Баланы жастан немесе баланы бесігінен түзе
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жасөспірімдердің жеке-типологиялық ерекшеліктері және салауатты салты
жайында
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Зиянды әдеттер және олардың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Салауатты өмір салтының қалыптастырудағы психолог жұмысының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2 ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПСИХОЛОГ
ЖҰМЫСЫН ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..54
2.2 Педагогикалық -психологиялық эксперимент өткізу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... 59
2.3 Эксперимент нәтижесін қорытындылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША В
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазахстан Республикасының Тілдер туралы заңы (1997)
2. Қазахстан Республикасы Білім туралы (2007)
3. Қазахстан республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы(1994)
4. ҚР Н.А Назарбаевтің Президенттің жолдауы ЕгемендіҚазақстан - 2010-7
ақпан.
АНЫҚТАМАЛАР
1. Сенім – құдіретті күш.
2. Дене тәрбиесі – салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі.
3. Денсаулық, сұлулық, сергектік – адамзаттың мәңгілік және көкейтесті
арманы
4. Адам-Табиғат пен Жер Ананың төл перзенті
5. Жан денсаулығы – ол адам ақыл-есінің денсаулығы болса, ал тән – ол
дене денсаулығы
6. Ақыл-ес – ол қоршаған орта мен өзін тани білу
7. Тән денсаулығы – бұл дененің дайын бағдарламаны іске асыра алу және
кездейсоқ жағдайларда резервінің болуымен сипатталады.
8. Салауатты өмір салты – бұл денсаулық проблемасына адамның алдына
қойған мақсаттарына қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты,
әртүрлі факторлардың әсері болатын өмір сүру барысында қалыптасқан
көзқарастар жүйесі;
9. Салауатты өмір салты – адамның өзінің шығармашылық деңгейін сол немесе
басқа қырынан жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның өндірістік,
тұрмыстық және мәдени жақтарын ұйымдастыру тәсілі;
10. Салауатты өмір салты - денсаулық туралы белгілі бір әлеуметтік
және тарихи көзқарас, сондай-ақ , өмірдегі тәжірибеге оны
интеграциялау құралдары мен әдістері;
11. Салауатты өмір салты - адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі
тәсілдері, олар организмнің резервтік мүмкіндіктерін нығайтады,
биіктетеді және адамның экономикалық және психологиялық жағдайларында
өзінің әлеуметтік және кәсіптік қызметін табысты атқаруды қамтамасыз
етеді.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
1.(АІЖ) - Асқазан-ішек жолдары;
2.(ҚНЖ) – қуық несеп жүйесі;
3.(ЖҚТ) – жүрек- қантамырлары аурулары
4. (ҚР) –Қазақстан Республикасы
5. (ВЖЖ)- Вегатативті жүйке жқйесі
6. (АҚШ) - Америка құрама штаты
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Балалардың денсаулығы – қоғамның
экономикалық, әлеуметтік және саналы жетістіктерін сипаттайтын маңызды
көрсеткіштердің қатарына жатады. Қазақстандағы мектеп оқушыларының
денсаулық деңгейлері қоғамның, әсіресе дәрігерлер және мұғалімдер арасында
дабыл қағуда. Ақпарат құралдарының материалдары және статистикалық
деректердің көрсетуінше ХХ ғасырдың аяғында, ХХІ ғасырдың басында мектеп
оқушыларының денсаулықтары күрт төмендеген. Балалардың денсаулық
деңгейлерінің көрінісі көпшілік жағдайда мектептердің жауапкершілігінде деп
көрсетіледі.
Демек, мектепте оқушылардың денсаулығы ерекше өзекті мәселе.
Статистикалық деректер бойынша жалпы мектепті бітірушілердің 68% дені сау,
әрбір екінші жеткіншек морфофункционалдық патология, 42%-созылмалы сырқат
деп танылуда. Жас балалардың маскүнемділік деңгейлері де жиі байқалып
келеді.
Мектеп оқушыларының денсаулықтарына теріс әсер ететін факторларының
қатарына мектеп оқушыларының оқу сабақтарымен артықша жүктелулерін, педагог
пен оқушылардың арасындағы авторитарлық қарым-қатынастықты, оқыту мен
тәрбиелеудегі баланың тұлғалық және жас ерекшеліктерін қажетті деңгейде
есепке алынбаушылықтарын, гиподинамия және т.б. атап көрсетуге болады.
Мектептердегі оқу-тәрбие жұмысын қазіргі заманның талаптарына сәйкес
жүргізу, оқушының денсаулығын сақтау мен нығайту мәселелерін тиімді шешу
медициналық қызметкерлер мен мұғалімдердің бірлескен нәтижелі еңбектеріне
байланысты. Педагогика ғылымында осы туындаған мәселені шешудегі тиімді
жолдары мен құралдарын негіздеу қажеттілігі туындайды.
Денсаулық мәдениеттілігінің төменділігі, денсаулыққа қарамаушылық
себептері, оқушылардың арасында 40% салауатты өмір салтының теориясын
білмейтіндігінен деп саналады. Демек, қазіргі кезде оқушылардың салауатты
өмір салтын тәрбиелеу қажеттілігі, оны арнайы әдіс-тәсілдерді қолдана
отырып қалыптастыру қажеттілігі туады.
Қазіргі мектеп оқушысын салауатты өмір салтына тәрбиелеудің басты
міндеттеріне мына төмендегілер жатады:
• мектеп оқушысының бойында салауатты өмір салтын қалыптастыруда
тиімді психологиялық-педагогикалық шарттарды қолдану;
• салауатты өмір салты - ұғымын қалыптастыру;
• салауатты өмір сүру туралы оқушыларды ынталандыру;
• оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне көмек көрсету;
• өз денсаулықтарын сақтауда, салауатты өмір сүру дағдыларында
жауапкершіліктерін қалыптастыру.
• арнайы денсаулық сақтау тәжірибелер арқылы салауатты өмір сүру
дағдыларын қалыптастыру.
Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын зерттеу барысында
философиялық, педагогикалық зерттеулерде көрініс тапқанын, бұл салада біраз
тәжірибе бар екенін байқадық.
Зерттеудің мақсаты - психолог жұмысының әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын қалыптастырудағы .
Зерттеудің міндеттері:
- Оқушылардың бойында салауатты өмір сүру дағдыларын қалыптастыруды
тарихи - психологиялық тұрғыда анықтау;
- Оқушылардың бойында қазіргі заманның талаптарын есепке ала отырып
салауатты өмір салтын қалыптастырудың міндеттері мен мазмұнын жас ерекшелік
тұрғысында айқындау;
- Экспериментальды жұмыс арқылы оқушылардың бойында салауатты өмір сүру
дағдыларын қалыптастырудың нәтижесін тексеру
Зерттеу нысаны – мектептегі оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні – оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын
қалыптастырудағы психолог жұмысының мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушылардың салауатты өмір салтын
тәжірибелік психологтың көмегімен дағдыланып қалыптасса, онда қазіргі заман
балалары дені сау болып тәрбиеленеді, өйткені олардың өмір сүру мәдектілігі
көтеріледі.
Зерттеу әдістері: зерттеп отырған проблема бойынша философиялық,
психологиялық, ғылыми-педагогикалық, медициналық әдебиеттерді талдап,
зерттеу, жүйелеу, салауатты өмір салтын қалыптастыру үдерісін бақылау,
сауалнама, тест алу, мұғалімдермен, оқушылармен әңгімелесу, тәжірибелік
эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
• Мектеп оқушыларының денсаулықтарын сақтау мен нығайту мәселелері
бойынша ғалымдардың концепциялары жүйеленіп салауатты өмір сүру
дағдылары мазмұндалды;
• Оқушылардың бойында салауатты өмір сүру дағдыларын денсаулық
сақтау бағдарламасы арқылы қалыптастырудың ғылыми зерттелу деңгейі
анықталды;
• Ер балалар мен қыз балалардың психофизиологиялық ерекшеліктері,
жас ерекшеліктері ескеріле отырып денсаулық сақтау бағдарламалары,
білім, ептілік, дағдыларының қалыптасу бағдарламалары, денсаулық
сақтау ортасының құрылу бағдарламалар әзірленіп, ғылыми
негізделді;
• Оқушыларды әлеуметтік жат әдеттерден арылту жолдары айқындалды;
• Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастырудың оң
нәтижелері анықталып, сабақ және сыныптан тыс жұмыстардағы
денсаулық сақтау бағдарламалар енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәні – негізгі ғылыми тұжырымдамалар мен
нәтижелердің мектеп практикасында оқушының денсаулығын сақтау мен нығайту
мақсатында қолдануымен сипатталады
Зерттеу әдістері: зерттеп отырған проблема бойынша философиялық,
психологиялық, ғылыми-педагогикалық, медициналық әдебиеттерді талдап,
зерттеу, жүйелеу, салауатты өмір салтын қалыптастыру үдерісін бақылау,
сауалнама, тест алу, мұғалімдермен, оқушылармен әңгімелесу, тәжірибелік
эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Зерттеу көздері: ғылыми-зерттеу тақырыбына байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектер, ресми материалдар мен бағдарламалар,
мектептердің іс-тәрибе жұмыстары.
Зерттеу базасы: Еңбекші қазақ орта мектебінде өткізілді. 6-ы және 7-ші
сынып-52 оқушы қатысты; 8-9шы сынып -50 оқушы қатысты.
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Жасөспірімдердің жеке-типологиялық ерекшеліктері және салауатты салты
жайында түсініктері
Адам және қоғам денсаулығы тек медициналық ғылымның проблемасы ғана
емес. Бұл мәселе Денсаулық – адам бақытының бірінші байлығы. Әрбір
жасөспірімді сол бақытты уысынан шығармауға тәрбиелеуіміз керек.
Денсаулықтың мықты болуы үшін қандай әдістер қолдануды, жақсы тұрмыс
халін, күнделікті тұрмыс қиындықтарын жеңуді, белсенді өмір сүру
жағдайларын біоу қажет. Денсаулық – салауатты өмір кепілі. Осы салауатты
өмір кепілін, оның қыр-сырын білу – басты міндет. Қай заманда болсын
адамзат алдында тұратын ұлы мұрат, міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін,
өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Сол тәрбиенің бір
түрі рухани байлық десек, артық айтқандық емес. Адам бойындағы барлық жақсы
қасиеттері мен игі істерінің қайнар көзі осы рухтан бастау алады.[2]
Рухани бай адам дегеніміз - өз тілін, өз тарихын, салт-дәстүрін
жоғары бағалап, жан-жақты, өзін-өзі басқаратын, өмірдің ағымына дұрыс
қарай алатын, мейірімді, әділ, қанағатшыл адам. Егер біз саналы, мінез-
құлқы жетілген азамат болғымыз келсе, алдымен өзімізді-өзіміз тануымыз
қажет. Өзін тану арқылы біз өзгені танитын артықшылыққа ие боламыз.
Дүниедегі ең оңай нәрсе – кісіге ақыл айту, ең қиыны - өзіңді-өзі түсіну
деген екен ғұлама ғалым Әл-Фараби. Осы рухани байлықты жастардың бойына
сіңіріп, сана-сезімін жеткізу – біздің міндетіміз. Және рухани байлықтың
ең бір кең тараған саласының бірі – рухани тану әдістері. Ол жағымды
ойларға бейімдеу, ойды ізгілік күйге бейімдеу өзіне және жақындарына іштей
игі тілек білдіру болып табылады. Бұл әрекетте өте құнды екі фактор бар.
Біріншіден, ақыл-кеңес және көмек сұрап отырған жоғары ақылға сенушілік.
Сенім – құдіретті күш. Дәрігердің емдік іс-әрекетіне толық сенсең, қандай
қиындық болса да әрекеттеніп мақсатыңа жетесің. Жағымды ойлардың маңызы
зор. Ол адамның өзіне деген сенімін дамытады, қорқынышты болдырмайды. Адам
баласына ізет көрсету, инабатты болу сияқты имандылық қасиеттерді бақыт деп
санаған адам ғана айналасындағыларға ізгілік нұрын шашады. Шәкірім атамыз
Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым
болатын – адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек деген еді. Көзге көрінбейтін
нәзік сезімді, аса құнды қасиеттерді жүректен жүрекке жеткізу шебер
тәлімгердің ғана қолынан келеді.
Дене тәрбиесімен айналасатын адам өзін әрқашан сергек сезінеді. Ал
сергек адамның өмірге көзқарасы ерекше. Спорт қайратты қажет етіп, өмірге
құштарлықты арттырады. Яғни, өмірді сүйіп өмірді қадірлей білуге, тек
жақсылыққа ұмтылуға тәрбиелейді. Спорт және дене тәрбиесі жүйесіндегі
өзекті мәселелер бүгінгі келеңсіз тенденциялармен айқындалады. Оларға
біздің республикамыздағы балалар ауруларының көбеюі, балалар мен
жасөспірімдерге арналған спорт мектептері мен бұқаралық дене шынықтыру
жұмысын қаржыландырудың азаюы, дене тәрбиесінен оқушылар дайындығы
деңгейлерінің нашарлауы, т.б. жатады. Бұл жайттар бүгінгі таңда
мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарды қатты алаңдатуда. Сондықтан
жасөспірімдердің дене тәрбиесі жүйесін реформалауға бағытталған нақты
шараларда оны шешудің жолдары белгіленіп отыр.
Бұл мәселелерді шешудің стратегиялық бағыттары Қазақстан
Республикасының оқушы жастар мен балалардың дене тәрбиесінің бағдарламасы
және білім беру жүйесіндегі дене мәдениетінің даму тұжырымдамасы мен
Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдарға Спорт және дене мәдениетін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы және сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Спорт және дене мәдениеті Заңында айқын көрсетілген.
Мұғалім, негізінен, оқушылардың дене тәрбиесі үрдісін ұйымдастыру
кезінде аймақтық ерекшеліктерді ескеретін Дене тәрбиесінің типтік
бағдарламасын басшылыққа алады.
Бұл аспектіні жүзеге асыру үшін бағыттары айқындалған және
оқушылардың дене жетілдіруі бойынша мұғалімдердің іс-әрекеттері сипатталған
қосымша бағдарламалар мен әдістемелік құралдар қажет-ақ. Әлбетте, дене
шынықтыру пәні мұғалімнің бір өзіне оқушылардың дене тәрбиесі сияқты
күрделі үрдісті ойдағыдай жүзеге асыру қиынға соғады. Ендеше бұл жерде дене
тәрбиесі жөніндегі әдіскерлердің, мектеп директордың, әр пән мұғалімнің
студенттерінің, ата-наларының күш-жігерін біріктіру міндеті алға қойылады.
Дене шынықтыру пәні мұғалімінің жұмысын бағалайтын негізі
көрсеткіштерінің бірі – оқушылардың дене дайындығының деңгейі.
Дене тәрбиесі – салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі.
Сондықтан мектепте спорт, туризм, әскери ойындардың оқушыларды шымырлыққа
тәрбиелеуде, уақыттарын тиімді де мазмұнды өткізуге дағдыландыруда алатын
орны ерекше.[3]
Ертедегі грек философы Платон қозғалысты медицинаның шипалы бөлігі
деп атаған. Дене тәрбиесін әрбір отбасының күнделікті өміріне берік енгізу
ғана нәтижелі болмақ. Дене тәрбиесімен ерте жастан айналысып, тиімді де
уақытылы дем алған адамның оқуға, еңбек етуге қабілеті арта түсетіні
белгілі. Спорттың өзіне тән керемет қасиеті темекі тарту, ішімдік,
нашақорлық сияқты зиянды әдеттерден бойды аулақ салуға тәрбиелейді.
Елбасымыз салауатты өмір салты туралы сөз еткенде спорттың бұқаралығына
ерекше беріп отырады.
Он екі мүшең сау болса жарлымын деме деп халқымыз денсаулықтың адам
өміріндегі орнын, тән саулығын, жан тазалығын еш нәрсемен айырбастауға,
теңестіруге болмайтынын ұрпақтарына ескертіп отырған. Дене тәрбиесі мен
салауатты өмірді, денсаулықты, салауаттылықты және табиғи факторларды
пайдалану жолдарын халық педагогикасымен тығыз байланыстыра отырып батыл да
жүректі, елжанды, парасатты, дені сау, бақытты азамат тәрбиелеуде әдеби
кештің әсері мол екенін нақты тәжірибеден көріп келеміз.
И.Переверзиннің мәліметтері бойынша, шетелдерде міндетті дене
тәрбиесі сабақтарына аптасына 2 сағаттан 4 сағатқа дейін беріледі. Мектепте
түрлі қызығу топтарында қосымша дәріс өткізіледі. АҚШ, Ұлыбритания
бастауыш мектептерінде әр күн 1 сағаттық дәріс өткізіледі. Мектептерде ең
көп тараған жарыстар: спорт апталығы, мектеп ойындары, олимпиада
жаттығулары. Осы жұмыстарды жүзеге асыру үшін мектеп спортының ұйымдастыру
ұялары құрылған.
Бүгінгі таңда оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін ғылыми-әдістемелік
қамтамасыз ету саласында көптеген жұмыстар жүргізілген болса да, ең
бастысы, оқушыларды олимпиада бағдарламасындағы спорттың алуан түрлеріне
қарай жан-жақты бейімдеуіміз қажет.
Еліміздің болашағы – жастардың дені сау, шыңдалған болып өсуі үшін
спорт секцияларын көптеп ашу керек.
Егер ауру бір күнге азайса, біздің республикамызда бір жылдағы жұмыс
күні миллионға жетер еді. Қазіргі кезде адам өз денсаулығының мәдениетін
түсініп алмай, өз денсаулығына зиян келтірмей өмір сүре алса ғана өзін
білімдімгін деп айта алады. Әрқайсысымыздың денсаулығым тек қана біздің
амандығымыз емес, сондай-ақ еліміздің жайлылығы мен экономикалық күшінің
өсуіне ықпал етеді.
Бүгінгі күннің мақсаты - әр адамды дені сау болуға баулу, салауатты
өмір салтының дағдыларын игеру, балалық шақтан бастап дұрыс физиологилық
даму негізін қалыптастыру. Қазіргі кезде Бүкіләлемдік денсаулық сақтау
ұйымы адам ауыруының алдын алу принципін бекітті. Ол біздің елімізде де
белсенді қолдануда. Ол мына факторларға негізделген: стресс, артық салмақ,
гиподинамия, жоғары қан қысымы, темекі шегу, маскүнемдік, нашақорлық.
Осыған орай осы факторларды болдырмай, салауатты өмір салтын ұйымдастыру
арқылы біз өзімізді жүрек-қан тамыр аурулары мен ісік ауруларының, асқазан
жолы аурулары мен қант диабетінің алдын алуға көмектеседі. Сондықтан
отбасында, мектепте, өндірісте бірілік пен мейірбандық және денсаулықты
сақтау мен жан тыныштығын сақтауға жағдайлар жасап отыру керек. Бұл
нашақорлықпен күресте жақсы көрініс табады, сондай-ақ психикалық ауруларды
төмендетуге септігін тигізеді. Денсаулық, сұлулық, сергектік –
адамзаттың мәңгілік және көкейтесті арманы. Адам өзінің физиологиялық және
белсенді шығармашылық дамуын, тұрмыстық қуанышын, жастық күшін әрқашан ұзақ
сақтауға тырысады. Бірақ қартаю үрдісін тоқтатуға болмайды. Бірақ адам
қартаюдың алдын ала алады.
Барлығына белгілі егер күнделікті әрі дұрыс дене тәрбиесі мен спортпен
шұғылдаса, денсаулықты сақтауға, адамның қоғалысын арттырады және өмірін
ұзартады. Дене тәрбиесі мен спорт қазіргі кезде өте қажет. Себебі техника
мен транспорттың, жедел дамуы адамның қозғалыс белсенділігін төмендетуде.
Сонымен қатар осыған жүйке, психикалық жүктемені қоссақ, соңғы 10-20 жылдың
ішінде гипертония, миокард инфарктінің, атеросклероз ауруларының 50%-ға
өскендігін байқауға болады.
Ежелгі Римде: Дені саудың – жаны сау деп бекер айтпаған. Үнемі
жүгірумен, туризммен, жүзумен және таңертеңгі гимнастика жасайтын адамдарды
бақылап көріңдер. Олар әрқашанда өздерін жақсы ұстайды, басқалардың
кешіліктеріне шыдамдылықпен қарайды, қиын жағдайларда өздерін жақсы ұстай
біледі. Стрестік жағдайларда адам қанында адреналин гормоны көбейіп, қан
тамырлары тарылады да, қан қысымы жоғарылайды. Адамда қозу пайда болады да,
ол айқайлап, жылауы да мүмкін. Адам ағзасында адреналиннің толық жойылуы
үшін, дене қозғалысының белсенділігі қажет. Ал ол болмаса, адреналин
денсаулыққа кері әсер етеді. Мысалы, стенокардия, миокард инфаркті,
гипертония ретінде.[1]
Ата-аналардың алдындағы негізгі міндет – жас ұрпақты дене және жан
күштерінің дамуының үйлесімі арқылы тәрбиелеу.
Қалыпты дене дамуының басты жағдайы гигиеналық режим болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің күнделікті уақытын ұйқы, тамақтану, демалуға
дұрыс бөлу.
Павлов: Адам ағзасындағы ең бастысы – тәртіп, -деп бекер айтпаған.
Тәртіптің адам қызметіне әсері оның физиологиялық негізі арқылы
түсіндіріледі. Үлкен ми сыңарларының қабаттарында әр түрлі жаңа уақытша
байланыстар түзіледі. Олар шартты рефлекстер деп аталады. Олар дағды немесе
әдет ретінде өмір бойы сақтануы мүмкін. Ол ағзаның дамуына оң және кері
әсер етуі мүмкін. Мысалы, тамақты қалыптан тыс ішу, әр түрлі уақытта
ұйықтау әдеттері келешекте асқазан жұмысын бұзуы мүмкін.
Режимді орындау – бұл ең алдымен жүйке жүйесін бекіту әрі қалыпты
сақтау. Ол тек қана кішкентай балаларда ғана емес, сондай-ақ жоғары сынып
оқушыларына да қатысы бар. Олардың жүйке жүйесі барлығына қатты әсер етеді.
Денсаулықтың төмендеуіне қоршаған ортаның ластануы, құнарлы азық-
түлікпен тамақтанбау (организмге қажетті витаминдер мен микроэлементтердің
жетіспеуі), адамдарға психоэмоциялық салмақтың көп түсуі сияқты жағымсыз
факторлар әсер етуде. Осыған орай денсаулық сақтау органдарының алдында
балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайын нығайту сияқты аса маңызды
міндеттер тұр. Бұл ретте ҚР денсаулық сақтау министрлігі 12-18 жастар
арасындағы оқушыларды сауықтыру жөнінде шаралар жоспарын жасайды.Әсіресе,
жасөспірім шақта әркім өз денсаулығына ұқыпты қарауы керек.
Салауаттылық өмірге кері ықпалын тигізетін жағымсыз әрекеттер –
нашақорлық, темекі мен ішімдікке құмарлық. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз
тұжырымдамасында: "Жалпы адамдар неліктен өз денсаулықтарын құртып, оны
улайтындарға төзіммен қарауы тиіс? Мен барлықтарыңызды шылым шегушілерге
ымырасыз болуға шақырамын",- есірткі, шылым, ішімдік сияқты денсаулыққа
зиян келтіретін әдеттерге қарсы күрестің маңызын ашып айтты.
Ұрпағымыздың азып-тозуының өмірдегі көрінестері көп-ақ, солардың
бәрінің түп-тамырында экологиялық апаттар мен ішкілікке, нашақорлыққа
салынудың, шылым шегудің зардабы жатыр емес пе? Дегендей ой келеді
көкейге."Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық аздырар адам баласын"- деп ұлы Абай
атамыз айтқандай, арамтамақтыққа бейім алаяқтар, тәрбие тезінен шығып
бетімен кеткен жасөспірімдер, азғындаған бұзақылар үшін есірткі зат бағалы
ермек болып отыр.
Дені сау ұрпақтың егеменді еліміздің болашағы екендігі даусыз. Сол
себепті денсаулықты сақтау әр адамның өз қолында.
-Уа, халайық!
Әуелгі байлық-денсаулық.
Екінші байлық – еркіндік.
Үшінші байлық – тіл байлық.
Төртінші байлық – қайрат күш.
Бесінші байлық - ақ жаулық.
Алтыншы байлық – балаңыз.
Жетінші байлық – жүз саулық, - деп А.Естенов ағамыз жырлаған басты
байлығымыз, яғни денсаулықтың досынан дұшпаны көп.
Адам-Табиғат пен Жер Ананың төл перзенті. Солай бола тұра табиғат
заңын аяққа таптап, өркениет заңын басына көтереді, ал одан тапқаны санап
тауыса алмайтын ауру- сырқауды туғызып алды.
Оны туғызған өздері екенін мойындамады, табиғат Анаға жала жауып,
қарсы күреске шықты. Ұлы жаратылыс заңына шабуыл жасаудың ақыры, құписын
адам шеше алмайтын, дауасы жоқ Рак, СПИД секілді дертті өмірге келді.[8]
Экономикалық желөкпе жарыста көлдер суалып, шөл болған, ормандар
оталып, сахараға айналған елдер де аз емес (мысалы, өзіміздің Арал теңізі).
Ең соңында, адамзат әлем қожасы болуға таласып, атом мен ракетаны жарыса
сынап атмосфераның азон қабатын жыртып тындырады.
Мұндай жаратылысқа қарсы жасалған үлкен қылмыстар, бүкіл адамзатқа
үлкен апаттық дерт болып оралды. Шипасы жоқ сәуле аурулары, қатерлі
ісіктер, адамзаттың өзі тілеп алып, өз дауасын таппай жүрген жұмбақтар.
Олай болса, денсаулықтың жалғыз досы – табиғаттың өз заңы. Ал оның
қорғаушысы да, қорлаушысы да – Адам.
Соңғы жылдары дүние жүзінде, сонымен қатар Қазақстанда да әр түрлі
есірткілік заттарды қолданатын адамдар саны күннен-күнге арта түсуде.
Нашақорлықтың қарқынды өсуінің бірден-бір себебі – есірткіні қолданғаннан
кейін кез-келген адамның ағзасы мен психикасы есірткіге тәуелділікті тез
дамитын, оңайлықпен емделе қоймайтын ауру деп бағалайды.
Салауатты өмір салты - әр адамның жеке мінез-құлық жүйесі мен әдеті
болып табылады. Ол оның өмір сүру қабілетін қамтамасыз етеді.
Әр адамның жеке ұрпақ сапалылығы, қоршаған ортасы ( табиғи,
техногендік, қоғамдық); жеке мүмкіндіктері мен талаптары бар. Сондықтан
оның өмірлік қағидасының жүйесі мен оны іске асыру жолдары да жеке-дара
болып табылады.
Бүкіләлемдік денсаулық ұйымның (БДҰ 1946ж.) Жаралығында жеке денсаулық
түсінігінің анықтамасы былай делінген : толық дене, жан және қоғамдық
саулығы, тек қана аурудың болмауымен ғана бейнеленбейді.
Ежелгі ойшылдардың дәстүрлі еңбектері мен көп жасаушылардың
құпияларына сүйене отырып, салауатты өмір салтының жеке моделін құрастыруға
болар еді.
Денсаулықтың - өзіндік жеке қажеттіліктерін және отбасы мен мемлекет
қажеттілігін өтей білу және жемісті еңбек ете алу болып табылады.
Денсаулықтың негізі өлшемі – еңбек. Денсаулықтың жеке жүйесінің екінші
координатасы уақыт бағытымен анықталады. Яғни белсенді еңбек
қабілеттілігінің ұзақтығымен өлшенеді.
Өзіндік жеке өмір сүру салтын осы екі координата бойынша құру арқылы
өзіндік әдет, мінез-құлық, өзіндік тәртіп қалыптасады. Яғни алға қойылған
мақсаттар бойынша өмір салтын түзету.
Жеке денсаулық мәселесін қарастыра отырып, оның негізі екі құрам
бөлігін ескеру қажет: жан және тән денсаулығы.
Жан денсаулығы – ол адам ақыл-есінің денсаулығы болса, ал тән – ол
дене денсаулығы.
Ақыл-ес – ол қоршаған орта мен өзін тани білу; болып жатқан
жағдайларды талдау, мінез-құлық моделі, қойылған мақсаттарға жету
бағыттары, өз қызығушылықтарын қорғау. Интелект жоғары болған сайын, мінез-
құлық моделі де айқын болмақ; психика да берік болады, жан денсаулығының
дәрежесі жоғары болады.
Тән денсаулығы – бұл дененің дайын бағдарламаны іске асыра алу және
кездейсоқ жағдайларда резервінің болуымен сипатталады.
Жан және тән денсаулығының әрқашан бірлікте, үйлесімде болуы керек.
Себебі бұл екеуі адам денсаулығының ажырамас бөліктері. Тән денсаулығы
жанымыздың өміріне әсер етсе, жан бақылауы дене денсаулығын сақтауға
мүмкіндік береді.
Жан денсаулығы ойлау жүйесімен, қоршаған ортаны танумен және оған
бейімделумен қамтамасыз етіледі.[11]
Жан денсаулығына жету үшін әр адам жеке өзімен, туыстарымен,
достарымен, қоғаммен үйлесімді өмір сүре білу керек. Және де жағдайларды
ескере отырып, өз іс-әрекетін бақылай білуі тиіс. Сондай-ақ жан денсаулығы
сеніммен де қамтамасыз етіледі.Не нәрсеге және қалай сену – ол әрбір
адамның ар-ұятына байланысты болады.
Дене денсаулығы қозғалыс белсенділігімен, дұрыс тамақтануымен, ағзаны
шынықтырумен, ағзаны тазартумен, ой және дене еңбегін алмастырумен, демалыс
уақытын ұйымдастыра білумен анықталады. Мұның ішіне ішімдік, темекі тарту,
нашақорлық кірмейді.
Өзің үшін салауатты өмір салтының жүйесін құрастыра отырып, дұрыс
өмір сүрудің барлық бағыттарын ескеру қажет. Олар мынандай: жеке гигиена,
ой және дене еңбегін алмастыру, қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынаста
болу, өз-өзіңді түсіне білу, дене тәрбиесі, дұрыс тамақтану, демалу режимі,
ішімдіктен, темекі мен нашадан бас тарту.
Әрбір адамда өмірлік мінез-құлқы қалыптасқан. Ол оның әдеті мен мінез-
құлқына негізделген. Ал оған үш өмір сүру ортасы әсер етеді: табиғи,
техногендік және қоғамдық.
Өзіндік өмір салтының жүйесін құру үшін шын ықылас, белгілі білім жүйесі,
және ең басты – талаптану керек.
Ішімдік, шылым, нашақорлық сияқты зиянды әдеттерден аулақ болудың
жолы – спортпен айналысу, бос уақытты тиімді өткізуде. Сондықтан бүгінгі
әңгіме арқауы ішімдік пен темекінің, нашақорлықтың зияны жөнінде
болғандықтан барлық балаларды ішімдіктен, темекіден аулақ болуға шақырамыз.
Адамға денсаулық пен күш-қуат сыйлайтын спортпен достасуды құптаймыз.
Шығыстың ойшылдары Аль-Фараби, Абу Али Ибн-Сина, Ж.Баласағұн, А.Ясауи
өз трактаттарында денсаулық пен өмір салтының байланыстылығы туралы айтса,
педагог-ағартушылар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулати, Асан
Қайғының шығармаларында жас жеткіншектерге денсаулық сақтау туралы білім
беру керек екендігіне көңіл бөлінген.[9]
Педагогика саласындағы бірқатар зерттеуші ғалымдар Амосов Н.М.,
Ақбердиева Д.Ф., Колбанов В.В., Зайцев Г.К., И.И.Соковня-Сейшона, А.С.
Иманғалиев, Г. Сисенғалиева, Т.Г. Тынынбаева, Ж.З.Торыбаева, С. Исаев, Е.Г.
Жук және т.б. еңбектерінде салауатты өмір салтына тәрбиелеудің
педагогикалық стратегиясы оқушының алған, алатын білімі мен тәжірибесі
негізінде жүргізілуі, орындалуы тиісті деп көрсетеді және де салауатты
өмір салтына тәрбиелейтін кезеңді тізбектей анықтау қажет екендігін айтады.
Тұлғаны теориялық дамыту бойынша зерттеулер бойынша (А.Маслоу,
У.Джейс, Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, А.Н.Леонтьев) және өз тарапымыздан
жүргізілген жекелей зерттеу жұмыстары бойынша талдау деректері арқасында
мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру дағдыларын тәрбиелеудің қажеттілігі
айқындала түсті.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
арнайы зерттеулерде де қарастырылған. Ол зерттеулердің мынадай бағыттарда
дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Оқу – тәрбие үдерісінде оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру
мәселелері Ж. Ембергенова, Б.Қ. Мұхамеджанов, Қ.М. Рахымғали, С.С.
Тілеуова, Ю.В. Салов, Г.Ж. Нұрышова, Б.К. Игенбаева Т.К.Бөлеев т.б.
еңбектерінде;
Валеология ғылымының теориялық және әдістемелік мәселелері А.С.
Иманғалиев, А. Ақанов, Ж.Ж. Нұржанова т.б. еңбектерінде;
Нашақорлық, жат әдеттердің денсаулыққа кері әсерін ескере отырып
тәрбиелеу туралы Т.К.Бөлеев, Т.Н.Беркалиев, Г.Е.Шлымова, Ш.А.Тулепова
еңбектерінде.
Бұл жұмыстар бүгінгі таңда оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды.
Қазіргі заман педагогтары А.А.Бейсенбаева, О.С.Сәлімбаев,
С.Қ.Мұхаметовалардың және тұлғаға бағытталған білім берудегі жаңа
педагогикалық технологиялармен жүзеге асыру туралы Л.К.Керимов, Л.Байсерке,
Б.А.Тойлыбаевтардың еңбектерінде тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені
сабақтастыру мәселесі дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады.
Дей тұрғанымен, мектеп қабырғасында оқушылардың салауатты өмір сүру
дағдыларын денсаулық сақтау технологиясы негізінде қалыптастыру қажеттілігі
мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми - әдістемелік
жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында қарама-қайшылық
орын алып отырғандығы байқалады.
Жоғарыда айтылған проблемалардың өзектілігі, оның педагогика ғылымы мен
мектеп практикасына тікелей қатынастылығы, теориялық деңгейде толық
әзірленбеушілігі біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын былай деп таңдап
алуымызға негіз болды: Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын
денсаулық сақтау технологиясы негізінде қалыптастыру. Зерттеу проблемалары
оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында білім мен
тәрбие мазмұнын анықтаудан, педагогикалық процессті қалыптастырудан тұрады.
Салауатты өмір салты мәселесін анықтау проблемасындағы негізгі
категория болып денсаулық түсінігі болатынын айта кету керек. Бұл
түсінікті анықтауда адамның өзінің, оның жаратылу табиғатының көрінісі
басты роль атқарады. Адамның тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен бірге ішкі
жан – дүниесі де, яғни мінез-құлығы, қабылдауы, ойлауы, іс-әрекеттері, сол
немесе басқа әсерлерге бейімі біркелкі бола бермейді. Әртүрлі адамдар болып
жатқан нәрсені әртүрлі жасайды. Бірақ, ең бастысы бір адам сол немесе басқа
әсерлерді өмірдің әртүрлі кезеңінде әртүрлі қабылдайды. Сонымен, адамның
денсаулығы – бұл жалпы адамзаттық және жеке болмыстың күрделі феномені
болып саналады. Бүгінгі күні ол кешенді немесе психологиялық, әлеуметтік
және жеке тәртіптің көптеген күрделі факторларының, кейде философиялық
қасиеттердің өзара әсеріне қатысты болады.
Салауатты өмір салты сонау замандардағы Гиппократтың трактаттарында
бірқатар денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы
құрылымының жалғасы түрінде мазмұндалады. Трактат денсаулық және салауатты
өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды. Көне грекиялық
философтардың еңбектерінен балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі
теңдесіз ой өрістерін дәлірек кездестіруге болады. [4]
Көне Грекиядағы алғашқы философтардың бірі Сократ, табиғи жаратылысты
ерекшеліктерге аса назар аудара отырып, адамның өзін-өзі тану
мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір салтының терең жағын көре білді, яғни
өз-өзін білетін тұлға, өзіне тиімділікті таниды, шамасы келмейтін істі
түсінеді, деп ол адамның сана-сезімі арқылы өзін-өзі танып білуін, іс-
әрекеттенуін мазмұнды түрде көрсетті. Платон салауатты өмір салтын
тәрбиелеу ерте кезеңнен бастау қажеттігін атап көрсетті, себебі кез-келген
істегі ең бастысы – оның ерекшелене бастауы .
Аристотель Этика, саясат, поэтика деп аталатын еңбегінде адамның
жекелей көрегендігі мен салауатты өмір салтын қоғамдық мазмұндағы мәселе
ретінде ашып көрсетеді. Оның айтуынша, тәрбиені денеге қамқорлықтан
бастап, сонан соң, рухани тәрбиеге ұштастыру қажет, себебі дене тәрбиесі,
рухани тәрбиемен қатарласа орындалуы тиіс. Яғни, Аристотель
салауатты өмір салтының тәрбиесін адамның белсенді өмір салтымен,
шынығумен, жаттығулармен байланыстырады. Демек, ерте кезде де салауатты
өмір салтына тәрбиелеудегі дене жаттығу мәселесі қарастырылған. Осы кезеңде
өз-өзіңді тани біл, өзіңе қамқорлық жасадеп аталатын алғашқы
тұжырымдамалар шыға бастады.
Салауатты өмір салтын тәрбиелеу мәселелерін Шығыс елдерінде де қолдау
тапқан. Мысалы, Ибн Сина денсаулықты сақтау және нығайтуға бағытталған
гигиеналық талаптардың кодексін құрады. Тамақтану, ұйықтау, оқу
мерзімдерін сақтау қажеттілігін Ибн-Сина атап көрсетті. Салауатты
психологиялық ортаның болуына аса назар аударды. Дәрігерлік ғылымның
баспалдағы еңбегінде, Ибн-Сина тәрбиешілердің баланы өз эмоциялары мен
үрейлерін басқару қажеттілігін мазмұндайды. Яғни, ойшының пікірінше, жас
буынның санасы мен денсаулығы тәрбиеге байланысты. Шынайы мемлекет
концепциясында Ибн-Сина қоғамдық еңбек пен ұзақ өмір сүру қоғамдық
құрылымның басты критериясы екендігін атап көрсетті. Шынайы таза ортада
ереже мен тәрбиенің жетелеуі арқасында адамзаттың саналы ғұмырын өзгерте
отырып ұзақ өмір сүретіндеріне сенеді. Ұзақ өмір сүру, Ибн-Синаның адам
қоғамындағы рухани және табиғи гармонияның іске асу болжамдарының бірі. Ибн-
Синаның ұғымы бойынша, ерте жастан бастап салауатты өмір салтының мына
төмендегідей принциптерін сақтау қажет: 1) жанның ара салмағы (гармониялық
дене пішімді сақтау); 2) тамақты таңдау (тамақтану мерзімі); 3) денені
тазалау (шлактан, зиянды заттардан тазалау); 4) дене пішімін сақтау; 5)
дұрыс дем алу; 6) киім тазалығы; 7) дене және рухани қозғалыстың теңдесуі.
Сонымен, Ибн-Сина гигиеналық ғылымның негізін салушы болып табылады.
Еңбектері бүгінгі күндері өзекті және жас буынды салауатты өмір салтына
тәрбиелеуде аса құнды. Шығыстың ойшыл-ғалымы Аль-Фараби дене және ойды
тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына аса назар аударды. Өзінің әлеуметтік-
экономикалық трактатында, адам өз денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет,
–деп атап көрсетті, себебі адамның денесі-сақтауға қажетті нәрсе, егер ол
болмаса, оған қол жеткізу қажет. Мерзімді тамақтанумен денсаулық, тұрақты
еңбек пен күш, сенімді іс-әрекетпен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Аль-
Фараби ауруды емдеуді ғана емес, адам денсаулығын алдын ала сақтау мен
нығайтуды аса атап көрсетті.
Орта ғасырда өмір сүрген Өтей Бойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар
Дулати, Асан Қайғының қазақша жазба мұраларынан жас буынды салауатты өмір
салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттарды кездестіруге болады.
Ө. Тілеуқабылұлы дене мен рухани дүние тұрғысында жас буынның сұлулықты
түсіне білулеріне ерекше көңіл бөлді. Сонымен ойшылдар сұлулығымен қатар
рухани сұлулықты дамытуды ұсынды.
Ө. Тілеуқабылұлы адамның сыртқы пішіміне, көрінісіне аса назар
аударған, егер адамның сырт киімі таза, тартымды, сұлу келбетті болса онда
ол оның көңіл-күйін жақсартып, жүрек жылуын оятады. Ойшыл-данышпан арақ-
шараптан, нашақорлықтан алшақ болуға шақырады. Ойшылдың ой-саналауы бойынша
бала дені сау болуы үшін жас кезінен бастап оны шынықтыру қажет, дене
еңбегімен шұғылдандырып тәрбиелеу қажет.
XV ғ. белгілі оқымыстысы М.Х. Дулатидің өсиетінде тәрбиелеудегі зиянды
әдеттерге қатынасты негіздемелер қаланған (шарап ішу, нашақорлық заттармен
шұғылдану, темекі тартуға үйір болу сияқты). Зиянды әдеттерді мәдениеттілік
пен еңбекке тарту арқылы жою керек дейді.
Белгілі қазақ жырауы, философы Асан Қайғы өзінің поэтикалық
шығармаларында, өмірде адам баласы қандай болуы қажет, неге талпыну
қажеттігі жайында қызықты ой-өрісті дүниелерді көрсете білген. Философтың
пікірінше, әрбір адамзат өзіндік жетілуге талпынуы қажет. Нағыз адам
мынадай саналы сапа иесі болуы тиісті адамгершілік, шынайылық, шыншылдық,
қарапайымдылық, намысқойлық, тұрақтылық. Асан Қайғының пікірінше, қоғамдық
шарттар тұлғаның қалыптасуына, оның саналы ерекшеліктерінің қалыптасуына
басты фактор болып табылады. Осы аталған салалар мен шарттар салауатты өмір
салтына тиісті, қажетті мінез-құлық нормаларын таңдап алуға мүмкіншілік
жасайды. Қазақ халқының салауатты өмір салты халықтық ертегілерде, эпостық
жырларда, мақал-мәтелдерде, ойындарда және дәстүрлерде бейнеленіп,
сипаттала көрсетілген.
Қ.Ж. Қожахметова Қазақ этнопедагогикасы: әдістемесі, теория және
практика деп аталатын монографиясында қазақ халқы әрқашанда мақсатты,
саналы адамзатты тәрбиелеуде тәжірибелерге бай-екендігін атап көрсетті.[9]
Жас сәбидің дүниеге келген күнінен бастап салауатты өмір салтына
тәрбиелеу ерекшеліктері У. Жәнібековтың Алтын домбыра жаңғырығы атты
еңбегінде суреттелген.
У. Жәнібеков, К.С. Әбішев, К.Д. Ордабаев, А.К. Айтпаев, К.Б.
Жарықбаев, В.В. Цистов, К.Ж. Қожахметованың еңбектеріндегі Денсаулық,
Салауатты өмір ұғымдары денсаулықты сақтаудың басты терминдері болып
табылады және өзектілігін жоғалтпай қазіргі кезде жаңаша өрлеу үстінде.
А.С. Иманғалиевтің пікірінше салауатты өмір салты адам организмінің
резервтік мүмкіншіліктерін жетілдіретін күнделікті тіршілігінің типтік
формалары мен тәсілдері, әлеуметтік және кәсіби қызметтерін саяси,
экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайлардан тәуелсіз орындауды
қамтамасыз ету. Г.Д. Әлімжановтың ойынша салауатты өмір салты білім,
ептілік, дағдыланумен байланысты, оның негізінде әрбір оқушының денсаулығы,
күнделікті шынығу әдістемелері жатыр. Ж.З. Торыбаеваның пікірінше мектеп
оқушысының салауатты өмір салты, жан жақты дамуы әлеуметтік тәжірибені
меңгеру іс-әрекеттіліктерімен сипатталады. Дене, ой-санасы, әлеуметтік,
тұлғалық, эмоционалдылық, рухани дамуы, оның микро ортасы:мектеп, жанұя
және қоршаған орта арқылы болады. Сонымен, денсаулық өмір салтымен
байланысты. Салауатты өмір салты – еңбек ету және демалыс режимдері,
тамақтану жүйесі, даму мен шынығу жаттығулары, өз-өзіне және өзгелерге
қарым-қатынастық, тұрмыстық, өмірлік мақсаттылықтар. Яғни салауатты өмір
салты өте күрделі және жан-жақты ұғым. Оған тек қана медициналық,
биологиялық және психологиялық компоненттер ғана кіріп қоймай сонымен қатар
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық құрылымдар да кіреді.
Салауатты өмір салты түсінігін былайша бөліп көрсетуге болады:
-Салауатты өмір салты – бұл денсаулық проблемасына адамның алдына
қойған мақсаттарына қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты, әртүрлі
факторлардың әсері болатын өмір сүру барысында қалыптасқан көзқарастар
жүйесі;
-Салауатты өмір салты – адамның өзінің шығармашылық деңгейін сол немесе
басқа қырынан жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның өндірістік,
тұрмыстық және мәдени жақтарын ұйымдастыру тәсілі;
-Салауатты өмір салты - денсаулық туралы белгілі бір әлеуметтік
және тарихи көзқарас, сондай-ақ ,өмірдегі тәжірибеге оны
интеграциялау құралдары мен әдістері;
-Салауатты өмір салты - адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі
тәсілдері, олар организмнің резервтік мүмкіндіктерін нығайтады,
биіктетеді және адамның экономикалық және психологиялық жағдайларында
өзінің әлеуметтік және кәсіптік қызметін табысты атқаруды қамтамасыз етеді.
Салауатты өмір салты сонау замандардағы Гиппократтың трактаттарында
бірқатар денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы
құрылымының жалғасы түрінде мазмұндалады. Трактат денсаулық және салауатты
өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды. Көне грекиялық
философтардың еңбектерінен балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі
теңдесіз ой өрістерін дәлірек кездестіруге болады. [9]
Көне Грекиядағы алғашқы философтардың бірі Сократ, табиғи жаратылысты
ерекшеліктерге аса назар аудара отырып, адамның өзін-өзі тану
мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір салтының терең жағын көре білді, яғни
өз-өзін білетін тұлға, өзіне тиімділікті таниды, шамасы келмейтін істі
түсінеді, деп ол адамның сана-сезімі арқылы өзін-өзі танып білуін, іс-
әрекеттенуін мазмұнды түрде көрсетті. Платон салауатты өмір салтын
тәрбиелеу ерте кезеңнен бастау қажеттігін атап көрсетті, себебі кез-келген
істегі ең бастысы – оның ерекшелене бастауы.
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру ең алдымен, оқыту
процесінде жүзеге асырылады. Заманауи педагогикада оқыту процесі оқушыны
білмегеннен білуге және мұғаліммен бірлесе отырып сәйкес ептілік пен
дағдыға үйрету, оқыту ретінде қарастырылады. Оқыту процесі әртүрлі
педагогикалық технологиялар негізінде, яғни, осы процесті едәуір тиімді де
нәтижелі ететін оқушы мен мұғалімнің күш-жігерін, уақытын, денсаулығын
жұмсаудағы әдістер мен тәсілдердің жиынтығы негізінде құрылады. Салауатты
өмір салты мәселесін анықтау проблемасындағы негізгі категория болып
денсаулық түсінігі болатынын айта кету керек. Бұл түсінікті анықтауда
адамның өзінің, оның жаратылу табиғатының көрінісі басты роль атқарады.
Адамның тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен бірге ішкі жан – дүниесі де,
яғни мінез-құлығы, қабылдауы, ойлауы, іс-әрекеттері, сол немесе басқа
әсерлерге бейімі біркелкі бола бермейді. Әртүрлі адамдар болып жатқан
нәрсені әртүрлі жасайды. Бірақ, ең бастысы бір адам сол немесе басқа
әсерлерді өмірдің әртүрлі кезеңінде әртүрлі қабылдайды. Сонымен, адамның
денсаулығы – бұл жалпы адамзаттық және жеке болмыстың күрделі феномені
болып саналады. Бүгінгі күні ол кешенді немесе психологиялық, әлеуметтік
және жеке тәртіптің көптеген күрделі факторларының, кейде философиялық
қасиеттердің өзара әсеріне қатысты болады.
Балалардың денсаулығы жөніндегі ресми статистикалық мәліметтер бойынша
соңғы бес жылда оқушылардың науқастануы 22%-ға өскендігі үрей тудырады.
Оның ішінде анемия – 2,5 есе, тыныс алу мүшелерінің шамалдануы – 1,5 есе,
асқорытудың бұзылуы – 1,4 есе, жүйке жүйесінің патологиясы – 1,5 есе,
жарақаттану, улану, кездейсоқ жағдайлар – 1,2 есе артқан.
Қазақстан Республикасының Президенті Денсаулық жылы деп жариялаған
2002 жылда жалпы білім беретін мектептерден тексерілген 12-18 жастағы 1млн
700 мың оқушының 44,6%-ында әртүрлі патологиясы бар екендігі белгілі болды.
Бірінші орында асқорыту мүшелерінің патологиясы – әрбір алтыншы оқушыда
кездеседі. Онан ары қарай тыныс алу мүшелері, жүйке жүйесі және сүйек-
бұлшық-ет жүйесінің аурулары орын алады.
Жасөспірімдер мен жас балалардың арасында психикалық және мінез-құлық
ауытқулары өршіп келеді. Бүгінгі таңдағы осындай патологиясы бар
науқастардың әрбір төртіншісі – сәби. Бұл патологияның өсімі ересектерге
қарағанда жасөспірімдерде екі есе артық.[17]
Республикалық психиатриялық, психологиялық және нашақорлық ғылыми-
зерттеу орталығының 2012 жылғы мәліметтері бойынша Қазақстанда психикалық
және мінез-құлық ауытқуларының 322 671 жағдаяты кездескен. Оның ішінде
240729–ересектерде, 23 487–жасөспірімдерде, 58455 –жас балаларда болған.
Әрбір сегізінші жасөспірім психикасы мен жүйке жүйесінің патологиясына
шалдыққан. Психикалық мінез-құлық ауытқушылығына байланысты ауру түрлері
психикалық белсенді заттар – есірткі мен ішімдікті пайдалану нәтижесінен
көбейіп келе жатқанын атап көрсетуге тура келеді. Соңғы жылдың өзінде
мұндай 8000 жағдаят тіркелген. Және 15 жасқа дейінгі жеткіншектер арасында
22%-ға, 14-18 жастағы жасөспірімдерде 32,7%-ға артқан. Соңғы жылдары
Қазақстандағы демографиялық көрсеткіштер төмендеді, бала туу мен халықтың
табиғи өсімі азайды, өлім мен аурушаңдық артты.Бүкіл әлемдік денсаулық
сақтау ұйымының анықтауы бойынша денсаулықты нығайту – бұл тәндік, зерделік
және әлеуметтік жағдайды жақсарту арқылы жаңғырту процестерін жүзеге асыру.
Ол бірінші кезекте өмір салтына, қоректенуге, генетикалық тұқымқуалауға,
сондай-ақ денсаулықты нығайту сақшыларының қызметіне тікелей тәуелді.
Диспансерлік есепте әртүрлі аурулармен 2 млн-нан астам адам тіркелген.
Олардың ішінде репродуктивтік жүйесінің патологиясы да соңғы орында емес.
Дүние жүзі бойынша жыл сайын 15-18 жастағы жасөспірім қыздар бала туады, 4
млн-дайы жасанды түсік тастайды, 100 млн-ға жуығы жыныстық аурулар
жұқтырады.
ҚР статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша Қазақстанда 2012 жылы
127150 жасанды түсік тіркелген. Оның 5,6%-ы 17 жастағы жасөспірім қыздарда
жасалған. 12-17 жастағы аналар саны жыл сайын артып келеді, әлбетте олардың
көпшілігі жасанды түсік тастайды. Сол сияқты, жас аналардың нәрестелерін
перзентханаларда қалдырып кету жағдаяттары да жиілеп келеді. Қазақстандағы
жетімдер үйінде 112000-нан астам тастанды балалар тәрбиеленуде.
Қазақстандағы іскер әйелдер ассоциациясының есебі бойынша 20-30 жастағы
аналармен салыстырғанда, кәмелетке толмаған аналардан туған сәбилердің
өлімі 35%-ға жоғары. Ал, жас аналардың өлімі, ересектер деңгейінен 34%-ға
артық.
Жасөспірімдер гинекологтарының пікірінше, жасөспірім қыздарға
дәрігерлердің, педагогтардың және әрине, ата-ананың ерекше назары қажет.
Олар физиологиялық жағынан да, моральдық жағынан да ана болуға дайын емес.
Репродуктивті денсаулықты сақтау жасөспірім ағзасының құрылыс
ерекшеліктері, оның өзгерістері туралы ақпараттандыру арқылы, сондай-ақ оны
сақтау тұрғысында, отбасын құруға дайындықтың алдын алу шаралары арқылы
жүргізіледі. Әрбір адам мұндай ақпарат алуға құқылы, мемлекетіміздің ұлттық
саясаты да осында.
Қазақстан Республикасының Конституциясында: Неке және отбасы, ата-ана
болу мен балалық шақ мемлекеттің қорғауында деп көрсетілген. Сондықтан,
сексуальдық және репродуктивті денсаулыққа жету үшін барынша жан-жақты
қамтылған көзқарастар қарастырылып, бүкіл ғұмыр бойғы денсаулыққа қатысты
қажеттілік пен мұқтаждықтар ескерілуі тиіс. Жастар үшін ең бірінші
қажеттілік – білім. Жасөспірімдердің 36%-ы сексуальдық өмір туралы
ақпаратты эротикалық фильмдерден алса, 45%-ы – достарынан, 10%-ы – ата-
анасынан, 3%-ы ғана кәсіби мамандардан алады. Қыздар арасынан жеке басының
мәселелерімен мамандарға жүгініп келетіндері 8% ғана.
АҚТҚЖҚТБ қазіргі кездегі бүкіл әлемді алаңдатып отырған дерт. Аурудың
таралуы ғана емес, оның салдары да қауіпті. АҚТҚ жұқпасы әлеуметтік жағдайы
төмен халықтарда ғана емес, білімді азаматтар арасында да таралып келеді.
Ол экономиканың да еселеп құлдырауына ықпалын тигізеді: дені сау
азаматтардың азаюы салдарынан өнімділік төмендейді; ауру жұқтырғандар мен
науқастарды емдеу мен асырау, ғылыми зерттеу-диагностикалық орталықтар ашу
т.б. үшін қаржы жұмсалады, көптеген материалдық шығынды қажет етеді.[22]
Бұл індет әсіресе жастар арасында жиі таралатыны ерекше алаңдатады.
Жас балалар үшін де қауіп-қатер аз емес. Қазірдің өзінде әлемде
миллиондаған балалар АҚТҚ жұқтырған. Африка құрлығының бірқатар елдерінде
15-49 жастағы азаматтардың 39%-ы осы дертке шалдыққан. Қазақстанда
01.04.2012 жылдың дейін 7906 АҚТҚ дертін жұқтырған, оның 498 ЖҚТБ-мен
ауырған деп тіркелген. Дертті жұқтырғандардың 57%-ы 15-29 жастағылар.
01.04.2012 дейін дерт жұқтырған 728 жасөспірім тіркелген. Осыдан
жасөспірімдер арасында алдын алу шараларын жүргізу қажеттігі туады. Олай
болса, бұл індет туралы базалық білім беретін мамандар әрі сауатты, әрі
балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеуге дайындалған, оқыған, тәжірибелі
азаматтар болуы тиіс. Себебі, бұл індеттің таралуы жастар мен жасөспірімдер
арасында жиі кездесетін өрескіл мінез-құлықтың салдары болып табылады. Бұл
көбінесе оларға ақпараттың, мінез-құлықтың қауіпсіз дағдыларының
тапшылығынан болады. Беріліп отырған бағдарлама мен оның бөлімдерінің
мақсаты - балалар мен жасөспірімдерді өз білімдерін сабақтастыра білуге,
мінез-құлық іс-әрекеттері мен қауіп-қатер арасындағы байланысты ұғынуға
үйрету.
Елдегі экологиялық жағдаяттың нашарлауы да алаңдаушылық туғызады.
Экологиялық мәселелер адамзат үшін маңыздылығымен-ақ елеусіз алдыңғы шепке
шықты. Осы мәселелерге оқушылардың назарын аудару, қоршаған ортаға сауатты
қарым-қатынас дағдыларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жасөспірімдердің жеке-типологиялық ерекшеліктері және салауатты салты
жайында
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Зиянды әдеттер және олардың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Салауатты өмір салтының қалыптастырудағы психолог жұмысының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2 ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПСИХОЛОГ
ЖҰМЫСЫН ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..54
2.2 Педагогикалық -психологиялық эксперимент өткізу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... 59
2.3 Эксперимент нәтижесін қорытындылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША В
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазахстан Республикасының Тілдер туралы заңы (1997)
2. Қазахстан Республикасы Білім туралы (2007)
3. Қазахстан республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы(1994)
4. ҚР Н.А Назарбаевтің Президенттің жолдауы ЕгемендіҚазақстан - 2010-7
ақпан.
АНЫҚТАМАЛАР
1. Сенім – құдіретті күш.
2. Дене тәрбиесі – салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі.
3. Денсаулық, сұлулық, сергектік – адамзаттың мәңгілік және көкейтесті
арманы
4. Адам-Табиғат пен Жер Ананың төл перзенті
5. Жан денсаулығы – ол адам ақыл-есінің денсаулығы болса, ал тән – ол
дене денсаулығы
6. Ақыл-ес – ол қоршаған орта мен өзін тани білу
7. Тән денсаулығы – бұл дененің дайын бағдарламаны іске асыра алу және
кездейсоқ жағдайларда резервінің болуымен сипатталады.
8. Салауатты өмір салты – бұл денсаулық проблемасына адамның алдына
қойған мақсаттарына қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты,
әртүрлі факторлардың әсері болатын өмір сүру барысында қалыптасқан
көзқарастар жүйесі;
9. Салауатты өмір салты – адамның өзінің шығармашылық деңгейін сол немесе
басқа қырынан жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның өндірістік,
тұрмыстық және мәдени жақтарын ұйымдастыру тәсілі;
10. Салауатты өмір салты - денсаулық туралы белгілі бір әлеуметтік
және тарихи көзқарас, сондай-ақ , өмірдегі тәжірибеге оны
интеграциялау құралдары мен әдістері;
11. Салауатты өмір салты - адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі
тәсілдері, олар организмнің резервтік мүмкіндіктерін нығайтады,
биіктетеді және адамның экономикалық және психологиялық жағдайларында
өзінің әлеуметтік және кәсіптік қызметін табысты атқаруды қамтамасыз
етеді.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
1.(АІЖ) - Асқазан-ішек жолдары;
2.(ҚНЖ) – қуық несеп жүйесі;
3.(ЖҚТ) – жүрек- қантамырлары аурулары
4. (ҚР) –Қазақстан Республикасы
5. (ВЖЖ)- Вегатативті жүйке жқйесі
6. (АҚШ) - Америка құрама штаты
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Балалардың денсаулығы – қоғамның
экономикалық, әлеуметтік және саналы жетістіктерін сипаттайтын маңызды
көрсеткіштердің қатарына жатады. Қазақстандағы мектеп оқушыларының
денсаулық деңгейлері қоғамның, әсіресе дәрігерлер және мұғалімдер арасында
дабыл қағуда. Ақпарат құралдарының материалдары және статистикалық
деректердің көрсетуінше ХХ ғасырдың аяғында, ХХІ ғасырдың басында мектеп
оқушыларының денсаулықтары күрт төмендеген. Балалардың денсаулық
деңгейлерінің көрінісі көпшілік жағдайда мектептердің жауапкершілігінде деп
көрсетіледі.
Демек, мектепте оқушылардың денсаулығы ерекше өзекті мәселе.
Статистикалық деректер бойынша жалпы мектепті бітірушілердің 68% дені сау,
әрбір екінші жеткіншек морфофункционалдық патология, 42%-созылмалы сырқат
деп танылуда. Жас балалардың маскүнемділік деңгейлері де жиі байқалып
келеді.
Мектеп оқушыларының денсаулықтарына теріс әсер ететін факторларының
қатарына мектеп оқушыларының оқу сабақтарымен артықша жүктелулерін, педагог
пен оқушылардың арасындағы авторитарлық қарым-қатынастықты, оқыту мен
тәрбиелеудегі баланың тұлғалық және жас ерекшеліктерін қажетті деңгейде
есепке алынбаушылықтарын, гиподинамия және т.б. атап көрсетуге болады.
Мектептердегі оқу-тәрбие жұмысын қазіргі заманның талаптарына сәйкес
жүргізу, оқушының денсаулығын сақтау мен нығайту мәселелерін тиімді шешу
медициналық қызметкерлер мен мұғалімдердің бірлескен нәтижелі еңбектеріне
байланысты. Педагогика ғылымында осы туындаған мәселені шешудегі тиімді
жолдары мен құралдарын негіздеу қажеттілігі туындайды.
Денсаулық мәдениеттілігінің төменділігі, денсаулыққа қарамаушылық
себептері, оқушылардың арасында 40% салауатты өмір салтының теориясын
білмейтіндігінен деп саналады. Демек, қазіргі кезде оқушылардың салауатты
өмір салтын тәрбиелеу қажеттілігі, оны арнайы әдіс-тәсілдерді қолдана
отырып қалыптастыру қажеттілігі туады.
Қазіргі мектеп оқушысын салауатты өмір салтына тәрбиелеудің басты
міндеттеріне мына төмендегілер жатады:
• мектеп оқушысының бойында салауатты өмір салтын қалыптастыруда
тиімді психологиялық-педагогикалық шарттарды қолдану;
• салауатты өмір салты - ұғымын қалыптастыру;
• салауатты өмір сүру туралы оқушыларды ынталандыру;
• оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне көмек көрсету;
• өз денсаулықтарын сақтауда, салауатты өмір сүру дағдыларында
жауапкершіліктерін қалыптастыру.
• арнайы денсаулық сақтау тәжірибелер арқылы салауатты өмір сүру
дағдыларын қалыптастыру.
Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын зерттеу барысында
философиялық, педагогикалық зерттеулерде көрініс тапқанын, бұл салада біраз
тәжірибе бар екенін байқадық.
Зерттеудің мақсаты - психолог жұмысының әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын қалыптастырудағы .
Зерттеудің міндеттері:
- Оқушылардың бойында салауатты өмір сүру дағдыларын қалыптастыруды
тарихи - психологиялық тұрғыда анықтау;
- Оқушылардың бойында қазіргі заманның талаптарын есепке ала отырып
салауатты өмір салтын қалыптастырудың міндеттері мен мазмұнын жас ерекшелік
тұрғысында айқындау;
- Экспериментальды жұмыс арқылы оқушылардың бойында салауатты өмір сүру
дағдыларын қалыптастырудың нәтижесін тексеру
Зерттеу нысаны – мектептегі оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні – оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын
қалыптастырудағы психолог жұмысының мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушылардың салауатты өмір салтын
тәжірибелік психологтың көмегімен дағдыланып қалыптасса, онда қазіргі заман
балалары дені сау болып тәрбиеленеді, өйткені олардың өмір сүру мәдектілігі
көтеріледі.
Зерттеу әдістері: зерттеп отырған проблема бойынша философиялық,
психологиялық, ғылыми-педагогикалық, медициналық әдебиеттерді талдап,
зерттеу, жүйелеу, салауатты өмір салтын қалыптастыру үдерісін бақылау,
сауалнама, тест алу, мұғалімдермен, оқушылармен әңгімелесу, тәжірибелік
эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
• Мектеп оқушыларының денсаулықтарын сақтау мен нығайту мәселелері
бойынша ғалымдардың концепциялары жүйеленіп салауатты өмір сүру
дағдылары мазмұндалды;
• Оқушылардың бойында салауатты өмір сүру дағдыларын денсаулық
сақтау бағдарламасы арқылы қалыптастырудың ғылыми зерттелу деңгейі
анықталды;
• Ер балалар мен қыз балалардың психофизиологиялық ерекшеліктері,
жас ерекшеліктері ескеріле отырып денсаулық сақтау бағдарламалары,
білім, ептілік, дағдыларының қалыптасу бағдарламалары, денсаулық
сақтау ортасының құрылу бағдарламалар әзірленіп, ғылыми
негізделді;
• Оқушыларды әлеуметтік жат әдеттерден арылту жолдары айқындалды;
• Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастырудың оң
нәтижелері анықталып, сабақ және сыныптан тыс жұмыстардағы
денсаулық сақтау бағдарламалар енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәні – негізгі ғылыми тұжырымдамалар мен
нәтижелердің мектеп практикасында оқушының денсаулығын сақтау мен нығайту
мақсатында қолдануымен сипатталады
Зерттеу әдістері: зерттеп отырған проблема бойынша философиялық,
психологиялық, ғылыми-педагогикалық, медициналық әдебиеттерді талдап,
зерттеу, жүйелеу, салауатты өмір салтын қалыптастыру үдерісін бақылау,
сауалнама, тест алу, мұғалімдермен, оқушылармен әңгімелесу, тәжірибелік
эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Зерттеу көздері: ғылыми-зерттеу тақырыбына байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектер, ресми материалдар мен бағдарламалар,
мектептердің іс-тәрибе жұмыстары.
Зерттеу базасы: Еңбекші қазақ орта мектебінде өткізілді. 6-ы және 7-ші
сынып-52 оқушы қатысты; 8-9шы сынып -50 оқушы қатысты.
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Жасөспірімдердің жеке-типологиялық ерекшеліктері және салауатты салты
жайында түсініктері
Адам және қоғам денсаулығы тек медициналық ғылымның проблемасы ғана
емес. Бұл мәселе Денсаулық – адам бақытының бірінші байлығы. Әрбір
жасөспірімді сол бақытты уысынан шығармауға тәрбиелеуіміз керек.
Денсаулықтың мықты болуы үшін қандай әдістер қолдануды, жақсы тұрмыс
халін, күнделікті тұрмыс қиындықтарын жеңуді, белсенді өмір сүру
жағдайларын біоу қажет. Денсаулық – салауатты өмір кепілі. Осы салауатты
өмір кепілін, оның қыр-сырын білу – басты міндет. Қай заманда болсын
адамзат алдында тұратын ұлы мұрат, міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін,
өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Сол тәрбиенің бір
түрі рухани байлық десек, артық айтқандық емес. Адам бойындағы барлық жақсы
қасиеттері мен игі істерінің қайнар көзі осы рухтан бастау алады.[2]
Рухани бай адам дегеніміз - өз тілін, өз тарихын, салт-дәстүрін
жоғары бағалап, жан-жақты, өзін-өзі басқаратын, өмірдің ағымына дұрыс
қарай алатын, мейірімді, әділ, қанағатшыл адам. Егер біз саналы, мінез-
құлқы жетілген азамат болғымыз келсе, алдымен өзімізді-өзіміз тануымыз
қажет. Өзін тану арқылы біз өзгені танитын артықшылыққа ие боламыз.
Дүниедегі ең оңай нәрсе – кісіге ақыл айту, ең қиыны - өзіңді-өзі түсіну
деген екен ғұлама ғалым Әл-Фараби. Осы рухани байлықты жастардың бойына
сіңіріп, сана-сезімін жеткізу – біздің міндетіміз. Және рухани байлықтың
ең бір кең тараған саласының бірі – рухани тану әдістері. Ол жағымды
ойларға бейімдеу, ойды ізгілік күйге бейімдеу өзіне және жақындарына іштей
игі тілек білдіру болып табылады. Бұл әрекетте өте құнды екі фактор бар.
Біріншіден, ақыл-кеңес және көмек сұрап отырған жоғары ақылға сенушілік.
Сенім – құдіретті күш. Дәрігердің емдік іс-әрекетіне толық сенсең, қандай
қиындық болса да әрекеттеніп мақсатыңа жетесің. Жағымды ойлардың маңызы
зор. Ол адамның өзіне деген сенімін дамытады, қорқынышты болдырмайды. Адам
баласына ізет көрсету, инабатты болу сияқты имандылық қасиеттерді бақыт деп
санаған адам ғана айналасындағыларға ізгілік нұрын шашады. Шәкірім атамыз
Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым
болатын – адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек деген еді. Көзге көрінбейтін
нәзік сезімді, аса құнды қасиеттерді жүректен жүрекке жеткізу шебер
тәлімгердің ғана қолынан келеді.
Дене тәрбиесімен айналасатын адам өзін әрқашан сергек сезінеді. Ал
сергек адамның өмірге көзқарасы ерекше. Спорт қайратты қажет етіп, өмірге
құштарлықты арттырады. Яғни, өмірді сүйіп өмірді қадірлей білуге, тек
жақсылыққа ұмтылуға тәрбиелейді. Спорт және дене тәрбиесі жүйесіндегі
өзекті мәселелер бүгінгі келеңсіз тенденциялармен айқындалады. Оларға
біздің республикамыздағы балалар ауруларының көбеюі, балалар мен
жасөспірімдерге арналған спорт мектептері мен бұқаралық дене шынықтыру
жұмысын қаржыландырудың азаюы, дене тәрбиесінен оқушылар дайындығы
деңгейлерінің нашарлауы, т.б. жатады. Бұл жайттар бүгінгі таңда
мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарды қатты алаңдатуда. Сондықтан
жасөспірімдердің дене тәрбиесі жүйесін реформалауға бағытталған нақты
шараларда оны шешудің жолдары белгіленіп отыр.
Бұл мәселелерді шешудің стратегиялық бағыттары Қазақстан
Республикасының оқушы жастар мен балалардың дене тәрбиесінің бағдарламасы
және білім беру жүйесіндегі дене мәдениетінің даму тұжырымдамасы мен
Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдарға Спорт және дене мәдениетін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы және сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Спорт және дене мәдениеті Заңында айқын көрсетілген.
Мұғалім, негізінен, оқушылардың дене тәрбиесі үрдісін ұйымдастыру
кезінде аймақтық ерекшеліктерді ескеретін Дене тәрбиесінің типтік
бағдарламасын басшылыққа алады.
Бұл аспектіні жүзеге асыру үшін бағыттары айқындалған және
оқушылардың дене жетілдіруі бойынша мұғалімдердің іс-әрекеттері сипатталған
қосымша бағдарламалар мен әдістемелік құралдар қажет-ақ. Әлбетте, дене
шынықтыру пәні мұғалімнің бір өзіне оқушылардың дене тәрбиесі сияқты
күрделі үрдісті ойдағыдай жүзеге асыру қиынға соғады. Ендеше бұл жерде дене
тәрбиесі жөніндегі әдіскерлердің, мектеп директордың, әр пән мұғалімнің
студенттерінің, ата-наларының күш-жігерін біріктіру міндеті алға қойылады.
Дене шынықтыру пәні мұғалімінің жұмысын бағалайтын негізі
көрсеткіштерінің бірі – оқушылардың дене дайындығының деңгейі.
Дене тәрбиесі – салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі.
Сондықтан мектепте спорт, туризм, әскери ойындардың оқушыларды шымырлыққа
тәрбиелеуде, уақыттарын тиімді де мазмұнды өткізуге дағдыландыруда алатын
орны ерекше.[3]
Ертедегі грек философы Платон қозғалысты медицинаның шипалы бөлігі
деп атаған. Дене тәрбиесін әрбір отбасының күнделікті өміріне берік енгізу
ғана нәтижелі болмақ. Дене тәрбиесімен ерте жастан айналысып, тиімді де
уақытылы дем алған адамның оқуға, еңбек етуге қабілеті арта түсетіні
белгілі. Спорттың өзіне тән керемет қасиеті темекі тарту, ішімдік,
нашақорлық сияқты зиянды әдеттерден бойды аулақ салуға тәрбиелейді.
Елбасымыз салауатты өмір салты туралы сөз еткенде спорттың бұқаралығына
ерекше беріп отырады.
Он екі мүшең сау болса жарлымын деме деп халқымыз денсаулықтың адам
өміріндегі орнын, тән саулығын, жан тазалығын еш нәрсемен айырбастауға,
теңестіруге болмайтынын ұрпақтарына ескертіп отырған. Дене тәрбиесі мен
салауатты өмірді, денсаулықты, салауаттылықты және табиғи факторларды
пайдалану жолдарын халық педагогикасымен тығыз байланыстыра отырып батыл да
жүректі, елжанды, парасатты, дені сау, бақытты азамат тәрбиелеуде әдеби
кештің әсері мол екенін нақты тәжірибеден көріп келеміз.
И.Переверзиннің мәліметтері бойынша, шетелдерде міндетті дене
тәрбиесі сабақтарына аптасына 2 сағаттан 4 сағатқа дейін беріледі. Мектепте
түрлі қызығу топтарында қосымша дәріс өткізіледі. АҚШ, Ұлыбритания
бастауыш мектептерінде әр күн 1 сағаттық дәріс өткізіледі. Мектептерде ең
көп тараған жарыстар: спорт апталығы, мектеп ойындары, олимпиада
жаттығулары. Осы жұмыстарды жүзеге асыру үшін мектеп спортының ұйымдастыру
ұялары құрылған.
Бүгінгі таңда оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін ғылыми-әдістемелік
қамтамасыз ету саласында көптеген жұмыстар жүргізілген болса да, ең
бастысы, оқушыларды олимпиада бағдарламасындағы спорттың алуан түрлеріне
қарай жан-жақты бейімдеуіміз қажет.
Еліміздің болашағы – жастардың дені сау, шыңдалған болып өсуі үшін
спорт секцияларын көптеп ашу керек.
Егер ауру бір күнге азайса, біздің республикамызда бір жылдағы жұмыс
күні миллионға жетер еді. Қазіргі кезде адам өз денсаулығының мәдениетін
түсініп алмай, өз денсаулығына зиян келтірмей өмір сүре алса ғана өзін
білімдімгін деп айта алады. Әрқайсысымыздың денсаулығым тек қана біздің
амандығымыз емес, сондай-ақ еліміздің жайлылығы мен экономикалық күшінің
өсуіне ықпал етеді.
Бүгінгі күннің мақсаты - әр адамды дені сау болуға баулу, салауатты
өмір салтының дағдыларын игеру, балалық шақтан бастап дұрыс физиологилық
даму негізін қалыптастыру. Қазіргі кезде Бүкіләлемдік денсаулық сақтау
ұйымы адам ауыруының алдын алу принципін бекітті. Ол біздің елімізде де
белсенді қолдануда. Ол мына факторларға негізделген: стресс, артық салмақ,
гиподинамия, жоғары қан қысымы, темекі шегу, маскүнемдік, нашақорлық.
Осыған орай осы факторларды болдырмай, салауатты өмір салтын ұйымдастыру
арқылы біз өзімізді жүрек-қан тамыр аурулары мен ісік ауруларының, асқазан
жолы аурулары мен қант диабетінің алдын алуға көмектеседі. Сондықтан
отбасында, мектепте, өндірісте бірілік пен мейірбандық және денсаулықты
сақтау мен жан тыныштығын сақтауға жағдайлар жасап отыру керек. Бұл
нашақорлықпен күресте жақсы көрініс табады, сондай-ақ психикалық ауруларды
төмендетуге септігін тигізеді. Денсаулық, сұлулық, сергектік –
адамзаттың мәңгілік және көкейтесті арманы. Адам өзінің физиологиялық және
белсенді шығармашылық дамуын, тұрмыстық қуанышын, жастық күшін әрқашан ұзақ
сақтауға тырысады. Бірақ қартаю үрдісін тоқтатуға болмайды. Бірақ адам
қартаюдың алдын ала алады.
Барлығына белгілі егер күнделікті әрі дұрыс дене тәрбиесі мен спортпен
шұғылдаса, денсаулықты сақтауға, адамның қоғалысын арттырады және өмірін
ұзартады. Дене тәрбиесі мен спорт қазіргі кезде өте қажет. Себебі техника
мен транспорттың, жедел дамуы адамның қозғалыс белсенділігін төмендетуде.
Сонымен қатар осыған жүйке, психикалық жүктемені қоссақ, соңғы 10-20 жылдың
ішінде гипертония, миокард инфарктінің, атеросклероз ауруларының 50%-ға
өскендігін байқауға болады.
Ежелгі Римде: Дені саудың – жаны сау деп бекер айтпаған. Үнемі
жүгірумен, туризммен, жүзумен және таңертеңгі гимнастика жасайтын адамдарды
бақылап көріңдер. Олар әрқашанда өздерін жақсы ұстайды, басқалардың
кешіліктеріне шыдамдылықпен қарайды, қиын жағдайларда өздерін жақсы ұстай
біледі. Стрестік жағдайларда адам қанында адреналин гормоны көбейіп, қан
тамырлары тарылады да, қан қысымы жоғарылайды. Адамда қозу пайда болады да,
ол айқайлап, жылауы да мүмкін. Адам ағзасында адреналиннің толық жойылуы
үшін, дене қозғалысының белсенділігі қажет. Ал ол болмаса, адреналин
денсаулыққа кері әсер етеді. Мысалы, стенокардия, миокард инфаркті,
гипертония ретінде.[1]
Ата-аналардың алдындағы негізгі міндет – жас ұрпақты дене және жан
күштерінің дамуының үйлесімі арқылы тәрбиелеу.
Қалыпты дене дамуының басты жағдайы гигиеналық режим болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің күнделікті уақытын ұйқы, тамақтану, демалуға
дұрыс бөлу.
Павлов: Адам ағзасындағы ең бастысы – тәртіп, -деп бекер айтпаған.
Тәртіптің адам қызметіне әсері оның физиологиялық негізі арқылы
түсіндіріледі. Үлкен ми сыңарларының қабаттарында әр түрлі жаңа уақытша
байланыстар түзіледі. Олар шартты рефлекстер деп аталады. Олар дағды немесе
әдет ретінде өмір бойы сақтануы мүмкін. Ол ағзаның дамуына оң және кері
әсер етуі мүмкін. Мысалы, тамақты қалыптан тыс ішу, әр түрлі уақытта
ұйықтау әдеттері келешекте асқазан жұмысын бұзуы мүмкін.
Режимді орындау – бұл ең алдымен жүйке жүйесін бекіту әрі қалыпты
сақтау. Ол тек қана кішкентай балаларда ғана емес, сондай-ақ жоғары сынып
оқушыларына да қатысы бар. Олардың жүйке жүйесі барлығына қатты әсер етеді.
Денсаулықтың төмендеуіне қоршаған ортаның ластануы, құнарлы азық-
түлікпен тамақтанбау (организмге қажетті витаминдер мен микроэлементтердің
жетіспеуі), адамдарға психоэмоциялық салмақтың көп түсуі сияқты жағымсыз
факторлар әсер етуде. Осыған орай денсаулық сақтау органдарының алдында
балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайын нығайту сияқты аса маңызды
міндеттер тұр. Бұл ретте ҚР денсаулық сақтау министрлігі 12-18 жастар
арасындағы оқушыларды сауықтыру жөнінде шаралар жоспарын жасайды.Әсіресе,
жасөспірім шақта әркім өз денсаулығына ұқыпты қарауы керек.
Салауаттылық өмірге кері ықпалын тигізетін жағымсыз әрекеттер –
нашақорлық, темекі мен ішімдікке құмарлық. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз
тұжырымдамасында: "Жалпы адамдар неліктен өз денсаулықтарын құртып, оны
улайтындарға төзіммен қарауы тиіс? Мен барлықтарыңызды шылым шегушілерге
ымырасыз болуға шақырамын",- есірткі, шылым, ішімдік сияқты денсаулыққа
зиян келтіретін әдеттерге қарсы күрестің маңызын ашып айтты.
Ұрпағымыздың азып-тозуының өмірдегі көрінестері көп-ақ, солардың
бәрінің түп-тамырында экологиялық апаттар мен ішкілікке, нашақорлыққа
салынудың, шылым шегудің зардабы жатыр емес пе? Дегендей ой келеді
көкейге."Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық аздырар адам баласын"- деп ұлы Абай
атамыз айтқандай, арамтамақтыққа бейім алаяқтар, тәрбие тезінен шығып
бетімен кеткен жасөспірімдер, азғындаған бұзақылар үшін есірткі зат бағалы
ермек болып отыр.
Дені сау ұрпақтың егеменді еліміздің болашағы екендігі даусыз. Сол
себепті денсаулықты сақтау әр адамның өз қолында.
-Уа, халайық!
Әуелгі байлық-денсаулық.
Екінші байлық – еркіндік.
Үшінші байлық – тіл байлық.
Төртінші байлық – қайрат күш.
Бесінші байлық - ақ жаулық.
Алтыншы байлық – балаңыз.
Жетінші байлық – жүз саулық, - деп А.Естенов ағамыз жырлаған басты
байлығымыз, яғни денсаулықтың досынан дұшпаны көп.
Адам-Табиғат пен Жер Ананың төл перзенті. Солай бола тұра табиғат
заңын аяққа таптап, өркениет заңын басына көтереді, ал одан тапқаны санап
тауыса алмайтын ауру- сырқауды туғызып алды.
Оны туғызған өздері екенін мойындамады, табиғат Анаға жала жауып,
қарсы күреске шықты. Ұлы жаратылыс заңына шабуыл жасаудың ақыры, құписын
адам шеше алмайтын, дауасы жоқ Рак, СПИД секілді дертті өмірге келді.[8]
Экономикалық желөкпе жарыста көлдер суалып, шөл болған, ормандар
оталып, сахараға айналған елдер де аз емес (мысалы, өзіміздің Арал теңізі).
Ең соңында, адамзат әлем қожасы болуға таласып, атом мен ракетаны жарыса
сынап атмосфераның азон қабатын жыртып тындырады.
Мұндай жаратылысқа қарсы жасалған үлкен қылмыстар, бүкіл адамзатқа
үлкен апаттық дерт болып оралды. Шипасы жоқ сәуле аурулары, қатерлі
ісіктер, адамзаттың өзі тілеп алып, өз дауасын таппай жүрген жұмбақтар.
Олай болса, денсаулықтың жалғыз досы – табиғаттың өз заңы. Ал оның
қорғаушысы да, қорлаушысы да – Адам.
Соңғы жылдары дүние жүзінде, сонымен қатар Қазақстанда да әр түрлі
есірткілік заттарды қолданатын адамдар саны күннен-күнге арта түсуде.
Нашақорлықтың қарқынды өсуінің бірден-бір себебі – есірткіні қолданғаннан
кейін кез-келген адамның ағзасы мен психикасы есірткіге тәуелділікті тез
дамитын, оңайлықпен емделе қоймайтын ауру деп бағалайды.
Салауатты өмір салты - әр адамның жеке мінез-құлық жүйесі мен әдеті
болып табылады. Ол оның өмір сүру қабілетін қамтамасыз етеді.
Әр адамның жеке ұрпақ сапалылығы, қоршаған ортасы ( табиғи,
техногендік, қоғамдық); жеке мүмкіндіктері мен талаптары бар. Сондықтан
оның өмірлік қағидасының жүйесі мен оны іске асыру жолдары да жеке-дара
болып табылады.
Бүкіләлемдік денсаулық ұйымның (БДҰ 1946ж.) Жаралығында жеке денсаулық
түсінігінің анықтамасы былай делінген : толық дене, жан және қоғамдық
саулығы, тек қана аурудың болмауымен ғана бейнеленбейді.
Ежелгі ойшылдардың дәстүрлі еңбектері мен көп жасаушылардың
құпияларына сүйене отырып, салауатты өмір салтының жеке моделін құрастыруға
болар еді.
Денсаулықтың - өзіндік жеке қажеттіліктерін және отбасы мен мемлекет
қажеттілігін өтей білу және жемісті еңбек ете алу болып табылады.
Денсаулықтың негізі өлшемі – еңбек. Денсаулықтың жеке жүйесінің екінші
координатасы уақыт бағытымен анықталады. Яғни белсенді еңбек
қабілеттілігінің ұзақтығымен өлшенеді.
Өзіндік жеке өмір сүру салтын осы екі координата бойынша құру арқылы
өзіндік әдет, мінез-құлық, өзіндік тәртіп қалыптасады. Яғни алға қойылған
мақсаттар бойынша өмір салтын түзету.
Жеке денсаулық мәселесін қарастыра отырып, оның негізі екі құрам
бөлігін ескеру қажет: жан және тән денсаулығы.
Жан денсаулығы – ол адам ақыл-есінің денсаулығы болса, ал тән – ол
дене денсаулығы.
Ақыл-ес – ол қоршаған орта мен өзін тани білу; болып жатқан
жағдайларды талдау, мінез-құлық моделі, қойылған мақсаттарға жету
бағыттары, өз қызығушылықтарын қорғау. Интелект жоғары болған сайын, мінез-
құлық моделі де айқын болмақ; психика да берік болады, жан денсаулығының
дәрежесі жоғары болады.
Тән денсаулығы – бұл дененің дайын бағдарламаны іске асыра алу және
кездейсоқ жағдайларда резервінің болуымен сипатталады.
Жан және тән денсаулығының әрқашан бірлікте, үйлесімде болуы керек.
Себебі бұл екеуі адам денсаулығының ажырамас бөліктері. Тән денсаулығы
жанымыздың өміріне әсер етсе, жан бақылауы дене денсаулығын сақтауға
мүмкіндік береді.
Жан денсаулығы ойлау жүйесімен, қоршаған ортаны танумен және оған
бейімделумен қамтамасыз етіледі.[11]
Жан денсаулығына жету үшін әр адам жеке өзімен, туыстарымен,
достарымен, қоғаммен үйлесімді өмір сүре білу керек. Және де жағдайларды
ескере отырып, өз іс-әрекетін бақылай білуі тиіс. Сондай-ақ жан денсаулығы
сеніммен де қамтамасыз етіледі.Не нәрсеге және қалай сену – ол әрбір
адамның ар-ұятына байланысты болады.
Дене денсаулығы қозғалыс белсенділігімен, дұрыс тамақтануымен, ағзаны
шынықтырумен, ағзаны тазартумен, ой және дене еңбегін алмастырумен, демалыс
уақытын ұйымдастыра білумен анықталады. Мұның ішіне ішімдік, темекі тарту,
нашақорлық кірмейді.
Өзің үшін салауатты өмір салтының жүйесін құрастыра отырып, дұрыс
өмір сүрудің барлық бағыттарын ескеру қажет. Олар мынандай: жеке гигиена,
ой және дене еңбегін алмастыру, қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынаста
болу, өз-өзіңді түсіне білу, дене тәрбиесі, дұрыс тамақтану, демалу режимі,
ішімдіктен, темекі мен нашадан бас тарту.
Әрбір адамда өмірлік мінез-құлқы қалыптасқан. Ол оның әдеті мен мінез-
құлқына негізделген. Ал оған үш өмір сүру ортасы әсер етеді: табиғи,
техногендік және қоғамдық.
Өзіндік өмір салтының жүйесін құру үшін шын ықылас, белгілі білім жүйесі,
және ең басты – талаптану керек.
Ішімдік, шылым, нашақорлық сияқты зиянды әдеттерден аулақ болудың
жолы – спортпен айналысу, бос уақытты тиімді өткізуде. Сондықтан бүгінгі
әңгіме арқауы ішімдік пен темекінің, нашақорлықтың зияны жөнінде
болғандықтан барлық балаларды ішімдіктен, темекіден аулақ болуға шақырамыз.
Адамға денсаулық пен күш-қуат сыйлайтын спортпен достасуды құптаймыз.
Шығыстың ойшылдары Аль-Фараби, Абу Али Ибн-Сина, Ж.Баласағұн, А.Ясауи
өз трактаттарында денсаулық пен өмір салтының байланыстылығы туралы айтса,
педагог-ағартушылар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулати, Асан
Қайғының шығармаларында жас жеткіншектерге денсаулық сақтау туралы білім
беру керек екендігіне көңіл бөлінген.[9]
Педагогика саласындағы бірқатар зерттеуші ғалымдар Амосов Н.М.,
Ақбердиева Д.Ф., Колбанов В.В., Зайцев Г.К., И.И.Соковня-Сейшона, А.С.
Иманғалиев, Г. Сисенғалиева, Т.Г. Тынынбаева, Ж.З.Торыбаева, С. Исаев, Е.Г.
Жук және т.б. еңбектерінде салауатты өмір салтына тәрбиелеудің
педагогикалық стратегиясы оқушының алған, алатын білімі мен тәжірибесі
негізінде жүргізілуі, орындалуы тиісті деп көрсетеді және де салауатты
өмір салтына тәрбиелейтін кезеңді тізбектей анықтау қажет екендігін айтады.
Тұлғаны теориялық дамыту бойынша зерттеулер бойынша (А.Маслоу,
У.Джейс, Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, А.Н.Леонтьев) және өз тарапымыздан
жүргізілген жекелей зерттеу жұмыстары бойынша талдау деректері арқасында
мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру дағдыларын тәрбиелеудің қажеттілігі
айқындала түсті.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
арнайы зерттеулерде де қарастырылған. Ол зерттеулердің мынадай бағыттарда
дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Оқу – тәрбие үдерісінде оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру
мәселелері Ж. Ембергенова, Б.Қ. Мұхамеджанов, Қ.М. Рахымғали, С.С.
Тілеуова, Ю.В. Салов, Г.Ж. Нұрышова, Б.К. Игенбаева Т.К.Бөлеев т.б.
еңбектерінде;
Валеология ғылымының теориялық және әдістемелік мәселелері А.С.
Иманғалиев, А. Ақанов, Ж.Ж. Нұржанова т.б. еңбектерінде;
Нашақорлық, жат әдеттердің денсаулыққа кері әсерін ескере отырып
тәрбиелеу туралы Т.К.Бөлеев, Т.Н.Беркалиев, Г.Е.Шлымова, Ш.А.Тулепова
еңбектерінде.
Бұл жұмыстар бүгінгі таңда оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды.
Қазіргі заман педагогтары А.А.Бейсенбаева, О.С.Сәлімбаев,
С.Қ.Мұхаметовалардың және тұлғаға бағытталған білім берудегі жаңа
педагогикалық технологиялармен жүзеге асыру туралы Л.К.Керимов, Л.Байсерке,
Б.А.Тойлыбаевтардың еңбектерінде тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені
сабақтастыру мәселесі дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады.
Дей тұрғанымен, мектеп қабырғасында оқушылардың салауатты өмір сүру
дағдыларын денсаулық сақтау технологиясы негізінде қалыптастыру қажеттілігі
мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми - әдістемелік
жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында қарама-қайшылық
орын алып отырғандығы байқалады.
Жоғарыда айтылған проблемалардың өзектілігі, оның педагогика ғылымы мен
мектеп практикасына тікелей қатынастылығы, теориялық деңгейде толық
әзірленбеушілігі біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын былай деп таңдап
алуымызға негіз болды: Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын
денсаулық сақтау технологиясы негізінде қалыптастыру. Зерттеу проблемалары
оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында білім мен
тәрбие мазмұнын анықтаудан, педагогикалық процессті қалыптастырудан тұрады.
Салауатты өмір салты мәселесін анықтау проблемасындағы негізгі
категория болып денсаулық түсінігі болатынын айта кету керек. Бұл
түсінікті анықтауда адамның өзінің, оның жаратылу табиғатының көрінісі
басты роль атқарады. Адамның тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен бірге ішкі
жан – дүниесі де, яғни мінез-құлығы, қабылдауы, ойлауы, іс-әрекеттері, сол
немесе басқа әсерлерге бейімі біркелкі бола бермейді. Әртүрлі адамдар болып
жатқан нәрсені әртүрлі жасайды. Бірақ, ең бастысы бір адам сол немесе басқа
әсерлерді өмірдің әртүрлі кезеңінде әртүрлі қабылдайды. Сонымен, адамның
денсаулығы – бұл жалпы адамзаттық және жеке болмыстың күрделі феномені
болып саналады. Бүгінгі күні ол кешенді немесе психологиялық, әлеуметтік
және жеке тәртіптің көптеген күрделі факторларының, кейде философиялық
қасиеттердің өзара әсеріне қатысты болады.
Салауатты өмір салты сонау замандардағы Гиппократтың трактаттарында
бірқатар денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы
құрылымының жалғасы түрінде мазмұндалады. Трактат денсаулық және салауатты
өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды. Көне грекиялық
философтардың еңбектерінен балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі
теңдесіз ой өрістерін дәлірек кездестіруге болады. [4]
Көне Грекиядағы алғашқы философтардың бірі Сократ, табиғи жаратылысты
ерекшеліктерге аса назар аудара отырып, адамның өзін-өзі тану
мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір салтының терең жағын көре білді, яғни
өз-өзін білетін тұлға, өзіне тиімділікті таниды, шамасы келмейтін істі
түсінеді, деп ол адамның сана-сезімі арқылы өзін-өзі танып білуін, іс-
әрекеттенуін мазмұнды түрде көрсетті. Платон салауатты өмір салтын
тәрбиелеу ерте кезеңнен бастау қажеттігін атап көрсетті, себебі кез-келген
істегі ең бастысы – оның ерекшелене бастауы .
Аристотель Этика, саясат, поэтика деп аталатын еңбегінде адамның
жекелей көрегендігі мен салауатты өмір салтын қоғамдық мазмұндағы мәселе
ретінде ашып көрсетеді. Оның айтуынша, тәрбиені денеге қамқорлықтан
бастап, сонан соң, рухани тәрбиеге ұштастыру қажет, себебі дене тәрбиесі,
рухани тәрбиемен қатарласа орындалуы тиіс. Яғни, Аристотель
салауатты өмір салтының тәрбиесін адамның белсенді өмір салтымен,
шынығумен, жаттығулармен байланыстырады. Демек, ерте кезде де салауатты
өмір салтына тәрбиелеудегі дене жаттығу мәселесі қарастырылған. Осы кезеңде
өз-өзіңді тани біл, өзіңе қамқорлық жасадеп аталатын алғашқы
тұжырымдамалар шыға бастады.
Салауатты өмір салтын тәрбиелеу мәселелерін Шығыс елдерінде де қолдау
тапқан. Мысалы, Ибн Сина денсаулықты сақтау және нығайтуға бағытталған
гигиеналық талаптардың кодексін құрады. Тамақтану, ұйықтау, оқу
мерзімдерін сақтау қажеттілігін Ибн-Сина атап көрсетті. Салауатты
психологиялық ортаның болуына аса назар аударды. Дәрігерлік ғылымның
баспалдағы еңбегінде, Ибн-Сина тәрбиешілердің баланы өз эмоциялары мен
үрейлерін басқару қажеттілігін мазмұндайды. Яғни, ойшының пікірінше, жас
буынның санасы мен денсаулығы тәрбиеге байланысты. Шынайы мемлекет
концепциясында Ибн-Сина қоғамдық еңбек пен ұзақ өмір сүру қоғамдық
құрылымның басты критериясы екендігін атап көрсетті. Шынайы таза ортада
ереже мен тәрбиенің жетелеуі арқасында адамзаттың саналы ғұмырын өзгерте
отырып ұзақ өмір сүретіндеріне сенеді. Ұзақ өмір сүру, Ибн-Синаның адам
қоғамындағы рухани және табиғи гармонияның іске асу болжамдарының бірі. Ибн-
Синаның ұғымы бойынша, ерте жастан бастап салауатты өмір салтының мына
төмендегідей принциптерін сақтау қажет: 1) жанның ара салмағы (гармониялық
дене пішімді сақтау); 2) тамақты таңдау (тамақтану мерзімі); 3) денені
тазалау (шлактан, зиянды заттардан тазалау); 4) дене пішімін сақтау; 5)
дұрыс дем алу; 6) киім тазалығы; 7) дене және рухани қозғалыстың теңдесуі.
Сонымен, Ибн-Сина гигиеналық ғылымның негізін салушы болып табылады.
Еңбектері бүгінгі күндері өзекті және жас буынды салауатты өмір салтына
тәрбиелеуде аса құнды. Шығыстың ойшыл-ғалымы Аль-Фараби дене және ойды
тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына аса назар аударды. Өзінің әлеуметтік-
экономикалық трактатында, адам өз денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет,
–деп атап көрсетті, себебі адамның денесі-сақтауға қажетті нәрсе, егер ол
болмаса, оған қол жеткізу қажет. Мерзімді тамақтанумен денсаулық, тұрақты
еңбек пен күш, сенімді іс-әрекетпен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Аль-
Фараби ауруды емдеуді ғана емес, адам денсаулығын алдын ала сақтау мен
нығайтуды аса атап көрсетті.
Орта ғасырда өмір сүрген Өтей Бойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар
Дулати, Асан Қайғының қазақша жазба мұраларынан жас буынды салауатты өмір
салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттарды кездестіруге болады.
Ө. Тілеуқабылұлы дене мен рухани дүние тұрғысында жас буынның сұлулықты
түсіне білулеріне ерекше көңіл бөлді. Сонымен ойшылдар сұлулығымен қатар
рухани сұлулықты дамытуды ұсынды.
Ө. Тілеуқабылұлы адамның сыртқы пішіміне, көрінісіне аса назар
аударған, егер адамның сырт киімі таза, тартымды, сұлу келбетті болса онда
ол оның көңіл-күйін жақсартып, жүрек жылуын оятады. Ойшыл-данышпан арақ-
шараптан, нашақорлықтан алшақ болуға шақырады. Ойшылдың ой-саналауы бойынша
бала дені сау болуы үшін жас кезінен бастап оны шынықтыру қажет, дене
еңбегімен шұғылдандырып тәрбиелеу қажет.
XV ғ. белгілі оқымыстысы М.Х. Дулатидің өсиетінде тәрбиелеудегі зиянды
әдеттерге қатынасты негіздемелер қаланған (шарап ішу, нашақорлық заттармен
шұғылдану, темекі тартуға үйір болу сияқты). Зиянды әдеттерді мәдениеттілік
пен еңбекке тарту арқылы жою керек дейді.
Белгілі қазақ жырауы, философы Асан Қайғы өзінің поэтикалық
шығармаларында, өмірде адам баласы қандай болуы қажет, неге талпыну
қажеттігі жайында қызықты ой-өрісті дүниелерді көрсете білген. Философтың
пікірінше, әрбір адамзат өзіндік жетілуге талпынуы қажет. Нағыз адам
мынадай саналы сапа иесі болуы тиісті адамгершілік, шынайылық, шыншылдық,
қарапайымдылық, намысқойлық, тұрақтылық. Асан Қайғының пікірінше, қоғамдық
шарттар тұлғаның қалыптасуына, оның саналы ерекшеліктерінің қалыптасуына
басты фактор болып табылады. Осы аталған салалар мен шарттар салауатты өмір
салтына тиісті, қажетті мінез-құлық нормаларын таңдап алуға мүмкіншілік
жасайды. Қазақ халқының салауатты өмір салты халықтық ертегілерде, эпостық
жырларда, мақал-мәтелдерде, ойындарда және дәстүрлерде бейнеленіп,
сипаттала көрсетілген.
Қ.Ж. Қожахметова Қазақ этнопедагогикасы: әдістемесі, теория және
практика деп аталатын монографиясында қазақ халқы әрқашанда мақсатты,
саналы адамзатты тәрбиелеуде тәжірибелерге бай-екендігін атап көрсетті.[9]
Жас сәбидің дүниеге келген күнінен бастап салауатты өмір салтына
тәрбиелеу ерекшеліктері У. Жәнібековтың Алтын домбыра жаңғырығы атты
еңбегінде суреттелген.
У. Жәнібеков, К.С. Әбішев, К.Д. Ордабаев, А.К. Айтпаев, К.Б.
Жарықбаев, В.В. Цистов, К.Ж. Қожахметованың еңбектеріндегі Денсаулық,
Салауатты өмір ұғымдары денсаулықты сақтаудың басты терминдері болып
табылады және өзектілігін жоғалтпай қазіргі кезде жаңаша өрлеу үстінде.
А.С. Иманғалиевтің пікірінше салауатты өмір салты адам организмінің
резервтік мүмкіншіліктерін жетілдіретін күнделікті тіршілігінің типтік
формалары мен тәсілдері, әлеуметтік және кәсіби қызметтерін саяси,
экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайлардан тәуелсіз орындауды
қамтамасыз ету. Г.Д. Әлімжановтың ойынша салауатты өмір салты білім,
ептілік, дағдыланумен байланысты, оның негізінде әрбір оқушының денсаулығы,
күнделікті шынығу әдістемелері жатыр. Ж.З. Торыбаеваның пікірінше мектеп
оқушысының салауатты өмір салты, жан жақты дамуы әлеуметтік тәжірибені
меңгеру іс-әрекеттіліктерімен сипатталады. Дене, ой-санасы, әлеуметтік,
тұлғалық, эмоционалдылық, рухани дамуы, оның микро ортасы:мектеп, жанұя
және қоршаған орта арқылы болады. Сонымен, денсаулық өмір салтымен
байланысты. Салауатты өмір салты – еңбек ету және демалыс режимдері,
тамақтану жүйесі, даму мен шынығу жаттығулары, өз-өзіне және өзгелерге
қарым-қатынастық, тұрмыстық, өмірлік мақсаттылықтар. Яғни салауатты өмір
салты өте күрделі және жан-жақты ұғым. Оған тек қана медициналық,
биологиялық және психологиялық компоненттер ғана кіріп қоймай сонымен қатар
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық құрылымдар да кіреді.
Салауатты өмір салты түсінігін былайша бөліп көрсетуге болады:
-Салауатты өмір салты – бұл денсаулық проблемасына адамның алдына
қойған мақсаттарына қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты, әртүрлі
факторлардың әсері болатын өмір сүру барысында қалыптасқан көзқарастар
жүйесі;
-Салауатты өмір салты – адамның өзінің шығармашылық деңгейін сол немесе
басқа қырынан жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның өндірістік,
тұрмыстық және мәдени жақтарын ұйымдастыру тәсілі;
-Салауатты өмір салты - денсаулық туралы белгілі бір әлеуметтік
және тарихи көзқарас, сондай-ақ ,өмірдегі тәжірибеге оны
интеграциялау құралдары мен әдістері;
-Салауатты өмір салты - адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі
тәсілдері, олар организмнің резервтік мүмкіндіктерін нығайтады,
биіктетеді және адамның экономикалық және психологиялық жағдайларында
өзінің әлеуметтік және кәсіптік қызметін табысты атқаруды қамтамасыз етеді.
Салауатты өмір салты сонау замандардағы Гиппократтың трактаттарында
бірқатар денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы
құрылымының жалғасы түрінде мазмұндалады. Трактат денсаулық және салауатты
өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды. Көне грекиялық
философтардың еңбектерінен балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі
теңдесіз ой өрістерін дәлірек кездестіруге болады. [9]
Көне Грекиядағы алғашқы философтардың бірі Сократ, табиғи жаратылысты
ерекшеліктерге аса назар аудара отырып, адамның өзін-өзі тану
мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір салтының терең жағын көре білді, яғни
өз-өзін білетін тұлға, өзіне тиімділікті таниды, шамасы келмейтін істі
түсінеді, деп ол адамның сана-сезімі арқылы өзін-өзі танып білуін, іс-
әрекеттенуін мазмұнды түрде көрсетті. Платон салауатты өмір салтын
тәрбиелеу ерте кезеңнен бастау қажеттігін атап көрсетті, себебі кез-келген
істегі ең бастысы – оның ерекшелене бастауы.
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру ең алдымен, оқыту
процесінде жүзеге асырылады. Заманауи педагогикада оқыту процесі оқушыны
білмегеннен білуге және мұғаліммен бірлесе отырып сәйкес ептілік пен
дағдыға үйрету, оқыту ретінде қарастырылады. Оқыту процесі әртүрлі
педагогикалық технологиялар негізінде, яғни, осы процесті едәуір тиімді де
нәтижелі ететін оқушы мен мұғалімнің күш-жігерін, уақытын, денсаулығын
жұмсаудағы әдістер мен тәсілдердің жиынтығы негізінде құрылады. Салауатты
өмір салты мәселесін анықтау проблемасындағы негізгі категория болып
денсаулық түсінігі болатынын айта кету керек. Бұл түсінікті анықтауда
адамның өзінің, оның жаратылу табиғатының көрінісі басты роль атқарады.
Адамның тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен бірге ішкі жан – дүниесі де,
яғни мінез-құлығы, қабылдауы, ойлауы, іс-әрекеттері, сол немесе басқа
әсерлерге бейімі біркелкі бола бермейді. Әртүрлі адамдар болып жатқан
нәрсені әртүрлі жасайды. Бірақ, ең бастысы бір адам сол немесе басқа
әсерлерді өмірдің әртүрлі кезеңінде әртүрлі қабылдайды. Сонымен, адамның
денсаулығы – бұл жалпы адамзаттық және жеке болмыстың күрделі феномені
болып саналады. Бүгінгі күні ол кешенді немесе психологиялық, әлеуметтік
және жеке тәртіптің көптеген күрделі факторларының, кейде философиялық
қасиеттердің өзара әсеріне қатысты болады.
Балалардың денсаулығы жөніндегі ресми статистикалық мәліметтер бойынша
соңғы бес жылда оқушылардың науқастануы 22%-ға өскендігі үрей тудырады.
Оның ішінде анемия – 2,5 есе, тыныс алу мүшелерінің шамалдануы – 1,5 есе,
асқорытудың бұзылуы – 1,4 есе, жүйке жүйесінің патологиясы – 1,5 есе,
жарақаттану, улану, кездейсоқ жағдайлар – 1,2 есе артқан.
Қазақстан Республикасының Президенті Денсаулық жылы деп жариялаған
2002 жылда жалпы білім беретін мектептерден тексерілген 12-18 жастағы 1млн
700 мың оқушының 44,6%-ында әртүрлі патологиясы бар екендігі белгілі болды.
Бірінші орында асқорыту мүшелерінің патологиясы – әрбір алтыншы оқушыда
кездеседі. Онан ары қарай тыныс алу мүшелері, жүйке жүйесі және сүйек-
бұлшық-ет жүйесінің аурулары орын алады.
Жасөспірімдер мен жас балалардың арасында психикалық және мінез-құлық
ауытқулары өршіп келеді. Бүгінгі таңдағы осындай патологиясы бар
науқастардың әрбір төртіншісі – сәби. Бұл патологияның өсімі ересектерге
қарағанда жасөспірімдерде екі есе артық.[17]
Республикалық психиатриялық, психологиялық және нашақорлық ғылыми-
зерттеу орталығының 2012 жылғы мәліметтері бойынша Қазақстанда психикалық
және мінез-құлық ауытқуларының 322 671 жағдаяты кездескен. Оның ішінде
240729–ересектерде, 23 487–жасөспірімдерде, 58455 –жас балаларда болған.
Әрбір сегізінші жасөспірім психикасы мен жүйке жүйесінің патологиясына
шалдыққан. Психикалық мінез-құлық ауытқушылығына байланысты ауру түрлері
психикалық белсенді заттар – есірткі мен ішімдікті пайдалану нәтижесінен
көбейіп келе жатқанын атап көрсетуге тура келеді. Соңғы жылдың өзінде
мұндай 8000 жағдаят тіркелген. Және 15 жасқа дейінгі жеткіншектер арасында
22%-ға, 14-18 жастағы жасөспірімдерде 32,7%-ға артқан. Соңғы жылдары
Қазақстандағы демографиялық көрсеткіштер төмендеді, бала туу мен халықтың
табиғи өсімі азайды, өлім мен аурушаңдық артты.Бүкіл әлемдік денсаулық
сақтау ұйымының анықтауы бойынша денсаулықты нығайту – бұл тәндік, зерделік
және әлеуметтік жағдайды жақсарту арқылы жаңғырту процестерін жүзеге асыру.
Ол бірінші кезекте өмір салтына, қоректенуге, генетикалық тұқымқуалауға,
сондай-ақ денсаулықты нығайту сақшыларының қызметіне тікелей тәуелді.
Диспансерлік есепте әртүрлі аурулармен 2 млн-нан астам адам тіркелген.
Олардың ішінде репродуктивтік жүйесінің патологиясы да соңғы орында емес.
Дүние жүзі бойынша жыл сайын 15-18 жастағы жасөспірім қыздар бала туады, 4
млн-дайы жасанды түсік тастайды, 100 млн-ға жуығы жыныстық аурулар
жұқтырады.
ҚР статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша Қазақстанда 2012 жылы
127150 жасанды түсік тіркелген. Оның 5,6%-ы 17 жастағы жасөспірім қыздарда
жасалған. 12-17 жастағы аналар саны жыл сайын артып келеді, әлбетте олардың
көпшілігі жасанды түсік тастайды. Сол сияқты, жас аналардың нәрестелерін
перзентханаларда қалдырып кету жағдаяттары да жиілеп келеді. Қазақстандағы
жетімдер үйінде 112000-нан астам тастанды балалар тәрбиеленуде.
Қазақстандағы іскер әйелдер ассоциациясының есебі бойынша 20-30 жастағы
аналармен салыстырғанда, кәмелетке толмаған аналардан туған сәбилердің
өлімі 35%-ға жоғары. Ал, жас аналардың өлімі, ересектер деңгейінен 34%-ға
артық.
Жасөспірімдер гинекологтарының пікірінше, жасөспірім қыздарға
дәрігерлердің, педагогтардың және әрине, ата-ананың ерекше назары қажет.
Олар физиологиялық жағынан да, моральдық жағынан да ана болуға дайын емес.
Репродуктивті денсаулықты сақтау жасөспірім ағзасының құрылыс
ерекшеліктері, оның өзгерістері туралы ақпараттандыру арқылы, сондай-ақ оны
сақтау тұрғысында, отбасын құруға дайындықтың алдын алу шаралары арқылы
жүргізіледі. Әрбір адам мұндай ақпарат алуға құқылы, мемлекетіміздің ұлттық
саясаты да осында.
Қазақстан Республикасының Конституциясында: Неке және отбасы, ата-ана
болу мен балалық шақ мемлекеттің қорғауында деп көрсетілген. Сондықтан,
сексуальдық және репродуктивті денсаулыққа жету үшін барынша жан-жақты
қамтылған көзқарастар қарастырылып, бүкіл ғұмыр бойғы денсаулыққа қатысты
қажеттілік пен мұқтаждықтар ескерілуі тиіс. Жастар үшін ең бірінші
қажеттілік – білім. Жасөспірімдердің 36%-ы сексуальдық өмір туралы
ақпаратты эротикалық фильмдерден алса, 45%-ы – достарынан, 10%-ы – ата-
анасынан, 3%-ы ғана кәсіби мамандардан алады. Қыздар арасынан жеке басының
мәселелерімен мамандарға жүгініп келетіндері 8% ғана.
АҚТҚЖҚТБ қазіргі кездегі бүкіл әлемді алаңдатып отырған дерт. Аурудың
таралуы ғана емес, оның салдары да қауіпті. АҚТҚ жұқпасы әлеуметтік жағдайы
төмен халықтарда ғана емес, білімді азаматтар арасында да таралып келеді.
Ол экономиканың да еселеп құлдырауына ықпалын тигізеді: дені сау
азаматтардың азаюы салдарынан өнімділік төмендейді; ауру жұқтырғандар мен
науқастарды емдеу мен асырау, ғылыми зерттеу-диагностикалық орталықтар ашу
т.б. үшін қаржы жұмсалады, көптеген материалдық шығынды қажет етеді.[22]
Бұл індет әсіресе жастар арасында жиі таралатыны ерекше алаңдатады.
Жас балалар үшін де қауіп-қатер аз емес. Қазірдің өзінде әлемде
миллиондаған балалар АҚТҚ жұқтырған. Африка құрлығының бірқатар елдерінде
15-49 жастағы азаматтардың 39%-ы осы дертке шалдыққан. Қазақстанда
01.04.2012 жылдың дейін 7906 АҚТҚ дертін жұқтырған, оның 498 ЖҚТБ-мен
ауырған деп тіркелген. Дертті жұқтырғандардың 57%-ы 15-29 жастағылар.
01.04.2012 дейін дерт жұқтырған 728 жасөспірім тіркелген. Осыдан
жасөспірімдер арасында алдын алу шараларын жүргізу қажеттігі туады. Олай
болса, бұл індет туралы базалық білім беретін мамандар әрі сауатты, әрі
балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеуге дайындалған, оқыған, тәжірибелі
азаматтар болуы тиіс. Себебі, бұл індеттің таралуы жастар мен жасөспірімдер
арасында жиі кездесетін өрескіл мінез-құлықтың салдары болып табылады. Бұл
көбінесе оларға ақпараттың, мінез-құлықтың қауіпсіз дағдыларының
тапшылығынан болады. Беріліп отырған бағдарлама мен оның бөлімдерінің
мақсаты - балалар мен жасөспірімдерді өз білімдерін сабақтастыра білуге,
мінез-құлық іс-әрекеттері мен қауіп-қатер арасындағы байланысты ұғынуға
үйрету.
Елдегі экологиялық жағдаяттың нашарлауы да алаңдаушылық туғызады.
Экологиялық мәселелер адамзат үшін маңыздылығымен-ақ елеусіз алдыңғы шепке
шықты. Осы мәселелерге оқушылардың назарын аудару, қоршаған ортаға сауатты
қарым-қатынас дағдыларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz