Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда диагностикалау жұмыстары
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1.] Қазақстан Республикасы ҚР БМЖБМС 2.003-2002 жалпы орта білім берудің
бастауыш сыныптарға арналған мемлекеттік стандарты. Негізгі ережелер.
Алматы: 2002.
[2.] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
[3.] Қ.Р. Білім туралы з аңы. 2007ж 22 шілде. Ақорда.
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар және
қысқартулар қолданылады:
Әрекет – тұлғаның қалыптасу және даму шарты, оның белсенділігінің
қоғамдағы әлеуметтік орнының көрінісінің негізгі белгісі.
Шығармашылық әрекет – тың өнім, нәтиже туғызуға бағытталған әрекет.
Өзіндік жұмыс - оқушының ешкiмнiң көмегiнсiз өзiнiң бiлiмiне, өмiр
тәжiрибесiне, көзқарасына сүйене отырып, сабақ және сабақтан тыс уақытта
орындайтын, оқушының белсенділігін, дербестігін, шығармашылығын көрсетуге
мүмкіншілік беретін оқу тапсырмалары.
Біліктілік (компетенция) – жинақталған білім, білік, дағдыны өмірдің
барлық сфераларында жағдаяттарға байланысты қолдана білу.
Қатысымдық біліктілік – жеке адамның басқа адамдармен өзара сөйлесу
әрекетіне түсе алуы; іс қағаздарын, ресми құжаттарды жаза алуы; ақпаратты
табуы, өзгертуі және жеткізуі; ұжымда әр түрлі әлеуметтік рольдерді орындай
білуі; қазіргі телекоммуникациялық технологияларды қолдана алуы.
Тілдік жағдай - өмірде кездесетін жағдайлар үлгілерін тіл оқыту үрдісіне
бейімдеп, белгілі лексикалық тақырыптар аясында оқушылардың сөйлеу әрекетін
дамытуға жетелейтін оқу үрдісінің ұйымдастырылуы.
Белгілер мен қысқартулар.
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖМС - Қазақстан Республикасы білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары
ЖОБ – жалпы орта білім
ББД – білім, білік, дағдылар
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-11
1. Өзіндік жұмыс арқылы оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың
ғылыми – теориялық негіздері.
1.1 Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастыру ғылыми – педагогикалық
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 12-23
1.2 Өзіндік жұмыс - шығармашылық әрекетті ұйымдастырудың алғы
шарты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-38
1.3 Оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39-54
2. Оқушылардың шығармашылық әрекетіне бағытталған өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың дидактикалық шарттарын жүзеге асыру.
. 2.1 Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда диагностикалау
. жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-59
2.2 Педагогикалық экспериментті ұйымдастыру және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .60 -89
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .91-93
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96-97
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысыныңың өзектілігі. Қазіргі таңдағы егеменді еліміздің
болашағы дарынды, білімді, ізденімпаз жастарға байланысты. Осыған орай
бүгінгі күн мектеп алдында тұрған басты міндет − өзіндік айтар ой-пікірі
бар, жоғары саналы, белсенді азамат тәрбиелеп шығару. Қоғамдағы түбегейлі
өзгерістер білім беру жүйесінің алдына жаңа адамды қалыптастыру, дамыту
мақсаттарын қойып отыр. Оқушылардың ойлау қызметін дамыту, ой-пікірінің
дербестігі мен еркіндігін кеңейту, олардың өз бетімен білім алуға деген
ынтасын арттыру, оны өз тәжірибелерінде жаңа жағдайларға байланысты қолдана
алу, яғни, біліктіліктерін қалыптастыру және дамыту – маңызды және күрделі
мәселелер болып табылады. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістерге шығармашылық
тұрғыдан қарай алатын, қойылған мәселені дәстүрлі емес түрде және сапалы
шеше білетін тұлғаларды талап етуі қоғамның даму жылдамдығына және тез
өзгеріс жағдайында адамдарды өмірге дайындай білу керектігіне байланысты.
“Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында” білім берудің басты нысаны - әлемдік
білім кеңістігіне кірігу болып отырған қазіргі уақыттағы білім мәніне
ерекше назар аударылды: “Жедел өзгеріп тұратын әлем және ақпарат легінің
ұлғаюы жағдайында іргелі пәндік білім міндетті, бірақ ол білім берудің
жеткілікті нысанасы болып табылмайды. Оқитындар қазақстандық білім беру
жүйесі бағыт алған білімнің, дағды-біліктің жиынтығын (білім үстемдігі)
меңгеріп қана қоймауға тиіс. Оқитындардың өзін барынша көрсете білу және
қоғам өміріне пайдалы түрде қатысу үшін (құзыреттілік) ақпаратты өз бетінше
табу, талдау, құрылымдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру
әлдеқайда маңызды да күрделі” [1].
Дәстүрлі оқу үрдісі оқушыға, негізінен, дайын, өңделген оқу материалын
ұсынады. Оның белсенділігі мен шығармашылығының дамуына қолайлы жағдай
жасала қоймайды. Ал жаңа талаптар бойынша оқушы өзінің дербестігінің, соны
ойлай білу қызметінің, шығармашылық әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке
қол жеткізуі тиіс. Және де қазіргі кезде білім жүйесінде жариялылық және
ізгілендіру принциптерінің жүзеге асуына байланысты дәстүрлі оқу
үрдісіндегі оқытушы – оқушы жүйесіндегі қатынас өзгеріске ұшырады. Оқушы
оқу үрдісінің субъектісіне айналды. Оқытушы оқушы дербестігі мен
шығармашылығын дамыта отырып, оны қажетті таным әдістерімен қаруландыруы
керек. Сонымен бірге, мұғалім тұлғасының бұрынғыша оқушы әрекеттерінің
табысты болуына әсері мол. Сондықтан да, оқытушы және оқушы – оқу үрдісінің
тең дәрежелі қатысушылары. Дегенмен, соңғы уақытта енген жаңа
технологияларға, оқытудың жаңа құралдарының (электронды оқулықтар,
компьютерлік үйретуші бағдарламалар, қашықтықта оқыту) пайда болуына
байланысты оқушының дербестік танымдық әрекетін сапалы ұйымдастыру қажет.
Бұдан оқытудың мазмұны мен әдістемесін оқушының жас ерекшелігін,
қызығушылығын, бейімділігін ескере отырып, түбегейлі өзгерту, оқытудың
шығармашылық сипатын күшейту міндеті туындайды.
Оқу үрдісін дұрыс және ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек өз
пәнінің теориялық негізі мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз, сонымен
қатар білім беруде, білік, дағдыларды қалыптастыруда, ойлау және таным
қабілеттерін дамытуда оқытудың жалпы психологиялық заңдылықтарын білуі
қажет. Көпшілікке мәлім, жеке адамды қалыптастырып тәрбиелеуде
психологиялық заңдылықтар туралы білім оқушылардың психикалық
ерекшеліктеріне, жас ерекшеліктеріне, бейімділігі мен ынтасына, жігерлілігі
мен сезімділігіне, танып-білу ерекшеліктері және ақыл-ойының жетілуіне
байланысты болады. Осы себепті оқушылардың оқу үрдісіндегі әрекеттеріне
назар аударған жөн.
Философтар, психологтар, педагогтар адам әрекетін әр қырларынан
қарастырып келеді. Философ-ғалымдар “әрекет” ұғымын ғылыми-теориялық
негізден қарай отырып, оны қоғамдық қатынастар жүйесін зерттеуде де,
субъект мәселелеріне де байланысты талдайды. Ж.М.Абдильдин, К.А. Әбішев,
Б.Т.Григорьян, А.Н.Нысанбаев, М.В.Демин зерттеулерінде әрекет үстіндегі
белсенділікке, таным үрдісіндегі субъектіге баса назар аударылады.
Л.П.Буева, М.С.Кветной, М.С.Каган, И.С.Кон сияқты ғалымдар өз еңбектерінде
адам әрекетін тек жүйелі түрде қарастыру қажеттілігіне тоқталады. Адам
әрекетінің жүйесі жөнінде ғалымдар жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Мысалы, А.Г.Спиркин қажеттілік, мақсат, оған жету тәсілдері сияқты әрекет
құрылымының бөліктерін анықтады; В.А.Грушин адам әрекетін өзара
байланыстағы бұлшық еттердің, ойдың және психологияның күш жұмсауы
нәтижесінде қарастырды; Л.П.Буева адам әрекет барысында объектілік қарым-
қатынас жүйесіне түсе алатындығын тұжырымдады.
Әрекеттің психологиялық теориясының негізін салған ғалымдар Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Н.С.Лейтес болды. Олар адамның
жеке психологиялық функцияларын қоршаған ортамен қарым-қатынасында қарай
отырып, әрекеттің түрлерін, қасиеттерін, заңдылықтарын зерттеген.
Белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қалыптасатын жеке тұлға мәселесі
теориялық тұрғыдан педагогтар үшін де маңызды. Философия, психология
тұрғысынан педагогикалық мәселелерді теориялық түсіну педагогикалық үрдісті
дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Педагог-ғалымдар Г.И.Щукина,
В.В.Давыдов, Т.В.Габай жүйе ретінде әрекеттің өзіне тән қасиеттерін, даму
заңдылықтарын, түрлерін нақтылай түседі.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы. Оқушылардың оқу-танымдық
әрекетін қалыптастырудың мәселелері қазақстандық Т.Сабировтың,
Қ.Қабдықайыровтың, Қ.А.Әбішевтің, Ж.А.Қараевтің, А.Е.Әбілқасымованың
еңбектерінде қарастырылған.
Әрекет күрделі жүйе ретінде бірнеше топқа бөлінеді: мазмұндық тұрғыдан
ойын әрекеті, оқу әрекеті, еңбек әрекеті; сапалық тұрғыдан таным, өнімді,
шығармашылық, т.б. әрекеттер. Егер оқу үрдісінің басты мақсаты – жан-жақты
дамыған, саналы азамат дайындау болса, оның негізінде нәтижелі іс-қимылдар
арқылы жүзеге асатын шығармашылық әрекет жатады. Шығармашылық әрекеттің
негізгі сипаттамаларын, оларға сәйкес қалыптасатын қабілеттіліктерді,
мүмкіндіктерді И.Я.Лернер, В.В.Давыдов, В.В.Репкин, В.И.Слободчиков,
Ю.Г.Юдина, А.Н.Лук өз еңбектерінде қарастырады. Шығармашылық әрекетті
қалыптастырудың кейбір аспектілерін Қазақстан ғалымдары да зерттеді.
Б.А.Тұрғынбаева диссертациялық жұмысында шығармашылық үрдістің кезеңдерін
топтастырса, Ә.Ә.Сағымбаев шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыруға кері
әсер ететін кедергілерді топтастырады. Қ.Әбдібекқызы оқушылардың
шығармашылық қасиеттерін сөз өнеріне баулу, үйрету үрдісінде қалыптастыруды
қарастырады. Яғни, оқушылардың шығармашылық әрекеті туралы зерттеу
жұмыстары баршылық. Дегенмен, тәжірибе жүзінде жақсы үлгеретін оқушылардың
өздері шығармашылық бағыттағы тапсырманы орындау кезінде көп қиындық
көреді. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда
өзіндік жұмысты жаңа қырында қарастырып, ғылыми-педагогикалық проблема
ретінде шешімдерін іздестіру қажет.
Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың мәні
зор. Педагогикалық және әдістемелік әдебиетте өзіндік жұмыстың маңызы, оның
түрлері, оқу үрдісіндегі алатын орны біршама қамтылған. К.Д.Ушинский,
Е.Я.Голант, Т.И.Шамова, П.Я.Гальперин, Р.М.Микельсон, Б.П.Есипов,
Н.Г.Дайри, Р.Г.Лемберг, И.А.Половникова, Ю.К.Бабанский, Б.А.Лернер,
О.А.Нильсон, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников өзіндік жұмыстың қырларын
нақтылауда көп еңбектенді.
Дербестіктің психологиялық құрылымын, оқушыларда өзіндік жұмыстың
біліктері мен дағдыларын қалыптастыру мүмкіндіктерін Л.С.Выготский,
П.Я.Гальперин, Е.Н.Кабанова-Меллер, А.М.Матюшкин, Н.А.Менчинская,
Ю.А.Самарина, Н.Ф.Талызина зерттеген.
Л.П.Аристова, О.К.Афанасьева, Ш.И.Ганелина, М.П.Шестернина, Р.Б.Срода өз
жұмыстарында оқушылардың оқу үрдісіндегі дербестіктерінің дамуының әр
түрлі аспектілерін қарастырады. Олардың ортақ белгілері ретінде авторлар
адамның жеке көзқарасы болуын, күрделі жағдайларда дұрыс шешім қабылдай
және оны жүзеге асыруын, өз пікірін дәлелдей алуын атайды.
Көптеген ғалымдар оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруды жеке пәндер
аясында қарастырған, олардың ішінде қазақстандық ғалымдар
Б.Е.Қожамқұлованың, Р.А.Әлімқұлованың, К.А.Тілеубергенованың
Б.Қ.Әбдіқұлованың, А.Х.Әренованың (бастауыш сыныптар) еңбектерін атауға
болады.
Бұл еңбектерде өзіндік жұмыстың оқушылардың дербестік қасиетін мейлінше
арттыруға, олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз
етуге, оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыруға, таным, ақыл-ой
қабілеттерін дамытуға, олардың оқуға ынтасын арттыру бағытында қызмет
ететіндігі қарастырылады. Алайда бүгінгі жаңа талап тұрғысынан өзіндік
жұмысты ұйымдастыруға, оны іріктеп, жүйеге біріктіруге өзгеше көзқарастар
пайда болды. Бұл жаңа көзқарастар білім саласындағы жаңа ұстанымдармен,
оның сапасына қойылған талаптармен байланысты. Шығармашылық әрекетке
тікелей байланысты мәселелердің бірі – біліктілік (компетенция). Соңғы бес
жылда біздің елде біліктілік педагогикалық мәселе ретінде зерттеле бастады.
Біліктілік жалпы білім беру жүйесінің мақсаты мен мазмұндық компоненті
ретінде (М.Ж.Жадрина); жеке пәндер мүмкіндіктері арқылы қалыптасатын
өмірлік дағдылар ретінде (Ғ.З.Байжасарова); мұғалімдердің кәсіби
шеберліктерінің құрамдас бөлігі ретінде (А.Ә.Жайтапова); қарым-қатынас
құралы ретінде (Б.О.Салыхова) зерттеліп, мектептің оқу үрдісін
ұйымдастыруға бағытталған ұсыныстар берілуде.
Зерттеу барысында келесі қайшылықтың орын алғаны байқалды: оқушыны тұлға
ретінде дамытуға қажетті шарттың бірі – шығармашылық деңгейде жұмыс істеуін
ұйымдастыру мен оны іс жүзіне асыруға қажетті жағдайдың толық болмауы.
Оқушының шығармашылық деңгейде жұмыс істеуінің құралы болып табылатын
өзіндік жұмысты жаңа ұстанымдар аясында ұйымдастырудың мүмкіндіктері толық
мағынада анықталған жоқ. Оқу үрдісінде оқушыларды шығармашылық бағытта
әрекеттенуге бейімдейтін өзіндік жұмысты ұйымдастыру мен оны іс жүзіне
асыруға қажетті жағдайлардың (шарттардың) толық мағынасында ашылмағандығы
және ғылыми тұрғыда негізделмегендігі арасында қарама-қайшылық орын алып
отыр. Бұл мәселенің өзектілігі біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбын:
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әрекетін дамытуға бағытталған
өзіндік жұмысты ұйымдастырудың дидактикалық шарттары.” деп алуымызға себеп
болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әрекетін
дамытуда өзіндік жұмыстың мүмкіндіктерін айқындау және оны ұйымдастырудың
жолдарын анықтап көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларды шығармашылық әрекетін дамытуда өзіндік жұмыстың мән-жайын
зерттеу;
- өзіндік жұмыстың ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде зерттелу деңгейін
айқындау;
- оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудағы өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың рөлін белгілеу;
- оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда өзіндік жұмысты
ұйымдастыруда тапсырмалар жүйесін жасау және дайындалған жүйені
педагогикалық эксперимент арқылы негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептегі оқу үрдісі.
Зерттеу пәні: оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік
жұмыс.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным
теориясы және диалектика принциптері, тұлға ретінде жеке адамның әлеуметтік
мәні, іс-әрекет теориясы, тұлға дамуындағы шығармашылық және қарым-
қатынастық әрекеттер ролі туралы ілімдер, психологтар мен педагогтардың
шығармашылық туралы тұжырымдамалары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық мәнділігі:
- оқу үрдісінің субъектісі ретінде оқушы белсенділігі, оның
шығармашылық бағытта әрекеттенуіндегі өзіндік жұмыстың маңыздылығы ғылыми
тұрғыдан негізделді;
- оқу үрдісінде оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік
жұмысты ұйымдастырудың дидактикалық шарттары анықталды және моделі жасалды;
- оқушыны шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік жұмыстың кезеңдері
нақтыланды;
- оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттау мақсатында берілетін
тапсырмалар түрлері жүйеленді.
-оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттау мақсатында жасалынған өзіндік
тапсырмаларды және шығармашылық дәптерлерді жалпы білім беретін орта
мектептерде, лицей, гимназияларда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша оқу үрдісіндегі оқушылардың
шығармашылық әрекетін бақылау және талдау, модельдеу, салыстырмалы талдау,
жүйенің мақсатқа сәйкестігін тәжірибелік эксперимент барысында тексеру,
алынған деректерді математикалық есептеу әдісі арқылы өңдеу, қорытындылау.
Ғылыми зерттеу базасы: Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Макинск қаласы,
Балуан Шолақ атындағы орта мектебі
1 Өзіндік жұмыс арқылы оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың
ғылыми – теориялық негіздері.
1.1 Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастыру ғылыми – педагогикалық
мәселе
Адам қоғам өмiрiнiң дамуына байланысты үнемi қозғалыста, әрекетте
болады. Ол әлеуметтiк тұрғыдан неғұрлым жоғары көтерiлген сайын оның жеке
тұлға ретiнде құндылығы өсе түседi. Жеке тұлғаның негiзгi белгiсi — оның
белсендi, белгiлi бiр мақсатты көздеген әрекетi болып табылады. Бұл әрекет
қоғамды және сол адамның өзiн өзгертуге және жақсартуға бағытталады.
70-шi жылдардың басында философ-ғалымдар “әрекет” деген ұғымды терең
түсiну үшiн теориялық тұрғыдан оның құрамды бөлiктерiн және олардың
арасындағы байланысты қарастыру қажет деген тұжырымға келдi.
К.А.Әбішев, Ж.М.Абдильдин, Б.Т.Григорьян, А.Н.Нысанбаев, М.В.Демин
әрекетті зерттеуде басты назарды субъектінің танымдық үрдісіне, оның
белсенділігіне аударды. К.А.Әбішев “Әрекет – адамның белсенді субъект
ретінде өзін-өзі туғызуы, өзін-өзі жасауы, қалыптастыруы” деп есептейді [2,
26 б].
Психологияда әрекеттiң адамның жеке өз басындағы психологиялық
функцияларын, сонымен қоса оның қоршаған ортамен қарым-қатынасынан
туындайтын функцияларын зерттеумен шектелмеген. Сондықтан психологияда
әрекеттiң түрлерi, қасиеттерi, өзгешелiктерi, заңдылықтары зерттелген. Адам
және оның болмысын зерттейтiн ғылымдар негiзiнде диалектикалық-
материалистiк көзқарас жатыр. Психология ғылымы да осы көзқарасқа сүйенедi.
Әрекеттiң психологиялық теориясының негiзiн салған ғалымдар Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн , Л.С. Выготский болды [3,4,5].
С.Л.Рубинштейн және А.Н.Леонтьев әрекет ұғымына нысаналы сипат бередi.
“Әрекет өз мағынасында нысаналылық тәжiрибенi бiлдiредi”,- дейдi С.Л.
Рубинштейн.
Л.С.Выготский , П.Я.Гальперин , А.А.Люблинская , А.К.Маркова және т.б.
зерттеулерінен шығатын ортақ тұжырым – тұлға тек әрекет үстінде
қалыптасады: тұлғаның барлық қасиеттері белсенді әрекет барысында көрініп
қана қоймайды, сонымен қатар қалыптасады [6,7,8].
Тұлғаның даму мәселесiн теориялық талдау педагогтар үшiн де маңызды.
Мұғалiм әрекеттiң әр түрiнiң оқушыны дамыту мүмкiндiктерiн және бұл
мүмкiндiктердi жеке тұлғаны қалыптастыруда қолдануы қажет. Жеке тұлға
белгiлi бiр әрекеттер нәтижесiнде қалыптасады. Ол тәрбиенiң әсерi ғана
емес, өз күштерiн, қабiлеттерiн жүзеге асыру үрдiсiнде дамиды.
Философтардың бұл iлiмi педагогика ғылымы үшiн өте маңызды, себебi
педагогикалық үрдiс барысында адамның тек бiлiм, бiлiк, қабiлеттерi
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтiк дамуы
жүзеге асады. Тұлға үнемi даму үстiнде болу үшiн әрекет шығармашылықпен
байланыста болуы қажет. Тұлғаның өзi қажет етуi бойынша дамуы - бұл iшкi
белсендi ойлау әрекетi. Ол тұлғаның өзiндiк оқу әрекетiне, дербестiгiне,
өзiн-өзi бақылауына, бағалауына бастау болады.
Әрекет белгiлi бiр жүйе ретiнде өзiне тән қасиеттерiмен, даму
заңдылықтарымен сипатталады. Г.И.Щукина әрекеттiң қай түрiне болса да
тиiстi мынадай қасиеттердi көрсетедi:
а) мақсаттылық— адам әрекетiн жан-жануардың өмiр жағдайына бейiмделуiне
байланысты реакцияларынан айырып тұрады;
ә) адам әрекетiнiң қоршаған ортаны өзгертуi. Егер жануар қоршаған ортаға
сай бейiмделетiн болса, адам, керiсiнше, сол ортаны өзгертуге күш жұмсайды;
б) әрекеттiң материалдық негiзiн бейнелейтiн нысаналылығы, оның қоршаған
ортамен байланысы, белгiлi бiр нәрсеге бағытталуы;
в) адам әрекетiнiң түсiнiлiп, түйсiктелiп, мағыналы орындалуы [9].
Ғалым Қ.Б.Сейталиев әрбір іс-әрекетке қатысты төмендегідей буындарды
көрсетеді:
“1) Мақсат – адам нені қалайды?
2) Адамның не үшін әрекет ететініне қарай адамды әрекет етуге
итермелейтін себеп.
3) Алға қойылған мақсатқа жету үшін ол пайдаланатын құралдар - әдетте,
бұл білім мен әр түрлі әрекеттер: дағдылар, іскерліктер, тәсілдер, әдістер,
бастан кешірген сезімдердің тәжірибесі мен операциялары.
4) Іс-әрекеттің нәтижелері немесе материалдық салада: тігілген көйлек,
жиналған бөлме, “конструктордың тұрғызылған көтергіш краны” немесе рухани
салада: алынған жаңа білімдер, бір нәрсеге пайда болған қызығушылық, алдағы
жұмыстың пайда болған жоспары және т.б.
5) Адамның нәтижелерге және сол іс-әрекеттің үрдісіне қатысы” [10, 101].
Бiздiң зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан ғылыми талдауымыздың өзегi оқу
әрекетi болып табылады. Оқу үрдiсiнiң негiзiнде әрекет жатады. Оқу әрекетi
адамзатқа өте қажет, онсыз ұрпақтан ұрпаққа жинақталған бiлiм мен
тәжiрибенi жеткiзу мүмкiн болмас едi.
Оқу әрекетi − оқушы мен мұғалiмнiң өзара бiрлесiп жасайтын әрекетiнен
құралатын күрделi әрекет. Оқыту — мұғалiмнiң бiлiм берудегi жетекшi әрекетi
болса, оқу — баланың өзiнiң танымдық, практикалық әрекетi. Оқыту қалай
болса солай жүрмейдi, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге асырылады. Оқытудың
мазмұны, өзiне тән әдiстерi, ұйымдастыру формалары мен нәтижесi болады. Ол
оқушыға бiлiм беру мен дағдыны меңгертудi көздейдi. Оқушы оқу әрекетiнде
өзiнiң танымдық қабiлеттерiн арттырады. Оқу баладан ойлау әрекетiмен қатар,
басқа да психикалық үрдiстердi: сезiмдерi мен эмоцияларын, мотивтерi мен
қызығуларын, жiгерi мен қабiлеттерiн, т.б. жеке бастық қасиеттерiн керек
етедi.
Оқыту әрекетінің белгілерін Н.Д.Хмель былай анықтайды: “ “Оқыту” –
педагогикалық процестің бір бөлігі, онда өсіп келе жатқан ұрпақтың тұлғасын
қалыптастыру міндеттері оқушылардың білімдер негізін меңгерудегі танымдық
әрекеттерін мұғалімдердің ұйымдастыруы арқылы шешіледі; “оқыту формалары”
мұғалімнің басшылығымен оқушылардың өзара әрекеттерін қамтамасыз ету арқылы
шешіледі. Педагогикалық процесс – мұғалімдер мен оқушылардың іс-
әрекеттермен алмасуы. Сондықтан да іс-әрекеттердің элементтері
педагогикалық процесс құрылымына кіреді” [11, 31].
Баланың оқу әрекетi мазмұнына мыналар кiредi: ғылыми ұғымдар мен ғылыми
заңдарды түсiну және практикалық мiндеттердi шешуге бағытталған ойлаудың
жалпы амал-тәсiлдерiн меңгеру. Осыған орай, оқушының ғылыми бiлiмдi және
дағдыларды меңгеруi олардың оқу әрекетiнiң негiзгi мақсаты мен нәтижесi
болып табылады.
Оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың мәселелері
қазақстандық Т.Сабировтың, Ж.А.Қараевтің және т.б. еңбектерінде
қарастырылған [12,13].
Т.Сабиров өз еңбегiнде оқу әрекетiнiң келесi құрылымын көрсетедi:
а) оқу мiндеттерi (немесе тапсырмалары);
ә) оқу әрекеттерi (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсiл-
амалдары);
б) бақылау (оқушылардың өзiн-өзi қадағалап, тексерiп отыруы);
в) бағалау (мұғалiмнiң және оқушының өзiне-өзi берген бағасы).
Осындай күрделi оқу әрекетiне байланысты оқушылардың ойлау қабiлетi
қалыптасады. Олардың дамуына, ең алдымен, оқыту мазмұнының ерекшелiктерi
(оқу материалының нақтылық және теориялық сипаты, жеңiлдiгi мен
күрделiлiгi, т.б.) әсер етедi.
Ғалымдар оқу әрекетiнiң мақсат-мiндеттерi, құрылымымен қатар, оның өзiне
тән белгiлерiн де сипаттаған. Солардың бiрi Г.И.Щукина оқу әрекетiнiң
мынадай белгiлерiн анықтайды:
1) Оқушы әрекетi басқа адамдардың әрекетiмен тығыз байланыста болады
және олар бiр-бiрiнiң әрекетiн байытып отырады. Өз әрекетiнiң тәсiлдерiн
басқалардың әрекет тәсiлдерiмен салыстыра отырып, оқушы өз мүмкiншiлiктерiн
анықтай түседi.
2) Педагогикалық үрдiстегi әрекеттiң дамуы жеке тұлғаның дамуымен
тiкелей байланысты: әуелi — орындау әрекетi, содан соң — белсендi орындау
әрекетi; одан кейiн — белсендi өзiндiк әрекет; сосын — шығармашылық-өзiндiк
әрекет.
3) Әрекеттiң күрделене түсуi оқушы позициясына да әсер етедi:
орындаушылықтан — белсендiлiкке — одан субъект позициясына.
4) Оқу үрдiсiндегi оқушының жеке тұлғасының қалыптасуының негiзгi
көрсеткiшi.
5) Оқушы позициясының өзгеруi оқытушы мен оқушы арасындағы субъектiлiк
қатынасқа да байланысты.
6) Бiрте-бiрте оқу үрдiсiн талдау қорытындысында оқушы позициясы
өзгерiске ұшырайды. Ендi ол өзiнiң пiкiр-ұсыныстарын айта отырып, оқыту
үрдiсiн жаңа, жоғары сапаға көтеруге көмектеседi.
Осылай оқушының оқу-танымдық әрекет үстiнде позициясы өзгерiп отырады,
сонымен қатар ол жеке тұлға ретiнде дами түседi. Бiрақ, бұл үрдiс – өте
күрделi үрдiс, ол мұғалiмнен педагогикалық қырағылықты, бiлiктiлiктi талап
етедi. Және, ең бастысы, ол мұғалiмдi сабақта оқушылардың белсендiлiгiн,
өзіндiк әрекетiн, танымдық қызығушылығын дамытуға жағдай жасауға
мiндеттейдi.
Оқушының танымдық белсендiлiгiнiң қалыптасуы, жоғары деңгейде дамуы оны
шығармашылық әрекетке әкеп тiрейдi. Біздің зерттеу объектіміз – оқушылардың
шығармашылық әрекеті болғандықтан, бұл әрекет түріне толығырақ тоқталайық.
Психологиялық сөздiкте шығармашылыққа мынадай анықтама берiлген:
“Шығармашылық – нәтижесiнде жаңа материалдық және рухани байлық пайда
болатын әрекет. Өзiнiң негiзiнде мәдени-тарихи құбылыс болып саналатын
шығармашылықтың психологиялық аспектiсi де бар: жекелiк және үрдiстiк. Бұл
жеке тұлғада нәтижесiнде өзiнiң жаңалығымен, бөлектiгiмен ерекшеленетiн
өнiм шығаруға қажеттi қабiлеттердiң, бiлiмнiң, икемдiлiктiң және
дағдылардың болуын талап етедi” Психологиялық-педагогикалық әдебиетте
шығармашылық әрекет әрекеттiң эмоционалды-ерiктiк жағымен байланыстырылады,
яғни жеке тұлғаның бойындағы батылдық, ойлаудың стандартты емес түрi,
рефлекстiк-болжамдық қабiлеттер, оптимизм, табандылық, жаңалыққа құмарлық,
т.б. эмоционалдық ерекшелiктерiне көңiл аударылады. Н.С.Лейтес шығармашылық
әрекетті келесі тұрғыдан қарастырады: “Шығармашылыққа бейімділік – адамның
белсенділігінің ең жоғарғы көрінісі; тың, соны нәрсе тудыруға
қабілеттілігі, ол адам әрекетінің кез келген сферасында орын ала алады.
Шығармашылықтың көлемі әр түрлі болуы мүмкін, дегенмен барлық жағдайда да
қандай да бір жаңа нәрсе пайда болады, өмірге келеді. Мысалы, ғылыми
шығармашылық “логикалық қажетті” емес, “логикалық мүмкінді” іздеумен
байланысты; бұл күтпеген нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді” [14, 138].
Бүгінгі таңда мұғалімдер алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,
қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар
ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру
міндеті тұр. Оқушылар бойында “шығармашылық әрекет тәжірибесін”
қалыптастыру қажеттігі туралы 80-жылдары-ақ И.Я.Лернер жазған болатын,
қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі [15, 48].
М.И.Махмутов шығармашылықтың келесі анықтамасын ұсынған: “Шығармашылық –
эвристикалық қызмет, оның мәні тез түсінуден, негізгі идеяны, ұғымның мәнін
аңғара қоюдан, күтпеген жерден әрекет тәсілін тауып алудан тұрады.
Шығармашылықпен ойлаудың белгісі – үйреншікті нәрседен аулақтап, одан дер
кезінде қол үзе білу, басқаша емес, солай ғана ойлау – әдет күшін жеңе
білу” [16, 30].
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді: “Шығармашылық —
бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы
нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен, біртумалығымен
ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл
нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады” [17, 135].
Шығармашылық қабілеттің компоненттері туралы мәселе психологиялық-
педагогикалық әдебиетте әр алуан пікір туғызады. Г.С.Альтшуллер,
Л.С.Выготский, Т.В.Кудрявцев, А.В.Петровский зерттеулеріне сүйене отырып,
шығармашылық қабілеттің құрамын келесіше анықтауға болады: шығармашылық
ойлау, шығармашылық қиялдау және оқушылардың тапсырмаларды орындауда
шығармашылық тәсілдерді қолдануы. Шығармашылық ойлау мен қиялдауды дамыту
үшін оқушыда шығармашылық тапсырмаларды шешу, орындай білу білігін дамыту
қажет. Шығармашылық тапсырмаларды орындай білу жүйелі, диалектикалық ойлау
және өнімді, еркін, кеңістікті қиялдауға тікелей байланысты.
Сонымен, шығармашылық қабілеттің дамуы әр қилы шығармашылық әрекет
барысында жүзеге асады. Оқушының шығармашылық әрекеті – оның мұғаліммен
бірлесе отырып, білім үрдісіндегі материалдық және рухани мәдени
объектілерін жаңаша сапалық тұрғыдан тануға, жасауға, өзгертуге бағытталған
әрекетінің өнімді түрі деп түсінуге болады.
Белгілі педагог Ш.Әленұлы шығармашылыққа келесідей анықтама береді:
“Жеке адамды жан-жақты тәрбиелеудің төмендегідей маңызды бір жағы бар, ол –
шығармашылық. Шығармашылық – бұл білімдердің жиынтығы емес, қайта
интеллектінің ерекше бағыты, жеке адамның интелектуалдық өмірінің және оның
белсенді қызметте көрінген күшінің арасындағы ерекше өзара байланыс” [18,
51]. Автор тұлғаның интеллектуалдық білігіне және әрекеттегі белсенділігіне
аса мән береді.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты – оқушыда өз жеке білім
траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни,
педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталу қажет. Шығармашылық әрекет – оқушының өз жеке
шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже
туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет
оқушының жеке білім траекториясын қалыптастыруға бағытталған.
Оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі сипаттамаларын және оларға
сәйкес қалыптасатын қабілеттіліктерін Ю.Г.Юдина мына түрде қарастырады:
“1) Оқушының шығармашылық іс-әрекетінің міндетті түрде талап етілуі:
оқушылардың ғылыми-практикалық конференциясы, жыл соңындағы шығармашылық
емтихан, жылдық мектептік көрмеге қорытынды жұмыс тапсыру, т.б.
2) Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының жан-жақтылығы: жаңа
ситуацияға байланысты білім, икемділіктерін қолдана білу, таныс
объектілердің жаңа функцияларын көре білу, шешімдердің баламасын таба білу,
мәселенің белгілі шешіміне қоса шешімнің жаңа, тың әдістерін таба білу.
3) Сыныптағы ерекше эмоционалдық шығармашылық атмосфера және оқушының
қызығушылығы, белгілі эмоция, сезімдердің барлығы оқушылардың шығармашылық
әрекетінің шарты ретінде эмоциялық шығармашылық атмосферасы болып
есептеледі. Кейбір оқушылар үшін эмоциялық қызығушылық белгілі бір пәнді
меңгеруге деген негіз болып табылады. Ал кейбір оқушылар үшін эмоциялық
көңіл-күй олардың болашақ шығармашылық жұмыстарына бағыт береді.
4) Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән
төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық
әрекет оқушыны өзіне тарта, баули түседі” [19, 37].
Бұл аталған шығармашылық әрекет сипаттамаларына басқа қосымшалар да
болуы мүмкін.
А.Н.Лук өз еңбегiнде “адамның шығармашылығын дамыту мен қалыптастыру ең
алдымен шығармашылық ойлауға байланысты” деген пiкiр айтады [20, 23].
Шығармашылық қабілеттерді 3 топқа бөліп қарастырады:
а) ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылық, бейімділік);
ә) темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй);
б) ақыл-ой қабілеттері.
Ол шығармашылық қабiлеттердiң белгiлерi ретiнде:
- нерв жүйесiн (ақпаратты) код арқылы жiберу;
- тасымалдай бiлу;
- ақылдың икемдiлiгi, ойдың тереңдiгi;
- әрекеттi бағалауды айтады.
Cондай-ақ ғалым шығармашылық iс-әрекеттi қалыптастыру, дамыту үшiн
қажеттi жағдайдың болуы керектiгiн және қорқыныш, жалқаулық, өзiн-өзi
бағаламау сияқты қарама-қайшылықтармен күресу қажет екендiгiн айтады.
Оқыту барысында оқушының шығармашылық iс-әрекетiн қалыптастыру мәселесi
шығармашылық үрдiстiң неше кезеңдерден тұратындығын бiлудi талап етедi.
Шығармашылық үрдiстi А.Н.Лук бес кезеңге бөледi:
1) Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2) Қосымша мәлiметтер iздеу, күш салу.
3) Инкубация. Уақытша мәселенi қозғамау.
4) Интуиция оянуы. Инсаит.
5) Нәтиженi жан-жақты тексеру.
В.С.Шубинский шығармашылық үрдістің 3 сатысын көрсетеді де, әрбір сатыға
сәйкес ерекшеліктерді, оның тұсында қалыптасатын шығармашылық қасиеттердің
талдауын береді:
“1) Шығармашылық көңіл-күйдің тууы – көрінетін қабілет-қасиеттер:
жаңаны, тың дүниені сезе білу, қарама-қайшылықтарды анықтай білуде
сезімталдық, шығармашылық ойлауға бейімділік, танымдық қызығушылық;
2) эвристикалық саты – интуиция, шығармашылық қиял, ой қызметінің
ерекшелігі, шығармашылыққа құштарлық;
3) сын, дәлелдеме сатысы - өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін
жеткізу, дәлелдер ұсына білу” [21, 36].
Шығармашылық үрдiстiң әр кезеңiнде бала бойында әр түрлi сапалық
қасиеттер қалыптасады. Оқушының эмоционалдық қызығушылығы iс-әрекет
барысында көрiнедi.
Жеке тұлғаның бойында шығармашылық үрдiстi баяулататын жағымсыз қылықтар
да болуы мүмкiн. Бұған әуелi оның өзiн төмен бағалауы, соған байланысты
пайда болатын сенiмсiздiк жатады. Сондықтан мұғалiм бұл қылықтардың оқушыда
болмауына жағдай жасауы қажет.
Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегiнiң нәтижесiн көруге, оны
бағалауға бағыттау − өте күрделi үрдiс. Оқушының шығармашылық мүмкiндiгi
оның жеке тұлға ретiнде қалыптасу үрдiсiнде пайда болады. Баланың жас
кезінен оның шығармашылық қасиеттерін дамытуға, логикалық ойлау қабілетін
жетілдіруге жағдай жасалуы тиіс.
Сондықтан, оқыту әрекетiнде мұғалiм мен оқушының тығыз байланысы болуы,
мұғалiм бар күш-жiгерiн, педагогикалық шеберлiгiн оқушы бойындағы табиғи
мүмкiндiктердi ашуға, үйлесiмдi дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай
жасауы, оқушының өз тарапынан белсендiлiк, дербестiк көрсетуi, өзiне деген
сенiмдiлiгi арқылы ғана шығармашылық әрекеттi қалыптастыруға болады.
Оқушылардың шығармашылық әрекетінің пайда болуының шарттарын мына түрде
көрсетуге болады:
а) пәнге үйретудің ашықтығы, бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға
және еркін жоспарлауға мүмкіндік береді;
ә) сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық, көп
мазмұндылық шығармашылық әрекеттің де жан-жақты болуына әсер етеді;
б) оқушының мұғаліммен бірлесе отырып, өз шығармашылық әрекетінің жеке
бағдарын құруы; ыңғайлы жоспардың жасалуы және шығармашылық жұмыстардың
белгілі кезеңдерінің орындалу жүрісі оқушының жеке бағдарын құру құралдары
болып саналады.
Оқушылардың жеке білім траекториясын қандай да бір әрекетті жүзеге асыру
үстінде құру қазіргі негізгі мектептің мақсатына сәйкес келеді. Білім
берудің дәстүрлі жүйесінде оқу бағдарламалары оқушы әрекетінің
репродуктивті әдістеріне, яғни, дайын білімді есте сақтау, жаттау,
жаңғырту, т.б. жұмыстарға негiзделген. Жақсы үлгеретін оқушылардың өздері
шығармашылық бағыттағы жұмыстар кездескенде тығырыққа тіреліп қалады.
Сондықтан оқушыларды әрекеттің өнімді, шығармашылық әдістеріне үйрету
қажет. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту ғылыми-
педагогикалық проблема ретінде өз шешімдерін іздестіре беруі керек.
Қазіргі уақыта білім берудегі талаптың бірі – баланы дамыта оқыту идеясы
болғандықтан, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға, өз бетімен оқуға
деген ынтасын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінуде. Осы тұрғыдан алғанда
баланың жеке басының тұлға ретінде дамуына, оның ашылмаған қабілеттері мен
жан дүниесіне үңіле білу – мұғалім міндеттерінің жаңаша қыры. Оқушыларды өз
пікірін білдіруге үйрету, олардың өзіндік көзқарасын қалыптастыру, тұлғаның
психологияық дамуына жағдай жасау, оның жеке қасиеттерін ескеру секілді
міндеттер мұғалім алдында үнемі тұрмақ.
Білім беру жүйесіндегі жаңа талаптарға байланысты мұғалім алдында әр
шәкірттің өзін-өзі дамытуына, өз мүддесі мен қызығушылығын, талап-тілегін
қанағаттандыруына толық мүмкіндік туғызу міндеті тұр. Демек, білім мазмұны
мен оны оқытудың әдіс-тәсілдерін қайта қарап, өзгерістер енгізу арқылы
мұғалімдердің жаңаша жұмыс жүргізуіне мүмкіндік туды.
Жоғарыда айтылғандай, оқушыны тұлға ретінде дамытып, бойында аталған
қасиеттерді мұғалімнің ойдағыдай қалыптастыруында оқу-әдістемелік
кешендердің дайындалып, мектепке ендіріліп жатқан жаңа буыны басты көмекші
құрал болып отыр. Осы кешеннің ішіндегі ең бастысы − оқулықтар. Алайда
мектепке арналған оқулықтың құрылымы, атқаратын міндеттері, пайдалану
әдістері толығымен шешілді деуге болмайды. Біздің отандық мектеп
тәжірибесінде бұл мәселелер біртіндеп шешіліп келе жатыр. Бірақ әлі де
көптеген келелі мәселелер бар. Солардың бірі − оқушы әрекетін
ұйымдастыруда, әсіресе шығармашылық әрекетті ұйымдастыруда оқулықтың
атқарар міндеттері қандай болмақ деген мәселе көпшілікті толғандырады.
Оқулық − оқу үрдісінің басты құралы болып табылатыны көпшілікке мәлім.
Сондықтан И.Я.Лернер оқулықтың маңызын былай айқындайды: “Оқыту үрдісінің
қазіргі түрі қалыптасу үстінде, әлі көп мұғалімдермен жете меңгерілмеген,
сондықтан оны жүзеге асыруда оқулықтың мәні өте зор” [15, 22]. Оқулық
оқытудың барлық мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған, яғни
ол білім беру, дамытушы және тәрбиелеуші қызметтерді атқарады .
Еліміздегі түбегейлі өзгерістерге сәйкес дайындалып, мектепке біртіндеп
еніп жатқан жаңа буын оқулықтары құрамында төмендегідей элементтер болуы
қажеттігі де бүгінгі күн мәлім:
1) ақпараттық (мәтін және көрнектіліктер арқылы берілген білім);
2) репродуктивтік, яғни берілген білімді қайталау, жаңғыртуды
ұйымдастырушылық;
3) шығармашылық әрекетке талпындырушылық;
4) қоршаған ортаға эмоционалдық қатынас туғызушылық.
Осы белгілері бар оқулықтар ғана бүгінгі таңдағы оқу үрдісін ұйымдастыру
үшін нағыз бағалы, құнды құрал болады деп тұжырымдалуда. Ал оқулықты оқу
пәні бойынша берілетін білім мазмұнының материалданған формасы деп қарасақ,
онда оған қойылатын талаптар өзінше. Айталық, солардың бірі – меңгерілуге
міндетті оқу материалын іріктеуде басшылыққа алынатын талаптар.
Олар төмендегідей:
1) оқу материалының білім беру және тәжірибелік тұрғыдан алғанда
маңыздылығы;
2) мектептегі оқу курсының логикалық құрылымындағы орны.
Сонымен, оқулық – оқушылардың өмірлік біліктілігін қалыптастыруға
бағытталған және біліммен, әрекет әдістерімен, шығармашылық әрекет
тәжірибесімен қамтасыз ететін оқу құралы.
Оқушылардың шығармашылық әрекеті – көпдеңгейлі үрдіс. Ал оны
қалыптастыру мектеп оқулығының дидактикалық міндеттерінің аясында айтылып
жүр. Оқушы шығармашылық әрекетін қалыптастыруда бұрынғы алған біліміне
сүйенеді, сондықтан оның алдында әрқашан репродуктивтік (қайталау,
жаңғырту) әрекеті жүреді. Ал шығармашылық әрекет өзіне тән келесі
белгілермен сипатталады:
1) Шығармашылық әрекет жаңа тапсырманың, жаңа сұрақтың шешімін табуға
бағытталады.
2) Шығармашылық әрекет оқушының жаңа сұрақтың шешімін табуға жетпей
тұрған білімін іздестіру бағыттарымен байланысты болады.
3) Шығармашылық әрекет оқушы үшін жаңа білім мен шешім тәсілдерін
меңгерудің айқындалмаған мүмкіндіктерімен сипатталады.
Шығармашылық әрекетке оқыту үрдісі оқушының жас ерекшеліктеріне
байланысты. Оқушының ойлау әрекеті жалпылаудың, дерексіздендірудің жоғары
деңгейімен сипатталады. Оқушылар себептік-салдарлық байланыстарды
анықтауға, өз ойларын жеткізуге, дәлелдеуге, бар білімдерін жаңа
жағдайларға байланысты қолдануға, ойлаудың сындарлық қабілетін танытуға
тырысады.
Шығармашылық әрекетті жүзеге асыру үшін оқу жұмыстарының әр алуан
түрлері анықталған. Оқулық көмегімен шығармашылық әрекетке үйрету
технологиясының негізінде әрбір оқушының шығармашылық қабілеттерін белгілі
бір деңгейге жеткізу емес, олардың табиғи қасиеттерін оята білу жатыр. Бұл
белгілі бір тапсырмалар жүйесі арқылы іске асырылады, себебі оларды шешу
барысында оқушылар тың тәсілдер іздеп табады, тәжірибе жинақтайды.
Оқу тапсырмалары ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде педагогикалық
әдебиетте әр тұрғыдан қарастырылған.
Педагогикалық сөздікте тапсырмаға келесі анықтама беріледі: “Оқу
тапсырмалары – мазмұны мен көлемі жөнінен әр алуан, оқытушының нұсқауымен
орындалатын өзіндік жұмыстың түрлері, оқу үрдісінің ажырамас бөлігі және
оны белсендіру құралы” .
А.И.Уман: “Оқу тапсырмалары – оқу үрдісінде оқушы жүзеге асыратын
интеллектуалды және практикалық сипаттағы әрекеттің барлық мүмкін боларлық
түрлері” десе [22, 25].
А.И.Уман, И.Я.Лернер еңбектерінде тапсырмалардың түрлері қарастырылады.
Тапсырма түрі оны орындауға бағытталған әрекет сипаттамасымен
айқындалатындықтан, тапсырманың негізгі түрлері
- білімді меңгеруге байланысты тапсырмалар;
- білімді қолдануға байланысты тапсырмалар болып есептеледі.
Оқу үрдісінде оқушы білімді меңгеру мақсатында әр түрлі тапсырмалар
орындайды. Қандай да болмасын тапсырманы орындау оқушыны танымдық әрекетке
жетелейді. Яғни, егер тапсырма болмаса, оқушының оқу-танымдық әрекеті де
болмайды, соған сәйкес оқу үрдісі де болмайды. Шығармашылыққа
үйрету технологиясы әрекеттер жүйесін – оқыту және оқу әрекетін қамтиды.
Мұнда мұғалім мен оқушы әрекеттері арасындағы тығыз байланысқа, мұғалімнің
жай ғана білім емес, оның оқыту үрдісіндегі басқару рөліне көп көңіл
бөлінеді.
Шығармашылық тапсырмасы қорытындысында оқушы ешқандай үлгіге сүйенбей,
жаңа әдіс-тәсілдер арқылы тың нәтижелерге жетуі тиіс. Берілген материал
күрделілігіне байланысты 2 деңгейге бөлінеді:
1) тапсырмада мәселе қойылған, оны шешу жолдары көрсетілген, көмекші
ақпарат берілген.
2) мәселе белгілі, бірақ оны шешу жолдарын, қажетті қосымша ақпаратты
оқушы өзі табуы тиіс.
Шығармашылық тапсырманы шешуге үйрету технологиясы қажетті әдіс-тәсілді
оқушының өзі таңдауына негізделген. Бұл тапсырмалар келесі тәсілдер
көмегімен шешілуі мүмкін:
а) тапсырманы интуициялық ізденіс көмегімен шешу;
ә) тапсырманы ойлау және тәжірибелік әрекет жүйесін кезең бойынша
қалыптастыру негізінде шешу;
б) тапсырманы оқу әрекетін оқушының өзі ұйымдастыру нәтижесінде шешу.
Тапсырмалардың орындалуы әр оқушының белсенді және өзіндік іс-әрекетімен
тығыз байланысты. Өзіндік іс-әрекет орындауға баулу, оған сәйкес қарапайым
білік пен дағдыларды қалыптастыруға бағыт ұстау, осыған оқушыларды
бағдарлау − әр сабақтың негізгі көрсеткіші болуы тиіс.
Ал енді жаңа буын оқулықтарында оқушының шығармашылығын, өзіндік ойлау
әрекетін дамытуға бағытталған тапсырмалар қаншалықты орын алған деген
сұраққа келсек, онда оқулық көмегімен өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
мүмкіншіліктерін және ойлау дербестігін қалыптастырудың тиімді жолдары мен
тәсілдерін қарастыру қажет.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесі біршама зерттеу жұмыстарында
қарастырылған. А.Варгулев өзіндік жұмысты тудыру үшін оқулықтың барлық
құрылымдық бөліктері қолданысқа түсуі керек деп есептейді [23, 187-197].
Оқушыларды оқулықпен жұмыс істеудің тәсілдеріне үйрету керек деген пікірлер
де айтылады. Оқулықпен жұмыс істеудің мынадай тәсілдерін оқушыларға
бастауыш сыныптардан бастап үйрету қажет: мәтіннің негізгі ойын көрсету,
жоспар құра білу, қайталап, түсінгенді айта білу, т.б. Бұл тәсілдер ойлау
заңдылығының психологиялық ерекшеліктеріне, ойлаудың даму жолдарына және
ойлау әрекетінің құрылымына сүйенеді. Ойлау дербестігінің дамуы оны
деңгейлерге бөлуді талап етеді.
Э.Д.Телегина ойлау дербестігінің негізгі деңгейлерін көрсеткен. Бірінші
деңгейде дербестік тек берілген тапсырманы орындаумен ғана шектеледі. Бұл
деңгейде оқушы өзі мақсат қоя алмайды, өз жұмысын бақылай және нәтижесін
бағалай алмайды. Екінші деңгейде оқушы белгіленген мақсатқа сәйкес жоспар
құра алады, бірақ өзі мақсат қоя алмайды, бақылау және бағалау жұмыстарын
жүзеге асыра алмайды. Үшінші деңгейде оқушы жекеленген мақсаттар қойып,
жоспар құрып, сол мақсаттарға жетуге тырысады. Төртінші деңгейде ойлау
әрекетінің барлық құрылымдық бөліктерін өзі жүзеге асырады. Бұдан да жоғары
деңгей бар − онда оқушы әрекеттің түрі мен бағытын өзі айқындайды [24, 38-
45].
Бұдан шығатын қорытынды: ойлау әрекетінің дербестігін қалыптастыру тек
орындаушылық жұмыстардың дамуына ғана емес, сонымен қатар мақсат қоя білу,
жоспарлау, өзін-өзі бақылау, аралық және қорытынды нәтижені бағалау
жұмыстарына тікелей байланысты.
Сонымен, оқушының дербестік ойлау қабілеті жеткілікті түрде дамуы үшін
ойлау әрекетінің деңгейлері бірдей дәрежеде жұмыс істеп, үнемі даму үстінде
болуы тиіс. Сондықтан, өздік әрекетті ұйымдастырудың негізгі құралы болып
табылатын оқулықта ойлау деңгейін ең жоғары дәрежеге көтеретін тапсырмалар
мөлшері көбейтілуі қажет. Оқушыларды талдауға, дәлелдеуге, қорытындылауға,
салыстыруға үйрететін жаттығулар оқулықтың дамыту функциясын күшейте
түседі. Жаңа буын оқулықтарындағы шығармашылыққа, оқушының өз бетімен
әрекет етуіне бағытталған тапсырмалар көбейгенде ғана, өз пікірін айта
алатын, оны дәлелдей білетін, қоғам дамуына әлінше үлес қоса алатын, жан-
жақты жетілген жас ұрпақ өкілдерін дайындауға болады.
Қорыта келгенде, оқу үрдiсiне әрекеттiң осындай көптеген түрiнiң
қатысуының маңызы мынада:
- оқудың және оқытудың негiзiн құрайтын еңбек, таным, қарым-қатынас
әрекеттерiнiң арасындағы жан-жақты байланысты анықтау арқылы оқу-танымдық
әрекетi және бүкiл оқу үрдiсi байытылып, толықтырылып отырады;
- әрекеттiң әрқайсысы оқушылардың белсендiлiгiн өзiнше арттырады,
дербестiгiн туғызады, оқуға қызығушылықты тереңдетедi. Ал осы әрекеттiң
түрлерi бiрiге отырып, оқу үрдiсiнiң нәтижелi болуын күшейте түседi.
Әрекеттiң түрлерiнiң арасындағы байланыс оқушының тек терең бiлiм алуына
ғана емес, оның жан-жақты тәрбиесiне де әсерiн тигiзедi. Олардың бiрiн-бiрi
толықтырып отыруы нәтижесiнде оқушы өзiнiң бар мүмкiндiк, қабiлеттерiн
дамыта алады. Соның қорытындысында оқушы жан-жақты, үйлесiмдi тұлға ретiнде
дами алады. Педагогика саласындағы әрекет мәселесi бойынша зерттеулердiң
желiсi, олардың нәтижесi оқушыны жеке тұлға ретiнде дамытудың жаңаша
сипатта болуына арқау боларлығы хақ.
Оқушының шығармашылық әрекеті жөніндегі түсінік дәстүрлі ғылымда және
практикада қалыптасқан. Психологиялық-педагогикалық әдебиетте шығармашылық
әрекеттің мәні, мүмкіндіктері, қабілеттіліктері жан-жақты зерттелген.
Осыған байланысты шығармашылық тұлғаның қасиеттері қарастырылған. Әрекеттің
бұл түрінің негізгі сипаттамалары, кезеңдері, қалыптасу шарттары
анықталған. Дегенмен, бұл түсініктердің бүгінгі талапқа сай келмейтін
тұстары бар. Оқушы шығармашылық әрекет нәтижесінде жаңа, соны нәрсе ашып
қана қоймай, енді сол жаңалықты оқу және өмірлік жағдаяттарда қолдана
білуі, яғни, біліктілігін қалыптастырып, дамытуы қажет. Белсенді азамат
болу үшін, білікті болу керек. Ал дәстүрлі оқу үрдісі, негізінен, дайын оқу
материалдарын ұсынады. Оқушы біліктілікті мектеп аясында игеру үшін оқу
үрдісінде өз бетімен ізденуге, өзі анықтауға, өзі шешуге бейімделуі тиіс.
Сонда ғана ол алған білімдерін өмірдегі нақты жағдаяттарға сай қолдана
алады.
1.2 Өзiндiк жұмыс — шығармашылық әрекеттi ұйымдастырудың алғы шарты.
Адамның өзiн-өзi тануға ұмтылып, iзденуi шығармашылық болып табылады.
Өмiрде дұрыс жол табуы үшiн адам өздiгiнен қажеттi, дәлелдi шешiмдер
қабылдай алуы керек. Адам өзiнiң сана сезiмдерiн, қабiлеттерiн үнемi
дамытып отырғанда ғана оның рухани күшi нығая түседi. Үнемi iзденiс, даму
үстiндегi адам ғана толыққанды өмiр сүре алады. Олай болса, бiлiм берудiң
ең маңызды мақсаты — адамның өз болмысын тануға ұмтылуына көмектесiп,
түкпiрде жатқан талап-тiлегiн, қабiлеттерiн дамыту.
Оқушылардың оқу-таным, шығармашылық әрекетiн ұйымдастырудың тиiмдi
құралдарының бiрi — оқушылардың өзiндiк жұмысы мен өздiгiнен бiлiм алу
әрекетi.
“Өзiндiк жұмыс” деген ұғымға берiлген анықтамаларда мазмұны жағынан әр
алуандық байқалады. Кеңес педагогикалық энциклопедиясында өзiндiк жұмысқа
келесі анықтама беріледі: “Оқушылардың өзiндiк жұмысы — олардың сыныпта не
сыныптан тыс, мұғалiмнiң тiкелей көмегiнсiз орындалатын жеке және ұжымдық
оқу әрекетiнiң жиынтық түрлерi. Бұл тапсырмаларды орындау оқушылардан
белсендi ой қызметiн, әртүрлi танымдық мәселелердi өздiгiнен шешудi,
бұрынғы меңгерiлген бiлiмдi қолдануды талап етедi. Өзiндiк жұмыстардың әр
түрiн орындау нәтижесiнде оқушылардың танымдық белсендiлiгi және
iзденiмпаздығы арта түседi” . Бұл анықтама, негізінен, өзіндік жұмыстың
мәнін толық ашып береді. Алайда аталмыш ұғымнан басқа да анықтамалар бар.
Айталық, педагогикалық сөздіктегі өзіндік жұмысқа берілген анықтама мазмұны
бойынша жоғарыдағы анықтаманы толықтырады. Дәлірек айтсақ, мұнда мұғалімнің
ролі мен тапсырмалар мәніне көңіл бөлінген.
Педагогикалық сөздiкте берiлетiн өзiндiк жұмыстың сипаттамасы:
“Оқушылардың өзiндiк оқу жұмысы — олардың оқу үрдісiндегi мұғалiмнiң
тапсырмасы, басшылығы бойынша, бiрақ оның тiкелей көмегiнсiз орындалатын iс-
әрекетi. Оқушылардың өзiндiк жұмысын талап ететiн тапсырмалар олардың
ерекшелiктерiн, танымдық мүмкiндiктерiн ескере отырып, берiледi. Мұндай
жұмыстар жүйесi негiзделген сатылыққа, iзденiмпаздық деңгейiнiң және
мазмұнының күрделене түсуiне сүйенеді.
Екі анықтамаға ортақ белгі - өзіндік жұмыстың оқушылар үшін беретін
нәтижесін ашып беруде. Әрине, бұл анықтамалардың бәрi бiр-бiрiне қайшы
келмейдi, қайта бiрiн-бiрi толықтырады және олардың педагогика саласындағы
ғылыми зерттеулерге арқау болғандығы көпшілікке мәлім.
Педагогика саласындағы ғылыми зерттеу нәтижелерінде өзіндік жұмыстың
қырлары нақтыланды. Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық әдебиетте өзiндiк
жұмыстың әр түрлi анықтамалары кездеседi. Р.М.Микельсон өзiндiк жұмысты
“оқушының тапсырманы ешкiмнiң көмегiнсiз, бiрақ мұғалiмнiң бақылауымен
орындауы” деп түсiнедi [25, 28].
Өзiндiк жұмыстың бiршама толық сипаттамасын Б.П.Есипов берген: “Оқыту
үрдісіндегі оқушылардың өзiндiк жұмысы — олардың белгiлi бiр уақытта,
мұғалiмнiң тапсырмасы бойынша, бiрақ оның көмегiнсiз орындайтын жұмысы және
олар өздерiнiң бар күш-жiгерiн жұмсай келе, ой мен дене әрекеттерiнiң
нәтижесiн көрсете отырып, алдарына қойған мақсатқа саналы түрде жетуге
тырысады” [26, 15].
Б.П.Есиповтың анықтамасын Н.Г.Дайри толықтыра түседi. Ол өзiндiк
жұмыстың мынадай белгiлерiн көрсетедi:
“а) оқушы оны өзi, ешкiмнiң көмегiнсiз орындайды;
ә) ол жеке өзiнiң бiлiмiне, ебдейлiгiне, өмiр тәжiрибесiне, көзқарасына
сүйенедi, өзiнiң инициативасын, шығармашылығын, жеке қатынасын, пiкiрiн
айта, көрсете отырып, тапсырманы орындайды;
б) еңбектiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1.] Қазақстан Республикасы ҚР БМЖБМС 2.003-2002 жалпы орта білім берудің
бастауыш сыныптарға арналған мемлекеттік стандарты. Негізгі ережелер.
Алматы: 2002.
[2.] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
[3.] Қ.Р. Білім туралы з аңы. 2007ж 22 шілде. Ақорда.
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар және
қысқартулар қолданылады:
Әрекет – тұлғаның қалыптасу және даму шарты, оның белсенділігінің
қоғамдағы әлеуметтік орнының көрінісінің негізгі белгісі.
Шығармашылық әрекет – тың өнім, нәтиже туғызуға бағытталған әрекет.
Өзіндік жұмыс - оқушының ешкiмнiң көмегiнсiз өзiнiң бiлiмiне, өмiр
тәжiрибесiне, көзқарасына сүйене отырып, сабақ және сабақтан тыс уақытта
орындайтын, оқушының белсенділігін, дербестігін, шығармашылығын көрсетуге
мүмкіншілік беретін оқу тапсырмалары.
Біліктілік (компетенция) – жинақталған білім, білік, дағдыны өмірдің
барлық сфераларында жағдаяттарға байланысты қолдана білу.
Қатысымдық біліктілік – жеке адамның басқа адамдармен өзара сөйлесу
әрекетіне түсе алуы; іс қағаздарын, ресми құжаттарды жаза алуы; ақпаратты
табуы, өзгертуі және жеткізуі; ұжымда әр түрлі әлеуметтік рольдерді орындай
білуі; қазіргі телекоммуникациялық технологияларды қолдана алуы.
Тілдік жағдай - өмірде кездесетін жағдайлар үлгілерін тіл оқыту үрдісіне
бейімдеп, белгілі лексикалық тақырыптар аясында оқушылардың сөйлеу әрекетін
дамытуға жетелейтін оқу үрдісінің ұйымдастырылуы.
Белгілер мен қысқартулар.
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖМС - Қазақстан Республикасы білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары
ЖОБ – жалпы орта білім
ББД – білім, білік, дағдылар
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-11
1. Өзіндік жұмыс арқылы оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың
ғылыми – теориялық негіздері.
1.1 Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастыру ғылыми – педагогикалық
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 12-23
1.2 Өзіндік жұмыс - шығармашылық әрекетті ұйымдастырудың алғы
шарты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-38
1.3 Оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39-54
2. Оқушылардың шығармашылық әрекетіне бағытталған өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың дидактикалық шарттарын жүзеге асыру.
. 2.1 Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда диагностикалау
. жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-59
2.2 Педагогикалық экспериментті ұйымдастыру және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .60 -89
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .91-93
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96-97
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысыныңың өзектілігі. Қазіргі таңдағы егеменді еліміздің
болашағы дарынды, білімді, ізденімпаз жастарға байланысты. Осыған орай
бүгінгі күн мектеп алдында тұрған басты міндет − өзіндік айтар ой-пікірі
бар, жоғары саналы, белсенді азамат тәрбиелеп шығару. Қоғамдағы түбегейлі
өзгерістер білім беру жүйесінің алдына жаңа адамды қалыптастыру, дамыту
мақсаттарын қойып отыр. Оқушылардың ойлау қызметін дамыту, ой-пікірінің
дербестігі мен еркіндігін кеңейту, олардың өз бетімен білім алуға деген
ынтасын арттыру, оны өз тәжірибелерінде жаңа жағдайларға байланысты қолдана
алу, яғни, біліктіліктерін қалыптастыру және дамыту – маңызды және күрделі
мәселелер болып табылады. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістерге шығармашылық
тұрғыдан қарай алатын, қойылған мәселені дәстүрлі емес түрде және сапалы
шеше білетін тұлғаларды талап етуі қоғамның даму жылдамдығына және тез
өзгеріс жағдайында адамдарды өмірге дайындай білу керектігіне байланысты.
“Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында” білім берудің басты нысаны - әлемдік
білім кеңістігіне кірігу болып отырған қазіргі уақыттағы білім мәніне
ерекше назар аударылды: “Жедел өзгеріп тұратын әлем және ақпарат легінің
ұлғаюы жағдайында іргелі пәндік білім міндетті, бірақ ол білім берудің
жеткілікті нысанасы болып табылмайды. Оқитындар қазақстандық білім беру
жүйесі бағыт алған білімнің, дағды-біліктің жиынтығын (білім үстемдігі)
меңгеріп қана қоймауға тиіс. Оқитындардың өзін барынша көрсете білу және
қоғам өміріне пайдалы түрде қатысу үшін (құзыреттілік) ақпаратты өз бетінше
табу, талдау, құрылымдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру
әлдеқайда маңызды да күрделі” [1].
Дәстүрлі оқу үрдісі оқушыға, негізінен, дайын, өңделген оқу материалын
ұсынады. Оның белсенділігі мен шығармашылығының дамуына қолайлы жағдай
жасала қоймайды. Ал жаңа талаптар бойынша оқушы өзінің дербестігінің, соны
ойлай білу қызметінің, шығармашылық әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке
қол жеткізуі тиіс. Және де қазіргі кезде білім жүйесінде жариялылық және
ізгілендіру принциптерінің жүзеге асуына байланысты дәстүрлі оқу
үрдісіндегі оқытушы – оқушы жүйесіндегі қатынас өзгеріске ұшырады. Оқушы
оқу үрдісінің субъектісіне айналды. Оқытушы оқушы дербестігі мен
шығармашылығын дамыта отырып, оны қажетті таным әдістерімен қаруландыруы
керек. Сонымен бірге, мұғалім тұлғасының бұрынғыша оқушы әрекеттерінің
табысты болуына әсері мол. Сондықтан да, оқытушы және оқушы – оқу үрдісінің
тең дәрежелі қатысушылары. Дегенмен, соңғы уақытта енген жаңа
технологияларға, оқытудың жаңа құралдарының (электронды оқулықтар,
компьютерлік үйретуші бағдарламалар, қашықтықта оқыту) пайда болуына
байланысты оқушының дербестік танымдық әрекетін сапалы ұйымдастыру қажет.
Бұдан оқытудың мазмұны мен әдістемесін оқушының жас ерекшелігін,
қызығушылығын, бейімділігін ескере отырып, түбегейлі өзгерту, оқытудың
шығармашылық сипатын күшейту міндеті туындайды.
Оқу үрдісін дұрыс және ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек өз
пәнінің теориялық негізі мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз, сонымен
қатар білім беруде, білік, дағдыларды қалыптастыруда, ойлау және таным
қабілеттерін дамытуда оқытудың жалпы психологиялық заңдылықтарын білуі
қажет. Көпшілікке мәлім, жеке адамды қалыптастырып тәрбиелеуде
психологиялық заңдылықтар туралы білім оқушылардың психикалық
ерекшеліктеріне, жас ерекшеліктеріне, бейімділігі мен ынтасына, жігерлілігі
мен сезімділігіне, танып-білу ерекшеліктері және ақыл-ойының жетілуіне
байланысты болады. Осы себепті оқушылардың оқу үрдісіндегі әрекеттеріне
назар аударған жөн.
Философтар, психологтар, педагогтар адам әрекетін әр қырларынан
қарастырып келеді. Философ-ғалымдар “әрекет” ұғымын ғылыми-теориялық
негізден қарай отырып, оны қоғамдық қатынастар жүйесін зерттеуде де,
субъект мәселелеріне де байланысты талдайды. Ж.М.Абдильдин, К.А. Әбішев,
Б.Т.Григорьян, А.Н.Нысанбаев, М.В.Демин зерттеулерінде әрекет үстіндегі
белсенділікке, таным үрдісіндегі субъектіге баса назар аударылады.
Л.П.Буева, М.С.Кветной, М.С.Каган, И.С.Кон сияқты ғалымдар өз еңбектерінде
адам әрекетін тек жүйелі түрде қарастыру қажеттілігіне тоқталады. Адам
әрекетінің жүйесі жөнінде ғалымдар жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Мысалы, А.Г.Спиркин қажеттілік, мақсат, оған жету тәсілдері сияқты әрекет
құрылымының бөліктерін анықтады; В.А.Грушин адам әрекетін өзара
байланыстағы бұлшық еттердің, ойдың және психологияның күш жұмсауы
нәтижесінде қарастырды; Л.П.Буева адам әрекет барысында объектілік қарым-
қатынас жүйесіне түсе алатындығын тұжырымдады.
Әрекеттің психологиялық теориясының негізін салған ғалымдар Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Н.С.Лейтес болды. Олар адамның
жеке психологиялық функцияларын қоршаған ортамен қарым-қатынасында қарай
отырып, әрекеттің түрлерін, қасиеттерін, заңдылықтарын зерттеген.
Белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қалыптасатын жеке тұлға мәселесі
теориялық тұрғыдан педагогтар үшін де маңызды. Философия, психология
тұрғысынан педагогикалық мәселелерді теориялық түсіну педагогикалық үрдісті
дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Педагог-ғалымдар Г.И.Щукина,
В.В.Давыдов, Т.В.Габай жүйе ретінде әрекеттің өзіне тән қасиеттерін, даму
заңдылықтарын, түрлерін нақтылай түседі.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы. Оқушылардың оқу-танымдық
әрекетін қалыптастырудың мәселелері қазақстандық Т.Сабировтың,
Қ.Қабдықайыровтың, Қ.А.Әбішевтің, Ж.А.Қараевтің, А.Е.Әбілқасымованың
еңбектерінде қарастырылған.
Әрекет күрделі жүйе ретінде бірнеше топқа бөлінеді: мазмұндық тұрғыдан
ойын әрекеті, оқу әрекеті, еңбек әрекеті; сапалық тұрғыдан таным, өнімді,
шығармашылық, т.б. әрекеттер. Егер оқу үрдісінің басты мақсаты – жан-жақты
дамыған, саналы азамат дайындау болса, оның негізінде нәтижелі іс-қимылдар
арқылы жүзеге асатын шығармашылық әрекет жатады. Шығармашылық әрекеттің
негізгі сипаттамаларын, оларға сәйкес қалыптасатын қабілеттіліктерді,
мүмкіндіктерді И.Я.Лернер, В.В.Давыдов, В.В.Репкин, В.И.Слободчиков,
Ю.Г.Юдина, А.Н.Лук өз еңбектерінде қарастырады. Шығармашылық әрекетті
қалыптастырудың кейбір аспектілерін Қазақстан ғалымдары да зерттеді.
Б.А.Тұрғынбаева диссертациялық жұмысында шығармашылық үрдістің кезеңдерін
топтастырса, Ә.Ә.Сағымбаев шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыруға кері
әсер ететін кедергілерді топтастырады. Қ.Әбдібекқызы оқушылардың
шығармашылық қасиеттерін сөз өнеріне баулу, үйрету үрдісінде қалыптастыруды
қарастырады. Яғни, оқушылардың шығармашылық әрекеті туралы зерттеу
жұмыстары баршылық. Дегенмен, тәжірибе жүзінде жақсы үлгеретін оқушылардың
өздері шығармашылық бағыттағы тапсырманы орындау кезінде көп қиындық
көреді. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда
өзіндік жұмысты жаңа қырында қарастырып, ғылыми-педагогикалық проблема
ретінде шешімдерін іздестіру қажет.
Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың мәні
зор. Педагогикалық және әдістемелік әдебиетте өзіндік жұмыстың маңызы, оның
түрлері, оқу үрдісіндегі алатын орны біршама қамтылған. К.Д.Ушинский,
Е.Я.Голант, Т.И.Шамова, П.Я.Гальперин, Р.М.Микельсон, Б.П.Есипов,
Н.Г.Дайри, Р.Г.Лемберг, И.А.Половникова, Ю.К.Бабанский, Б.А.Лернер,
О.А.Нильсон, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников өзіндік жұмыстың қырларын
нақтылауда көп еңбектенді.
Дербестіктің психологиялық құрылымын, оқушыларда өзіндік жұмыстың
біліктері мен дағдыларын қалыптастыру мүмкіндіктерін Л.С.Выготский,
П.Я.Гальперин, Е.Н.Кабанова-Меллер, А.М.Матюшкин, Н.А.Менчинская,
Ю.А.Самарина, Н.Ф.Талызина зерттеген.
Л.П.Аристова, О.К.Афанасьева, Ш.И.Ганелина, М.П.Шестернина, Р.Б.Срода өз
жұмыстарында оқушылардың оқу үрдісіндегі дербестіктерінің дамуының әр
түрлі аспектілерін қарастырады. Олардың ортақ белгілері ретінде авторлар
адамның жеке көзқарасы болуын, күрделі жағдайларда дұрыс шешім қабылдай
және оны жүзеге асыруын, өз пікірін дәлелдей алуын атайды.
Көптеген ғалымдар оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруды жеке пәндер
аясында қарастырған, олардың ішінде қазақстандық ғалымдар
Б.Е.Қожамқұлованың, Р.А.Әлімқұлованың, К.А.Тілеубергенованың
Б.Қ.Әбдіқұлованың, А.Х.Әренованың (бастауыш сыныптар) еңбектерін атауға
болады.
Бұл еңбектерде өзіндік жұмыстың оқушылардың дербестік қасиетін мейлінше
арттыруға, олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз
етуге, оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыруға, таным, ақыл-ой
қабілеттерін дамытуға, олардың оқуға ынтасын арттыру бағытында қызмет
ететіндігі қарастырылады. Алайда бүгінгі жаңа талап тұрғысынан өзіндік
жұмысты ұйымдастыруға, оны іріктеп, жүйеге біріктіруге өзгеше көзқарастар
пайда болды. Бұл жаңа көзқарастар білім саласындағы жаңа ұстанымдармен,
оның сапасына қойылған талаптармен байланысты. Шығармашылық әрекетке
тікелей байланысты мәселелердің бірі – біліктілік (компетенция). Соңғы бес
жылда біздің елде біліктілік педагогикалық мәселе ретінде зерттеле бастады.
Біліктілік жалпы білім беру жүйесінің мақсаты мен мазмұндық компоненті
ретінде (М.Ж.Жадрина); жеке пәндер мүмкіндіктері арқылы қалыптасатын
өмірлік дағдылар ретінде (Ғ.З.Байжасарова); мұғалімдердің кәсіби
шеберліктерінің құрамдас бөлігі ретінде (А.Ә.Жайтапова); қарым-қатынас
құралы ретінде (Б.О.Салыхова) зерттеліп, мектептің оқу үрдісін
ұйымдастыруға бағытталған ұсыныстар берілуде.
Зерттеу барысында келесі қайшылықтың орын алғаны байқалды: оқушыны тұлға
ретінде дамытуға қажетті шарттың бірі – шығармашылық деңгейде жұмыс істеуін
ұйымдастыру мен оны іс жүзіне асыруға қажетті жағдайдың толық болмауы.
Оқушының шығармашылық деңгейде жұмыс істеуінің құралы болып табылатын
өзіндік жұмысты жаңа ұстанымдар аясында ұйымдастырудың мүмкіндіктері толық
мағынада анықталған жоқ. Оқу үрдісінде оқушыларды шығармашылық бағытта
әрекеттенуге бейімдейтін өзіндік жұмысты ұйымдастыру мен оны іс жүзіне
асыруға қажетті жағдайлардың (шарттардың) толық мағынасында ашылмағандығы
және ғылыми тұрғыда негізделмегендігі арасында қарама-қайшылық орын алып
отыр. Бұл мәселенің өзектілігі біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбын:
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әрекетін дамытуға бағытталған
өзіндік жұмысты ұйымдастырудың дидактикалық шарттары.” деп алуымызға себеп
болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әрекетін
дамытуда өзіндік жұмыстың мүмкіндіктерін айқындау және оны ұйымдастырудың
жолдарын анықтап көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларды шығармашылық әрекетін дамытуда өзіндік жұмыстың мән-жайын
зерттеу;
- өзіндік жұмыстың ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде зерттелу деңгейін
айқындау;
- оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудағы өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың рөлін белгілеу;
- оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда өзіндік жұмысты
ұйымдастыруда тапсырмалар жүйесін жасау және дайындалған жүйені
педагогикалық эксперимент арқылы негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептегі оқу үрдісі.
Зерттеу пәні: оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік
жұмыс.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным
теориясы және диалектика принциптері, тұлға ретінде жеке адамның әлеуметтік
мәні, іс-әрекет теориясы, тұлға дамуындағы шығармашылық және қарым-
қатынастық әрекеттер ролі туралы ілімдер, психологтар мен педагогтардың
шығармашылық туралы тұжырымдамалары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық мәнділігі:
- оқу үрдісінің субъектісі ретінде оқушы белсенділігі, оның
шығармашылық бағытта әрекеттенуіндегі өзіндік жұмыстың маңыздылығы ғылыми
тұрғыдан негізделді;
- оқу үрдісінде оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік
жұмысты ұйымдастырудың дидактикалық шарттары анықталды және моделі жасалды;
- оқушыны шығармашылық әрекетке бағыттайтын өзіндік жұмыстың кезеңдері
нақтыланды;
- оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттау мақсатында берілетін
тапсырмалар түрлері жүйеленді.
-оқушыларды шығармашылық әрекетке бағыттау мақсатында жасалынған өзіндік
тапсырмаларды және шығармашылық дәптерлерді жалпы білім беретін орта
мектептерде, лицей, гимназияларда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша оқу үрдісіндегі оқушылардың
шығармашылық әрекетін бақылау және талдау, модельдеу, салыстырмалы талдау,
жүйенің мақсатқа сәйкестігін тәжірибелік эксперимент барысында тексеру,
алынған деректерді математикалық есептеу әдісі арқылы өңдеу, қорытындылау.
Ғылыми зерттеу базасы: Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Макинск қаласы,
Балуан Шолақ атындағы орта мектебі
1 Өзіндік жұмыс арқылы оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың
ғылыми – теориялық негіздері.
1.1 Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастыру ғылыми – педагогикалық
мәселе
Адам қоғам өмiрiнiң дамуына байланысты үнемi қозғалыста, әрекетте
болады. Ол әлеуметтiк тұрғыдан неғұрлым жоғары көтерiлген сайын оның жеке
тұлға ретiнде құндылығы өсе түседi. Жеке тұлғаның негiзгi белгiсi — оның
белсендi, белгiлi бiр мақсатты көздеген әрекетi болып табылады. Бұл әрекет
қоғамды және сол адамның өзiн өзгертуге және жақсартуға бағытталады.
70-шi жылдардың басында философ-ғалымдар “әрекет” деген ұғымды терең
түсiну үшiн теориялық тұрғыдан оның құрамды бөлiктерiн және олардың
арасындағы байланысты қарастыру қажет деген тұжырымға келдi.
К.А.Әбішев, Ж.М.Абдильдин, Б.Т.Григорьян, А.Н.Нысанбаев, М.В.Демин
әрекетті зерттеуде басты назарды субъектінің танымдық үрдісіне, оның
белсенділігіне аударды. К.А.Әбішев “Әрекет – адамның белсенді субъект
ретінде өзін-өзі туғызуы, өзін-өзі жасауы, қалыптастыруы” деп есептейді [2,
26 б].
Психологияда әрекеттiң адамның жеке өз басындағы психологиялық
функцияларын, сонымен қоса оның қоршаған ортамен қарым-қатынасынан
туындайтын функцияларын зерттеумен шектелмеген. Сондықтан психологияда
әрекеттiң түрлерi, қасиеттерi, өзгешелiктерi, заңдылықтары зерттелген. Адам
және оның болмысын зерттейтiн ғылымдар негiзiнде диалектикалық-
материалистiк көзқарас жатыр. Психология ғылымы да осы көзқарасқа сүйенедi.
Әрекеттiң психологиялық теориясының негiзiн салған ғалымдар Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн , Л.С. Выготский болды [3,4,5].
С.Л.Рубинштейн және А.Н.Леонтьев әрекет ұғымына нысаналы сипат бередi.
“Әрекет өз мағынасында нысаналылық тәжiрибенi бiлдiредi”,- дейдi С.Л.
Рубинштейн.
Л.С.Выготский , П.Я.Гальперин , А.А.Люблинская , А.К.Маркова және т.б.
зерттеулерінен шығатын ортақ тұжырым – тұлға тек әрекет үстінде
қалыптасады: тұлғаның барлық қасиеттері белсенді әрекет барысында көрініп
қана қоймайды, сонымен қатар қалыптасады [6,7,8].
Тұлғаның даму мәселесiн теориялық талдау педагогтар үшiн де маңызды.
Мұғалiм әрекеттiң әр түрiнiң оқушыны дамыту мүмкiндiктерiн және бұл
мүмкiндiктердi жеке тұлғаны қалыптастыруда қолдануы қажет. Жеке тұлға
белгiлi бiр әрекеттер нәтижесiнде қалыптасады. Ол тәрбиенiң әсерi ғана
емес, өз күштерiн, қабiлеттерiн жүзеге асыру үрдiсiнде дамиды.
Философтардың бұл iлiмi педагогика ғылымы үшiн өте маңызды, себебi
педагогикалық үрдiс барысында адамның тек бiлiм, бiлiк, қабiлеттерi
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтiк дамуы
жүзеге асады. Тұлға үнемi даму үстiнде болу үшiн әрекет шығармашылықпен
байланыста болуы қажет. Тұлғаның өзi қажет етуi бойынша дамуы - бұл iшкi
белсендi ойлау әрекетi. Ол тұлғаның өзiндiк оқу әрекетiне, дербестiгiне,
өзiн-өзi бақылауына, бағалауына бастау болады.
Әрекет белгiлi бiр жүйе ретiнде өзiне тән қасиеттерiмен, даму
заңдылықтарымен сипатталады. Г.И.Щукина әрекеттiң қай түрiне болса да
тиiстi мынадай қасиеттердi көрсетедi:
а) мақсаттылық— адам әрекетiн жан-жануардың өмiр жағдайына бейiмделуiне
байланысты реакцияларынан айырып тұрады;
ә) адам әрекетiнiң қоршаған ортаны өзгертуi. Егер жануар қоршаған ортаға
сай бейiмделетiн болса, адам, керiсiнше, сол ортаны өзгертуге күш жұмсайды;
б) әрекеттiң материалдық негiзiн бейнелейтiн нысаналылығы, оның қоршаған
ортамен байланысы, белгiлi бiр нәрсеге бағытталуы;
в) адам әрекетiнiң түсiнiлiп, түйсiктелiп, мағыналы орындалуы [9].
Ғалым Қ.Б.Сейталиев әрбір іс-әрекетке қатысты төмендегідей буындарды
көрсетеді:
“1) Мақсат – адам нені қалайды?
2) Адамның не үшін әрекет ететініне қарай адамды әрекет етуге
итермелейтін себеп.
3) Алға қойылған мақсатқа жету үшін ол пайдаланатын құралдар - әдетте,
бұл білім мен әр түрлі әрекеттер: дағдылар, іскерліктер, тәсілдер, әдістер,
бастан кешірген сезімдердің тәжірибесі мен операциялары.
4) Іс-әрекеттің нәтижелері немесе материалдық салада: тігілген көйлек,
жиналған бөлме, “конструктордың тұрғызылған көтергіш краны” немесе рухани
салада: алынған жаңа білімдер, бір нәрсеге пайда болған қызығушылық, алдағы
жұмыстың пайда болған жоспары және т.б.
5) Адамның нәтижелерге және сол іс-әрекеттің үрдісіне қатысы” [10, 101].
Бiздiң зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан ғылыми талдауымыздың өзегi оқу
әрекетi болып табылады. Оқу үрдiсiнiң негiзiнде әрекет жатады. Оқу әрекетi
адамзатқа өте қажет, онсыз ұрпақтан ұрпаққа жинақталған бiлiм мен
тәжiрибенi жеткiзу мүмкiн болмас едi.
Оқу әрекетi − оқушы мен мұғалiмнiң өзара бiрлесiп жасайтын әрекетiнен
құралатын күрделi әрекет. Оқыту — мұғалiмнiң бiлiм берудегi жетекшi әрекетi
болса, оқу — баланың өзiнiң танымдық, практикалық әрекетi. Оқыту қалай
болса солай жүрмейдi, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге асырылады. Оқытудың
мазмұны, өзiне тән әдiстерi, ұйымдастыру формалары мен нәтижесi болады. Ол
оқушыға бiлiм беру мен дағдыны меңгертудi көздейдi. Оқушы оқу әрекетiнде
өзiнiң танымдық қабiлеттерiн арттырады. Оқу баладан ойлау әрекетiмен қатар,
басқа да психикалық үрдiстердi: сезiмдерi мен эмоцияларын, мотивтерi мен
қызығуларын, жiгерi мен қабiлеттерiн, т.б. жеке бастық қасиеттерiн керек
етедi.
Оқыту әрекетінің белгілерін Н.Д.Хмель былай анықтайды: “ “Оқыту” –
педагогикалық процестің бір бөлігі, онда өсіп келе жатқан ұрпақтың тұлғасын
қалыптастыру міндеттері оқушылардың білімдер негізін меңгерудегі танымдық
әрекеттерін мұғалімдердің ұйымдастыруы арқылы шешіледі; “оқыту формалары”
мұғалімнің басшылығымен оқушылардың өзара әрекеттерін қамтамасыз ету арқылы
шешіледі. Педагогикалық процесс – мұғалімдер мен оқушылардың іс-
әрекеттермен алмасуы. Сондықтан да іс-әрекеттердің элементтері
педагогикалық процесс құрылымына кіреді” [11, 31].
Баланың оқу әрекетi мазмұнына мыналар кiредi: ғылыми ұғымдар мен ғылыми
заңдарды түсiну және практикалық мiндеттердi шешуге бағытталған ойлаудың
жалпы амал-тәсiлдерiн меңгеру. Осыған орай, оқушының ғылыми бiлiмдi және
дағдыларды меңгеруi олардың оқу әрекетiнiң негiзгi мақсаты мен нәтижесi
болып табылады.
Оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың мәселелері
қазақстандық Т.Сабировтың, Ж.А.Қараевтің және т.б. еңбектерінде
қарастырылған [12,13].
Т.Сабиров өз еңбегiнде оқу әрекетiнiң келесi құрылымын көрсетедi:
а) оқу мiндеттерi (немесе тапсырмалары);
ә) оқу әрекеттерi (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсiл-
амалдары);
б) бақылау (оқушылардың өзiн-өзi қадағалап, тексерiп отыруы);
в) бағалау (мұғалiмнiң және оқушының өзiне-өзi берген бағасы).
Осындай күрделi оқу әрекетiне байланысты оқушылардың ойлау қабiлетi
қалыптасады. Олардың дамуына, ең алдымен, оқыту мазмұнының ерекшелiктерi
(оқу материалының нақтылық және теориялық сипаты, жеңiлдiгi мен
күрделiлiгi, т.б.) әсер етедi.
Ғалымдар оқу әрекетiнiң мақсат-мiндеттерi, құрылымымен қатар, оның өзiне
тән белгiлерiн де сипаттаған. Солардың бiрi Г.И.Щукина оқу әрекетiнiң
мынадай белгiлерiн анықтайды:
1) Оқушы әрекетi басқа адамдардың әрекетiмен тығыз байланыста болады
және олар бiр-бiрiнiң әрекетiн байытып отырады. Өз әрекетiнiң тәсiлдерiн
басқалардың әрекет тәсiлдерiмен салыстыра отырып, оқушы өз мүмкiншiлiктерiн
анықтай түседi.
2) Педагогикалық үрдiстегi әрекеттiң дамуы жеке тұлғаның дамуымен
тiкелей байланысты: әуелi — орындау әрекетi, содан соң — белсендi орындау
әрекетi; одан кейiн — белсендi өзiндiк әрекет; сосын — шығармашылық-өзiндiк
әрекет.
3) Әрекеттiң күрделене түсуi оқушы позициясына да әсер етедi:
орындаушылықтан — белсендiлiкке — одан субъект позициясына.
4) Оқу үрдiсiндегi оқушының жеке тұлғасының қалыптасуының негiзгi
көрсеткiшi.
5) Оқушы позициясының өзгеруi оқытушы мен оқушы арасындағы субъектiлiк
қатынасқа да байланысты.
6) Бiрте-бiрте оқу үрдiсiн талдау қорытындысында оқушы позициясы
өзгерiске ұшырайды. Ендi ол өзiнiң пiкiр-ұсыныстарын айта отырып, оқыту
үрдiсiн жаңа, жоғары сапаға көтеруге көмектеседi.
Осылай оқушының оқу-танымдық әрекет үстiнде позициясы өзгерiп отырады,
сонымен қатар ол жеке тұлға ретiнде дами түседi. Бiрақ, бұл үрдiс – өте
күрделi үрдiс, ол мұғалiмнен педагогикалық қырағылықты, бiлiктiлiктi талап
етедi. Және, ең бастысы, ол мұғалiмдi сабақта оқушылардың белсендiлiгiн,
өзіндiк әрекетiн, танымдық қызығушылығын дамытуға жағдай жасауға
мiндеттейдi.
Оқушының танымдық белсендiлiгiнiң қалыптасуы, жоғары деңгейде дамуы оны
шығармашылық әрекетке әкеп тiрейдi. Біздің зерттеу объектіміз – оқушылардың
шығармашылық әрекеті болғандықтан, бұл әрекет түріне толығырақ тоқталайық.
Психологиялық сөздiкте шығармашылыққа мынадай анықтама берiлген:
“Шығармашылық – нәтижесiнде жаңа материалдық және рухани байлық пайда
болатын әрекет. Өзiнiң негiзiнде мәдени-тарихи құбылыс болып саналатын
шығармашылықтың психологиялық аспектiсi де бар: жекелiк және үрдiстiк. Бұл
жеке тұлғада нәтижесiнде өзiнiң жаңалығымен, бөлектiгiмен ерекшеленетiн
өнiм шығаруға қажеттi қабiлеттердiң, бiлiмнiң, икемдiлiктiң және
дағдылардың болуын талап етедi” Психологиялық-педагогикалық әдебиетте
шығармашылық әрекет әрекеттiң эмоционалды-ерiктiк жағымен байланыстырылады,
яғни жеке тұлғаның бойындағы батылдық, ойлаудың стандартты емес түрi,
рефлекстiк-болжамдық қабiлеттер, оптимизм, табандылық, жаңалыққа құмарлық,
т.б. эмоционалдық ерекшелiктерiне көңiл аударылады. Н.С.Лейтес шығармашылық
әрекетті келесі тұрғыдан қарастырады: “Шығармашылыққа бейімділік – адамның
белсенділігінің ең жоғарғы көрінісі; тың, соны нәрсе тудыруға
қабілеттілігі, ол адам әрекетінің кез келген сферасында орын ала алады.
Шығармашылықтың көлемі әр түрлі болуы мүмкін, дегенмен барлық жағдайда да
қандай да бір жаңа нәрсе пайда болады, өмірге келеді. Мысалы, ғылыми
шығармашылық “логикалық қажетті” емес, “логикалық мүмкінді” іздеумен
байланысты; бұл күтпеген нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді” [14, 138].
Бүгінгі таңда мұғалімдер алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,
қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар
ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру
міндеті тұр. Оқушылар бойында “шығармашылық әрекет тәжірибесін”
қалыптастыру қажеттігі туралы 80-жылдары-ақ И.Я.Лернер жазған болатын,
қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі [15, 48].
М.И.Махмутов шығармашылықтың келесі анықтамасын ұсынған: “Шығармашылық –
эвристикалық қызмет, оның мәні тез түсінуден, негізгі идеяны, ұғымның мәнін
аңғара қоюдан, күтпеген жерден әрекет тәсілін тауып алудан тұрады.
Шығармашылықпен ойлаудың белгісі – үйреншікті нәрседен аулақтап, одан дер
кезінде қол үзе білу, басқаша емес, солай ғана ойлау – әдет күшін жеңе
білу” [16, 30].
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді: “Шығармашылық —
бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы
нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен, біртумалығымен
ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл
нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады” [17, 135].
Шығармашылық қабілеттің компоненттері туралы мәселе психологиялық-
педагогикалық әдебиетте әр алуан пікір туғызады. Г.С.Альтшуллер,
Л.С.Выготский, Т.В.Кудрявцев, А.В.Петровский зерттеулеріне сүйене отырып,
шығармашылық қабілеттің құрамын келесіше анықтауға болады: шығармашылық
ойлау, шығармашылық қиялдау және оқушылардың тапсырмаларды орындауда
шығармашылық тәсілдерді қолдануы. Шығармашылық ойлау мен қиялдауды дамыту
үшін оқушыда шығармашылық тапсырмаларды шешу, орындай білу білігін дамыту
қажет. Шығармашылық тапсырмаларды орындай білу жүйелі, диалектикалық ойлау
және өнімді, еркін, кеңістікті қиялдауға тікелей байланысты.
Сонымен, шығармашылық қабілеттің дамуы әр қилы шығармашылық әрекет
барысында жүзеге асады. Оқушының шығармашылық әрекеті – оның мұғаліммен
бірлесе отырып, білім үрдісіндегі материалдық және рухани мәдени
объектілерін жаңаша сапалық тұрғыдан тануға, жасауға, өзгертуге бағытталған
әрекетінің өнімді түрі деп түсінуге болады.
Белгілі педагог Ш.Әленұлы шығармашылыққа келесідей анықтама береді:
“Жеке адамды жан-жақты тәрбиелеудің төмендегідей маңызды бір жағы бар, ол –
шығармашылық. Шығармашылық – бұл білімдердің жиынтығы емес, қайта
интеллектінің ерекше бағыты, жеке адамның интелектуалдық өмірінің және оның
белсенді қызметте көрінген күшінің арасындағы ерекше өзара байланыс” [18,
51]. Автор тұлғаның интеллектуалдық білігіне және әрекеттегі белсенділігіне
аса мән береді.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты – оқушыда өз жеке білім
траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни,
педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталу қажет. Шығармашылық әрекет – оқушының өз жеке
шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже
туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет
оқушының жеке білім траекториясын қалыптастыруға бағытталған.
Оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі сипаттамаларын және оларға
сәйкес қалыптасатын қабілеттіліктерін Ю.Г.Юдина мына түрде қарастырады:
“1) Оқушының шығармашылық іс-әрекетінің міндетті түрде талап етілуі:
оқушылардың ғылыми-практикалық конференциясы, жыл соңындағы шығармашылық
емтихан, жылдық мектептік көрмеге қорытынды жұмыс тапсыру, т.б.
2) Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының жан-жақтылығы: жаңа
ситуацияға байланысты білім, икемділіктерін қолдана білу, таныс
объектілердің жаңа функцияларын көре білу, шешімдердің баламасын таба білу,
мәселенің белгілі шешіміне қоса шешімнің жаңа, тың әдістерін таба білу.
3) Сыныптағы ерекше эмоционалдық шығармашылық атмосфера және оқушының
қызығушылығы, белгілі эмоция, сезімдердің барлығы оқушылардың шығармашылық
әрекетінің шарты ретінде эмоциялық шығармашылық атмосферасы болып
есептеледі. Кейбір оқушылар үшін эмоциялық қызығушылық белгілі бір пәнді
меңгеруге деген негіз болып табылады. Ал кейбір оқушылар үшін эмоциялық
көңіл-күй олардың болашақ шығармашылық жұмыстарына бағыт береді.
4) Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән
төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық
әрекет оқушыны өзіне тарта, баули түседі” [19, 37].
Бұл аталған шығармашылық әрекет сипаттамаларына басқа қосымшалар да
болуы мүмкін.
А.Н.Лук өз еңбегiнде “адамның шығармашылығын дамыту мен қалыптастыру ең
алдымен шығармашылық ойлауға байланысты” деген пiкiр айтады [20, 23].
Шығармашылық қабілеттерді 3 топқа бөліп қарастырады:
а) ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылық, бейімділік);
ә) темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй);
б) ақыл-ой қабілеттері.
Ол шығармашылық қабiлеттердiң белгiлерi ретiнде:
- нерв жүйесiн (ақпаратты) код арқылы жiберу;
- тасымалдай бiлу;
- ақылдың икемдiлiгi, ойдың тереңдiгi;
- әрекеттi бағалауды айтады.
Cондай-ақ ғалым шығармашылық iс-әрекеттi қалыптастыру, дамыту үшiн
қажеттi жағдайдың болуы керектiгiн және қорқыныш, жалқаулық, өзiн-өзi
бағаламау сияқты қарама-қайшылықтармен күресу қажет екендiгiн айтады.
Оқыту барысында оқушының шығармашылық iс-әрекетiн қалыптастыру мәселесi
шығармашылық үрдiстiң неше кезеңдерден тұратындығын бiлудi талап етедi.
Шығармашылық үрдiстi А.Н.Лук бес кезеңге бөледi:
1) Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2) Қосымша мәлiметтер iздеу, күш салу.
3) Инкубация. Уақытша мәселенi қозғамау.
4) Интуиция оянуы. Инсаит.
5) Нәтиженi жан-жақты тексеру.
В.С.Шубинский шығармашылық үрдістің 3 сатысын көрсетеді де, әрбір сатыға
сәйкес ерекшеліктерді, оның тұсында қалыптасатын шығармашылық қасиеттердің
талдауын береді:
“1) Шығармашылық көңіл-күйдің тууы – көрінетін қабілет-қасиеттер:
жаңаны, тың дүниені сезе білу, қарама-қайшылықтарды анықтай білуде
сезімталдық, шығармашылық ойлауға бейімділік, танымдық қызығушылық;
2) эвристикалық саты – интуиция, шығармашылық қиял, ой қызметінің
ерекшелігі, шығармашылыққа құштарлық;
3) сын, дәлелдеме сатысы - өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін
жеткізу, дәлелдер ұсына білу” [21, 36].
Шығармашылық үрдiстiң әр кезеңiнде бала бойында әр түрлi сапалық
қасиеттер қалыптасады. Оқушының эмоционалдық қызығушылығы iс-әрекет
барысында көрiнедi.
Жеке тұлғаның бойында шығармашылық үрдiстi баяулататын жағымсыз қылықтар
да болуы мүмкiн. Бұған әуелi оның өзiн төмен бағалауы, соған байланысты
пайда болатын сенiмсiздiк жатады. Сондықтан мұғалiм бұл қылықтардың оқушыда
болмауына жағдай жасауы қажет.
Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегiнiң нәтижесiн көруге, оны
бағалауға бағыттау − өте күрделi үрдiс. Оқушының шығармашылық мүмкiндiгi
оның жеке тұлға ретiнде қалыптасу үрдiсiнде пайда болады. Баланың жас
кезінен оның шығармашылық қасиеттерін дамытуға, логикалық ойлау қабілетін
жетілдіруге жағдай жасалуы тиіс.
Сондықтан, оқыту әрекетiнде мұғалiм мен оқушының тығыз байланысы болуы,
мұғалiм бар күш-жiгерiн, педагогикалық шеберлiгiн оқушы бойындағы табиғи
мүмкiндiктердi ашуға, үйлесiмдi дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай
жасауы, оқушының өз тарапынан белсендiлiк, дербестiк көрсетуi, өзiне деген
сенiмдiлiгi арқылы ғана шығармашылық әрекеттi қалыптастыруға болады.
Оқушылардың шығармашылық әрекетінің пайда болуының шарттарын мына түрде
көрсетуге болады:
а) пәнге үйретудің ашықтығы, бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға
және еркін жоспарлауға мүмкіндік береді;
ә) сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық, көп
мазмұндылық шығармашылық әрекеттің де жан-жақты болуына әсер етеді;
б) оқушының мұғаліммен бірлесе отырып, өз шығармашылық әрекетінің жеке
бағдарын құруы; ыңғайлы жоспардың жасалуы және шығармашылық жұмыстардың
белгілі кезеңдерінің орындалу жүрісі оқушының жеке бағдарын құру құралдары
болып саналады.
Оқушылардың жеке білім траекториясын қандай да бір әрекетті жүзеге асыру
үстінде құру қазіргі негізгі мектептің мақсатына сәйкес келеді. Білім
берудің дәстүрлі жүйесінде оқу бағдарламалары оқушы әрекетінің
репродуктивті әдістеріне, яғни, дайын білімді есте сақтау, жаттау,
жаңғырту, т.б. жұмыстарға негiзделген. Жақсы үлгеретін оқушылардың өздері
шығармашылық бағыттағы жұмыстар кездескенде тығырыққа тіреліп қалады.
Сондықтан оқушыларды әрекеттің өнімді, шығармашылық әдістеріне үйрету
қажет. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту ғылыми-
педагогикалық проблема ретінде өз шешімдерін іздестіре беруі керек.
Қазіргі уақыта білім берудегі талаптың бірі – баланы дамыта оқыту идеясы
болғандықтан, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға, өз бетімен оқуға
деген ынтасын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінуде. Осы тұрғыдан алғанда
баланың жеке басының тұлға ретінде дамуына, оның ашылмаған қабілеттері мен
жан дүниесіне үңіле білу – мұғалім міндеттерінің жаңаша қыры. Оқушыларды өз
пікірін білдіруге үйрету, олардың өзіндік көзқарасын қалыптастыру, тұлғаның
психологияық дамуына жағдай жасау, оның жеке қасиеттерін ескеру секілді
міндеттер мұғалім алдында үнемі тұрмақ.
Білім беру жүйесіндегі жаңа талаптарға байланысты мұғалім алдында әр
шәкірттің өзін-өзі дамытуына, өз мүддесі мен қызығушылығын, талап-тілегін
қанағаттандыруына толық мүмкіндік туғызу міндеті тұр. Демек, білім мазмұны
мен оны оқытудың әдіс-тәсілдерін қайта қарап, өзгерістер енгізу арқылы
мұғалімдердің жаңаша жұмыс жүргізуіне мүмкіндік туды.
Жоғарыда айтылғандай, оқушыны тұлға ретінде дамытып, бойында аталған
қасиеттерді мұғалімнің ойдағыдай қалыптастыруында оқу-әдістемелік
кешендердің дайындалып, мектепке ендіріліп жатқан жаңа буыны басты көмекші
құрал болып отыр. Осы кешеннің ішіндегі ең бастысы − оқулықтар. Алайда
мектепке арналған оқулықтың құрылымы, атқаратын міндеттері, пайдалану
әдістері толығымен шешілді деуге болмайды. Біздің отандық мектеп
тәжірибесінде бұл мәселелер біртіндеп шешіліп келе жатыр. Бірақ әлі де
көптеген келелі мәселелер бар. Солардың бірі − оқушы әрекетін
ұйымдастыруда, әсіресе шығармашылық әрекетті ұйымдастыруда оқулықтың
атқарар міндеттері қандай болмақ деген мәселе көпшілікті толғандырады.
Оқулық − оқу үрдісінің басты құралы болып табылатыны көпшілікке мәлім.
Сондықтан И.Я.Лернер оқулықтың маңызын былай айқындайды: “Оқыту үрдісінің
қазіргі түрі қалыптасу үстінде, әлі көп мұғалімдермен жете меңгерілмеген,
сондықтан оны жүзеге асыруда оқулықтың мәні өте зор” [15, 22]. Оқулық
оқытудың барлық мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған, яғни
ол білім беру, дамытушы және тәрбиелеуші қызметтерді атқарады .
Еліміздегі түбегейлі өзгерістерге сәйкес дайындалып, мектепке біртіндеп
еніп жатқан жаңа буын оқулықтары құрамында төмендегідей элементтер болуы
қажеттігі де бүгінгі күн мәлім:
1) ақпараттық (мәтін және көрнектіліктер арқылы берілген білім);
2) репродуктивтік, яғни берілген білімді қайталау, жаңғыртуды
ұйымдастырушылық;
3) шығармашылық әрекетке талпындырушылық;
4) қоршаған ортаға эмоционалдық қатынас туғызушылық.
Осы белгілері бар оқулықтар ғана бүгінгі таңдағы оқу үрдісін ұйымдастыру
үшін нағыз бағалы, құнды құрал болады деп тұжырымдалуда. Ал оқулықты оқу
пәні бойынша берілетін білім мазмұнының материалданған формасы деп қарасақ,
онда оған қойылатын талаптар өзінше. Айталық, солардың бірі – меңгерілуге
міндетті оқу материалын іріктеуде басшылыққа алынатын талаптар.
Олар төмендегідей:
1) оқу материалының білім беру және тәжірибелік тұрғыдан алғанда
маңыздылығы;
2) мектептегі оқу курсының логикалық құрылымындағы орны.
Сонымен, оқулық – оқушылардың өмірлік біліктілігін қалыптастыруға
бағытталған және біліммен, әрекет әдістерімен, шығармашылық әрекет
тәжірибесімен қамтасыз ететін оқу құралы.
Оқушылардың шығармашылық әрекеті – көпдеңгейлі үрдіс. Ал оны
қалыптастыру мектеп оқулығының дидактикалық міндеттерінің аясында айтылып
жүр. Оқушы шығармашылық әрекетін қалыптастыруда бұрынғы алған біліміне
сүйенеді, сондықтан оның алдында әрқашан репродуктивтік (қайталау,
жаңғырту) әрекеті жүреді. Ал шығармашылық әрекет өзіне тән келесі
белгілермен сипатталады:
1) Шығармашылық әрекет жаңа тапсырманың, жаңа сұрақтың шешімін табуға
бағытталады.
2) Шығармашылық әрекет оқушының жаңа сұрақтың шешімін табуға жетпей
тұрған білімін іздестіру бағыттарымен байланысты болады.
3) Шығармашылық әрекет оқушы үшін жаңа білім мен шешім тәсілдерін
меңгерудің айқындалмаған мүмкіндіктерімен сипатталады.
Шығармашылық әрекетке оқыту үрдісі оқушының жас ерекшеліктеріне
байланысты. Оқушының ойлау әрекеті жалпылаудың, дерексіздендірудің жоғары
деңгейімен сипатталады. Оқушылар себептік-салдарлық байланыстарды
анықтауға, өз ойларын жеткізуге, дәлелдеуге, бар білімдерін жаңа
жағдайларға байланысты қолдануға, ойлаудың сындарлық қабілетін танытуға
тырысады.
Шығармашылық әрекетті жүзеге асыру үшін оқу жұмыстарының әр алуан
түрлері анықталған. Оқулық көмегімен шығармашылық әрекетке үйрету
технологиясының негізінде әрбір оқушының шығармашылық қабілеттерін белгілі
бір деңгейге жеткізу емес, олардың табиғи қасиеттерін оята білу жатыр. Бұл
белгілі бір тапсырмалар жүйесі арқылы іске асырылады, себебі оларды шешу
барысында оқушылар тың тәсілдер іздеп табады, тәжірибе жинақтайды.
Оқу тапсырмалары ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде педагогикалық
әдебиетте әр тұрғыдан қарастырылған.
Педагогикалық сөздікте тапсырмаға келесі анықтама беріледі: “Оқу
тапсырмалары – мазмұны мен көлемі жөнінен әр алуан, оқытушының нұсқауымен
орындалатын өзіндік жұмыстың түрлері, оқу үрдісінің ажырамас бөлігі және
оны белсендіру құралы” .
А.И.Уман: “Оқу тапсырмалары – оқу үрдісінде оқушы жүзеге асыратын
интеллектуалды және практикалық сипаттағы әрекеттің барлық мүмкін боларлық
түрлері” десе [22, 25].
А.И.Уман, И.Я.Лернер еңбектерінде тапсырмалардың түрлері қарастырылады.
Тапсырма түрі оны орындауға бағытталған әрекет сипаттамасымен
айқындалатындықтан, тапсырманың негізгі түрлері
- білімді меңгеруге байланысты тапсырмалар;
- білімді қолдануға байланысты тапсырмалар болып есептеледі.
Оқу үрдісінде оқушы білімді меңгеру мақсатында әр түрлі тапсырмалар
орындайды. Қандай да болмасын тапсырманы орындау оқушыны танымдық әрекетке
жетелейді. Яғни, егер тапсырма болмаса, оқушының оқу-танымдық әрекеті де
болмайды, соған сәйкес оқу үрдісі де болмайды. Шығармашылыққа
үйрету технологиясы әрекеттер жүйесін – оқыту және оқу әрекетін қамтиды.
Мұнда мұғалім мен оқушы әрекеттері арасындағы тығыз байланысқа, мұғалімнің
жай ғана білім емес, оның оқыту үрдісіндегі басқару рөліне көп көңіл
бөлінеді.
Шығармашылық тапсырмасы қорытындысында оқушы ешқандай үлгіге сүйенбей,
жаңа әдіс-тәсілдер арқылы тың нәтижелерге жетуі тиіс. Берілген материал
күрделілігіне байланысты 2 деңгейге бөлінеді:
1) тапсырмада мәселе қойылған, оны шешу жолдары көрсетілген, көмекші
ақпарат берілген.
2) мәселе белгілі, бірақ оны шешу жолдарын, қажетті қосымша ақпаратты
оқушы өзі табуы тиіс.
Шығармашылық тапсырманы шешуге үйрету технологиясы қажетті әдіс-тәсілді
оқушының өзі таңдауына негізделген. Бұл тапсырмалар келесі тәсілдер
көмегімен шешілуі мүмкін:
а) тапсырманы интуициялық ізденіс көмегімен шешу;
ә) тапсырманы ойлау және тәжірибелік әрекет жүйесін кезең бойынша
қалыптастыру негізінде шешу;
б) тапсырманы оқу әрекетін оқушының өзі ұйымдастыру нәтижесінде шешу.
Тапсырмалардың орындалуы әр оқушының белсенді және өзіндік іс-әрекетімен
тығыз байланысты. Өзіндік іс-әрекет орындауға баулу, оған сәйкес қарапайым
білік пен дағдыларды қалыптастыруға бағыт ұстау, осыған оқушыларды
бағдарлау − әр сабақтың негізгі көрсеткіші болуы тиіс.
Ал енді жаңа буын оқулықтарында оқушының шығармашылығын, өзіндік ойлау
әрекетін дамытуға бағытталған тапсырмалар қаншалықты орын алған деген
сұраққа келсек, онда оқулық көмегімен өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
мүмкіншіліктерін және ойлау дербестігін қалыптастырудың тиімді жолдары мен
тәсілдерін қарастыру қажет.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесі біршама зерттеу жұмыстарында
қарастырылған. А.Варгулев өзіндік жұмысты тудыру үшін оқулықтың барлық
құрылымдық бөліктері қолданысқа түсуі керек деп есептейді [23, 187-197].
Оқушыларды оқулықпен жұмыс істеудің тәсілдеріне үйрету керек деген пікірлер
де айтылады. Оқулықпен жұмыс істеудің мынадай тәсілдерін оқушыларға
бастауыш сыныптардан бастап үйрету қажет: мәтіннің негізгі ойын көрсету,
жоспар құра білу, қайталап, түсінгенді айта білу, т.б. Бұл тәсілдер ойлау
заңдылығының психологиялық ерекшеліктеріне, ойлаудың даму жолдарына және
ойлау әрекетінің құрылымына сүйенеді. Ойлау дербестігінің дамуы оны
деңгейлерге бөлуді талап етеді.
Э.Д.Телегина ойлау дербестігінің негізгі деңгейлерін көрсеткен. Бірінші
деңгейде дербестік тек берілген тапсырманы орындаумен ғана шектеледі. Бұл
деңгейде оқушы өзі мақсат қоя алмайды, өз жұмысын бақылай және нәтижесін
бағалай алмайды. Екінші деңгейде оқушы белгіленген мақсатқа сәйкес жоспар
құра алады, бірақ өзі мақсат қоя алмайды, бақылау және бағалау жұмыстарын
жүзеге асыра алмайды. Үшінші деңгейде оқушы жекеленген мақсаттар қойып,
жоспар құрып, сол мақсаттарға жетуге тырысады. Төртінші деңгейде ойлау
әрекетінің барлық құрылымдық бөліктерін өзі жүзеге асырады. Бұдан да жоғары
деңгей бар − онда оқушы әрекеттің түрі мен бағытын өзі айқындайды [24, 38-
45].
Бұдан шығатын қорытынды: ойлау әрекетінің дербестігін қалыптастыру тек
орындаушылық жұмыстардың дамуына ғана емес, сонымен қатар мақсат қоя білу,
жоспарлау, өзін-өзі бақылау, аралық және қорытынды нәтижені бағалау
жұмыстарына тікелей байланысты.
Сонымен, оқушының дербестік ойлау қабілеті жеткілікті түрде дамуы үшін
ойлау әрекетінің деңгейлері бірдей дәрежеде жұмыс істеп, үнемі даму үстінде
болуы тиіс. Сондықтан, өздік әрекетті ұйымдастырудың негізгі құралы болып
табылатын оқулықта ойлау деңгейін ең жоғары дәрежеге көтеретін тапсырмалар
мөлшері көбейтілуі қажет. Оқушыларды талдауға, дәлелдеуге, қорытындылауға,
салыстыруға үйрететін жаттығулар оқулықтың дамыту функциясын күшейте
түседі. Жаңа буын оқулықтарындағы шығармашылыққа, оқушының өз бетімен
әрекет етуіне бағытталған тапсырмалар көбейгенде ғана, өз пікірін айта
алатын, оны дәлелдей білетін, қоғам дамуына әлінше үлес қоса алатын, жан-
жақты жетілген жас ұрпақ өкілдерін дайындауға болады.
Қорыта келгенде, оқу үрдiсiне әрекеттiң осындай көптеген түрiнiң
қатысуының маңызы мынада:
- оқудың және оқытудың негiзiн құрайтын еңбек, таным, қарым-қатынас
әрекеттерiнiң арасындағы жан-жақты байланысты анықтау арқылы оқу-танымдық
әрекетi және бүкiл оқу үрдiсi байытылып, толықтырылып отырады;
- әрекеттiң әрқайсысы оқушылардың белсендiлiгiн өзiнше арттырады,
дербестiгiн туғызады, оқуға қызығушылықты тереңдетедi. Ал осы әрекеттiң
түрлерi бiрiге отырып, оқу үрдiсiнiң нәтижелi болуын күшейте түседi.
Әрекеттiң түрлерiнiң арасындағы байланыс оқушының тек терең бiлiм алуына
ғана емес, оның жан-жақты тәрбиесiне де әсерiн тигiзедi. Олардың бiрiн-бiрi
толықтырып отыруы нәтижесiнде оқушы өзiнiң бар мүмкiндiк, қабiлеттерiн
дамыта алады. Соның қорытындысында оқушы жан-жақты, үйлесiмдi тұлға ретiнде
дами алады. Педагогика саласындағы әрекет мәселесi бойынша зерттеулердiң
желiсi, олардың нәтижесi оқушыны жеке тұлға ретiнде дамытудың жаңаша
сипатта болуына арқау боларлығы хақ.
Оқушының шығармашылық әрекеті жөніндегі түсінік дәстүрлі ғылымда және
практикада қалыптасқан. Психологиялық-педагогикалық әдебиетте шығармашылық
әрекеттің мәні, мүмкіндіктері, қабілеттіліктері жан-жақты зерттелген.
Осыған байланысты шығармашылық тұлғаның қасиеттері қарастырылған. Әрекеттің
бұл түрінің негізгі сипаттамалары, кезеңдері, қалыптасу шарттары
анықталған. Дегенмен, бұл түсініктердің бүгінгі талапқа сай келмейтін
тұстары бар. Оқушы шығармашылық әрекет нәтижесінде жаңа, соны нәрсе ашып
қана қоймай, енді сол жаңалықты оқу және өмірлік жағдаяттарда қолдана
білуі, яғни, біліктілігін қалыптастырып, дамытуы қажет. Белсенді азамат
болу үшін, білікті болу керек. Ал дәстүрлі оқу үрдісі, негізінен, дайын оқу
материалдарын ұсынады. Оқушы біліктілікті мектеп аясында игеру үшін оқу
үрдісінде өз бетімен ізденуге, өзі анықтауға, өзі шешуге бейімделуі тиіс.
Сонда ғана ол алған білімдерін өмірдегі нақты жағдаяттарға сай қолдана
алады.
1.2 Өзiндiк жұмыс — шығармашылық әрекеттi ұйымдастырудың алғы шарты.
Адамның өзiн-өзi тануға ұмтылып, iзденуi шығармашылық болып табылады.
Өмiрде дұрыс жол табуы үшiн адам өздiгiнен қажеттi, дәлелдi шешiмдер
қабылдай алуы керек. Адам өзiнiң сана сезiмдерiн, қабiлеттерiн үнемi
дамытып отырғанда ғана оның рухани күшi нығая түседi. Үнемi iзденiс, даму
үстiндегi адам ғана толыққанды өмiр сүре алады. Олай болса, бiлiм берудiң
ең маңызды мақсаты — адамның өз болмысын тануға ұмтылуына көмектесiп,
түкпiрде жатқан талап-тiлегiн, қабiлеттерiн дамыту.
Оқушылардың оқу-таным, шығармашылық әрекетiн ұйымдастырудың тиiмдi
құралдарының бiрi — оқушылардың өзiндiк жұмысы мен өздiгiнен бiлiм алу
әрекетi.
“Өзiндiк жұмыс” деген ұғымға берiлген анықтамаларда мазмұны жағынан әр
алуандық байқалады. Кеңес педагогикалық энциклопедиясында өзiндiк жұмысқа
келесі анықтама беріледі: “Оқушылардың өзiндiк жұмысы — олардың сыныпта не
сыныптан тыс, мұғалiмнiң тiкелей көмегiнсiз орындалатын жеке және ұжымдық
оқу әрекетiнiң жиынтық түрлерi. Бұл тапсырмаларды орындау оқушылардан
белсендi ой қызметiн, әртүрлi танымдық мәселелердi өздiгiнен шешудi,
бұрынғы меңгерiлген бiлiмдi қолдануды талап етедi. Өзiндiк жұмыстардың әр
түрiн орындау нәтижесiнде оқушылардың танымдық белсендiлiгi және
iзденiмпаздығы арта түседi” . Бұл анықтама, негізінен, өзіндік жұмыстың
мәнін толық ашып береді. Алайда аталмыш ұғымнан басқа да анықтамалар бар.
Айталық, педагогикалық сөздіктегі өзіндік жұмысқа берілген анықтама мазмұны
бойынша жоғарыдағы анықтаманы толықтырады. Дәлірек айтсақ, мұнда мұғалімнің
ролі мен тапсырмалар мәніне көңіл бөлінген.
Педагогикалық сөздiкте берiлетiн өзiндiк жұмыстың сипаттамасы:
“Оқушылардың өзiндiк оқу жұмысы — олардың оқу үрдісiндегi мұғалiмнiң
тапсырмасы, басшылығы бойынша, бiрақ оның тiкелей көмегiнсiз орындалатын iс-
әрекетi. Оқушылардың өзiндiк жұмысын талап ететiн тапсырмалар олардың
ерекшелiктерiн, танымдық мүмкiндiктерiн ескере отырып, берiледi. Мұндай
жұмыстар жүйесi негiзделген сатылыққа, iзденiмпаздық деңгейiнiң және
мазмұнының күрделене түсуiне сүйенеді.
Екі анықтамаға ортақ белгі - өзіндік жұмыстың оқушылар үшін беретін
нәтижесін ашып беруде. Әрине, бұл анықтамалардың бәрi бiр-бiрiне қайшы
келмейдi, қайта бiрiн-бiрi толықтырады және олардың педагогика саласындағы
ғылыми зерттеулерге арқау болғандығы көпшілікке мәлім.
Педагогика саласындағы ғылыми зерттеу нәтижелерінде өзіндік жұмыстың
қырлары нақтыланды. Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық әдебиетте өзiндiк
жұмыстың әр түрлi анықтамалары кездеседi. Р.М.Микельсон өзiндiк жұмысты
“оқушының тапсырманы ешкiмнiң көмегiнсiз, бiрақ мұғалiмнiң бақылауымен
орындауы” деп түсiнедi [25, 28].
Өзiндiк жұмыстың бiршама толық сипаттамасын Б.П.Есипов берген: “Оқыту
үрдісіндегі оқушылардың өзiндiк жұмысы — олардың белгiлi бiр уақытта,
мұғалiмнiң тапсырмасы бойынша, бiрақ оның көмегiнсiз орындайтын жұмысы және
олар өздерiнiң бар күш-жiгерiн жұмсай келе, ой мен дене әрекеттерiнiң
нәтижесiн көрсете отырып, алдарына қойған мақсатқа саналы түрде жетуге
тырысады” [26, 15].
Б.П.Есиповтың анықтамасын Н.Г.Дайри толықтыра түседi. Ол өзiндiк
жұмыстың мынадай белгiлерiн көрсетедi:
“а) оқушы оны өзi, ешкiмнiң көмегiнсiз орындайды;
ә) ол жеке өзiнiң бiлiмiне, ебдейлiгiне, өмiр тәжiрибесiне, көзқарасына
сүйенедi, өзiнiң инициативасын, шығармашылығын, жеке қатынасын, пiкiрiн
айта, көрсете отырып, тапсырманы орындайды;
б) еңбектiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz