сай болуы
керек. Бірақ өнімді болу үшін қайталау белгілі бір талаптарға сай болуы
керек.
Біріншіден, есте сақтау біркелкі емес: ойнатудан кейін оның
жылдамдығының біршама төмендеуі мүмкін. Екіншіден, есте сақтау секіруде.
Кейде қатардағы бірнеше рет қайталау еске алуда елеулі пайда әкелмейді,
бірақ содан кейінгі қайталанулармен сақталған материал көлемінің күрт өсуі
байқалады. Үшіншіден, егер материалдың тұтастай алғанда есте сақтауы қиын
емес болса, онда бірінші қайталаулар кейінгіге қарағанда жақсы нәтиже
береді.Төртіншіден, егер материал қиын болса, онда есте сақтау, керісінше,
алдымен баяу, содан кейін жылдам өтеді. Бұл материалдың қиындықтарына
байланысты бірінші қайталау әрекеттері жеткіліксіз болғандықтан және
сақталған материалдың көлемінің көбеюі бірнеше рет қайталануымен ғана
көбеюіне байланысты. Бесіншіден, қайталама материалды оқығанда ғана емес,
сонымен қатар есте қалған нәрсені есте сақтау қажет болғанда да қажет.
Материал қайталанған кезде оның күші мен сақталу мерзімі бірнеше есе
артады. Сондай-ақ қайталауды дұрыс уақытында тарату өте маңызды.
Психологияда қайталаудың екі әдісі бар: шоғырланған және таратылған.
Бірінші жол бойынша материал бір қадамда есте сақталады, қайталау бірінен
соң бірі үзіліссіз жалғасады. Бөлінген қайталануымен, әр оқылым бірнеше
аралықтан бөлек тұрады. Зерттеулер көрсеткендей, таратылған қайталау
шоғырланған қайталануданнеғұрлымұтымды. Ол білімді неғұрлым терең игеруге
үлес қосып, уақыт пен энергияны үнемдейді.
Есте сақтау кезінде ойнату әдісі, бөлінген оқыту әдісіне өте жақын.
Оның мәні әлі толық оқылмаған материалды көбейтуге тырысады. Мысалы,
материалды екі жолмен білуге болады:
- Оқу және оқуға өзіңізді толық үйренегенге дейін шектеңіз;
-Материалды бір-екі рет оқып шығыңыз, содан кейін оны айтуға
тырысыңыз, кейін оны қайтадан бірнеше рет оқып шығыңыз және оны қайталаңыз.
Эксперимент көрсеткендей, екінші нұсқасы әлдеқайда өнімді және
пайдалы. Үйрену жылдамырақ өтеді, ал сақтау ұзаққа созылады. Естелудің
табысы негізінен өзін-өзі бақылау деңгейіне байланысты. Есте сақтау
сәттілігі негізінен өзін-өзі бақылау деңгейіне байланысты. Өзін-өзі
бақылаудың көрінісі - бұл материалды есте сақтау кезінде көбейту
әрекеті.Мұндай әрекеттер біздің есте қалған нәрселерді орнатуға
көмектеседі,ойнату кезінде қандай қателіктер жіберілді және кейінгі оқуда
неге назар аудару керек екенін білдіреді. Сонымен қатар, есте сақтау
өнімділігі материалдың сипатына байланысты. Көрнекі пішіндегі материал
сөздікке қарағанда жақсы еске сақталады және логикалық түрде байланысты
мәтін шашыраңқы сөйлемдерге қарағанда толығымен көбейтіледі.
Сақтау - белсенді өңдеу, жүйелеу, материалды қорыту, оны меңгеру
процесі.
Есте сақталғанының сақталуы түсіну тереңдігіне байланысты. Жақсы мазмұнды
материал жақсы есте қалады.
Сақтау жеке тұлғаның орнатуларына байланысты. Адам үшін маңызды
материал ұмытылмайды.Ұмытылу біркелкі емес: оқығаннан кейін, ұмытып кету
әлдеқайда күшті болса, онда ол баяу жүреді. Сондықтан қайталауды кейінге
қалдыруға болмайды, оны есте сақтаудан кейін көп ұзамай материалды
ұмытпағанша қайталау керек.
Кейде есте сақтау кезінде реминисценция құбылысы байқалады. Оның мәні
2 - 3 күнге созылған ойнату, есте сақтаудан кейін дереу жақсы. Түпнұсқалық
ойнату жеткілікті түрде мағынасы болмаса, реминисценция айқын көрінеді.
Физиологиялық көзқарасы бойынша, реминисценция түсіндіріледі, бұл оқығаннан
кейін, теріс индукция заңына сәйкес, тежеу пайда болады, содан кейін ол
жойылады. Сақталу динамикалық және статикалық болуы мүмкін дегені, бұл
анықалды.Динамикалық сақталу жедел жадыда, ал статикалық ұзақ мерзімді
жадыда көрінеді. Динамикалық сақталумен материал статикалық күйде
өзгермейді, керісінше, ол міндетті түрде қайта құру мен белгілі бір өңдеуге
ұшырайды.
Сақтаудың күші қайталану арқылы қамтамасыз етіледі, ол нығайту ретінде
қызмет етіп, ұмытып кетуден қорғайды, яғни ми қыртысының уақытша
қосылыстарының жойылуынан сақтайды.
Қайталау түрлі болуы керек, әртүрлі формаларда жүргізіледі: қайталау
барысында фактілерді салыстыру, жақындастыру қажет, оларды жүйеге келтіру
керек. Біртұтас қайталаумен ойлау белсенділігі жоқ, оқытуға қызығушылық
азаяды, сондықтан тұрақты сақталу шарттары құрылмайды.
Сақталу үшін одан да маңыздысы - білім қолдану. Білім қолданылғанда,
олар ерікті түрде есте қалады.
Ойнату және тану - бұрын қабылданған нәрсені қалпына келтіру
процестері. Олардың айырмашылығы, егер оны қабылдаған кезде объектімен
қайта кездескенде, тану болады, бірақ ойнату, объект болмаған кезде пайда
болады.
Ойнату ерікті және еріксіз болуы мүмкін. Міндетті емес -
бұл кездейсоқ көбею, есте сақтау мақсатсыз,суреттер өздері пайда болған
кезде, жиі қауымдастықтар арқылы.
Ерікті түрде ойнату - өткен ойлардың, сезімдердің, ұмтылыстардың, іс-
әрекеттердің санасында қалпына келтірудің мақсатты процесі.
Кейде кездейсоқ ойнату оңай өтеді, кейде күш қажет.
Белгілі қиындықтарды еңсеру, күш-жігерді талап ететін саналы көбею
еске алу деп аталады.Ойнату кезінде жады сапасы анық көрінеді. Бұл есте
сақтау және сақтаудың нәтижесі. Есте сақтау және сақтау туралы біз тек
ойнатылған кезде айта аламыз. Ойнатылу бұл басып шығарылған механикалық
қайталануы ғана емес.Қайта құру, яғни материалды ақылмен өңдеу:
экспозицияның жоспары өзгереді, бастысына назар аударылады, басқа
көздердегі белгілі қосымша материалдар енгізіледі. Ойнатудың жетістігі
қайта байланыстарды қалпына келтіру мүмкіндігіне байланысты және есте
сақтау барысында қалыптасқа нойнату кезінде жоспарды пайдалану шеберлік
мүмкіндігіне байланысты.
Тану мен көбеюдің физиологиялық негізі - ми қыртысының алдыңғы
қоздырулар іздерінің қайта жандандыру процесі болып табылады.Тану кезінде,
қозудың ізі жандандырылады, есте сақтау кезінде салынған.
Ойнату формалары:
- Тану - объект қайта қабылданған кезде туындайтын жадтың көрінісі;
- Қабылдау болмаған кезде жүзеге асырылатын еске салу;
- Еске салу, ойнатудың ең белсенді нысаны болып табылатын еске алу,
негізінен, қойылған міндеттердің анықтығына, ДП-да сақталатын және
сақталатын ақпараттың логикалық тәртібіне байланысты;
- Реминисценция - бұрын ұмытып кетілген, көріністердің кешігтірілген
ойнатылуы;
- Эйдетизм - визуалды жады, барлық көріністері бар жарқын бейнені ұзақ
сақтау.
Объектіні тану оны қабылдаған сәтте орын алады және оның идеясы жеке
адамда немесе жеке әсерлерден (жады ұсыну) немесе ауызша сипаттама
негізінде (қиял) негізделген нысанды қабылдау орын алады.Тану үрдістері бір-
бірінен айқындық деңгейі бойынша ерекшеленеді.Мұндай жағдайларда ең аз
тану, нысанның таныс болу сезіміне ғана ұшырағанда, өткен тәжірибеден
ештеңе таба алмай қалатын жағдайлардың ең аз танылуы болады. Бұл танудың
екі нұсқасы бірте-бірте дамиды, сондықтан олар жиі еске түсірулерге жақын
және де олар күрделі ойлау мен ерікті процесс болып табылады.
Ұмыту процесі - табиғи процесс. Уақыт өте келе есте қалған нәрселердің
көбісі ұмытып кетеді. Және ұмытып кету үшін күресу қажет, себебі жиі қажет,
маңызды, пайдалы, заттар ұмытылады.
Ең алдымен, қолданылмайтын нәрсенің ұмытылуы, қайталанбайтын,
қызығушылық жоқ, бұл адам үшін маңызыз болып қалады. Мәліметтер ертерек
ұмытылады, жалпы ережелер, қорытындылар әдетте ұзақ уақытсақталады.
Ұмыту екі негізгі формада көрінеді:
- Есте сақтау немесе тану мүмкін емес;
- Дұрыс емес еске салу немесе тану. - Толық ойнату мен толық ұмытып
қалудың арасында әртүрлі ойнату және тану дәрежелері бар.
Кейбір зерттеушілер оларды есте сақтау деңгейі деп атайды.
- Ойнатылатын еске түсіру жады;
- Жадты тану;
- Жады.
Ұмытылу уақытында біркелкі емес өтеді.
Материалдың ең үлкен жоғалуы оны қабылдағаннан кейін бірден жүреді, ал
болашақта ұмытып кету баяуырақ жүреді.
Ұмытылу толық немесе ішінара, ұзартылған немесе уақытша болуы мүмкін.
Толығымен ұмытылып, материал тек қана ойнатылмағаны емес, ол танылмайды да
Материалды ішінара ұмытып кету адамның бәрін немесе қателіктерімен емес,
сондай-ақ ол тек тауып, бірақ ойнату мүмкін болмаған кезде туындайды. Ұзақ
(толық немесе ішінара) ұмытып қалу адамның ұзақ уақыт бойы ойнай алмайтын
нәрсені еске түсіруінің қиындығы сипатталады. Жиі ұмытып кету адам нақты
уақытта материалды жаңғырта алмауы, бірақ біраз уақыттан кейін оны қайта
еске түсіріп шығарады.Ұмыту әр түрлі факторларға байланысты болуы мүмкін.
Бірінші және ең айқын - уақыт. Механикалық материалдың жартысын ұмыту үшін
бір сағаттан аз уақыт қажет.
Ұмытудың маңызды факторы әдетте қол жетімді ақпаратты пайдаланудың
дәрежесі деп саналады. Бұл ересек өмірдегіақпаратты алған семантикалық еске
қарағанда әділеттірек.
Ұмыту біздің психиканың қорғау тетіктерінің жұмысынан туындауы мүмкін,
олар санадан тысқары санамызға біз үшін жарақат алған тәжірибелерді алып
тастайды, сонда олар одан кейін сенімді немесе көп сақталады. Демек,
психологиялық тепе-теңдікті бұзғантын ұмыту, тұрақты теріс шиеленіс
тудырады (мотивацияланған ұмыту). Ұмытылатын басқа нысандар қате еске
салу және қате тану болып табылады. Еске қабылдайтынымыз оның уақытымен
жарықтығы мен анықтығы жоғалады және бозғылт және түсініксіз болатыны
танымал.Алайда, бұрын қабылданған материалдағы өзгерістерді ұмытып кету
айқындық пен айырмашылықты жоғалтуда көрінбесе де, іс жүзінде есте қалған
және нақты қабылданған нәрселер арасындағы елеулі айырмашылыққа байланысты
басқа да сипатқа ие болуы мүмкін. Негізгі статистикалық құндылықтардан тыс
ұмытып кетудің негізгі себептері жүйке жүйесінің түрлі аурулары, сондай-ақ
ауыр психикалық және физикалық жарақаттар болып табылады. Бұл жағдайларда
кейде ретроградтық амнезия деп аталатын құбылыс бар. Оны ұмытып кету
амнезия тудырған оқиғаның алдындағы кезеңді сипаттайды.
Уақыт өте келе, бұл кезең азайып кетуі мүмкін, тіпті ұмытып кеткен
оқиғалар толығымен есте қалып, қалпына келтіріледі. Ұмытпалық ақыл-ой
немесе физикалық шаршағандықпен жылдамырақ болады.
Ұмытудың себебі - дұрыс материалға назар аударуға кедергі келтіретін
бөтенше ынталандырудың әрекет етуі, мысалы, біздің көру аймағындағы
тітіркендіретін дыбыстар немесе нысандар.
Адамда есте сақтау қалай жүзеге асады?
Нерв импульстері бір нерв клеткасынан екіншісіне ацетилхолин арқылы
беріледі. Жас ұлғая ол зат аз бөліне бастағанымен ол адамның есте сақтауына
жеткілікті болады, алайда адамның байқампаздығы (внимание) төмендейді.
Эмоция арқылы берілген ақпараттар ұзақ әрі тез есте сақталады. Адамдар 51
есту арқылы, 35 көру арқылы, 45 біреудің көрсетуі немесе түсіндіруі
арқылы жаттайды екенбіз. Сондықтан түсінбеген нәрсені сұраудан ұялмау
керек.
Күндізгі сағат 10 мен 12 және кешкі 20:00 сағат аралығында мида
оттегі қажеттілігі аз болады. Сондықтан қажетті ақпаратты сол кезде
жаттаған дұрыс.
Қажетті ақпаратты жаттау үшін оны қайталай беруден еш пайда жоқ. Ол
ақпаратта керек кезде есіне түсіруге қиын соғады. Қажет болатын ақпаратты
жаттау үшін оны белгілі бір уақыт интерванынан кейін қайталап отыру керек.
Бұл принцип шет тілін үйретуде кеңінен қолданылып жүр.
Тілдің ұшында тұрған сөзді есіңізге түсіруге ұмтылған сайын ол сөз ары
қарай таңдайға жабысып шыпай қояды. Ол сөзді есіңізге түсіре алмаған сайын
біз нервничать етеміз. Бұл жағдайда еске түсіру үшін адам ойын басқа жаққа
аударып, сол сөзге біртіндеп оралу керек.
Көбінесе біздің немқұрайлығымыздың әсерінен жағымсыз оқиғалар орын
алып жатады. Мысалы біреумен әңгімелесіп тұрып тамаққа тұз саламыз да,
кейін айналып келіп тұзды тағы да саламыз.
Дүкенгеге барар алдында керек заттардың тізімін жазғанша оны жаттап
алуға болады. Ол үшін керек заттарға номирация қою керек, мысалы 1. сүт, 2.
қант,3.шәй...
Нөмірлерді жаттау үшін өміріңіздегі сандарды қолданыңыз. Мысалы 17-сі
анамның туылған күні, 16 куәлік алатын жас, 27 жасында мама мені дүниеге
әкелді, 75 көкемнің туылған жылы т.с.с.
2009 жылы Германияда колорияны азайтудың есте сақтау қабілетіне
тигізетін әсеріне тәжірибие жасалды. Бір топ адамға күнде не жеп жүр соны
жеуді ұсынды, бірақ әр порциясынан 30 процент азайтып отырды. Екінші
топтағы адамдардың тамағынан ештенені алмады, керісінше 20 пайыз майлы
тағамдарды қосты. үшінші топтағы адамдардың порциясында ешқандай өзгеріс
еңгізілмеді. 3 айдан кейін қайта есте сақтау қабілетін тексергенде бірінші
топтағы адамдардың есте сақтауы 20 пайызға өскен. Ал, қалған екі топтағы
адамдарда ешқандай өзгеріс байқалмаған. Ғалымдардың айтуынша колорияны
азайту ол инсулиннің аз бөлінуіне әкеледі. Ол мидың есте сақтау қабілетін
тітіркендіріп, есте сақтауды жақсартады екен.Есте сақтау қабілетіміздің
төмен не жоғары болуы тек өзіміздің еркімізде. Италяндық ғалымдардың
пікірінше жұмыс пен оқу адамды ұмытшақтықтан жақсы сақтайды.
Біріншіден, еске алу ерекшеліктері жеке тұлғаның қасиеттермен
байланысты. Тіпті жақсы жады бар адамдар бәрін есіне түсіре алмайды, ал
жаман есте қалған адамдар бәрін ұмытпайды. Өйткені, жады таңдайтын мінезді
сипаттайды. Адамның мүдделері мен мұқтаждықтарына сәйкес келетін тез және
мықты есте қалады. Екіншіден, есте сақтау қасиеттерінде жеке айырмашылықтар
байқалады. Жеке жады процестерінің қаншалықты дамып жатқандығына байланысты
адамның жадын сипаттауға болады.
Егер адам өзгеше болса, жақсы жады бар:
- Есте сақтау жылдамдығы;
- Сақтаудың мықтылығы;
- Ойнатудың дәлдігі;
- Жадтың дайындылығы деп аталатын.
Бірақ жады бір жағынан жақсыда, екінші жағынан жаманда болуы мүмкін.
Жеке жады сапалары әртүрлі тәсілдермен біріге алады.
- Баяу есте сақтау біртіндеп, баяу ұмытумен біріктіріледі;
- Тез есте сақтау біртіндеп, тез ұмытумен біріктіріледі;
- Ең аз өнімділік - бұл баяу есте сақтау және жылдам ұмытып қалуымен
сипатталатын жады.
Жеке тұлғаның өзгешеліктерімен, адамның ерекшеліктерімен жадтың бір
түрінің құрылымы байланысты. Осылайша, актерлер жақсы дамыған эмоционалды
естеліктерге, композиторлар есту қабілеті, суретшілерде визуалды есте
сақтау, ал философтарда ауызша логикалық зейіндерге ие. Образды немесе
ауызша жадының бастапқы дамуы жоғары жүйке қызметінің типологиялық
ерекшеліктерімен сипатталатын бірінші және екінші сигналдық жүйелердің
қатынасында байланысты болып табылады. Көркемдік түрі образдық жадының
артық дамуымен, ой түрі — ауызша жадының басымдылығымен ерекшеленеді.
Жадты дамыту адамның кәсіби қызметімен байланысты, өйткені психика
қызметте тек көрінеді ғана емес, сонмен бәрге қалыптасадыда: композитор
немесе пианист әуенді, суретші - объектілердің түсін, математик -
міндеттердің түрлерін, спортшы – қозғалыстарды жақсы есте сақтайды.
Жеңілдікті дамыту тәрізді немесе ауызша жад жоғары жүйке қызметінің
типологиялық сипаттамалары бірінші және екінші сигналдық жүйелердің
қатынасында байланыста болып табылады. Жадты дамыту адамның кәсіби
қызметіне де байланысты, өйткені психика тек психиканың қызметінде ғана
емес, сонымен бірге композитор немесе пианист әуендерді жақсы есте
сақтайды, суретші - объектілердің түсін, математик - міндеттер түрлерін,
спортшы – қозғалысты.
Жадының түрі адамның материалды қалай есте сақтайтынын анықтайды –
көзбен, есту немесе қозғалыс арқылы. Кейбір адамдар, есте сақтау үшін, есте
сақтайтынды көруге мұқтаж. Бұл есте сақтаудың визуалды түрі деп аталатын
адамдар. Басқаларға есте сақтау үшін, есту бейнелері қажет.
Жад типтерін жад түрлерінен ажырату керек екеніне назар аудару
керек.Жад түрлері біздің есте сақтағанымызды анықтайды. Алайда кез келген
адам бәрін есінде сақтайды: суреттерді, қозғалыс, ойлар, сезімдерді - әр-
түрлі жады әр адамға тән және олардың жеке сипаттамаларын білдірмейді.
Сонымен қатар, есте жадтың типі біздің қалай есте сақтауды: көзбен,
есту немесе қозғалыста – есте сақтауын сипаттайды. Сондықтан, жады типі -
бұл адамның жеке ерекшелігі.Барлық адамдарда жады түрлерінің бәрі бар,
бірақ әр адамның белгілі бір өзіне тән жады типі бар. Бір немесе басқа
түрге жататын болуының көбінесе есте сақтау тәжірибесі анықтайды, яғни бұл
адам үшін атап айтқанда нені және калай есте сақтауды үйренетінін
көрсетеді. Сондықтан белгілі бір типтегі жады тиісті жаттығулардың
көмегімен дамуы мүмкін.
Жадтың дамуы өзінен өзі орын алмайды. Бұл жады тәрбиенің тұтас жүйесін
талап етеді.
Адамның ақылдық және практикалық жұмысының оңтайландыруы жадтың жақсы
қасиеттерін тәрбиелеуіне үлкен ықпал етеді:жоспарлау, өзін-өзі бақылау,
есте сақтаудың ақылға қонымды жолдарын пайдалану, өзінің қызметіне сыни
көзқарас, жұмыссыз тиімсіз әдістерден бас тарту және басқа адамдардан
тиімді әдістерін қолдану.Жадтағы кейбір жеке айырмашылықтар миды қажетсіз
ақпараттан қорғайтын арнайы механизмдерімен тығыз байланысты.Бұл
көрсетілген механизмдердің белсенділігінің дәрежесі, әр адамда әр- түрлі.
Мидың қажетсіз мәліметтерден қорғануы, атап айтқанда, гипнопея
құбылысы, яғни, ұйқы кезіндегі оқу.Ұйқы күйінде миды артық ақпараттардан
қорғайтын кейбір механизмдер өшіріледі, сондықтан есте сақтау жылдамырақ
өтеді.
Жад пен ниет:
Психологияда мотивация деп адамның қозғалысқа қатысты белсенділігін
оятатын және қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кез келген мақсатқа қол
жеткізу.Оны ішкі және сыртқы деп бөледі. Сырттай мотивация кейбір
әлеуметтік факторларымен анықталады, мысалы, егер оқушы мұғалімдердің
немесе ата-аналардың қысымымен сабақты оқитын болса. Ішкі мотивация адамның
өз себептерінің әсерінен пайда болады. Бұл жағдайда оқушы оқу материалын
оқып есте сақтайды, себебі ол оны қызықтырады және оған өмірі маңыздылығын
білдіреді, сондай-ақ оған үлкен өмірлік сезім береді.Сондықтан ішкі
мотивация сыртқы мотивациядан гөрі жақсырақ болып көрәнеді. Егер адам
қандай да бір мамадықта кәсіптік білім ала бастаса, біз оның ішкі
мотивациясын көреміз және оқу орнында барлығының оған үлкен қызығушылық пен
танытушылықты әкелетінін байқаймыз. Сондықтан жақсы жадының дамуы ішкі
мотивацияның болашақ маманның тәрбиелеуіне тікелей байланысты. Бұл өз
кезегінде, өзін-өзі тәрбиелеу процесінде жауапкершілік сезімін және өзін-
өзі тәртіптілікке қол жеткізеді.
Шығарманың құрылымын түсіну, оның идеологиялық мағыналары, оларды
дамытудың логикасы есте сақтау үшін өте маңызды, себебі музыкалық
материалды түсіну процесі есте сақтаудың арнайы әдісі ретінде қолданылады.
Ақпаратты есте сақтауға арналған іс-шара алдымен когнитивті, содан кейін
ерікті есте сақтау әрекетінің жолы болып табылады. Жүргізу процесінің
педагогикалық жағдайы болып табылатын - арнайы когнитивті іс-әрекеттер
ретінде түсіністік процесін ұйымдастыру. Тренингтің ең басынан бастап
музыкалық композицияның құрылымын түсінуге, түрлі эпизодтардағы ұқсас
элементтерді табуға, салыстыруға, текстураның, әуеннің, дауыстың,
сүйемелдеудің ерекшеліктерін анықтауға үйрету керек. Танымал неміс мұғалімі
К. Мартинсен музыкалық естеліктердің дамуына арналған зерттеулерінде сазгер-
орындаушыны үйреніп жатқан шығарманың барлық ең кішкентай детальдарын жақсы
білуі керек деп санайтын конструктивті жадыға аса назар аударды.
Кішкентай оқушылардың музыкалық жадын табысты дамыту үшін осы жастағы
балалардың психофизикалық ерекшеліктерін ескеру қажет. Көптеген психологтар
айтқандай (М В Матюхина, КП Мальцева және т.б.), кіші, мектеп жасындағы
кезең - бұл когнитивті процестердің қарқынды дамуы мен трансформациялану
кезеңі: олар саналы, тұрақты және ерікті болып айналады. Бала көңіл-күйін,
есте сақтауын, ойлануын, ақыл-ой процесін бірте-бірте қадағалауын
меңгереді. Сонымен қатар, бастауыш мектеп жасындағы балалардың көпшілігі
музыкалық материалдарды семантикалық өңдеу әдістерін дербес қолдана
алмайды, сондықтан жадты дамыту процесін арнайы ұйымдастыру керек. К.В.
Тарасованың зерттеулеріне сәйкес, жеті жасқа толған балада музыкалық
қабілеттердің толық кешені, оның ішінде бірге музыкалық жады болып
табылады. Бұл жаста музыкалық жады музыкалық қабылдауды бір мезгілде
дамытады. Осы кезеңде мелодиялық үлгіні жаңғыртуға байланысты қабылдаудың
белсенді дамуы байқалады. Бұл жағдайда К.В. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz