Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жолдары
Мазмұны:
КІРІСПЕ ----------------------------------- ------------------------------3-
5
1 Оқушылардың шығармашылық қабілетінің теориялық мӘселелері.
1.1Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруінің философиялық,
психологиялық, педагогикалық
негіздері ----------------------------------- ------------------------------
6-22
1.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта оқытудың рөлі-----
----------------------------------- ------------------22-34
2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жолдары
2.1 Озық педагогикалық технологиялардың оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудағы әсері ... ... ... ... ... ... ... 34 -38
2.2 Педагогикалық технологиялардың түрлері ... ... ... ... ... ...38-43
2.3 Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44 -48
2.4 Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... 48-52
3 Эксперимент түрлері
3.1 И.П.Волковтың шығармашылық қабілетін анықтау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 3-55
3.2 Шығарма жазғызу арқылы шығармашылық қабілеттерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55 -56
3.3 Эксперименттер нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7-60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61-62
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-66
Қосымша
КІРІСПЕ
Ғылым мен техниканың жылдан – жылға кең өріс алып, жедел қарқынмен
дамуы білімнің негізі болып табылатын –мектептерде де өз әсерін тигізуде.
Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделіп, егемен мемлекет құруда.
Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа
сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында
болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық
көзқарастарын, жұмыстың жоғары сапасын және кәсіби біліктілікті талап
етеді.
Еліміздің ертеңі – жастардың білім тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-
жақты қабілетті, шығармашыл ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыны меңгерумен бірге
табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің талабы.
Өмірде дұрыс жол табу үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді
шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Ізденіс - адам бойындағы
қабілеттерін дамытып, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға
көмектеседі. Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі
мектеп оқушылары. Қазақ тілінде оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму
бағыттары, келешек көкжиектері бүкіл қоғамның, мемлекеттің назарында.
Қоғам дарынды балаларға қажеттігін қанағаттандыру, оқыту, білім беру,
баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу,
шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр. Шығармашылық тұлғаның
негізі бастауыш сыныпта қалыптасатыны анық. Осы жастағы балалар бойында
шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. “Бұлақ көрсең, көзін аш” деген
халқымыз. Бастауыштағы білім – білім берудің алғашқы бастауы, қиын да
жауапты іс.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы
дамытады, яғни оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру,
жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс
айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері - жалпы және жеке адамның шығармашылығы болып табылады.
Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана
қоймай, өз іс-әрекетін де сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей,
жетілдіре отырып, барлық санада таңғажайып табыстарға қол жеткізді. Ал,
бүгінгі күрделі әлеуметтік – экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық
қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық қабілеттің
болмауы үлкен проблема. Себебі, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек
қана шығармашыл адамдар қолынан ғана келеді. Бұл мәселені шешуде алғашқы
сатылардың бірі - бастауыш мектепте ерекше орын алып отыр.
Сондықтан да бұл диплом жұмысының өзекті мәселесі оқуға ынтасы төмен
оқушыларды жан-жақты дамыта оқыта отырып, шығармашылық қабілетін арттыру
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта
оқытудың рөлін көрсету.
Міндеті: 1.оқушылардың шығармашылық қабілетінің теориялық мәселесін
анықтау.
2. оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта оқытудың рөлін
көрсету.
3. оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны: оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдірудегі дамыта
оқытудың үрдісі.
Зерттеу пәні: оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіруде дамыта
оқытудың рөлі.
Зерттеу болжамы: Егер төменгі сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттерін тексеруге арналған арнайы әдістемелер арқылы тексеріп,
нәтижесі төмен оқушылармен ойын, тренинг-сабақтар, тақырыпты талдау
жұмыстары жүргізілсе, оқушы сабақ материалын түсініп, пәнге деген
қызығушылығы артып, дүниетанымы молайып, шығармашылық қабілеті сөзсіз арта
түсер еді.
Зерттеу әдістері: И.П.Волковтың шығармашылық қабілетін анықтау
әдістемесі, шығармашылық қабілетті жетілдіру үшін шығарма жазғызу, тренинг
– сабақ, ойындар.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы, Көкшетау қаласы №18 орта мектеп 4-ші
сынып
1 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің
теориялық мәселелері
1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруінің философиялық,
психологиялық, педагогикалық негіздері
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ерте зерттеліп келеді.
Шығармашылық - әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында
болған. Шығармашылыққа байланысты негізгі мақсат – бүгінгі күн талаптарынан
туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа тұлға, рухани сап қалыптастыру мен
дамытуда шешімдер іздестіру болып табылады.
Сабақтың шығармашылық сипаты оқушының танымдық белсенділігін оятып,
шығармашылық қабілеттің дамуына, тәртіптілік пен жолдастыққа, адамгершілік
қасиеттеріне әсер етеді.
Шығармашылық туралы жазған ойлар, тұжырымдар, көзқарастар, еңбектер
баршылық. Бұл ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл–Фараби,
Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын,
қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған. Көрнекті педагогтар К.Д.
Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренканың шығармаларында қабілеттерді
дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт – бағдар
беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын. (1923ж) [1.48-
55 б]
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.ЛРубинштейн,
А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий,
Б.М.Тепловтың өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев,
М.М.Мұқанов, Ж.Ж.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектерін жеке
тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практикасының алтын қоры деп
білеміз. Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті
педагогтар Ш.А.Амонашвили, И.Б.Волков, О.С.Газман еңбектерінде де
қарастырылады. [2. 62-74 б]
Өз Республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев,
С.Тілешева жоғары сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер мен
үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы –
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем – шығармашылық қабілеттерін дамыту,
М.Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын
айқындайды.
[3.32-36 б]
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
“қабілет” ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді.
Философияда “қабілеттерді” тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері, олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің
нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
“Қабілет” ұғымына берілген психологиялық анықтамалар көп. “Қабілет” деп
әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін
адамның қасиеттерінің синтезін атайды.
“Қабілет - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері”.
“Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда
көрінетін адамның жеке қасиеті.
Қабілет – мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына байланысты
адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оны нәтижелі етіп
атқаруы.
Қабілет - әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады.
Қабілет мәселесі көптеген зерттеушілердің назарын аударып келеді.
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2
топқа бөлуге болады. Біріншілер – қабілеттер мәселесін теориялық тұрғыдан
талдаса, екінші топ өкілдері нақты қабілеттер құрылымын зерттейді.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытуындағы шығармашылық рөлін нақтылады. Осыдан бастап
қабілеттердің іс-әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі
теория біртұтастықта қарастырылатын болды. Б.М.Теплов және оның
шәкірттерінің еңбектерінде қабілеттерді жеке адамның психологиялық
айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы нышандардың рөліне
ерекше назар аударған. Қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы,
туа берілген тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Нышан дегеніміз – адамдар арасындағы даралық өзгешеліктерін айыруға себеп
болатын тума анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері.
[4. 22-27 б] Қабілеттер жайлы ой пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып,
Б.Г.Ананьев қабілеттер тек білім, біліктілік жиынтығы ғана емес, оларды
қолдана білудегі дербестік, сапалылық, шығармашылық деген пікір айтады.
Сондай–ақ таланттылық жайлы мәселе көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің
көпқырлылығын айтады. Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы
зерттеулер туралы сөз еткенде, В.А.Крутецкийдің математикалық қабілеттерге
байланысты жасаған іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым
қабілеттерді әрекетке жарамдылық деп тануды ұсынады, және басқа да
зертеушілер сияқты қабілеттер әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай
орындауда көрінетін қасиет деген пікірді қуаттайды.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда есте сақтау қасиеттерінің
мәні жөнінде А.В.Петровский айтқан. [5.62-64 б]
Бейнелеу өнеріне деген қабілет жайлы зерттеу жүргізген В.И.Кирянко да
басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың жекелік айырмашылықтары деген
қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне деген қабілет тек сурет салуда
ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да әрекетте дамитындығын дәлелдейді.
Психологиялық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузьмина, оның
құрамының үш түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір –
бірімен байланысын ашып көрсетеді. Олар: тірек қасиеттер - суретші қолының
сенсорлық сапалары, бейнелік ес жатады. Жетекші қасиеттер – көркем
шығармашылық қиялдау жатады. Эмоциялық қатынас - белгілі бір қабылданатын
құбылысқа қажетті фон міндетін атқарады.[6.45-49 б]
Қабілет жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл проблемаға
деген қызығушылықтың үнемі болып отырғандығын байқауға болады. Аталған
еңбектердің әрқайсысы қабілет мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз
етіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Қабілет проблемасы — оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы.
Қабілет туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып
отырады. Әркім өзінің өмірін саналы түрде құруы үшін, өзінің қабілетін
дұрыс бағалай білуі керек...Ешнәрсеге ебі, ыңғайы жоқ қабілетсіз адам
болмайды деген Б.М.Теплов. Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде
болады. Қабілет әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады. Қабілет
әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте
байқалады. “Бейімділік — адамның әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған
көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі” деп жазады
академик Т.Тәжібаев. Бала кезде ерекше көзге түсетін бейімділік оның
келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады. “Бейімділік пен қабілеттің
соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті бірінен – бірін ажырату
қиындығын туғызады. Дегенмен, бейімділік — ұмтылу, ал қабілет —
мүмкіндіктер” деген пікір айтады көрнекті психолог Н.С.Лейтес. Баланың
бейімділігін тәрбиелей отырып, оның жалпы қалыптасуына, ақыл–ойының өсуіне
жағдай жасауға болатындығына тоқталады. Сондықтан, әсіресе бастауыш сынып
мұғалімдерінде кішкентай бала бойындағы бейімділікті көру, болжай білу
қасиетінің болуы, оны әрі қарай дамыту жауапкершілігінің болғаны дұрыс деп
есептейді. Қабілет мәселесін қарастырғанда талант, дарын деген
терминдерден айналып кетуге болмайды. Көптеген зерттеушілер мен психологтар
“таланттылық” деп белгілі бір салада (өнер, музыка т.б.) жоғары жетістікке
жеткізетін қабілетті айтады. Талант – бір әрекетті шығармашылықпен орындау
мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның
таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, өнерде т. б. әрекеттерде көрініп,
дамиды. Мысалға келтіретін болсақ қазақтың аса талантты, дарынды күйші Дина
Нүрпейісова өзінің күйшілік қабілетін сегіз жасынан-ақ бастаған, бір-ақ рет
тыңдаған күйін мүдірмей, қателеспей дәл орындай алған. [7.23-28 б]
Таланттың дамуы еңбек ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты.
А.М.Горький талантты өсіретін нәрсе – істі сүю. Францияның ағарту ісінің
өкілі К.А.Гельвецкий адамдардың барлығының бірдей, тең дәрежеде
болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант дәрежесіне көтеруге
болады дегенді уағыздап кеткен. Осы пікірді қуаттайтын ХІХ ғасырдағы неміс
ғалымы Карл Витте оны дәлелдеу үшін өз ұлын өзі дайындаған жүйесі бойынша
тәрбиеледі. Нәтижеде әкесінің атымен аталған кішкентай Карл тоғыз жасында
Лейпцинг университетіне түсіп, бір жылда толық курсын бітіреді. Он үш
жасында философия докторы деген атақ алып, он сегіз жасында Гейдельберг
университетінің профессоры, жиырма үш жасында Берслау университетінің
кафедра меңгерушісі қызметін атқарады.[8.45-47 б]
Бұл эксперимент оқыту мен тәрбиенің адамның ішкі мүмкіндіктерін ашудағы
күшті құрал екендігін көрсеткенімен, Карлдың мұндай таңғажайып
жетістіктерін оның табиғи талантының болуының мүмкін екенін де жоққа шығара
алмаймыз.
К.А.Гельвецкийдің көзқарастарын қолдайтындар да кездеседі.
Мысалы, жаңашыл педагог И.П. Волков ...егер баланың жеке қасиеттерін
өте жас кезінен анықтап, дамытуға жағдай жасаса, талантты қалыптастыру да
кез келген мамандықты дайындау сияқты... - дейді.[9.58-63 б]
“Дарындылық” ұғымына берілген анықтамаға жоғары ақыл – ой қызметімен
ерекшеленетін адамдар қасиетін жатқызады. Кейбіреулер дарындылық пен
таланттылықты синоним ретінде қолданып жүр. Таланттылық арнайы іс-әрекетте
жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл–ой қызметінің ең жоғарғы
дәржесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал дарынды
баланың бәрі бірдей таланты болмауы мүмкін. Дарындылықты дамытса
шығармашылыққа айналады.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Дарынды адамдардың қабілеті әдетте ерте ашылады. Дарынды балалар мектептің
оқу бағдарламасын ерте меңгереді. Мысалға келтіретін болсақ, кибернетиканың
атасы Ноберт Винер бес жасынан бастап ғылымға ден қояды да, тоғыз жасында
18 жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14
жасында оған ғылыми атақ беріледі. 7 жасар Моцарт 4 соната жазған.
Не бары отыз жыл өмір сүрген Шоқан Уалиханов аз ғана ғұмырының ішінде
адамзаттық ғылымға, оның көптеген саласына (әдебиет, тіл, этнография,
география) баға жетпес көп үлес қосты, өзін жоғары биіктен көрсете
білді.[10.58-62 б]
К.К.Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыстыра қарастырады.
Жеке тұлғаның қалыптасуы, шығармашылық қабілет компоненттерінің бірі
болса, онда “тұлға” немесе жеке тұлға ұғымының мәнін түсініп алу қажет.
“Тұлға” латын тілінен аударғанда – persona, деген мағынаны білдіреді.
“Тұлға” — қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның
психикасында болатын жаңа сапа, - деп жазды А.Н.Леонтьев. Ал,
Э.В.Илбенковтың айтуынша, “тұлғалар” қоршаған ортада да, өздеріне де
өзгеріс енгізе алатын адамдар.[11.33-37 б]
Г.М. Қоджасынрова “Тұлғаға” мынандай анықтама береді. “Өзгелер арасында
өзінің позициясын еркін және жауапкершілікпен анықтап алатын және ұстана
алатын адам”. Жеке тұлға дегеніміз белгілі бір іспен айналысатын, азды-
көпті өмір тәжірибесі бар, білімі, икемдігі, дүниетанымы, талғамы, мұраты,
бағыт-бағдары бар адам.
“Жеке адам - әлеуметтік қатынастарымен сапалы іс-әрекетті жүзеге
асырушы нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім
екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі”,- деген анықтама береді академик
Т.Тәжібаев.[12.42-46 б]
Барлық ғалымдар адамның мұндай күйге бірден келмейтінін, тұлғалыққа
біртіндеп жететінін жазады. “Тұлға болып қалыптасу – баланың жартылысынан
бастап, қоршаған орта, басқа да әр түрлі әлеуметтік факторларға байланысты
дамитын күрделі процесс, - деп жазады психология ғылымының докторы
В.Э.Чудновский. Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиетін
тәрбиелеу үшін ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Біріншіден – адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде
болмауы. Қабілеттердің бірдей еместігін сыныпта отырған оқушылардың
әрқайсының әр пәнге және әр деңгейде болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі
есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салғанды
тәуір көреді. Олардың қабілеттерінің құрылымы да, оны құрайтын
компоненттері де әр түрлі болады. Мәселен: математикалық қабілеті басым
балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне қабілеті
басым балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай
білу сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден – адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, деген
сауал төңірегіндегі пікірлер жайлы ғалымдар, керісінше адам бойында
әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерінің бар екенін дәлелдейді.
Б.М.Теплов ақындықпен қатар музыкаға, суретке қабілеті бар А.С.Грибадовты
мысал ретінде келтірсе, ұлы Абай, Шоқан, Шәкәрім сынды ғұламаларымыздың
қалдырған мол мұралары да осының айғағы дегіміз келеді.[13.52-57 б]
Халқымыздың “жігітке жеті өнер де аз ”, “сегіз қырлы, бір сырлы” - деп
айтылатын нақыл сөздері адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерін көрсетсе
керек.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті - білім игеруде, іс-әрекетті меңгеруде оны жүзеге
асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
2. Шығармашылық – жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Репродуктивті әрекетте шығарманың элементі болады, ал шығармашылық
әрекетке репропродуктивтік енеді, мұнсыз шығарма болмайды.
“Шығармашылық” сөзінің төркіні, этимологиясы “шығару”, “ойлап табу”
дегенді білдіреді. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: “... шығармашылық
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет” - деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С.Выготский
“шығармашылық” деп жаңалық әрекетін атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген
психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны “даму” ұғымымен қатар қояды. Өйткені
әрбір жаңалық, әсіресе интелектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын
жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Зерттеле келе шығармашылыққа
берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары “шығармашылық”,
“жаңалық” сөздерімен қатар “бастама, белсенділік” ұғымдары астарласа
қолданылып жүр. [14.89-95 б]
Оқушылардың шығармашылығын дамыту мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне
байланысты. Мұғалім өзінің сабағын шығармашылықпен ұйымдастырып, өтілетін
сабақтар оқушыларды шығармашылыққа ұмтылуын тудыратындай сұрақтар қамтылып
өтілуі тиіс. Мұғалімнің сабаққа дайындығы шығармашылық сипатта болып, жалаң
сөзді әдеттерінен арылуы, технологиялық құралдарды басым пайдаланып,
педагогикалық-психологиялық есептерді, ситуацияларды шештіру, проблемалық
сабақтарды өткізу, әдебиеттерді шығармашылықпен қолдану - өмір талабы.
Оқушының бойында шығармашылықты тудыру үшін:
- оқушының ой жүйесі өзінің біліміне берік болуы тиіс;
- оқушыда сабаққа деген құлшыныс тұрақты болуы тиіс;
- оқушы білімінің тереңдігі пәнаралық байланыста болғаны жөн;
Қорыта айтқанда оқушы бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз
құлшыныс, оқуға, білімге деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен күнге дами түсуі
қажет.
Шығармашылық қабілеті бар кез келген баланы одан әрі тереңдете дамытуға
болады. Ол үшін осы жағдайлар болу керек:
Бірінші жағдай – баланың өз еркімен шұғылдануы. Мұғалім алғашқы күннен
бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу
келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу
процесін осы негізге орайластыра жүргізгені дұрыс. Екінші жағдай - терең
ықыласты еңбек. Оқушы қабілетінің дамуы еңбек сүйгіштікпен тығыз
байланысты.
Психолог А.Н.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең
алдымен шығармашылық ойлауға байланысты деген пікір айтады. [15.45-48 б]
Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:
- мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегенділікті;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігін, ойдың орамдылығын;
- әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Іс-әрекет арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту үшін қажетті
ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс
сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
В.И.Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу орнында
шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, педагогикалық заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем – шығармашылық қабілеттерінің ерекшіліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик -Пашаевтың, В.С.Шубинскийдің,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі - дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясын терең бойлаған В.Э.Чудновский, В.С.Юркевич,
И.П.Волков сынды тұлғалар феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс істеу
түрлері, дарынды, талантты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу – тәрбие
процесін жетілдіруге байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар
береді.[16.12-18 б]
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған
В.А.Кан–Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдарына талдау жасалады.
Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде шығармашылық қабілеттердің белгілерін
анықтау, шарттарын айқындау жолдары, құралдарын белгілеу сияқты идеялардың
бар екенін байқаймыз.[17.45-52 б]
Сонымен, біз “шығармашылық қабілет” ұғымының соңғы уақыттарда көптеген
зерттеулердің негізгі арқауы болғанын көреміз. Шығармашылық туралы, төменде
көрсетілген ерекшеліктерімен сипатталатын қорытынды жасаймыз:
-шығармашылықтағы қарама - қайшылықтардың болуы;
-әлеуметтік немесе жеке адамға деген түсініктің болуы;
-шығармашылыққа арналған шарттар мен жағдайлардың болуы;
-шығармашыл тұлғаның жеке қасиеттерінің болуы;
-нәтиженің жаңалығы.
Бұдан: “шығармашылық – қайшылықтарды шешуге бағытталған жеке
қасиеттердің болуын талап ететін әлеуметтік мәні бар жаңалық әкелетін -
адамның іс-әрекеті”, - деген тұжырым жасаймыз.
Көрнекті француз математигі Адамс шығармашылық процесті 4 кезеңге
бөледі:
1.Дайынды кезеңі.
2.Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3.Интуцияның жарқ етуі. Эврика.
4.Тексеру кезеңі.
Ал, А.Н.Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1.Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2.Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3.Проблемадан уақытша кету.
4.Интуицияның оянуы. Инсайт.
5.Нәтиженің дұрыстығын тексеру.[18.32-37 б]
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық еңбектерді талдай
отырып, бастауыш сынып оқушыларына тән шығармашылық процесінің кезеңдерін
шартты түрде төмендегіше топтастырдық:
1.Жаңалықпен бетпе - бет келу.
2.Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3.Шешімнің жарық көруі.
4.Шығармашылық акт.
5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны қалыптастырса,
еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл -күйге бөлеп, жаңа істерге
жігерлендіреді. Мұның барлығы бастауыш мектеп оқушыларында болуға тиісті
қасиеттер. Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл
кезеңдер бір—бірімен астарласып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратын сапалар бірі анық көрініп, бірі
керісінше, көмескіленіп жатуы ықтимал. Дегенмен, әр баланың бойындағы
табиғи, қайталанбас ерекшеліктер біріккен кезде аталған сапалар көп
жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды. Шығармашылық істің
қандайы болмасын адамның барлық күш-қуатын жұмсауды қажет етеді. Қызметтің
шығармашылық сипатта болуында педагогтық қабілеттің елеулі мәні бар.
Мұғалімнің мамандығына орай (тарихшы математик,т.б.) шығармашылық қабілет
қажет. Мәселен, әдебиет пәнінің мұғалімі көркемдік талғаммен қоса
шығармашылық қабілетке ие болуы тиіс.Шығармашылық қабілеті кең өріс
ұстаздар оқушылардың пәнге деген ынтасын арттырып қана қоймай,
шығармашылықпен ойлауға машықтандырады. Оқушылардың дамуыны
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар:
1.сәтсіздікке ұшыраймын, еш нәрсе келмейді - қорқыныш сезімі.
2.өзіне өзі риза болмау сезімі.
3.жалқаулық
Бұлардан құтқарудың жолдары:
- оқушылардың шығармашылығын айналдыруына мектепте, сабақ үстінде, үйде
қолайлы жағдай жасау.
- Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Демек, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі
жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез келген оқушы шығармашылық
әрекеттер орындау арқылы өзінің қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруына
бағытталған жаңа әдіс—тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге
талпыныс жасайды. Екі әрекетте де оқушылар екі түрлі мақсаттар шешеді.
Мысалы: оқу әрекетінде белгілі бір ережені меңгертетін, дағдыны
қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың іздену
жұмысы басты нысанада болады. Сондықтан оқу баланың жалпы қабілетін
дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, объектіні жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім
табуды белгілейді.[20.32-36 б]
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу ), болжай
білу қабілеттерін атайды.
Бүгінгі мектепте, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті басым. Сабақтарда
оқушылар үнемі бір типтес жаттығулар орындап, есептер шығарумен айналысады.
Мұндай жаттығулар баланы өз күшін байқау мүмкіндігінен айырады.[21.12-18
б]
Бүгінгі сынып оқушылары кез келген шығармашылық тапсырмалар шешуді
табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер
ұйымдастырушылық қажет. Осы тұста орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстойдың
педагогикалық ізденістерінің, өсіп келе жатқан жеткіншіктерді
шығармашылыққа үйретудегі тәжірибесінің құндылығына, көкейтестілігіне
тоқтала кету жөн сияқты. Ақынның Ясная Полянадағы мектебінде бала тек іс-
әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда шығармашылық қабілеттерін дамыта алады
деген қағида басшылыққа алынып, оқу, оның мазмұны баланың тұлға болып
қалыптасуына қызмет ету керек деген бағыт ұстануы бүгінгі күнгі ғылыми
психологияға жақын екендігін көрсетеді. 1862 жылы жарияланған “Шығарма
жазуды шаруа балалары бізден бе, әлде біз шаруа балаларынан үйренуіміз
керек пе ?” атты мақаласында өз оқушылары Семка мен Федькаға еркіндік
бергені сол-ақ екен, олар “осыған дейінгі орыс әдебиетінде болмаған”
шығарма жазғандарын келтіреді. Л.Н.Толстой егер бала мектепте бір жаңалық
жасауға, ойлап табуға үйренбесе, тек біреуді қайталаса, еліктесе, ол
үлкейгенде де өздігінен ешнәрсе шеше алмайтын адам болады деген.
Бұдан қорытынды: бала әдемі, байыпты, ұйымдастырылған шығармашылық
жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П.Блонский сөзімен
айтқанда, “ол — біліммен толтырылған бос ыдыс емес, ол — жануға
тиісті шырақ болуы тиіс”.[22.67-69 б]
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселелері шет елдік
психологтарды 1950 жылдардан бастап қызықтыра бастады, және осындай өте
қысқа мерзім ішінде қабілеттер туралы діни көзқарастардан, ғылыми
психологиялық ұғым деп тануға дейінгі дәрежеге жетті. Шығармашылық
туралы пікірлер А.Осборор (1953), А.Бионди (1967), Д.Треффингер (1976)
еңбектерінде айтыла бастады. Бұл жұмыстардың әдістемелік негізі ретінде
1950 жылдары жазылған Дж. Гилфорд және оның ізбасарларының
(креативтілік) интеллект туралы теориясы алынады. [23.23-26 б]
Бұл теорияның негізгі мәні — факторлық зерттеулер нәтижесінде
шығармашылық ойлаудың балаларға, сондай-ақ ересектерге тән ортақ
компоненттері анықталған. Олар:
-интеллектуалды шығармашылық;
-категоризациялаудың кеңдігі, заттарды пайдаланудағы оқыстылық,
-ойлаудың шапшаңдығы;
-ойлаудың тапқырлығы.
Осы теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға
арналған тестер жүйесі өмірге келді. Соның бірі тәжірибеде көп
қолданылатын Е.Торренс әдістемесі (тесты творческого мышления Торренса).
Зерттеулер нәтижесінде Е.Торренс баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан
басталады деген тұжырымға келеді. Шығармашылық қабілеттердің дамуын
зерттеген психологтар мәселенің әр қырына, әртүрлі компоненттеріне
тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық елестете білу және еркін ойын
әрекетіне байланысты (Дж.Моран, Р.Мильграм,1984), ата-анасының
қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты (Т.Ковач, 1984), от
басындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филберг, 1977), балаға еркіндік
беріп, жағдай жасауға, оны көтермелеп, мақтап отыруға байланысты
(П.Смит,1983) деген пікірлер айтты. Д. Дельман (1982) зерттеулері Ж.Пиаже
теориясына сүйене отырып, баланың шығармашылығының сапалық жақтарын ашуға
бағытталады. Ол шығармашылықтың нәтижесі баланың ақыл-ойында логикалық
интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.[24.20-25 б]
1.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта
оқытудың рөлі.
Шығармашылық процесс - баланың ақыл–ойы мен қабілетін дамытатын болса,
“даму” ұғымының да бала үшін алатын орны ерекше.
Даму ұғымы философиялық сөздікте ”...мөлшерлік өзгерістердің белгілі
бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы” — деп түсіндіреді.
Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен дәрежесіне
қанағаттанып тұрып қалмай, жаңа сапаға көшеді. “Даму” ұғымының
психологиялық анықтамасы - жаңаның өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген
мағынаны білдіреді. Барлық табиғат құбылыстары сияқты бала психикасы да
үнемі диалектикалық жолмен дамып, өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге
өтіп отырады. Ғалымдардың зерттеулері бойынша баланың даму процесін, 3
түрлі фактордың қатысуымен қарастыруға болады. Олар:
1.Биологиялық фактор.
Баланың өсіп дамуы табиғи процестерге байланысты болуы.
2.Әлеуметтік фактор.
Бұл — бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл, сондай-
ақ, баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни, бала өсіп дамитын рухани орта.
3. Баланың өз белсенділігі.
Бұл даму процесіне әсер ететін үшінші күш болып саналады. Оқитын пәнде
қандай да бір жаңалық болмаса, мұғалімнің шеберлігі қанша жерден жоғары
болса да, егер мұғалім баланың өз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуында нәтиже болмайды.
Баланың даму процесі, оның қоғамдық белсенді істерге араласуы, азамат
ретінде қалыптасуы, осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі.[25.12-
18 б]
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың рөліндегі алатын орнын
анықтаған көрнекті психолог Л.С.Выготский. Ол дамуды оқытуымен тең деп
санап, керісінше, оқу мен даму екі бөлек процесс деген көзқарастарды қатты
сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының екі аймағы болатындығы жайлы теория
ұсынады.
1. Бала дамуының жақын аймағы — баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы — баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.[26.45 б]
Баланың дамуы бірінші аймақта меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы, жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашады. Бұл процесте ол бір жағынан өзінің іскерлігі мен
қабілетін нығайта жетілдіріп, жаңа дағдыларды игереді, екінші жағынан
материалдық және рухани байлықтар арқылы адамзат мәдениетіне өз үлесін
қосады. Баланың потенциалдық мүмкіндіктері неғұрлым жан-жақты, үйлесімді,
толығырақ дамыса, есейген кезде оның шығармашылық қызметі соғұрлым
мазмұнды, жан-жақты, табысты болады. Оны жүзеге асырудың жолдарын ол
соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Ғалым психологтар Л.В.Занков, А.А.Люблинская, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин
зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын, сипатын өзгертуге
арналған зерттеулер жасады. [27.32 б]
И.Я.Лернер “даму” деген ұғымды адамның әртүрлі қиындықтардағы
мәселелерді шеше білуге дайындығы деп түсіндіреді. Мұндай анықтама
интеллектуалдық іс-әрекет жоғары орынға шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі
болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл-ой қызметі де соншалықты кең, ауқымды
демек, даму деңгейі де жоғары болады.
Л.В.Занков ақыл—ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейд. Олар: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс—әрекеттерді атқара білу.
В.В.Давыдов баланың ойын жинақтап, қорытындылай алу дағдысын ақыл-ой
дамуының көрсеткіші деп санайды. [28.8 б]
Соңғы жылдары философияда, психологияда адамды зерттеудің әдістемесі
қарастырылуда. Әрекетте адам субъект ретінде танылып, оның жасампаздығы,
іскерлігі, қайраткерлігі қалыптасады. Адамның іс-әрекеті, оның бүкіл өмірі
өзімен қатар жасап келе жатқан адамдармен тығыз байланыста өтеді. Олармен
бірге өмірді ұғынып, күнделікті тіршілік қалыптасады. Оның негізгілері:
ойын, оқу, еңбек.
Оқушының оқу әрекеті неғұрлым үйлесімді, кемелденген, тиімді болса,
оның белсенділігі де соғұрлым жоғары болып, шығармашылықтың дамуы қарқынды
түрде көрінеді.[29.30-32 б]
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия
сияқты мектептерді заман талабына сай өмірге келтірді. Бұл мектептерде
оқушылар қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған
арнайы бағдарламалармен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге
қарағанда жаңа үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, балалардың талантын,
дарынын ашуға мүмкіндігі де мол.
Оқушылардының қабілеттерін дамытудың негізгі факторы болып олардың
білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың
маңызды психикалық қызметтерін, ақыл- ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі
саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті оның ойлау мен практикалық
әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген
көзқарастары өзгеріп, танымдылық белсенділігі арта түседі. Мұғалім мен
оқушының арасындағы оқыту үрдісінің іс-әрекеті арқылы оқушыда шығармашылық
қабілеттер дами түседі. Бұндай кезеңде өтілетін жаңа сабақтың негізгі үш
мақсаты толық шешімін таба білуде ғана іске асырылып отырады.
Ойлауға үйрететін сабақтардың барлығын дамыта оқыту сабақтарына
жатқызуға болады. Дамыта оқытуды ұйымдастыруды балаға ақыл-ой әрекетін
меңгертуге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқытудың мақсаты –
оқушыларды оқыта отырып, шығармашылық бағыттарын дамыту. Дамыта оқыту —
сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-
қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы,
бақылаушы, бағалаушы ғана емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын
ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана бала интелллектісінің
көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының ұзақ тарихы бар. Ерте кезден бастап-ақ,
ойшылдар білім мен ақыл-ой тәрбиесінің ара-қатынасын, олардың бала
дамуына әсерін зерттей бастаған. Бізге белгілі алғашқы дидактиктердің
бірі Квинтилиан оқушылардың жас ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның
ойының және тілінің дамуын қамтамасыз ету міндетін қойған.[30.44 б]
ХVІІ ғасырдағы Я.А. Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде баланың ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы
оларды білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А.Дистервергтің әйгілі “Неміс
мұғалімдердің білім беру ісіне басшылық ” атты еңбегінің де негізі
болып табылады. Дамыта оқыту деп ол баланың білім алуға әрекет
етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған. “Нашар мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді ” деген.
Орыстың ұлы ағартушысы К.Д.Ушинский де өз дидактикалық еңбектерінде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мәселелеріне
ерекше тоқталып, арнайы әдістеме жасаған. Ал, Л.С.Выготскийдің пікірі
бойынша білімнің тиімділігі қабілеттің деңгейімен, әрекеттің негізгі
түрлерінің қаншалықты дамығандығымен анықталады. [31.49-50 б]
“Дамыта оқыту” деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін,
типтерін (Л.В.Выготский, А.Н.Леогнтьев, С.Л Рубинштейн) және психиканың
басқа да функциясын зерттеген (Б.Г. Ананьев, Г.С. Костюк, А.А.
Люблинская, Н.А.Менчинская) және т. б. Іс-әрекет теориясының
психологиясын жан-жақты талданды. Нәтижесінде дамыта оқыту
проблемасына арналған екі іргелі эксперимент жасалып, оның бірін
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, ал екіншісін Л.В.Занков басқарды. [32.33
б]
Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин — В.В.Давыдов жасаған жүйесінің көздеген
мақсаттарына жету баланың өзінің белсенділігіне байланысты. Дамыта
оқытудың ерекшелігі – нашар үлгеретін оқушы да өз шамасы келгенше, қабілеті
жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылған. Дамыта оқыту сабақтарында
оқушы өз ойын, әрекетін, пікірін басқалардікімен, соның ішінде
мұғалімдікімен де салыстырады. Оқу тапсырмалары оқушы танымы деңгейінен
едәуір жоғары болып, оңай шешіле қоятындай түрде құрылмайды. Оқушыны
ізденімпаздыққа, шығармашылыққа баулиды. Оқушыдан білім, дағдыны меңгерудің
әртүрлі тәсілдерін, құралдарын іздестіріп табуды талап етеді. Ал мұғалімнің
негізгі қызметі: өз ойын, пікірін айытқысы келген оқушыларды тыңдау, оның
логикасын түсіну, қызығушылығын ояту. Осыған орай, бұл жүйенің
әдіс—тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыруды, қолдап,
көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйенің мәні төмендегідей 3 құрамдас
бөліктермен анықталады:
1.Үлгіні көрсету.
2.Түсіндіру.
3.Бақылау, бағалау.
Яғни, мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып, түсіндіріп шығады.
Содан соң оны меңгертуге арналған шығармашылық жаттығулар орындалады.
Бұдан кейін қалай меңгерілгендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау
ұйымдастырылады. Әрине, жұмыс әртүрлі болып өткізілуі мүмкін. Ол
мұғалімнің шығармашылығына байланысты. Мысалы: өзі айтып бермей, ұнтаспадан
тыңдату, балаға оқыту т.б. Қалай болғанда да өзімізге таныс
иллюстрациялы-түсіндірме әдісінің қатаң тәртібі сақталынуы керек.
Баладан ыждағатпен тыңдап, мүлтіксіз орындау ғана талап етіледі.
[33.5-7 б]
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік — зерттеушілік әрекетін
ұйымдастыру басты назарға ұсынылады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жеткіліксіз екенін сезетіндей ахуалға
түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады,
білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда төмендегідей 3
құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1.Оқу мақсаттарының қойылуы.
2.Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі — дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин — В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы,
бағыттаушы адам рөлінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын
өзінше дәлелдей білуге тырысады. Әр оқушыға өз ойын, пікірін
айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Дегенмен әр бала жасаған
еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке
тәжірибесін қорытындылауға үйренеді. Мұғалім өзінің осы міндеттерін
неғұрлым дұрыс орындаса, соғұрлым баланың сабақ материалын игеруі
жеңілдей түседі. Екіншіден, жұмыс нәтижелі болу үшін оқушының мұғалім
қойған талаптарды мүлтіксіз орындауы қажет. Демек, оқушы алдын ала
бағдарлап қойған іс-әрекеттің қатысушысы ғана болып қалады. [34.36 б]
Дамыта оқытудың Л.В.Занков жасаған жүйесінің ерекшеліктеріне тоқталып
өтейік. Оның жүйесінің мәні мынада: бастауыш сатыдағы оқыту мазмұны жан-
жақтылығымен ерекшеленеді: 1-сыныпта – дүниетану, 2-сыныпта – география, 3-
сыныпта – тарихтан әңгімелер енгізіп, бейнелеу өнерінен, музыкадан, әдеби
кітаптар оқуға үйрету, әсемдік жайлы мағлұматтар беру. Шығармашылық
қызығушылыққа негізделген ойындар, пікірталастар, әртүрлі әдістерді
қолданылады. Бұл жүйе дәстүрлі оқытудан төмендегі ерекшеліктерімен,
өзгешеліктерімен айқындалады:
Дамыта оқытуға арналған тапсырмалар түрлі деңгейде болады. Мысалы:
сөйлем құрату; сөзді сызықшамен буынға бөлу: әнші, бәйшешек, әпкелер; сөзде
неше әріп бар екенін цифрмен көрсету: ән □, сән □, әке □, әскер □; сөздегі
дауысты дыбыстың астын сызу: әлем, әдемі, әнші; сөздегі дауыссыз дыбыстың
астын сызу: дәптер, тәртіп.[35.27-33 б]
Сабақта халық ауыз әдебиеті оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыруға көп пайдасын тигізеді.
Жұмбақ – баланы логикалық оймен ойлануға көп септігін тигізіп, ойлау
қабілетін дамытады. Бір мәтінге байланысты жұмбақ құрастыру оқушының
шығармашылық қабілетін тудырады. Жұмбақты айтқызу, жауабын кезекпен
тапқызу, сыныптағы барлық оқушыларды қатыстыру - осының барлығы мұғалімнің
жігерлігін байқатады.
Ендігі бір халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар,
дұрыс та, айқын сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр —
жаңылтпаштар.
Жаңылтпаш — мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп
оқушыларына лайық шығарма. Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында
сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмай
қинала бастайды. Мүдірмей сөйлеу үшін қиналып айтатын дыбыстарды,
сөздерді бала неғұрлым жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей өз ойын толық жеткізетін болады. Осыған
байланысты тренинг-сабағын өткізуге болады.[36.185-186 б]
ТРЕНИНГ – САБАҚ
Сабақтың тақырыбы: Жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал – мәтелдер
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: оқушыларды халық ауыз әдебиеті шығармасының түрлері
жұмбақ, жаңылтпаш, мақал – мәтелдермен таныстыру.
2. Дамытушылық: Халық шығармасының бұл түрлерін бі–бірінен ажырата
білу, мәнін терең ұғып, мағынасын ашу. Оқушылардың ойлау қабілетін,
тілін дамыту.
3. Тәрбиелік: Оқушылардың халық ауыз әдебиеті шығармасы арқылы ұлттық
сезімін оятып, кішіпейілділікке, ізеттілікке, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Тренинг – сабақ.
Пәнаралық байланыс: Орыс тілі, дүниетану, ана тілі.
Көрнекіліктер: үлестірмелі кима қағаздар.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі.
а) сәлемдесу.
б) топтарға бөлу.
2. Жаңа сабақ.
- Бүгінгі сабағымыз тренинг түрінде өтеді. Тренинг – сабақтың
негізгі мақсаты – сендерді ұйымшылдыққа, топтасып жұмыс істеуге баулып,
ойларыңды бөлісіп, ашық айтуға дағдыландыру. Сабағымызды бастамас бұрын
осы сыныпты 4 топқа бөліп алайық. Енді әр топқа ат қоюымыз керек, Қоржын,
Асық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ----------------------------------- ------------------------------3-
5
1 Оқушылардың шығармашылық қабілетінің теориялық мӘселелері.
1.1Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруінің философиялық,
психологиялық, педагогикалық
негіздері ----------------------------------- ------------------------------
6-22
1.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта оқытудың рөлі-----
----------------------------------- ------------------22-34
2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жолдары
2.1 Озық педагогикалық технологиялардың оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудағы әсері ... ... ... ... ... ... ... 34 -38
2.2 Педагогикалық технологиялардың түрлері ... ... ... ... ... ...38-43
2.3 Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44 -48
2.4 Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... 48-52
3 Эксперимент түрлері
3.1 И.П.Волковтың шығармашылық қабілетін анықтау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 3-55
3.2 Шығарма жазғызу арқылы шығармашылық қабілеттерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55 -56
3.3 Эксперименттер нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7-60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61-62
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-66
Қосымша
КІРІСПЕ
Ғылым мен техниканың жылдан – жылға кең өріс алып, жедел қарқынмен
дамуы білімнің негізі болып табылатын –мектептерде де өз әсерін тигізуде.
Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделіп, егемен мемлекет құруда.
Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа
сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында
болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық
көзқарастарын, жұмыстың жоғары сапасын және кәсіби біліктілікті талап
етеді.
Еліміздің ертеңі – жастардың білім тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-
жақты қабілетті, шығармашыл ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыны меңгерумен бірге
табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің талабы.
Өмірде дұрыс жол табу үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді
шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Ізденіс - адам бойындағы
қабілеттерін дамытып, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға
көмектеседі. Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі
мектеп оқушылары. Қазақ тілінде оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму
бағыттары, келешек көкжиектері бүкіл қоғамның, мемлекеттің назарында.
Қоғам дарынды балаларға қажеттігін қанағаттандыру, оқыту, білім беру,
баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу,
шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр. Шығармашылық тұлғаның
негізі бастауыш сыныпта қалыптасатыны анық. Осы жастағы балалар бойында
шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. “Бұлақ көрсең, көзін аш” деген
халқымыз. Бастауыштағы білім – білім берудің алғашқы бастауы, қиын да
жауапты іс.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы
дамытады, яғни оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру,
жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс
айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері - жалпы және жеке адамның шығармашылығы болып табылады.
Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана
қоймай, өз іс-әрекетін де сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей,
жетілдіре отырып, барлық санада таңғажайып табыстарға қол жеткізді. Ал,
бүгінгі күрделі әлеуметтік – экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық
қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық қабілеттің
болмауы үлкен проблема. Себебі, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек
қана шығармашыл адамдар қолынан ғана келеді. Бұл мәселені шешуде алғашқы
сатылардың бірі - бастауыш мектепте ерекше орын алып отыр.
Сондықтан да бұл диплом жұмысының өзекті мәселесі оқуға ынтасы төмен
оқушыларды жан-жақты дамыта оқыта отырып, шығармашылық қабілетін арттыру
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта
оқытудың рөлін көрсету.
Міндеті: 1.оқушылардың шығармашылық қабілетінің теориялық мәселесін
анықтау.
2. оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта оқытудың рөлін
көрсету.
3. оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны: оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдірудегі дамыта
оқытудың үрдісі.
Зерттеу пәні: оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіруде дамыта
оқытудың рөлі.
Зерттеу болжамы: Егер төменгі сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттерін тексеруге арналған арнайы әдістемелер арқылы тексеріп,
нәтижесі төмен оқушылармен ойын, тренинг-сабақтар, тақырыпты талдау
жұмыстары жүргізілсе, оқушы сабақ материалын түсініп, пәнге деген
қызығушылығы артып, дүниетанымы молайып, шығармашылық қабілеті сөзсіз арта
түсер еді.
Зерттеу әдістері: И.П.Волковтың шығармашылық қабілетін анықтау
әдістемесі, шығармашылық қабілетті жетілдіру үшін шығарма жазғызу, тренинг
– сабақ, ойындар.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы, Көкшетау қаласы №18 орта мектеп 4-ші
сынып
1 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің
теориялық мәселелері
1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруінің философиялық,
психологиялық, педагогикалық негіздері
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ерте зерттеліп келеді.
Шығармашылық - әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында
болған. Шығармашылыққа байланысты негізгі мақсат – бүгінгі күн талаптарынан
туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа тұлға, рухани сап қалыптастыру мен
дамытуда шешімдер іздестіру болып табылады.
Сабақтың шығармашылық сипаты оқушының танымдық белсенділігін оятып,
шығармашылық қабілеттің дамуына, тәртіптілік пен жолдастыққа, адамгершілік
қасиеттеріне әсер етеді.
Шығармашылық туралы жазған ойлар, тұжырымдар, көзқарастар, еңбектер
баршылық. Бұл ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл–Фараби,
Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын,
қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған. Көрнекті педагогтар К.Д.
Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренканың шығармаларында қабілеттерді
дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт – бағдар
беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын. (1923ж) [1.48-
55 б]
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.ЛРубинштейн,
А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий,
Б.М.Тепловтың өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев,
М.М.Мұқанов, Ж.Ж.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектерін жеке
тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практикасының алтын қоры деп
білеміз. Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті
педагогтар Ш.А.Амонашвили, И.Б.Волков, О.С.Газман еңбектерінде де
қарастырылады. [2. 62-74 б]
Өз Республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев,
С.Тілешева жоғары сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер мен
үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы –
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем – шығармашылық қабілеттерін дамыту,
М.Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын
айқындайды.
[3.32-36 б]
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
“қабілет” ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді.
Философияда “қабілеттерді” тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері, олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің
нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
“Қабілет” ұғымына берілген психологиялық анықтамалар көп. “Қабілет” деп
әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін
адамның қасиеттерінің синтезін атайды.
“Қабілет - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері”.
“Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда
көрінетін адамның жеке қасиеті.
Қабілет – мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына байланысты
адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оны нәтижелі етіп
атқаруы.
Қабілет - әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады.
Қабілет мәселесі көптеген зерттеушілердің назарын аударып келеді.
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2
топқа бөлуге болады. Біріншілер – қабілеттер мәселесін теориялық тұрғыдан
талдаса, екінші топ өкілдері нақты қабілеттер құрылымын зерттейді.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытуындағы шығармашылық рөлін нақтылады. Осыдан бастап
қабілеттердің іс-әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі
теория біртұтастықта қарастырылатын болды. Б.М.Теплов және оның
шәкірттерінің еңбектерінде қабілеттерді жеке адамның психологиялық
айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы нышандардың рөліне
ерекше назар аударған. Қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы,
туа берілген тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Нышан дегеніміз – адамдар арасындағы даралық өзгешеліктерін айыруға себеп
болатын тума анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері.
[4. 22-27 б] Қабілеттер жайлы ой пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып,
Б.Г.Ананьев қабілеттер тек білім, біліктілік жиынтығы ғана емес, оларды
қолдана білудегі дербестік, сапалылық, шығармашылық деген пікір айтады.
Сондай–ақ таланттылық жайлы мәселе көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің
көпқырлылығын айтады. Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы
зерттеулер туралы сөз еткенде, В.А.Крутецкийдің математикалық қабілеттерге
байланысты жасаған іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым
қабілеттерді әрекетке жарамдылық деп тануды ұсынады, және басқа да
зертеушілер сияқты қабілеттер әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай
орындауда көрінетін қасиет деген пікірді қуаттайды.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда есте сақтау қасиеттерінің
мәні жөнінде А.В.Петровский айтқан. [5.62-64 б]
Бейнелеу өнеріне деген қабілет жайлы зерттеу жүргізген В.И.Кирянко да
басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың жекелік айырмашылықтары деген
қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне деген қабілет тек сурет салуда
ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да әрекетте дамитындығын дәлелдейді.
Психологиялық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузьмина, оның
құрамының үш түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір –
бірімен байланысын ашып көрсетеді. Олар: тірек қасиеттер - суретші қолының
сенсорлық сапалары, бейнелік ес жатады. Жетекші қасиеттер – көркем
шығармашылық қиялдау жатады. Эмоциялық қатынас - белгілі бір қабылданатын
құбылысқа қажетті фон міндетін атқарады.[6.45-49 б]
Қабілет жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл проблемаға
деген қызығушылықтың үнемі болып отырғандығын байқауға болады. Аталған
еңбектердің әрқайсысы қабілет мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз
етіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Қабілет проблемасы — оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы.
Қабілет туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып
отырады. Әркім өзінің өмірін саналы түрде құруы үшін, өзінің қабілетін
дұрыс бағалай білуі керек...Ешнәрсеге ебі, ыңғайы жоқ қабілетсіз адам
болмайды деген Б.М.Теплов. Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде
болады. Қабілет әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады. Қабілет
әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте
байқалады. “Бейімділік — адамның әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған
көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі” деп жазады
академик Т.Тәжібаев. Бала кезде ерекше көзге түсетін бейімділік оның
келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады. “Бейімділік пен қабілеттің
соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті бірінен – бірін ажырату
қиындығын туғызады. Дегенмен, бейімділік — ұмтылу, ал қабілет —
мүмкіндіктер” деген пікір айтады көрнекті психолог Н.С.Лейтес. Баланың
бейімділігін тәрбиелей отырып, оның жалпы қалыптасуына, ақыл–ойының өсуіне
жағдай жасауға болатындығына тоқталады. Сондықтан, әсіресе бастауыш сынып
мұғалімдерінде кішкентай бала бойындағы бейімділікті көру, болжай білу
қасиетінің болуы, оны әрі қарай дамыту жауапкершілігінің болғаны дұрыс деп
есептейді. Қабілет мәселесін қарастырғанда талант, дарын деген
терминдерден айналып кетуге болмайды. Көптеген зерттеушілер мен психологтар
“таланттылық” деп белгілі бір салада (өнер, музыка т.б.) жоғары жетістікке
жеткізетін қабілетті айтады. Талант – бір әрекетті шығармашылықпен орындау
мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның
таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, өнерде т. б. әрекеттерде көрініп,
дамиды. Мысалға келтіретін болсақ қазақтың аса талантты, дарынды күйші Дина
Нүрпейісова өзінің күйшілік қабілетін сегіз жасынан-ақ бастаған, бір-ақ рет
тыңдаған күйін мүдірмей, қателеспей дәл орындай алған. [7.23-28 б]
Таланттың дамуы еңбек ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты.
А.М.Горький талантты өсіретін нәрсе – істі сүю. Францияның ағарту ісінің
өкілі К.А.Гельвецкий адамдардың барлығының бірдей, тең дәрежеде
болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант дәрежесіне көтеруге
болады дегенді уағыздап кеткен. Осы пікірді қуаттайтын ХІХ ғасырдағы неміс
ғалымы Карл Витте оны дәлелдеу үшін өз ұлын өзі дайындаған жүйесі бойынша
тәрбиеледі. Нәтижеде әкесінің атымен аталған кішкентай Карл тоғыз жасында
Лейпцинг университетіне түсіп, бір жылда толық курсын бітіреді. Он үш
жасында философия докторы деген атақ алып, он сегіз жасында Гейдельберг
университетінің профессоры, жиырма үш жасында Берслау университетінің
кафедра меңгерушісі қызметін атқарады.[8.45-47 б]
Бұл эксперимент оқыту мен тәрбиенің адамның ішкі мүмкіндіктерін ашудағы
күшті құрал екендігін көрсеткенімен, Карлдың мұндай таңғажайып
жетістіктерін оның табиғи талантының болуының мүмкін екенін де жоққа шығара
алмаймыз.
К.А.Гельвецкийдің көзқарастарын қолдайтындар да кездеседі.
Мысалы, жаңашыл педагог И.П. Волков ...егер баланың жеке қасиеттерін
өте жас кезінен анықтап, дамытуға жағдай жасаса, талантты қалыптастыру да
кез келген мамандықты дайындау сияқты... - дейді.[9.58-63 б]
“Дарындылық” ұғымына берілген анықтамаға жоғары ақыл – ой қызметімен
ерекшеленетін адамдар қасиетін жатқызады. Кейбіреулер дарындылық пен
таланттылықты синоним ретінде қолданып жүр. Таланттылық арнайы іс-әрекетте
жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл–ой қызметінің ең жоғарғы
дәржесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал дарынды
баланың бәрі бірдей таланты болмауы мүмкін. Дарындылықты дамытса
шығармашылыққа айналады.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Дарынды адамдардың қабілеті әдетте ерте ашылады. Дарынды балалар мектептің
оқу бағдарламасын ерте меңгереді. Мысалға келтіретін болсақ, кибернетиканың
атасы Ноберт Винер бес жасынан бастап ғылымға ден қояды да, тоғыз жасында
18 жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14
жасында оған ғылыми атақ беріледі. 7 жасар Моцарт 4 соната жазған.
Не бары отыз жыл өмір сүрген Шоқан Уалиханов аз ғана ғұмырының ішінде
адамзаттық ғылымға, оның көптеген саласына (әдебиет, тіл, этнография,
география) баға жетпес көп үлес қосты, өзін жоғары биіктен көрсете
білді.[10.58-62 б]
К.К.Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыстыра қарастырады.
Жеке тұлғаның қалыптасуы, шығармашылық қабілет компоненттерінің бірі
болса, онда “тұлға” немесе жеке тұлға ұғымының мәнін түсініп алу қажет.
“Тұлға” латын тілінен аударғанда – persona, деген мағынаны білдіреді.
“Тұлға” — қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның
психикасында болатын жаңа сапа, - деп жазды А.Н.Леонтьев. Ал,
Э.В.Илбенковтың айтуынша, “тұлғалар” қоршаған ортада да, өздеріне де
өзгеріс енгізе алатын адамдар.[11.33-37 б]
Г.М. Қоджасынрова “Тұлғаға” мынандай анықтама береді. “Өзгелер арасында
өзінің позициясын еркін және жауапкершілікпен анықтап алатын және ұстана
алатын адам”. Жеке тұлға дегеніміз белгілі бір іспен айналысатын, азды-
көпті өмір тәжірибесі бар, білімі, икемдігі, дүниетанымы, талғамы, мұраты,
бағыт-бағдары бар адам.
“Жеке адам - әлеуметтік қатынастарымен сапалы іс-әрекетті жүзеге
асырушы нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім
екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі”,- деген анықтама береді академик
Т.Тәжібаев.[12.42-46 б]
Барлық ғалымдар адамның мұндай күйге бірден келмейтінін, тұлғалыққа
біртіндеп жететінін жазады. “Тұлға болып қалыптасу – баланың жартылысынан
бастап, қоршаған орта, басқа да әр түрлі әлеуметтік факторларға байланысты
дамитын күрделі процесс, - деп жазады психология ғылымының докторы
В.Э.Чудновский. Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиетін
тәрбиелеу үшін ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Біріншіден – адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде
болмауы. Қабілеттердің бірдей еместігін сыныпта отырған оқушылардың
әрқайсының әр пәнге және әр деңгейде болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі
есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салғанды
тәуір көреді. Олардың қабілеттерінің құрылымы да, оны құрайтын
компоненттері де әр түрлі болады. Мәселен: математикалық қабілеті басым
балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне қабілеті
басым балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай
білу сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден – адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, деген
сауал төңірегіндегі пікірлер жайлы ғалымдар, керісінше адам бойында
әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерінің бар екенін дәлелдейді.
Б.М.Теплов ақындықпен қатар музыкаға, суретке қабілеті бар А.С.Грибадовты
мысал ретінде келтірсе, ұлы Абай, Шоқан, Шәкәрім сынды ғұламаларымыздың
қалдырған мол мұралары да осының айғағы дегіміз келеді.[13.52-57 б]
Халқымыздың “жігітке жеті өнер де аз ”, “сегіз қырлы, бір сырлы” - деп
айтылатын нақыл сөздері адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерін көрсетсе
керек.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті - білім игеруде, іс-әрекетті меңгеруде оны жүзеге
асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
2. Шығармашылық – жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Репродуктивті әрекетте шығарманың элементі болады, ал шығармашылық
әрекетке репропродуктивтік енеді, мұнсыз шығарма болмайды.
“Шығармашылық” сөзінің төркіні, этимологиясы “шығару”, “ойлап табу”
дегенді білдіреді. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: “... шығармашылық
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет” - деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С.Выготский
“шығармашылық” деп жаңалық әрекетін атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген
психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны “даму” ұғымымен қатар қояды. Өйткені
әрбір жаңалық, әсіресе интелектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын
жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Зерттеле келе шығармашылыққа
берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары “шығармашылық”,
“жаңалық” сөздерімен қатар “бастама, белсенділік” ұғымдары астарласа
қолданылып жүр. [14.89-95 б]
Оқушылардың шығармашылығын дамыту мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне
байланысты. Мұғалім өзінің сабағын шығармашылықпен ұйымдастырып, өтілетін
сабақтар оқушыларды шығармашылыққа ұмтылуын тудыратындай сұрақтар қамтылып
өтілуі тиіс. Мұғалімнің сабаққа дайындығы шығармашылық сипатта болып, жалаң
сөзді әдеттерінен арылуы, технологиялық құралдарды басым пайдаланып,
педагогикалық-психологиялық есептерді, ситуацияларды шештіру, проблемалық
сабақтарды өткізу, әдебиеттерді шығармашылықпен қолдану - өмір талабы.
Оқушының бойында шығармашылықты тудыру үшін:
- оқушының ой жүйесі өзінің біліміне берік болуы тиіс;
- оқушыда сабаққа деген құлшыныс тұрақты болуы тиіс;
- оқушы білімінің тереңдігі пәнаралық байланыста болғаны жөн;
Қорыта айтқанда оқушы бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз
құлшыныс, оқуға, білімге деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен күнге дами түсуі
қажет.
Шығармашылық қабілеті бар кез келген баланы одан әрі тереңдете дамытуға
болады. Ол үшін осы жағдайлар болу керек:
Бірінші жағдай – баланың өз еркімен шұғылдануы. Мұғалім алғашқы күннен
бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу
келетіндігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу
процесін осы негізге орайластыра жүргізгені дұрыс. Екінші жағдай - терең
ықыласты еңбек. Оқушы қабілетінің дамуы еңбек сүйгіштікпен тығыз
байланысты.
Психолог А.Н.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең
алдымен шығармашылық ойлауға байланысты деген пікір айтады. [15.45-48 б]
Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:
- мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегенділікті;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігін, ойдың орамдылығын;
- әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Іс-әрекет арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту үшін қажетті
ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс
сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
В.И.Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу орнында
шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, педагогикалық заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем – шығармашылық қабілеттерінің ерекшіліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик -Пашаевтың, В.С.Шубинскийдің,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі - дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясын терең бойлаған В.Э.Чудновский, В.С.Юркевич,
И.П.Волков сынды тұлғалар феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс істеу
түрлері, дарынды, талантты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу – тәрбие
процесін жетілдіруге байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар
береді.[16.12-18 б]
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған
В.А.Кан–Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдарына талдау жасалады.
Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде шығармашылық қабілеттердің белгілерін
анықтау, шарттарын айқындау жолдары, құралдарын белгілеу сияқты идеялардың
бар екенін байқаймыз.[17.45-52 б]
Сонымен, біз “шығармашылық қабілет” ұғымының соңғы уақыттарда көптеген
зерттеулердің негізгі арқауы болғанын көреміз. Шығармашылық туралы, төменде
көрсетілген ерекшеліктерімен сипатталатын қорытынды жасаймыз:
-шығармашылықтағы қарама - қайшылықтардың болуы;
-әлеуметтік немесе жеке адамға деген түсініктің болуы;
-шығармашылыққа арналған шарттар мен жағдайлардың болуы;
-шығармашыл тұлғаның жеке қасиеттерінің болуы;
-нәтиженің жаңалығы.
Бұдан: “шығармашылық – қайшылықтарды шешуге бағытталған жеке
қасиеттердің болуын талап ететін әлеуметтік мәні бар жаңалық әкелетін -
адамның іс-әрекеті”, - деген тұжырым жасаймыз.
Көрнекті француз математигі Адамс шығармашылық процесті 4 кезеңге
бөледі:
1.Дайынды кезеңі.
2.Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3.Интуцияның жарқ етуі. Эврика.
4.Тексеру кезеңі.
Ал, А.Н.Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1.Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2.Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3.Проблемадан уақытша кету.
4.Интуицияның оянуы. Инсайт.
5.Нәтиженің дұрыстығын тексеру.[18.32-37 б]
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық еңбектерді талдай
отырып, бастауыш сынып оқушыларына тән шығармашылық процесінің кезеңдерін
шартты түрде төмендегіше топтастырдық:
1.Жаңалықпен бетпе - бет келу.
2.Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3.Шешімнің жарық көруі.
4.Шығармашылық акт.
5.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны қалыптастырса,
еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл -күйге бөлеп, жаңа істерге
жігерлендіреді. Мұның барлығы бастауыш мектеп оқушыларында болуға тиісті
қасиеттер. Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл
кезеңдер бір—бірімен астарласып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратын сапалар бірі анық көрініп, бірі
керісінше, көмескіленіп жатуы ықтимал. Дегенмен, әр баланың бойындағы
табиғи, қайталанбас ерекшеліктер біріккен кезде аталған сапалар көп
жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды. Шығармашылық істің
қандайы болмасын адамның барлық күш-қуатын жұмсауды қажет етеді. Қызметтің
шығармашылық сипатта болуында педагогтық қабілеттің елеулі мәні бар.
Мұғалімнің мамандығына орай (тарихшы математик,т.б.) шығармашылық қабілет
қажет. Мәселен, әдебиет пәнінің мұғалімі көркемдік талғаммен қоса
шығармашылық қабілетке ие болуы тиіс.Шығармашылық қабілеті кең өріс
ұстаздар оқушылардың пәнге деген ынтасын арттырып қана қоймай,
шығармашылықпен ойлауға машықтандырады. Оқушылардың дамуыны
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар:
1.сәтсіздікке ұшыраймын, еш нәрсе келмейді - қорқыныш сезімі.
2.өзіне өзі риза болмау сезімі.
3.жалқаулық
Бұлардан құтқарудың жолдары:
- оқушылардың шығармашылығын айналдыруына мектепте, сабақ үстінде, үйде
қолайлы жағдай жасау.
- Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Демек, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі
жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез келген оқушы шығармашылық
әрекеттер орындау арқылы өзінің қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруына
бағытталған жаңа әдіс—тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге
талпыныс жасайды. Екі әрекетте де оқушылар екі түрлі мақсаттар шешеді.
Мысалы: оқу әрекетінде белгілі бір ережені меңгертетін, дағдыны
қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың іздену
жұмысы басты нысанада болады. Сондықтан оқу баланың жалпы қабілетін
дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, объектіні жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім
табуды белгілейді.[20.32-36 б]
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу ), болжай
білу қабілеттерін атайды.
Бүгінгі мектепте, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті басым. Сабақтарда
оқушылар үнемі бір типтес жаттығулар орындап, есептер шығарумен айналысады.
Мұндай жаттығулар баланы өз күшін байқау мүмкіндігінен айырады.[21.12-18
б]
Бүгінгі сынып оқушылары кез келген шығармашылық тапсырмалар шешуді
табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер
ұйымдастырушылық қажет. Осы тұста орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстойдың
педагогикалық ізденістерінің, өсіп келе жатқан жеткіншіктерді
шығармашылыққа үйретудегі тәжірибесінің құндылығына, көкейтестілігіне
тоқтала кету жөн сияқты. Ақынның Ясная Полянадағы мектебінде бала тек іс-
әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда шығармашылық қабілеттерін дамыта алады
деген қағида басшылыққа алынып, оқу, оның мазмұны баланың тұлға болып
қалыптасуына қызмет ету керек деген бағыт ұстануы бүгінгі күнгі ғылыми
психологияға жақын екендігін көрсетеді. 1862 жылы жарияланған “Шығарма
жазуды шаруа балалары бізден бе, әлде біз шаруа балаларынан үйренуіміз
керек пе ?” атты мақаласында өз оқушылары Семка мен Федькаға еркіндік
бергені сол-ақ екен, олар “осыған дейінгі орыс әдебиетінде болмаған”
шығарма жазғандарын келтіреді. Л.Н.Толстой егер бала мектепте бір жаңалық
жасауға, ойлап табуға үйренбесе, тек біреуді қайталаса, еліктесе, ол
үлкейгенде де өздігінен ешнәрсе шеше алмайтын адам болады деген.
Бұдан қорытынды: бала әдемі, байыпты, ұйымдастырылған шығармашылық
жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П.Блонский сөзімен
айтқанда, “ол — біліммен толтырылған бос ыдыс емес, ол — жануға
тиісті шырақ болуы тиіс”.[22.67-69 б]
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселелері шет елдік
психологтарды 1950 жылдардан бастап қызықтыра бастады, және осындай өте
қысқа мерзім ішінде қабілеттер туралы діни көзқарастардан, ғылыми
психологиялық ұғым деп тануға дейінгі дәрежеге жетті. Шығармашылық
туралы пікірлер А.Осборор (1953), А.Бионди (1967), Д.Треффингер (1976)
еңбектерінде айтыла бастады. Бұл жұмыстардың әдістемелік негізі ретінде
1950 жылдары жазылған Дж. Гилфорд және оның ізбасарларының
(креативтілік) интеллект туралы теориясы алынады. [23.23-26 б]
Бұл теорияның негізгі мәні — факторлық зерттеулер нәтижесінде
шығармашылық ойлаудың балаларға, сондай-ақ ересектерге тән ортақ
компоненттері анықталған. Олар:
-интеллектуалды шығармашылық;
-категоризациялаудың кеңдігі, заттарды пайдаланудағы оқыстылық,
-ойлаудың шапшаңдығы;
-ойлаудың тапқырлығы.
Осы теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға
арналған тестер жүйесі өмірге келді. Соның бірі тәжірибеде көп
қолданылатын Е.Торренс әдістемесі (тесты творческого мышления Торренса).
Зерттеулер нәтижесінде Е.Торренс баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан
басталады деген тұжырымға келеді. Шығармашылық қабілеттердің дамуын
зерттеген психологтар мәселенің әр қырына, әртүрлі компоненттеріне
тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық елестете білу және еркін ойын
әрекетіне байланысты (Дж.Моран, Р.Мильграм,1984), ата-анасының
қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты (Т.Ковач, 1984), от
басындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филберг, 1977), балаға еркіндік
беріп, жағдай жасауға, оны көтермелеп, мақтап отыруға байланысты
(П.Смит,1983) деген пікірлер айтты. Д. Дельман (1982) зерттеулері Ж.Пиаже
теориясына сүйене отырып, баланың шығармашылығының сапалық жақтарын ашуға
бағытталады. Ол шығармашылықтың нәтижесі баланың ақыл-ойында логикалық
интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.[24.20-25 б]
1.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруде дамыта
оқытудың рөлі.
Шығармашылық процесс - баланың ақыл–ойы мен қабілетін дамытатын болса,
“даму” ұғымының да бала үшін алатын орны ерекше.
Даму ұғымы философиялық сөздікте ”...мөлшерлік өзгерістердің белгілі
бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы” — деп түсіндіреді.
Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен дәрежесіне
қанағаттанып тұрып қалмай, жаңа сапаға көшеді. “Даму” ұғымының
психологиялық анықтамасы - жаңаның өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген
мағынаны білдіреді. Барлық табиғат құбылыстары сияқты бала психикасы да
үнемі диалектикалық жолмен дамып, өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге
өтіп отырады. Ғалымдардың зерттеулері бойынша баланың даму процесін, 3
түрлі фактордың қатысуымен қарастыруға болады. Олар:
1.Биологиялық фактор.
Баланың өсіп дамуы табиғи процестерге байланысты болуы.
2.Әлеуметтік фактор.
Бұл — бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл, сондай-
ақ, баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни, бала өсіп дамитын рухани орта.
3. Баланың өз белсенділігі.
Бұл даму процесіне әсер ететін үшінші күш болып саналады. Оқитын пәнде
қандай да бір жаңалық болмаса, мұғалімнің шеберлігі қанша жерден жоғары
болса да, егер мұғалім баланың өз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуында нәтиже болмайды.
Баланың даму процесі, оның қоғамдық белсенді істерге араласуы, азамат
ретінде қалыптасуы, осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі.[25.12-
18 б]
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың рөліндегі алатын орнын
анықтаған көрнекті психолог Л.С.Выготский. Ол дамуды оқытуымен тең деп
санап, керісінше, оқу мен даму екі бөлек процесс деген көзқарастарды қатты
сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының екі аймағы болатындығы жайлы теория
ұсынады.
1. Бала дамуының жақын аймағы — баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы — баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.[26.45 б]
Баланың дамуы бірінші аймақта меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы, жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашады. Бұл процесте ол бір жағынан өзінің іскерлігі мен
қабілетін нығайта жетілдіріп, жаңа дағдыларды игереді, екінші жағынан
материалдық және рухани байлықтар арқылы адамзат мәдениетіне өз үлесін
қосады. Баланың потенциалдық мүмкіндіктері неғұрлым жан-жақты, үйлесімді,
толығырақ дамыса, есейген кезде оның шығармашылық қызметі соғұрлым
мазмұнды, жан-жақты, табысты болады. Оны жүзеге асырудың жолдарын ол
соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Ғалым психологтар Л.В.Занков, А.А.Люблинская, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин
зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын, сипатын өзгертуге
арналған зерттеулер жасады. [27.32 б]
И.Я.Лернер “даму” деген ұғымды адамның әртүрлі қиындықтардағы
мәселелерді шеше білуге дайындығы деп түсіндіреді. Мұндай анықтама
интеллектуалдық іс-әрекет жоғары орынға шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі
болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл-ой қызметі де соншалықты кең, ауқымды
демек, даму деңгейі де жоғары болады.
Л.В.Занков ақыл—ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейд. Олар: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс—әрекеттерді атқара білу.
В.В.Давыдов баланың ойын жинақтап, қорытындылай алу дағдысын ақыл-ой
дамуының көрсеткіші деп санайды. [28.8 б]
Соңғы жылдары философияда, психологияда адамды зерттеудің әдістемесі
қарастырылуда. Әрекетте адам субъект ретінде танылып, оның жасампаздығы,
іскерлігі, қайраткерлігі қалыптасады. Адамның іс-әрекеті, оның бүкіл өмірі
өзімен қатар жасап келе жатқан адамдармен тығыз байланыста өтеді. Олармен
бірге өмірді ұғынып, күнделікті тіршілік қалыптасады. Оның негізгілері:
ойын, оқу, еңбек.
Оқушының оқу әрекеті неғұрлым үйлесімді, кемелденген, тиімді болса,
оның белсенділігі де соғұрлым жоғары болып, шығармашылықтың дамуы қарқынды
түрде көрінеді.[29.30-32 б]
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия
сияқты мектептерді заман талабына сай өмірге келтірді. Бұл мектептерде
оқушылар қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған
арнайы бағдарламалармен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге
қарағанда жаңа үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, балалардың талантын,
дарынын ашуға мүмкіндігі де мол.
Оқушылардының қабілеттерін дамытудың негізгі факторы болып олардың
білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың
маңызды психикалық қызметтерін, ақыл- ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі
саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті оның ойлау мен практикалық
әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген
көзқарастары өзгеріп, танымдылық белсенділігі арта түседі. Мұғалім мен
оқушының арасындағы оқыту үрдісінің іс-әрекеті арқылы оқушыда шығармашылық
қабілеттер дами түседі. Бұндай кезеңде өтілетін жаңа сабақтың негізгі үш
мақсаты толық шешімін таба білуде ғана іске асырылып отырады.
Ойлауға үйрететін сабақтардың барлығын дамыта оқыту сабақтарына
жатқызуға болады. Дамыта оқытуды ұйымдастыруды балаға ақыл-ой әрекетін
меңгертуге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқытудың мақсаты –
оқушыларды оқыта отырып, шығармашылық бағыттарын дамыту. Дамыта оқыту —
сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-
қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы,
бақылаушы, бағалаушы ғана емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын
ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана бала интелллектісінің
көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының ұзақ тарихы бар. Ерте кезден бастап-ақ,
ойшылдар білім мен ақыл-ой тәрбиесінің ара-қатынасын, олардың бала
дамуына әсерін зерттей бастаған. Бізге белгілі алғашқы дидактиктердің
бірі Квинтилиан оқушылардың жас ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның
ойының және тілінің дамуын қамтамасыз ету міндетін қойған.[30.44 б]
ХVІІ ғасырдағы Я.А. Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде баланың ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы
оларды білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А.Дистервергтің әйгілі “Неміс
мұғалімдердің білім беру ісіне басшылық ” атты еңбегінің де негізі
болып табылады. Дамыта оқыту деп ол баланың білім алуға әрекет
етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған. “Нашар мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді ” деген.
Орыстың ұлы ағартушысы К.Д.Ушинский де өз дидактикалық еңбектерінде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мәселелеріне
ерекше тоқталып, арнайы әдістеме жасаған. Ал, Л.С.Выготскийдің пікірі
бойынша білімнің тиімділігі қабілеттің деңгейімен, әрекеттің негізгі
түрлерінің қаншалықты дамығандығымен анықталады. [31.49-50 б]
“Дамыта оқыту” деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін,
типтерін (Л.В.Выготский, А.Н.Леогнтьев, С.Л Рубинштейн) және психиканың
басқа да функциясын зерттеген (Б.Г. Ананьев, Г.С. Костюк, А.А.
Люблинская, Н.А.Менчинская) және т. б. Іс-әрекет теориясының
психологиясын жан-жақты талданды. Нәтижесінде дамыта оқыту
проблемасына арналған екі іргелі эксперимент жасалып, оның бірін
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, ал екіншісін Л.В.Занков басқарды. [32.33
б]
Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин — В.В.Давыдов жасаған жүйесінің көздеген
мақсаттарына жету баланың өзінің белсенділігіне байланысты. Дамыта
оқытудың ерекшелігі – нашар үлгеретін оқушы да өз шамасы келгенше, қабілеті
жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылған. Дамыта оқыту сабақтарында
оқушы өз ойын, әрекетін, пікірін басқалардікімен, соның ішінде
мұғалімдікімен де салыстырады. Оқу тапсырмалары оқушы танымы деңгейінен
едәуір жоғары болып, оңай шешіле қоятындай түрде құрылмайды. Оқушыны
ізденімпаздыққа, шығармашылыққа баулиды. Оқушыдан білім, дағдыны меңгерудің
әртүрлі тәсілдерін, құралдарын іздестіріп табуды талап етеді. Ал мұғалімнің
негізгі қызметі: өз ойын, пікірін айытқысы келген оқушыларды тыңдау, оның
логикасын түсіну, қызығушылығын ояту. Осыған орай, бұл жүйенің
әдіс—тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыруды, қолдап,
көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйенің мәні төмендегідей 3 құрамдас
бөліктермен анықталады:
1.Үлгіні көрсету.
2.Түсіндіру.
3.Бақылау, бағалау.
Яғни, мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып, түсіндіріп шығады.
Содан соң оны меңгертуге арналған шығармашылық жаттығулар орындалады.
Бұдан кейін қалай меңгерілгендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау
ұйымдастырылады. Әрине, жұмыс әртүрлі болып өткізілуі мүмкін. Ол
мұғалімнің шығармашылығына байланысты. Мысалы: өзі айтып бермей, ұнтаспадан
тыңдату, балаға оқыту т.б. Қалай болғанда да өзімізге таныс
иллюстрациялы-түсіндірме әдісінің қатаң тәртібі сақталынуы керек.
Баладан ыждағатпен тыңдап, мүлтіксіз орындау ғана талап етіледі.
[33.5-7 б]
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік — зерттеушілік әрекетін
ұйымдастыру басты назарға ұсынылады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жеткіліксіз екенін сезетіндей ахуалға
түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады,
білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда төмендегідей 3
құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1.Оқу мақсаттарының қойылуы.
2.Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі — дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин — В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы,
бағыттаушы адам рөлінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын
өзінше дәлелдей білуге тырысады. Әр оқушыға өз ойын, пікірін
айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Дегенмен әр бала жасаған
еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке
тәжірибесін қорытындылауға үйренеді. Мұғалім өзінің осы міндеттерін
неғұрлым дұрыс орындаса, соғұрлым баланың сабақ материалын игеруі
жеңілдей түседі. Екіншіден, жұмыс нәтижелі болу үшін оқушының мұғалім
қойған талаптарды мүлтіксіз орындауы қажет. Демек, оқушы алдын ала
бағдарлап қойған іс-әрекеттің қатысушысы ғана болып қалады. [34.36 б]
Дамыта оқытудың Л.В.Занков жасаған жүйесінің ерекшеліктеріне тоқталып
өтейік. Оның жүйесінің мәні мынада: бастауыш сатыдағы оқыту мазмұны жан-
жақтылығымен ерекшеленеді: 1-сыныпта – дүниетану, 2-сыныпта – география, 3-
сыныпта – тарихтан әңгімелер енгізіп, бейнелеу өнерінен, музыкадан, әдеби
кітаптар оқуға үйрету, әсемдік жайлы мағлұматтар беру. Шығармашылық
қызығушылыққа негізделген ойындар, пікірталастар, әртүрлі әдістерді
қолданылады. Бұл жүйе дәстүрлі оқытудан төмендегі ерекшеліктерімен,
өзгешеліктерімен айқындалады:
Дамыта оқытуға арналған тапсырмалар түрлі деңгейде болады. Мысалы:
сөйлем құрату; сөзді сызықшамен буынға бөлу: әнші, бәйшешек, әпкелер; сөзде
неше әріп бар екенін цифрмен көрсету: ән □, сән □, әке □, әскер □; сөздегі
дауысты дыбыстың астын сызу: әлем, әдемі, әнші; сөздегі дауыссыз дыбыстың
астын сызу: дәптер, тәртіп.[35.27-33 б]
Сабақта халық ауыз әдебиеті оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыруға көп пайдасын тигізеді.
Жұмбақ – баланы логикалық оймен ойлануға көп септігін тигізіп, ойлау
қабілетін дамытады. Бір мәтінге байланысты жұмбақ құрастыру оқушының
шығармашылық қабілетін тудырады. Жұмбақты айтқызу, жауабын кезекпен
тапқызу, сыныптағы барлық оқушыларды қатыстыру - осының барлығы мұғалімнің
жігерлігін байқатады.
Ендігі бір халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар,
дұрыс та, айқын сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр —
жаңылтпаштар.
Жаңылтпаш — мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп
оқушыларына лайық шығарма. Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында
сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмай
қинала бастайды. Мүдірмей сөйлеу үшін қиналып айтатын дыбыстарды,
сөздерді бала неғұрлым жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей өз ойын толық жеткізетін болады. Осыған
байланысты тренинг-сабағын өткізуге болады.[36.185-186 б]
ТРЕНИНГ – САБАҚ
Сабақтың тақырыбы: Жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал – мәтелдер
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: оқушыларды халық ауыз әдебиеті шығармасының түрлері
жұмбақ, жаңылтпаш, мақал – мәтелдермен таныстыру.
2. Дамытушылық: Халық шығармасының бұл түрлерін бі–бірінен ажырата
білу, мәнін терең ұғып, мағынасын ашу. Оқушылардың ойлау қабілетін,
тілін дамыту.
3. Тәрбиелік: Оқушылардың халық ауыз әдебиеті шығармасы арқылы ұлттық
сезімін оятып, кішіпейілділікке, ізеттілікке, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Тренинг – сабақ.
Пәнаралық байланыс: Орыс тілі, дүниетану, ана тілі.
Көрнекіліктер: үлестірмелі кима қағаздар.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі.
а) сәлемдесу.
б) топтарға бөлу.
2. Жаңа сабақ.
- Бүгінгі сабағымыз тренинг түрінде өтеді. Тренинг – сабақтың
негізгі мақсаты – сендерді ұйымшылдыққа, топтасып жұмыс істеуге баулып,
ойларыңды бөлісіп, ашық айтуға дағдыландыру. Сабағымызды бастамас бұрын
осы сыныпты 4 топқа бөліп алайық. Енді әр топқа ат қоюымыз керек, Қоржын,
Асық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz