Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру үлгісі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғам мен мемлекеттің
білім беру жүйесінің алдына қойып отырған міндеттерінің бірі –
жеткіншектерді адамгершілікке, қазақстандық патриотизм мен Қазақстанды
мекендейтін халықтардың ұлтаралық ынтымақтастығы рухында тәрбиелеу болып
табылады. Адамгершілікке тәрбиелеудің проблемаларының өзектілігіне
Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы және Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Қазақстан
Республикасының адамгершілікке тәрбиелеудің білім беру тұжырымдамасы
сияқты ресми құжаттар дәлел бола алады [1;2;3].
Мектеп оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі И.С.Марьенко,
Н.И.Болдырев, О.С.Богуанова, Н.И.Монахов, Р.М.Толеубекова, Н.Е.Щуркова,
Е.Д.Бондаревская және т.б. ғалымдардың ғылыми ізденістерінде зерттеу
объектісі болған [4;5;6;7;8;9;10].
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Яссауи,
Махмұд Қашқари, Ахмет Йүгенеки, т.б шығармаларынан адамгершілікке
тәрбиелеу, адамның адамгершілікке бейнесі кең орын алған [11;12;13;14;15].
Халық педагогикасы дәстүрлері негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Ж.С.Хасанова, Ғ.А.Урунбасарова, А.С.Магауова және т.б. ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылған [16;17;18].
Сондықтан халық шығармашылығының тәрбие құралдарына, соның ішінде түркі
ғұламаларының, ақын-жырауларының,
ағартушы-демократтарының, қазақ зиялыларының шығармашылығына баса назар
аудару республиканың жариялау процесіндегі нық қадамын қуаттау талаптарына
сай келетінін, мектептегі тәрбие жұмысын демократияландырып, ізгілендіруді
тереңдете түсуге ықпал ететінін негізге алған абзал.
Музыкалық білім мен тәрбие адамгершілік қасиеттер арқылы оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеу ісін жүзеге асыру мектеп жағдайында әлі де болса
қанағаттанарлық болмай келеді. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Мәдени дәстүр
қашанда әлеуметтік қайта түлеудің көзі болып келеді. Өзінің тарихи, мәдени
тамырларына қайта оралу – бұл, әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық
тілді, өнерді, мәдениетті, дамытуға барынша қолдау жасалып отыр, – деген
сөзі жас ұрпаққа адамгершілікке тәрбиелеу ісіне негіз бола алатындығы анық.
Олай болса, халықтың тарихи даму жолында жинақтаған адамгершілікке
тәрбиелеудегі мәдени тәжірибесін жас ұрпаққа адамгершілікке тәрбиелеудің
тірегіне айналдыруымыз қажет [19].
Жас ұрпаққа адамгершілікке тәрбиелеудің әдіснамалық, теориялық
проблемасының зерттелуіне Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С.А. Ұзақбаева, Ж.
Наурызбай, А.А. Қалыбекова, К.Ж. Қожахметова, Қ. Бөлеев, Т.М. Алсатов.,
Р.Қ. Дүйсембінова және т.б. ғалымдар көп үлес қосып, тәлім-тәрбиедегі мән-
маңызының жоғары екендігін анықтап берді [20-28].
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және адамгершілікке
тәрбиелеуні жүзеге асырудың перспективасы десек, онда “Білім туралы” заңда
білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар
жасау.
Ұлттық мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған
иммунопсихологиялық проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін,
Ұлттық салт дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, “қиын”
балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер
мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі,
оларға қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы
басқаларды бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі
жолы екендігі, ал сол мектептерде адамгершілікке тәрбиелеу алған ұрпақ дені
сау, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып
өскендігінде.
Тұтастай алғанда, жоғарыда қарастырылған зерттеулердің бағыттарына және
білім беру жүйесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу бойынша
жинақталған практикалық тәжірибеге қарамастан, музыкалық білім мен тәрбие
беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінің әлі де
болса шешімі табылмағандығына көз жеткіземіз. музыкалық білім мен тәрбие
беру процесінде оқушыларды балаларға адамгершілікке тәрбиелеуді жастайынан
қолға алудың әлеуметтік мәні зор. Сондықтан бүкіл халық, қоғамның барлық
әлеуметтік салалары, соның ішінде музыкалық білім мен тәрбие беру
процесінде ұйымдар адамгершілікке тәрбиелеуді жүзеге асырудан сырт қалмауы
тиіс.
Сонымен, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің білім мен тәрбие беру
бағытында орындалған ғылыми зерттеулерге жасалған талдау музыкалық білім
мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі
зерттеушілердің назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді. Бүгінгі таңда
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің қажеттігі мен музыкалық білім мен
тәрбие беру процесінде адамгершілікке тәрбиелеудің тәлім-тәрбиелеудегі
қызметінің жан – жақты жүзеге асырылмауы және музыкалық білім мен тәрбие
беру процесінде оқушыларға, қосымша білім беретін педагогтерге арналған
ғылыми негізделген әдістеменің тапшылығы арасындағы қарама-қайшылық нақты
көрініс алып отырғандығы байқалады. Бұл қайшылықтардың шешімін іздеу
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Халық дәстүрлері арқылы оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің нысаны: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды тәрбиелеу жүйесі.
Зерттеу пәні: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің болжамы: егер музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің тәрбиелеу жұмысының мазмұнын ұлттық
педагогикалық тәжірибемен толықтырылып, жетілдірілсе, тиімді жұмыс
формалары мен әдістері қолданылса, музыкалық білім мен тәрбие беру
процесіндеұйымдардың іс-әрекеті қоғамдық әлеуметтік-мәдени орталықтармен
біріккен ынтымақтастықта жүзеге асырылса, онда бұл оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеуге ықпалын тигізеді және оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады.
Зерттеудің мақсаты: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің тиімділігін арттыруға мүмкіндік
беретін педагогикалық шарттарды теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
– адамгершілікке тәрбиелеу ұғымының мәнін айқындау;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің құрылымдық-қызметтік ерекшеліктерін анықтау;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің оқу- әдістемелік жүйесінің моделін жасау;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеуге арналған әдістемелік нұсқаулар дайындау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: табиғаттың, қоғамның,
адамдардың өзара қатынасы, диалектикалық бірлігі туралы таным теориясы,
жеке тұлғаның іс-әрекет теориясы, адамгершілікке тәрбиелеудің білім мен
тәрбие теориясы, халықтық педагогика құралдарын пайдаланудың мәнін
анықтайтын тұжырымдамалар, Үкіметтің музыкалық білім мен тәрбие беру
процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жұмысын жетілдіру, реттеу мәселесіне
байланысты құжаттары.
Зерттеу көздері: философия, психология, педагогика ғылымдары
саласындағы қоршаған орта туралы еңбектер; Қазақстан Республикасының ресми
құжаттары: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Заңы,
Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасы,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің музыкалық білім мен тәрбие беру
процесінде ұйымдар туралы ережесі және т.б. қаулы-қарарлары, баяндамалар;
автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі; халық
педагогикасындағы адам, табиғат, қоршаған орта жөніндегі ой-пікірлер.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасына қатысты ресми құжаттарға, ғылыми
- адамгершілікке тәрбиелеудің, психологиялық - педагогикалық, философиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеудітін қалыптастыруға бағытталған халық
шығармашылығын пайдалану тәжірибесін және оқу бағдарламаларын, озық
тәжірибелерді талдау; бақылау, сауалнама, тест жүргізу, педагогикалық
эксперимент барысында алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу базасы: тәжірибелі-эксперимент жұмысы ????? облысы, ????
қаласындағы №??? орта мектеп. Тәжірибелі экспериментке ???? оқушысы
қатынасты.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде зерттеу міндеттері бойынша ғылыми әдебиеттерге, Қазақстан
Республикасының ресми құжаттарына талдау жасалады. музыкалық білім мен
тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің, ғылыми-
теориялық, педагогикалық негіздері анықталады.
ІІ кезеңде зерттеу жұмысының нәтижесінде анықталған музыкалық білім мен
тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің оқу-
әдістемелік жүйесі жасалады; музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды тәжірибелік жұмыстар ұйымдастырылып, жүргізіледі, зерттеу
барысында алынған нәтижелер жүйеге келтіріліп, өңдеуден өткізіліді,
тұжырымдар мен практикалық ұсыныстар жасалады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздері айқындалады;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеуді, қызметі анықталады;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің моделі жасалады және оны жүзеге асыруды қамтамасыз ететін
педагогикалық шарттары анықталады;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің әдістемесі жасалды және эксперимент жүзінде тексерістен
өткізіледі.
Зерттеудің практикалық мәні: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге жәрдемдесетін әдістемелік жүйе
дайындалатындығымен, Жас өркен адамгершілікке тәрбиелеу бағытындағы
үйірме жұмысының бағдарламасы және оған лайықталған әдістемелік нұсқаулар
жасалатындығымен айқындалады.
Дипломның құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
объектісі мен пәнi, болжам, жетекші идея, практикалық мәндiлiгi, зерттеу
кезеңдері, ғылыми жаңалығы, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып
сипатталады.
Халық дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
психологиялық-педагогикалық негіздері атты бiрiншi бөлімде музыкалық білім
мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселелер
бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық еңбектерiне талдау жасалып,
тәуелсiз Қазақстандағы музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге негізделген моделі мен оны іске
асырудың педагогикалық шарттары айқындалады. Анықталған педагогикалық
шарттарға негізделе отырып, адамгершілікке тәрбиелеу жұмыстарын кешенді
қолданудың жолдарын іздестіру мәселелері зерделенеді. Тәрбие теориясына
байланысты ағартушылар мен ғалымдар пікірлері салыстырмалы тұрғыда
сарапталынып, ондағы құнды пікірлер мен тәжірибелерге терең назар аудару
мәселелері баяндалады.
Қазақ салт дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
мазмұны, формасы және әдіс-тәсілдері атты екiншi бөлімде музыкалық білім
мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу бойынша
ұлттық тәлiм-тәрбие құндылықтарын пайдалану мақсатында негiзгi мiндеттер
сипатталады. Тәрбие моделі негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
идеясын жүзеге асыруда адамгершілікке тәрбиелеу жұмысын іске асырудың нақты
жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен
практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген
ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалды.
1 ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің психологиялық
-педагогикалық негіздері
Тәуелсіз Қазақстан үшін жалпы адамзаттық мәселе, рухани бай тұлғаны
қалыптастыру мәселесі өзекті сипатқа ие болып отыр. Жас ұрпақтың бойына
адамгершілік-рухани қайнарын сіңіріп, мінез-құлқын тәрбиелеу үшін, жалпы
адамзаттық құндылықтарды, адамгершілік ұстанымдарды, әділдік пен өзара
көмекті ғұмыр бойы мұрат тұтуға бет бұруы қажет.
Адамгершілік – адамның қоғамдық өмірінің негізі. Адамгершілік білімі –
қоғамдық білімдердің басты және бастапқы бөлігі, оның базасы болып
табылады. Қоғамдық білімдерге жататын саяси, құқықтық, эстетикалық,
философиялық, діни білімдердің барлығы да адамгершілік білімдерге, яғни кез
келген саясат, эстетикалық идеал, құқықтық нормалар, діни наным-сенімдер
адамдарда және қоғамда қалыптасқан адамгершілік идеяларға, нұсқамаларға,
мақсаттарға тәуелді және онымен тығыз байланысты болып келеді. Өйткені
адамгершілік білімі адамдардың дүниетанымын, олардың қызметін және мінез-
құлқын, істері мен әрекеттерін анықтайды. Сондықтан да көрнекті педагогтар
адамгершілік білімін білім берудің алтын қазығы деп бекер айтпаған.
Адамгершілік - адамға қойылатын басты талап – асыл да ізгі адамгершілік
қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу. Өйткені адам –
өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен және әділеттігімен
ардақты. Халқымыз қайырымды - мейірімді жанды адамгершілігі мол адам деп
дәріптеген. Қайырымды, мейірімді жан – өзгелерді, басқа адамдарды ойлап,
соларға қол ұшын беруші жан. Ал, адамдардың қамын жеу дегеніміз
адамгершілікке келіп саяды. Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Мұны
адамгершілік туралы айтылған мақал-мәтелдерден байқауға болады.
Адамгершілік болмай,
Әділдік болмас.
Адамның ұяты бетінде ,
Адамгершілігі ниетінде.
Асыңа тойғызбасаң да,
Ақ ниетіңе тойғыз.
Су бермегенге, сүт бер,
Ақ ниетіңді білсін.
Кең болсаң, кем болмайсың.
Кішіпейілділік – кісінің көркі.
Ақылың болса, арыңды сақта,
Ар ұят керек әр уақытта.
Ынсап, ұят, терең ой –
Асыл зейнет ойлап қой.
Ұлық болсаң, кішік бол.
Өз қадірің – өз байлығың.
Ары таза, нар жүгін көтереді.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам
игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тән
адамгершіліктің өзге де формалары, бұл – сананың, сезімдердің, мінез-құлық
пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде
қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы – ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасуына, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай
білген. Жақсымен жолдас болсаң – жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң
- қаларсың ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген
мақалдардан көруге болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер
адамгершілік тәрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі.
Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі
ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік –
адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханият
дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық
тәрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары,
қарым-қатынастарында қалыптасады.
Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан,
адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасымен
сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік,
қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б.
Адамгершілік – ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,
адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы – мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы – халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр
адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға
қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады, — дейді [29,58].
Демек, шәкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің
асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның
өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері
сөзсіз.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең
бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-
жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық етіп
тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Адамгершілік тәрбиесінің
әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын
ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыпты жан-жақты терең
білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық
кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс [30].
Ата-ананың болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа
жалғасуда. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледідегендей, ата-ананың
күн сайын атқарып жүрген жұмысы – балаға үлкен сабақ.
Рухани - адамгершілік тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды,
жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен
дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және бағдарларын
қалыптастыруды болжайды.
Рухани - адамгершілік құндылықтармен білім жүйесін дамытып қалыптастыру
жаңа қоғамның дамуындағы мәні зор, маңызды бағыт. Оқушыларды рухани -
адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу – бүгінгі қажетті, кезек
күттірмес мәселе. Рухани - адамгершілікке тәрбиелеу білім берумен ғана
шектелмейді. Баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту
нәтижесінде оның рухани - адамгершілік қасиеттері қалыптасады [31].
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа - адамгершілік
- рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал
үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни
адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз - өзіне сенімділікті тәрбиелеуде
отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани - адамгершілік тәрбие -
екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата - аналардың,
педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан -
тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым
- қатынастарынан көрінеді.
Адамгершілік тақырыбы - мәңгілік. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерді сіңіру - ата - ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік
әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында,
отбасында, олардың өнерлерінде, әдет - ғұрпында. Әр адам адамгершілікті
күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек,
ол бала солай бола алады, — дейді. Демек, шәкіртке жан - жақты терең білім
беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Рухани адамгершілік тәрбиенің қайнар көзі саналатын Өзін - өзі тану
пәні баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа, тазалыққа,
ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға,
ұйымшылдыққа үйретуге, ұрпақ бойына жалпы адамзаттық құндылықтарды,
адамгершілік принциптер мен мұраттарды ғұмыр бойы басшылыққа алатын тұлға
қалыптастыруға негізделген.
Біздің №???? орта мектебінде Өзін - өзі тану пәні өз мәнінде
берілуде. Өзін - өзі тану пәнінің арнайы жабдықталған пән кабинеті бар.
Ата - аналарды, мектеп ұжымын қатыстыра отырып, Өзін - өзі тану кабинеті
талапқа сай жабдықталды. Мұнда бағдарламаның негізгі авторы – С. А.
Назарбаеваның аналық жүрегінен шыққан жылы сөзі, Өзін - өзі тану пәнінің
оқытатын негізгі құндылықтары айқын және әдемі етіп жазылған. Оқушылардың
сабақ үстінде өздерін еркін ұстауларына, демалуларына да жағдайлар
жасалған. Осы аз ғана уақыттан бастап, біздер өз тәжірибемізді
жинақтаудамыз. Жұмыс барысында арнайы дайындалған әдістемелік құрал -
жабдықтарға жаңаша көзқараспен қарап, саралап, өз жетістігімізді қосып
жұмыс жүргізудеміз.
Қай қоғамда, қай мемлекетте болсын, қарым – қатынас адами құндылықтар,
оның ішінде адамгершілік құндылықтар қалыптастыру кез – келген мектептің
міндеті болса, баланың өзін тануына, басқаны тануына, баланың болашақ
дамуына Өзін - өзі тану пәні зор ықпал етеді.
Қорыта айтқанда, Өзін - өзі тану пәні баланы өзінің қадірін өзі
білуге, өзін сыйлауға, өзін - өзі жетілдіруге, рухани өмірде және қоршаған
өмір жағдайларында өзінің бағыт - бағдарының болуына, өз бетінше шешім
қабылдай алуына және өз сөзі мен әрекеттері үшін жауапкершілікті сезіне
білуге тәрбиелейді.
Рухани - адамгершілік білім беру – жас ұрпақтың бойына өмірдің мәні,
сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды
құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет -
дарынының ашыла түсуіне, ақыл - парасатын дамытуына яғни сәнді де мәнді
өмір сүруіне қызмет етеді.
Өзін - өзі тану пәні арқылы жан - жақты дамыған, рухани адамгершілігі
мол, ұлттық құндылықтарымызды құрметтейтін, бір - біріне сүйіспеншілікпен,
құрметпен қарайтын, өмір сүруге деген құштарлығы жоғары жеке тұлға
тәрбиеленеді. Сондықтан да, пәнді оқытатын әрбір мұғалім өзі де үнемі
жетілу, іздену, даму үстінде болса көздеген мақсатқа қол жеткізетініміз
анық.
Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны
белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Әсіресе еңбекке
деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады.
Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді
сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе деген секілді ұлағатты сөздердің мәні
өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын,
биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық Иман жүзді кісі деп
құрметтеп сыйлаған. Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-
ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық
көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы
үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке
баулу адамгершілік тәрбиесінің жемісі.
Өзіміз көп үміт күтіп отырған жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени
мұра халық ауыз әдебиетінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан,
ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі — өнегесінен нәр алары анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келген
халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің педагогикалық
мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді [32].
Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең жақыны балаларға ол ертегі болмақ.
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді
ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазақ
ертегілері сан алуан. Ертегі арқылы айнала қоршалған ортаны барлай алады,
табиғаттың сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік және әдептілік
жайлы ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы
түсінік алып, адамгершілік тәрбиесінің бастауларына ден қояды [33].
Өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп
тәрбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қиялына қанат
бітіреді. Білмегенді білгенге сүйрейді. Кімдерден, қай кейіпкерлерден аулақ
болуды насихаттайды. Бұл өшпес зор туындылар бала болашағының мәнді
мақсатты көзқарасын тудырары сөзсіз.
Ертегі әрбір баланың жеке-дара ой дүниесінің ең нәзік белгілерін жанып
тегістейтін жанғыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың бірінің
жүрегін біріне айқара ашады, балалар ұжымында нәзік интеллектуалдың өзара
қарым-қатынастарды тудырады. Ертегі шығары бұл менің балалармен рухани
қатынас жасауымның ең бақытты сәттері, ал балалар үшін теңдесі жоқ ойлану
шаттығы.
Табиғат аясында мұғалімнің ойынан туып, аузымен айтылған ертегі балалар
үшін жарық сәуле, ол сәуле олардың ми қуысының барлық құпия түкпірлерін
шарлайтын жарық сәуле. Олар ертегіге құмартады. Ертегісіз балалар
арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды түсіну мүмкін емес,
ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ емес, ертегі
туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз [34].
Мектеп табалдырығынан жаңа ғана аттаған балалар, мектеп тартып тұрады,
өйткені олар ертегіден ескен теңдесі жоқ сезімдерді ұжымымен бірге
сезінгісі келеді. Оларды мұғалім де тартып тұрады, өйткені олар ертегіні
содан естиді, ертегіні ұйып тыңдайды. Мұғалім өмір бойы естерінде қалады,
ол баланың рухани дүниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі –
бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоцияның баға беруі осы
дәннен өсіп жетіледі.
Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік
жөніндегі толғанулық естеліктерді өмір бойы сақтайтындай ету керек. Ертегі
– бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға өз қабілетін
орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеушісі ғалым А.
Байтұрсынов “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап
беріледі [35]. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор
кедергі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана – саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруші үшін
керегі бар нәрсе”- деп айтқан болатын.
Қазақ халық ертегілері мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбек
сүйгіштікке, тазалыққа, достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан,
қулықтан, өтіріктен, зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды.
Әрдайым татулық, бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді.
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың
ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау
азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отан сүйгіштікке
тәрбиелейді.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты жетілдіре тәрбиелеуде ауыз әдебиеті
үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімдікте, тәрбиелікте мәнінің
зор екені сөзсіз [36].
Адамгершілік жақсы қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді.
Жақсы істерге ұмтылдыру жаман қылықтардан аулақ жүру, өнегелі мәдениетті
азамат болуға тырысу адамдардың өзіне байланысты. Сондықтан адамгершілікке
кір келтіретін мінездер: әдепсіздік, жеңілтектік, екі жүзділік,
көрсеқызарлық, опасыздық, өркөкіректіктен қашанда аулақ болуымыз керек.
Жүсіп Баласағұнидің “ Құтты біліктің”әр сөзі, әр тарау тынысы –
адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе
күмбірлеп тұрғандай [37].
Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен өзара
тығыз байланысты. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам ғана біреуге
қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі моральдық жағынан
кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-жақты жетілген адам
даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады.
Адамгершілік қасиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал
сыйластық, жасы үлкенді сыйлау, сәлемдесу, үлкеннің сөзіне жөнді – жөнсіз
араласпау, кісінің алдынан кесе өтпеу, көп алдына дарақыланып күлмеу,
есінемеу сияқты қылықтарды жас ұрпақ санасына ақырындап сіңіру қажет. Адам
баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен,
адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады.
Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-әрекеттерінен, қарым-қатынасынан
шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен
әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан адамның іс-әрекеті арқылы
өлшенеді. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды отбасында кішіпейілділікке
тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Жастардың жадына “сіз” деген
сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені”,
“Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Құдай деген құр қалмайды” деген
қағидаларды үнемі уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез-
құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі
жолы — оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді
тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол
болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін
жағдайлар кездеседі. Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз өміріне
сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте сақтау
оңай да, оны іске асыру қиын.
Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу,
қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,
шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.
К.Д. Ушинский: “... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекеті,
адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби
шығарма өнегелі шығарма” деп жазған [38].
Сонымен адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілеріндегі
кейіпкерлер бейнесі көбіне қарапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің “Бұрынғы өткен заманда”,
“Баяғы өткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде” деп
басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Олардың еңбекші
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, елдік тарихы, қилы-қилы қиын
қыстаулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М. Әуезов үш жанрға бөледі; қиял-ғажайып
ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ең көнесі, әрі ертегілердің мол саласы – қиял-ғажайып ертегілері.
Бұл ертегілерде табиғаттың немен тұңғиық сырларын әлі танымаған адам ойының
сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам, жеті қат
жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп армандаған
халық қиялы бейнеленген.
Сол дүниеде жаңалық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен
қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы
күштер арасында әділдік пен жауыздық, арасында өрбиді.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаскөйде аса үрейлі, жауыздығында шек жоқ
жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақа”
ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар,
күнәсіз балаға деген қаскөйлігі қандай.Сақасын іліп ала қашқан балаға жете
алмасын білген соң, ол бір тісін жұлып түсіреді тағы бір тісін жұлып
лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі.
Қиял-ғажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқырлы, жұмбақ әлемі. Адам
тек түсінде ғана көрерлік қиял сарайлары. Олар таңғажайып жиһазға толы.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамға жағымсыз, сұм
кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дию сияқты
талай басқа да сиқырлы күштер бар. Солармен қатар адамдарға дос, қиын-
қыстау кезде жол табар, ажал аузынан алып қалар, адамның қаскөй күштерді
жеңуіне көмектесер жанды тіршіліктер, жансыз заттар да көп кездеседі [40].
Көп ертегілерде суреттелген әділдік пен жауыздық арасындағы күрес
халықтың әділдікті аңсау арманынан туған. Әділдік пен адалдық жолындағы
халық ортасынан шыққан қаһарман жалпы адам бақыты үшін ешбір қауіп қатерден
тайынбай, үрейлі алып күштерге қарсы айқасқа түседі. Әділеттіктің
жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленген. Олар
қарапайым адамдар. Бірақ алдына қойған мақсатты биік, сондықтан да
ертегілер көбіне жақсылықпен аяқталады, әділдік жақтаушысы адамның мерейі
үстем болумен тынады.
Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе әке-шешесі жоқ, өмірі кедейліктен
көз ашпаған тазша өзінің ақыл-айласы, тапқырлығымен ханды, оның уәзірлерін
жеңіп, ақыр аяғында хандықты не уәзірлікті өз қолына алады. Ертегінің аяғы
жақсылықпен аяқталады.
Ертегінің тағы бір саласы – тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар
туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбінесе елдің тұрмыс-тіршіліктері
суреттеледі. “Түлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер түлкі ешкіні құрығына оп-
оңай түсіре қояды. Апанға абайсызда түсіп, шыға алмай шарасызданған түлкі
су іздеп шөліркеп жүрген ешкіні сол апанға алдап түсіреді. Қу түлкі “ешкі
мүйізіне шығып ” зытады, аңқау ешкіні алдап ұрады. Осы арқылы халық керемет
ойын кемеңгерлік түйін жасаған: “Өтірікке алданба, басың бәлеге душар
болар”,- деп аңқау жандарды сақтандырған. Ертегілерде түлкі қу, айлакер.
Оқушылар ертегілердегі әрбір кейіпкерлердің жаман әдетінен аулақ болуға,
жақсы кейіпкерлерге қарап қайырымды, мейірімді болуға талпынады.
Сонымен қазақ ертегілерінің ең мол тараған түрі – шыншыл ертегілер.
Халық өзінің дүниетанудағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-
әрекетін, күрес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып түйген.
Бұл ертегідегі кейіпкерлер күнделікті өмірдегі еңбек адамдары. Шыншыл
ертегілерде жауыздық иелері де көбіне нақтылы адамдар: хан, бай, молда.
Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқын. “Айлалы тазша” әңгімесінде тазша
бала айла-амалмен, тапқырлық, ақылдылығымен ханнан да, оның баласынан да
кек алады. Тазша жайындағы ертегілерде жауыздық иелері күлкі-ақуа етіледі,
олардың зұлымдықтары әшкереленіп отырады. Тапқыр да алғыр, ақылды да
айлакер тазша халықтың сүйікті қаһарманы. Халықтың сүйікті қаһарманы арқылы
жауыздыққа қарсы тұрады [41].
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық
ертегілеріндегі ұнамды кейіпкерлердің жақсы қасиеттерін балалар бойына
сіңіру, ұнамсыз кейіпкерлердің жасаған зұлымдықтарынан аулақ болуға
үйретеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды ертегілер арқылы тәрбиелеудің маңызы
зор. Сынып оқушыларын ертегілерді оқыту арқылы балалар қарапайымдылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
Оқу пәндерінде ертегілердің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне
тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тәрбиелік ерекше ықпал
етуде ертегілер үлкен орын алады.
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Шоқан Уәлиханов, Г.Н.
Потанин, В.В. Радлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков, О. Әлжанов,
Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков,
М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндер зерттеп жинақтай бастады [42-55].
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
мүддесі, болашақтан күтетін үмітінен, қиялынан туған деп қарастырады.
Бірақ, ертегілердің тәрбиелік жақтарын, адамның не бір сапалық жақтарын
қалыптастырудағы оның ерекше ықпалы туралы пікір кездесе бермейді.
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген нәрсе
маған басқа бір өмірдің сәулесін ашқандай, сондай жақсы өмірді ойлаған, сол
үшін қорықпай, еркін күресетін бір күш барлығын көрсеткендей болды”,-
дейді. Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не екенін түсіндірмейді.
Біздің түсінігімізше, бала ертегіні тыңдай отырып, өмірді түрлендіре алатын
күш адаммен ғана байланысты, адамның өзінде екенін сезе алады. Адам ғана
құдіретті күштің иесі [56]. Сонымен қатар қазақ ертегілерінің адамды
тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін, соның ішінде, өмір мұратын, оған
жетудің жолдарын көрсететін жақтарын алып қарастырайық.
Ертегінің құрылымын, негізгі мазмұнының бағытын қарайтын болсақ, оның
басты мақсатының өзі өмір мұратына жетудің жолдарын, ол үшін қажет адамдық
сапаларды көрсету екені айқын көруге болады. Ең алдымен өмір мұратына
жетуге қазақтың даналықта бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақылдылық.
Ақылдылық ертегілерде адамдық қасиетте ең жоғары идеялық дәрежеге дейін
көрінеді. “Аяз би”ертегісінде ақылдылық басты көрінісі – тапқырлық болып
келеді. Ертегідегі Жаман өзінің тапқырлығының арқасында хан қызына
үйленеді, хан болады. Ханның қызы Жаманға жеңгесінен гауһар тас, пышақ,
тәрелке және қайрақ тас беріп жібереді. Жаман балға мен төсті алған соң,
қайрақты төске қойып, балғамен ортасынан бөліп, тәрелкені уатып, пышақты
жетесінен сындырып, гауһар тасты қақ жарып қызға беріп жібереді. Мұндағы
хан қызының сыры: “Қайрақтай болып үгітілгенше, тәрелкедей болып
уатылғанша, пышақтай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһар
тастай қақа жарып мені алады”,- дегені еді, сол сыры “пышақтай болып басым
кесілгенше айтпасын!”- деп пышақты сындырып, “қайрақтай үгілгенше”- деп
қайрақты уатып, “тәрелкедей уатылғанша”- деп тәрелкені қиратып, сыр
шашпаймын, гауһар тастай қақ жарып сені аламын,-деп гауһар тасты қақ
бөліп, уәде беріп едім деп Жаман жауап береді.
Ертегілер өз кейіпкерлерін өмір мұратына, адам бақытының ең биік шыңына
жетумен аяқталады. Ертегі балалардың ой-өрісін дамытып, тіл байлығын
арттырады.
Қазақ ертегілеріндегі ақылдылықтың тағы бір көрінісі – көрегендік алдын
ала болжай білу. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісі көп ертегілермен
салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда
шыққан ертегі екендігін аңғартады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал
шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз. Ертегінің
оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен алысып, малды аман сақтап
қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағаларын іздеп тапқан Ер
Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию, пірілерімен
күресі баян етіледі. “Ер Төстік”ертегісінде жалпы ертегілердің
қаһармандарына тән іс-әрекеттер толық сақталады. Ер Төстіктің өзі – асқан
күш иесі емес, жүректі жігіт. Ертегінің алға қойған негізгі мақсаты –
табиғаттың сыры мәлімсіз күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бектөре,
Темірхан, Шойынқұлақ тәрізді жауыздың иелерінен үстем шығып, оларды қалай
да өздеріне бағындыру болғандықтан, ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар,
серіктер береді. Әр түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық
қана ойлайтын кейіпкерлер Бектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию,
мыстан кемпірлер қаншама күшті, айлакер болса да, Ер Төстіктен жеңіледі.
Халық жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді. “Ер Төстікте” кездесетін
ұнамды, ұнамсыз кейіпкерлер басқа ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-
амалдары, айла-тәсілдері де өзара бір-біріне жақын. Ертегілердің бірыңғай
жауыздық өкілі ретінде жиі кездесетін ұнамсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір.
Ол қай ертегіде болсын қастық істейді және жер жүзі халықтары ертегілеріне
тән зұлымдық бейнесі. “Ер Төстік” әңгімесінің оқиғасы да басқа ертегілер
тәрізді, тыңдаушыларға ауызша айтып беруге лайықты құрылған. Оқиғаның
алғашқы басталуы шындық өмірде бола беретін құбылыстарша басталады. Алдағы
қыстың қатаң болатындығын ерте сезген ел жылқысын алыс отарға қыстауға
айдатуы, Ерназар балаларының көп жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығуы- бәрі
де шындық оқиғаларға ұқсайды. Бірақ мұның бәрі келешек негізгі оқиғаның
кіріспесі – экспозициясы. Сюжет жүйесіндегі алғашқы байланыс — “Шаңырақтың
күлдіреуішінде керулі тұрған кер биенің төстігі”. Ер боп туған ұлдың есімі,
ертегінің аты,әңгімеде кездесетін шындық және ғажайып оқиғалардың бір
тамыры сол кер биенің төстігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс
– Ерназардың Сөрқұдыққа қонуы, жанынан қорқып, жалмауыз кемпірге садағының
ұшын шығаратын Ер Төстіктің егеуін қалдырып кетуі. Осыдан әрі қарай оқиға
шиеленісе түседі. Егер біз осыған дейінгі оқиғалар Ер Төстіктің ағаларын
іздеп жатуы, айдауға жүрмеген көп жылқының күрең биенің ертуі. Ерназардың
тоғыз баласына қыз іздеу, үйлендіруі бәрі де халықтың өміріне шындық
өміріне жанасса, Ер Төстіктің жер астына түсуінен қиял-ғажайып оқиғалар
басталады.
Жылан патшасы бапы Ет Төстікпен достасып, оны жер астының патшасы Темір
ханға жұмсайды. Ертегі оқиғасы қиындай, шеленсе түседі. Темір ханға
беттеген сапарында: шаужұқпас, Саққұлақ, Таусағар, Көлтауысар, Қиян-қырағы
тәрізді. Жақсылық иелері болмаса, Ер Төстіктің не болары белгісіз еді. Қиын
жағдайда көмектесу үшін және зұлымдық өкілдерін Ер Төстіктің жеңіп шығуы
үшін енгізілген бұл эпизодтық қаһармандар, бір жағынан, ертегіге қиял-
ғажайыптың сипат берсе, екінші жағынан, темір хан мен Кенде ханды қалай
жеңгеніне дәлелдеме болып отыр [57].
Ертегідегі оқиғаның шарықтау шегі – Ер Төстіктің жер бетіне шығып,
шойынқұлақпен күресуі, ал оны жеңіп, үйіне келуі оқиғаның шешуі болып
саналады. Қандай ертегі болса да аяғы жақсылықпен бітеді. “Ер Төстік”
ертегісі де осыны дәлелдейді. Ер Төстікке сандаған бөгет, қиындықтар
кездеседі. Оның әрқайсысы – жеңуге болмастай қиындықтар. Әйтсе де әр түрлі
себептермен бас қаһарман сол бөгеттепрдің бәрін жеңіп шығады да, “барша
мұратына жетеді”. Бқл барлық ертегілерге тән шешу және халықтың өмірге
оптимистік көзқарасын көрсететін тұрақты шешім.
Сонымен қатар, “Тазшаның қырық ауыз өтірігі” ертегісінде ханның:
“Қызымды мүдірместен қырық ауыз өтірік айтқан өтірікшіге беремін”,-деген
хабарын естіп, талай байдың ханның қызынан дәмелі көптеген мырзалар келеді,
бірде-бір қойылған шартты орындай алмайды, мұны тек тазша бала орындайды.
Ол өзінің әңгімесін “мен анамның құрсағында жатқанда, тумаған атамның
жылқысын бақтым” деп бастайды да, адамға таныс жанды жансыз табиғат
дүниесінің барлығын қосады. Барлық әңгімесінде бір ауыз шындық қоспай, бір
оқиғадан екіншісін тудыра отырып, барлық өтірік әңгімелерін тапқырлықпен
айтып береді. “Бұл әңгімелерде әдейі даярлап келген екен, мен оны
мүдіртейін”,- деп оқыс сұрақтар қояды. Ханның бәйтерегі қысқа шығар деген
сұрағына “болса болар, түбінен ұшқан күйкентай басына кещке жетіп, қонушы
еді”,-дейді, “Құдығың тайыз шығар” дейді, дегенде “болса болар, ертемен
тастаған тас түбіне кешке жетуші еді” деп жауап қайырады. Тазшаның “тазша”
деген аты болмаса, оның халық арасынан шыққан алғыр, ақылды, тапқыр бала
екендігін көруімізге болады. Ол өзінің ақыл-өнері арқасында көптеген қиын
жағдайлардан, ауыр халдерден аман есен құтылып, сан алуан сындардан
мүдірмей өтеді. Ертегілердегі Ер Төстік, тазша бала, Аяз бидегі жаман
арқылы, адамды ақылды жасайтын еңбек екенін көрсетуді мақсат ететіндігін
көруімізге болады [58].
Ертегіде өмір мұратына жету үшін ең керек нәрсе адам үшін ақылдылық
екені айтылса да, сол ақылдылыққа жетудің жолы еңбек деген түсінікті аз
сөзбен ғана беріп отырады.
Сонда ертегінің жасаушының басты мақсаты — өмір мұратына жеткізетін
ақылдылықты толық дәлелді көрсете білу ме, әлде өмірдің мәні сайып
келгенде, еңбекпен ғана байланысты екенін ұғындыру ма, деген сұрақ
туындайды.
Қазіргі қазақ ертегілерінің ішкі мазмұнына қарай отырып, бұл сұраққа,
менің ойымша екі түрлі жауап беруге болады. Біріншіден ертегіні жасаушы –
халық даналығы өмір мұратына жетудің басты жолы ақылдылық екенін бірінші
кезекте, сол ақылдылықтың өзін еңбекпен байланысты екенін қысқа болса да
ертегіде дәлелді міндетті түрде берілуі, ертегінің сол кездегі өмір
жағдайын толық көрсете білуі.
Екіншіден, ертегіде өмір мұратына жетудегі еңбектің мәнінің жеткілікті,
толық көрінбеуі, керісінше, ақылдылыққа үлкен орын берілуі, ертегі
жасаушының өзі, бұл мәселеге толық жауап беруге әзір емес сияқты.
Халықтың аңыздан – аңызға тараған ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында
ақылдылық пен ақымақтық, әділеттілік пен әділетсіздік қатар бейнеленеді.
Арамдық пен жауыздық апатқа ұшырап, жеңіліп, жақсылықтың үнемі жеңіске
жетуі халықтың бақытты бейбіт өмір аңсағанын көрсетеді. Ертегіні оқыту
барысында қандай қиыншылық болса да, қарсы тұра білу, еңбек адамының
қадірлеу биік адамгершілік қасиеттер дәріптеледі. Ана тілі сабағында
ертегілерді оқыту барысында “бұл ойдан шығарылған, өмірде кездеспейді”
деудің қажеті жоқ, жан-жануарлардың сөйлемейтінін балалардың өздері де
біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау оларды көңілдендіреді,
армандауға үйретеді. Оқушыларға кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруге
үйретуде ертегілердің берер пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін
мінездеме әдетте айқын белгілерді көрсететін, анық, түсінікті болып келеді.
Қара сөзбен жазылған ертегілер мәтінге жақын үлгімен жазылады,
мазмұндалады.кейде ертегіні оқымай-ақ, мұғалім оның мазмұнын қызықты етіп
айтып береді. Егер әртістердің орындауында фонохрестоматияны пайдаланса
тіпті жақсы. Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін өте қолайлы. Оны
бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер салуға болатынын анықтау, өз
беттерінше бақылау жасатып үйрету керек. Кейбір ертегілерді сахналап,
қуыршақ жасатып сыныптан тыс жұмыстарды орындауға болады. Ертегілерді
балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ игереді.
Ертегілердегі көркем бейнелі сөздердің, сондай-ақ оқушыға түсінуге қажет
болатын сөздер мен тіркестердің кездесетіні мұғалім әр кез көңіл аударуы
тиіс.
Сөз мағыналарын ашып, анықтап түсіндіруде түрлі тәсіл қолдануға болады.
а) сипаттама түрде түсіндіру тәсілі бойынша сөздер семантикалық табиғатына
орай қысқаша, кейде толық, жан-жақты түсіндіріледі:
ә) сөз мағыналарын анықтауда қолданылатын екінші бір өнімді жол-синонимдік
тәсіл.
б) аралас анықтама – сипаттма түріндегі анықтама мен синонимдік анықтаманың
аралас берілуі арқылы көрсетіледі.
Адамгершілік тәрбиесі – коммунистік тәрбиенің ең күрделі саласы. Мораль
ережелерін жас өспірімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғам мен мемлекеттің
білім беру жүйесінің алдына қойып отырған міндеттерінің бірі –
жеткіншектерді адамгершілікке, қазақстандық патриотизм мен Қазақстанды
мекендейтін халықтардың ұлтаралық ынтымақтастығы рухында тәрбиелеу болып
табылады. Адамгершілікке тәрбиелеудің проблемаларының өзектілігіне
Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы және Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Қазақстан
Республикасының адамгершілікке тәрбиелеудің білім беру тұжырымдамасы
сияқты ресми құжаттар дәлел бола алады [1;2;3].
Мектеп оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі И.С.Марьенко,
Н.И.Болдырев, О.С.Богуанова, Н.И.Монахов, Р.М.Толеубекова, Н.Е.Щуркова,
Е.Д.Бондаревская және т.б. ғалымдардың ғылыми ізденістерінде зерттеу
объектісі болған [4;5;6;7;8;9;10].
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Яссауи,
Махмұд Қашқари, Ахмет Йүгенеки, т.б шығармаларынан адамгершілікке
тәрбиелеу, адамның адамгершілікке бейнесі кең орын алған [11;12;13;14;15].
Халық педагогикасы дәстүрлері негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
Ж.С.Хасанова, Ғ.А.Урунбасарова, А.С.Магауова және т.б. ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылған [16;17;18].
Сондықтан халық шығармашылығының тәрбие құралдарына, соның ішінде түркі
ғұламаларының, ақын-жырауларының,
ағартушы-демократтарының, қазақ зиялыларының шығармашылығына баса назар
аудару республиканың жариялау процесіндегі нық қадамын қуаттау талаптарына
сай келетінін, мектептегі тәрбие жұмысын демократияландырып, ізгілендіруді
тереңдете түсуге ықпал ететінін негізге алған абзал.
Музыкалық білім мен тәрбие адамгершілік қасиеттер арқылы оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеу ісін жүзеге асыру мектеп жағдайында әлі де болса
қанағаттанарлық болмай келеді. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Мәдени дәстүр
қашанда әлеуметтік қайта түлеудің көзі болып келеді. Өзінің тарихи, мәдени
тамырларына қайта оралу – бұл, әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық
тілді, өнерді, мәдениетті, дамытуға барынша қолдау жасалып отыр, – деген
сөзі жас ұрпаққа адамгершілікке тәрбиелеу ісіне негіз бола алатындығы анық.
Олай болса, халықтың тарихи даму жолында жинақтаған адамгершілікке
тәрбиелеудегі мәдени тәжірибесін жас ұрпаққа адамгершілікке тәрбиелеудің
тірегіне айналдыруымыз қажет [19].
Жас ұрпаққа адамгершілікке тәрбиелеудің әдіснамалық, теориялық
проблемасының зерттелуіне Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С.А. Ұзақбаева, Ж.
Наурызбай, А.А. Қалыбекова, К.Ж. Қожахметова, Қ. Бөлеев, Т.М. Алсатов.,
Р.Қ. Дүйсембінова және т.б. ғалымдар көп үлес қосып, тәлім-тәрбиедегі мән-
маңызының жоғары екендігін анықтап берді [20-28].
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және адамгершілікке
тәрбиелеуні жүзеге асырудың перспективасы десек, онда “Білім туралы” заңда
білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар
жасау.
Ұлттық мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған
иммунопсихологиялық проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін,
Ұлттық салт дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, “қиын”
балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер
мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі,
оларға қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы
басқаларды бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі
жолы екендігі, ал сол мектептерде адамгершілікке тәрбиелеу алған ұрпақ дені
сау, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып
өскендігінде.
Тұтастай алғанда, жоғарыда қарастырылған зерттеулердің бағыттарына және
білім беру жүйесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу бойынша
жинақталған практикалық тәжірибеге қарамастан, музыкалық білім мен тәрбие
беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінің әлі де
болса шешімі табылмағандығына көз жеткіземіз. музыкалық білім мен тәрбие
беру процесінде оқушыларды балаларға адамгершілікке тәрбиелеуді жастайынан
қолға алудың әлеуметтік мәні зор. Сондықтан бүкіл халық, қоғамның барлық
әлеуметтік салалары, соның ішінде музыкалық білім мен тәрбие беру
процесінде ұйымдар адамгершілікке тәрбиелеуді жүзеге асырудан сырт қалмауы
тиіс.
Сонымен, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің білім мен тәрбие беру
бағытында орындалған ғылыми зерттеулерге жасалған талдау музыкалық білім
мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі
зерттеушілердің назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді. Бүгінгі таңда
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің қажеттігі мен музыкалық білім мен
тәрбие беру процесінде адамгершілікке тәрбиелеудің тәлім-тәрбиелеудегі
қызметінің жан – жақты жүзеге асырылмауы және музыкалық білім мен тәрбие
беру процесінде оқушыларға, қосымша білім беретін педагогтерге арналған
ғылыми негізделген әдістеменің тапшылығы арасындағы қарама-қайшылық нақты
көрініс алып отырғандығы байқалады. Бұл қайшылықтардың шешімін іздеу
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Халық дәстүрлері арқылы оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің нысаны: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды тәрбиелеу жүйесі.
Зерттеу пәні: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің болжамы: егер музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің тәрбиелеу жұмысының мазмұнын ұлттық
педагогикалық тәжірибемен толықтырылып, жетілдірілсе, тиімді жұмыс
формалары мен әдістері қолданылса, музыкалық білім мен тәрбие беру
процесіндеұйымдардың іс-әрекеті қоғамдық әлеуметтік-мәдени орталықтармен
біріккен ынтымақтастықта жүзеге асырылса, онда бұл оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеуге ықпалын тигізеді және оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады.
Зерттеудің мақсаты: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің тиімділігін арттыруға мүмкіндік
беретін педагогикалық шарттарды теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
– адамгершілікке тәрбиелеу ұғымының мәнін айқындау;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің құрылымдық-қызметтік ерекшеліктерін анықтау;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің оқу- әдістемелік жүйесінің моделін жасау;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеуге арналған әдістемелік нұсқаулар дайындау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: табиғаттың, қоғамның,
адамдардың өзара қатынасы, диалектикалық бірлігі туралы таным теориясы,
жеке тұлғаның іс-әрекет теориясы, адамгершілікке тәрбиелеудің білім мен
тәрбие теориясы, халықтық педагогика құралдарын пайдаланудың мәнін
анықтайтын тұжырымдамалар, Үкіметтің музыкалық білім мен тәрбие беру
процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жұмысын жетілдіру, реттеу мәселесіне
байланысты құжаттары.
Зерттеу көздері: философия, психология, педагогика ғылымдары
саласындағы қоршаған орта туралы еңбектер; Қазақстан Республикасының ресми
құжаттары: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Заңы,
Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасы,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің музыкалық білім мен тәрбие беру
процесінде ұйымдар туралы ережесі және т.б. қаулы-қарарлары, баяндамалар;
автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі; халық
педагогикасындағы адам, табиғат, қоршаған орта жөніндегі ой-пікірлер.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасына қатысты ресми құжаттарға, ғылыми
- адамгершілікке тәрбиелеудің, психологиялық - педагогикалық, философиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеудітін қалыптастыруға бағытталған халық
шығармашылығын пайдалану тәжірибесін және оқу бағдарламаларын, озық
тәжірибелерді талдау; бақылау, сауалнама, тест жүргізу, педагогикалық
эксперимент барысында алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу базасы: тәжірибелі-эксперимент жұмысы ????? облысы, ????
қаласындағы №??? орта мектеп. Тәжірибелі экспериментке ???? оқушысы
қатынасты.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде зерттеу міндеттері бойынша ғылыми әдебиеттерге, Қазақстан
Республикасының ресми құжаттарына талдау жасалады. музыкалық білім мен
тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің, ғылыми-
теориялық, педагогикалық негіздері анықталады.
ІІ кезеңде зерттеу жұмысының нәтижесінде анықталған музыкалық білім мен
тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің оқу-
әдістемелік жүйесі жасалады; музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды тәжірибелік жұмыстар ұйымдастырылып, жүргізіледі, зерттеу
барысында алынған нәтижелер жүйеге келтіріліп, өңдеуден өткізіліді,
тұжырымдар мен практикалық ұсыныстар жасалады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздері айқындалады;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеуді, қызметі анықталады;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің моделі жасалады және оны жүзеге асыруды қамтамасыз ететін
педагогикалық шарттары анықталады;
– музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің әдістемесі жасалды және эксперимент жүзінде тексерістен
өткізіледі.
Зерттеудің практикалық мәні: музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге жәрдемдесетін әдістемелік жүйе
дайындалатындығымен, Жас өркен адамгершілікке тәрбиелеу бағытындағы
үйірме жұмысының бағдарламасы және оған лайықталған әдістемелік нұсқаулар
жасалатындығымен айқындалады.
Дипломның құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
объектісі мен пәнi, болжам, жетекші идея, практикалық мәндiлiгi, зерттеу
кезеңдері, ғылыми жаңалығы, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып
сипатталады.
Халық дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
психологиялық-педагогикалық негіздері атты бiрiншi бөлімде музыкалық білім
мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселелер
бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық еңбектерiне талдау жасалып,
тәуелсiз Қазақстандағы музыкалық білім мен тәрбие беру процесінде
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге негізделген моделі мен оны іске
асырудың педагогикалық шарттары айқындалады. Анықталған педагогикалық
шарттарға негізделе отырып, адамгершілікке тәрбиелеу жұмыстарын кешенді
қолданудың жолдарын іздестіру мәселелері зерделенеді. Тәрбие теориясына
байланысты ағартушылар мен ғалымдар пікірлері салыстырмалы тұрғыда
сарапталынып, ондағы құнды пікірлер мен тәжірибелерге терең назар аудару
мәселелері баяндалады.
Қазақ салт дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
мазмұны, формасы және әдіс-тәсілдері атты екiншi бөлімде музыкалық білім
мен тәрбие беру процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу бойынша
ұлттық тәлiм-тәрбие құндылықтарын пайдалану мақсатында негiзгi мiндеттер
сипатталады. Тәрбие моделі негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу
идеясын жүзеге асыруда адамгершілікке тәрбиелеу жұмысын іске асырудың нақты
жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен
практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген
ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалды.
1 ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің психологиялық
-педагогикалық негіздері
Тәуелсіз Қазақстан үшін жалпы адамзаттық мәселе, рухани бай тұлғаны
қалыптастыру мәселесі өзекті сипатқа ие болып отыр. Жас ұрпақтың бойына
адамгершілік-рухани қайнарын сіңіріп, мінез-құлқын тәрбиелеу үшін, жалпы
адамзаттық құндылықтарды, адамгершілік ұстанымдарды, әділдік пен өзара
көмекті ғұмыр бойы мұрат тұтуға бет бұруы қажет.
Адамгершілік – адамның қоғамдық өмірінің негізі. Адамгершілік білімі –
қоғамдық білімдердің басты және бастапқы бөлігі, оның базасы болып
табылады. Қоғамдық білімдерге жататын саяси, құқықтық, эстетикалық,
философиялық, діни білімдердің барлығы да адамгершілік білімдерге, яғни кез
келген саясат, эстетикалық идеал, құқықтық нормалар, діни наным-сенімдер
адамдарда және қоғамда қалыптасқан адамгершілік идеяларға, нұсқамаларға,
мақсаттарға тәуелді және онымен тығыз байланысты болып келеді. Өйткені
адамгершілік білімі адамдардың дүниетанымын, олардың қызметін және мінез-
құлқын, істері мен әрекеттерін анықтайды. Сондықтан да көрнекті педагогтар
адамгершілік білімін білім берудің алтын қазығы деп бекер айтпаған.
Адамгершілік - адамға қойылатын басты талап – асыл да ізгі адамгершілік
қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу. Өйткені адам –
өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен және әділеттігімен
ардақты. Халқымыз қайырымды - мейірімді жанды адамгершілігі мол адам деп
дәріптеген. Қайырымды, мейірімді жан – өзгелерді, басқа адамдарды ойлап,
соларға қол ұшын беруші жан. Ал, адамдардың қамын жеу дегеніміз
адамгершілікке келіп саяды. Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Мұны
адамгершілік туралы айтылған мақал-мәтелдерден байқауға болады.
Адамгершілік болмай,
Әділдік болмас.
Адамның ұяты бетінде ,
Адамгершілігі ниетінде.
Асыңа тойғызбасаң да,
Ақ ниетіңе тойғыз.
Су бермегенге, сүт бер,
Ақ ниетіңді білсін.
Кең болсаң, кем болмайсың.
Кішіпейілділік – кісінің көркі.
Ақылың болса, арыңды сақта,
Ар ұят керек әр уақытта.
Ынсап, ұят, терең ой –
Асыл зейнет ойлап қой.
Ұлық болсаң, кішік бол.
Өз қадірің – өз байлығың.
Ары таза, нар жүгін көтереді.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам
игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тән
адамгершіліктің өзге де формалары, бұл – сананың, сезімдердің, мінез-құлық
пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде
қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы – ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасуына, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай
білген. Жақсымен жолдас болсаң – жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң
- қаларсың ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген
мақалдардан көруге болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер
адамгершілік тәрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі.
Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі
ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік –
адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханият
дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық
тәрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары,
қарым-қатынастарында қалыптасады.
Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан,
адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасымен
сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік,
қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б.
Адамгершілік – ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,
адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы – мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы – халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр
адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға
қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады, — дейді [29,58].
Демек, шәкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің
асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның
өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері
сөзсіз.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең
бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-
жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық етіп
тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Адамгершілік тәрбиесінің
әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын
ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыпты жан-жақты терең
білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық
кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс [30].
Ата-ананың болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа
жалғасуда. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледідегендей, ата-ананың
күн сайын атқарып жүрген жұмысы – балаға үлкен сабақ.
Рухани - адамгершілік тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды,
жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен
дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және бағдарларын
қалыптастыруды болжайды.
Рухани - адамгершілік құндылықтармен білім жүйесін дамытып қалыптастыру
жаңа қоғамның дамуындағы мәні зор, маңызды бағыт. Оқушыларды рухани -
адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу – бүгінгі қажетті, кезек
күттірмес мәселе. Рухани - адамгершілікке тәрбиелеу білім берумен ғана
шектелмейді. Баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту
нәтижесінде оның рухани - адамгершілік қасиеттері қалыптасады [31].
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа - адамгершілік
- рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал
үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни
адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз - өзіне сенімділікті тәрбиелеуде
отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани - адамгершілік тәрбие -
екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата - аналардың,
педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан -
тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым
- қатынастарынан көрінеді.
Адамгершілік тақырыбы - мәңгілік. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерді сіңіру - ата - ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік
әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында,
отбасында, олардың өнерлерінде, әдет - ғұрпында. Әр адам адамгершілікті
күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек,
ол бала солай бола алады, — дейді. Демек, шәкіртке жан - жақты терең білім
беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Рухани адамгершілік тәрбиенің қайнар көзі саналатын Өзін - өзі тану
пәні баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа, тазалыққа,
ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға,
ұйымшылдыққа үйретуге, ұрпақ бойына жалпы адамзаттық құндылықтарды,
адамгершілік принциптер мен мұраттарды ғұмыр бойы басшылыққа алатын тұлға
қалыптастыруға негізделген.
Біздің №???? орта мектебінде Өзін - өзі тану пәні өз мәнінде
берілуде. Өзін - өзі тану пәнінің арнайы жабдықталған пән кабинеті бар.
Ата - аналарды, мектеп ұжымын қатыстыра отырып, Өзін - өзі тану кабинеті
талапқа сай жабдықталды. Мұнда бағдарламаның негізгі авторы – С. А.
Назарбаеваның аналық жүрегінен шыққан жылы сөзі, Өзін - өзі тану пәнінің
оқытатын негізгі құндылықтары айқын және әдемі етіп жазылған. Оқушылардың
сабақ үстінде өздерін еркін ұстауларына, демалуларына да жағдайлар
жасалған. Осы аз ғана уақыттан бастап, біздер өз тәжірибемізді
жинақтаудамыз. Жұмыс барысында арнайы дайындалған әдістемелік құрал -
жабдықтарға жаңаша көзқараспен қарап, саралап, өз жетістігімізді қосып
жұмыс жүргізудеміз.
Қай қоғамда, қай мемлекетте болсын, қарым – қатынас адами құндылықтар,
оның ішінде адамгершілік құндылықтар қалыптастыру кез – келген мектептің
міндеті болса, баланың өзін тануына, басқаны тануына, баланың болашақ
дамуына Өзін - өзі тану пәні зор ықпал етеді.
Қорыта айтқанда, Өзін - өзі тану пәні баланы өзінің қадірін өзі
білуге, өзін сыйлауға, өзін - өзі жетілдіруге, рухани өмірде және қоршаған
өмір жағдайларында өзінің бағыт - бағдарының болуына, өз бетінше шешім
қабылдай алуына және өз сөзі мен әрекеттері үшін жауапкершілікті сезіне
білуге тәрбиелейді.
Рухани - адамгершілік білім беру – жас ұрпақтың бойына өмірдің мәні,
сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды
құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет -
дарынының ашыла түсуіне, ақыл - парасатын дамытуына яғни сәнді де мәнді
өмір сүруіне қызмет етеді.
Өзін - өзі тану пәні арқылы жан - жақты дамыған, рухани адамгершілігі
мол, ұлттық құндылықтарымызды құрметтейтін, бір - біріне сүйіспеншілікпен,
құрметпен қарайтын, өмір сүруге деген құштарлығы жоғары жеке тұлға
тәрбиеленеді. Сондықтан да, пәнді оқытатын әрбір мұғалім өзі де үнемі
жетілу, іздену, даму үстінде болса көздеген мақсатқа қол жеткізетініміз
анық.
Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны
белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Әсіресе еңбекке
деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады.
Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді
сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе деген секілді ұлағатты сөздердің мәні
өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын,
биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық Иман жүзді кісі деп
құрметтеп сыйлаған. Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-
ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық
көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы
үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке
баулу адамгершілік тәрбиесінің жемісі.
Өзіміз көп үміт күтіп отырған жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени
мұра халық ауыз әдебиетінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан,
ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі — өнегесінен нәр алары анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келген
халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің педагогикалық
мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді [32].
Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең жақыны балаларға ол ертегі болмақ.
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді
ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазақ
ертегілері сан алуан. Ертегі арқылы айнала қоршалған ортаны барлай алады,
табиғаттың сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік және әдептілік
жайлы ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы
түсінік алып, адамгершілік тәрбиесінің бастауларына ден қояды [33].
Өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп
тәрбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қиялына қанат
бітіреді. Білмегенді білгенге сүйрейді. Кімдерден, қай кейіпкерлерден аулақ
болуды насихаттайды. Бұл өшпес зор туындылар бала болашағының мәнді
мақсатты көзқарасын тудырары сөзсіз.
Ертегі әрбір баланың жеке-дара ой дүниесінің ең нәзік белгілерін жанып
тегістейтін жанғыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың бірінің
жүрегін біріне айқара ашады, балалар ұжымында нәзік интеллектуалдың өзара
қарым-қатынастарды тудырады. Ертегі шығары бұл менің балалармен рухани
қатынас жасауымның ең бақытты сәттері, ал балалар үшін теңдесі жоқ ойлану
шаттығы.
Табиғат аясында мұғалімнің ойынан туып, аузымен айтылған ертегі балалар
үшін жарық сәуле, ол сәуле олардың ми қуысының барлық құпия түкпірлерін
шарлайтын жарық сәуле. Олар ертегіге құмартады. Ертегісіз балалар
арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды түсіну мүмкін емес,
ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ емес, ертегі
туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз [34].
Мектеп табалдырығынан жаңа ғана аттаған балалар, мектеп тартып тұрады,
өйткені олар ертегіден ескен теңдесі жоқ сезімдерді ұжымымен бірге
сезінгісі келеді. Оларды мұғалім де тартып тұрады, өйткені олар ертегіні
содан естиді, ертегіні ұйып тыңдайды. Мұғалім өмір бойы естерінде қалады,
ол баланың рухани дүниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі –
бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоцияның баға беруі осы
дәннен өсіп жетіледі.
Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік
жөніндегі толғанулық естеліктерді өмір бойы сақтайтындай ету керек. Ертегі
– бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға өз қабілетін
орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеушісі ғалым А.
Байтұрсынов “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап
беріледі [35]. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор
кедергі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана – саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруші үшін
керегі бар нәрсе”- деп айтқан болатын.
Қазақ халық ертегілері мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбек
сүйгіштікке, тазалыққа, достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан,
қулықтан, өтіріктен, зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды.
Әрдайым татулық, бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді.
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың
ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау
азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отан сүйгіштікке
тәрбиелейді.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты жетілдіре тәрбиелеуде ауыз әдебиеті
үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімдікте, тәрбиелікте мәнінің
зор екені сөзсіз [36].
Адамгершілік жақсы қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді.
Жақсы істерге ұмтылдыру жаман қылықтардан аулақ жүру, өнегелі мәдениетті
азамат болуға тырысу адамдардың өзіне байланысты. Сондықтан адамгершілікке
кір келтіретін мінездер: әдепсіздік, жеңілтектік, екі жүзділік,
көрсеқызарлық, опасыздық, өркөкіректіктен қашанда аулақ болуымыз керек.
Жүсіп Баласағұнидің “ Құтты біліктің”әр сөзі, әр тарау тынысы –
адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе
күмбірлеп тұрғандай [37].
Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен өзара
тығыз байланысты. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам ғана біреуге
қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі моральдық жағынан
кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-жақты жетілген адам
даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады.
Адамгершілік қасиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал
сыйластық, жасы үлкенді сыйлау, сәлемдесу, үлкеннің сөзіне жөнді – жөнсіз
араласпау, кісінің алдынан кесе өтпеу, көп алдына дарақыланып күлмеу,
есінемеу сияқты қылықтарды жас ұрпақ санасына ақырындап сіңіру қажет. Адам
баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен,
адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады.
Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-әрекеттерінен, қарым-қатынасынан
шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен
әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан адамның іс-әрекеті арқылы
өлшенеді. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды отбасында кішіпейілділікке
тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Жастардың жадына “сіз” деген
сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені”,
“Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Құдай деген құр қалмайды” деген
қағидаларды үнемі уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез-
құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі
жолы — оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді
тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол
болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін
жағдайлар кездеседі. Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз өміріне
сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте сақтау
оңай да, оны іске асыру қиын.
Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу,
қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,
шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.
К.Д. Ушинский: “... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекеті,
адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби
шығарма өнегелі шығарма” деп жазған [38].
Сонымен адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілеріндегі
кейіпкерлер бейнесі көбіне қарапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің “Бұрынғы өткен заманда”,
“Баяғы өткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде” деп
басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Олардың еңбекші
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, елдік тарихы, қилы-қилы қиын
қыстаулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М. Әуезов үш жанрға бөледі; қиял-ғажайып
ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ең көнесі, әрі ертегілердің мол саласы – қиял-ғажайып ертегілері.
Бұл ертегілерде табиғаттың немен тұңғиық сырларын әлі танымаған адам ойының
сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам, жеті қат
жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп армандаған
халық қиялы бейнеленген.
Сол дүниеде жаңалық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен
қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы
күштер арасында әділдік пен жауыздық, арасында өрбиді.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаскөйде аса үрейлі, жауыздығында шек жоқ
жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақа”
ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар,
күнәсіз балаға деген қаскөйлігі қандай.Сақасын іліп ала қашқан балаға жете
алмасын білген соң, ол бір тісін жұлып түсіреді тағы бір тісін жұлып
лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі.
Қиял-ғажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқырлы, жұмбақ әлемі. Адам
тек түсінде ғана көрерлік қиял сарайлары. Олар таңғажайып жиһазға толы.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамға жағымсыз, сұм
кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дию сияқты
талай басқа да сиқырлы күштер бар. Солармен қатар адамдарға дос, қиын-
қыстау кезде жол табар, ажал аузынан алып қалар, адамның қаскөй күштерді
жеңуіне көмектесер жанды тіршіліктер, жансыз заттар да көп кездеседі [40].
Көп ертегілерде суреттелген әділдік пен жауыздық арасындағы күрес
халықтың әділдікті аңсау арманынан туған. Әділдік пен адалдық жолындағы
халық ортасынан шыққан қаһарман жалпы адам бақыты үшін ешбір қауіп қатерден
тайынбай, үрейлі алып күштерге қарсы айқасқа түседі. Әділеттіктің
жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленген. Олар
қарапайым адамдар. Бірақ алдына қойған мақсатты биік, сондықтан да
ертегілер көбіне жақсылықпен аяқталады, әділдік жақтаушысы адамның мерейі
үстем болумен тынады.
Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе әке-шешесі жоқ, өмірі кедейліктен
көз ашпаған тазша өзінің ақыл-айласы, тапқырлығымен ханды, оның уәзірлерін
жеңіп, ақыр аяғында хандықты не уәзірлікті өз қолына алады. Ертегінің аяғы
жақсылықпен аяқталады.
Ертегінің тағы бір саласы – тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар
туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбінесе елдің тұрмыс-тіршіліктері
суреттеледі. “Түлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер түлкі ешкіні құрығына оп-
оңай түсіре қояды. Апанға абайсызда түсіп, шыға алмай шарасызданған түлкі
су іздеп шөліркеп жүрген ешкіні сол апанға алдап түсіреді. Қу түлкі “ешкі
мүйізіне шығып ” зытады, аңқау ешкіні алдап ұрады. Осы арқылы халық керемет
ойын кемеңгерлік түйін жасаған: “Өтірікке алданба, басың бәлеге душар
болар”,- деп аңқау жандарды сақтандырған. Ертегілерде түлкі қу, айлакер.
Оқушылар ертегілердегі әрбір кейіпкерлердің жаман әдетінен аулақ болуға,
жақсы кейіпкерлерге қарап қайырымды, мейірімді болуға талпынады.
Сонымен қазақ ертегілерінің ең мол тараған түрі – шыншыл ертегілер.
Халық өзінің дүниетанудағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-
әрекетін, күрес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып түйген.
Бұл ертегідегі кейіпкерлер күнделікті өмірдегі еңбек адамдары. Шыншыл
ертегілерде жауыздық иелері де көбіне нақтылы адамдар: хан, бай, молда.
Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқын. “Айлалы тазша” әңгімесінде тазша
бала айла-амалмен, тапқырлық, ақылдылығымен ханнан да, оның баласынан да
кек алады. Тазша жайындағы ертегілерде жауыздық иелері күлкі-ақуа етіледі,
олардың зұлымдықтары әшкереленіп отырады. Тапқыр да алғыр, ақылды да
айлакер тазша халықтың сүйікті қаһарманы. Халықтың сүйікті қаһарманы арқылы
жауыздыққа қарсы тұрады [41].
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық
ертегілеріндегі ұнамды кейіпкерлердің жақсы қасиеттерін балалар бойына
сіңіру, ұнамсыз кейіпкерлердің жасаған зұлымдықтарынан аулақ болуға
үйретеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды ертегілер арқылы тәрбиелеудің маңызы
зор. Сынып оқушыларын ертегілерді оқыту арқылы балалар қарапайымдылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
Оқу пәндерінде ертегілердің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне
тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тәрбиелік ерекше ықпал
етуде ертегілер үлкен орын алады.
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Шоқан Уәлиханов, Г.Н.
Потанин, В.В. Радлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков, О. Әлжанов,
Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков,
М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндер зерттеп жинақтай бастады [42-55].
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
мүддесі, болашақтан күтетін үмітінен, қиялынан туған деп қарастырады.
Бірақ, ертегілердің тәрбиелік жақтарын, адамның не бір сапалық жақтарын
қалыптастырудағы оның ерекше ықпалы туралы пікір кездесе бермейді.
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген нәрсе
маған басқа бір өмірдің сәулесін ашқандай, сондай жақсы өмірді ойлаған, сол
үшін қорықпай, еркін күресетін бір күш барлығын көрсеткендей болды”,-
дейді. Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не екенін түсіндірмейді.
Біздің түсінігімізше, бала ертегіні тыңдай отырып, өмірді түрлендіре алатын
күш адаммен ғана байланысты, адамның өзінде екенін сезе алады. Адам ғана
құдіретті күштің иесі [56]. Сонымен қатар қазақ ертегілерінің адамды
тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін, соның ішінде, өмір мұратын, оған
жетудің жолдарын көрсететін жақтарын алып қарастырайық.
Ертегінің құрылымын, негізгі мазмұнының бағытын қарайтын болсақ, оның
басты мақсатының өзі өмір мұратына жетудің жолдарын, ол үшін қажет адамдық
сапаларды көрсету екені айқын көруге болады. Ең алдымен өмір мұратына
жетуге қазақтың даналықта бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақылдылық.
Ақылдылық ертегілерде адамдық қасиетте ең жоғары идеялық дәрежеге дейін
көрінеді. “Аяз би”ертегісінде ақылдылық басты көрінісі – тапқырлық болып
келеді. Ертегідегі Жаман өзінің тапқырлығының арқасында хан қызына
үйленеді, хан болады. Ханның қызы Жаманға жеңгесінен гауһар тас, пышақ,
тәрелке және қайрақ тас беріп жібереді. Жаман балға мен төсті алған соң,
қайрақты төске қойып, балғамен ортасынан бөліп, тәрелкені уатып, пышақты
жетесінен сындырып, гауһар тасты қақ жарып қызға беріп жібереді. Мұндағы
хан қызының сыры: “Қайрақтай болып үгітілгенше, тәрелкедей болып
уатылғанша, пышақтай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһар
тастай қақа жарып мені алады”,- дегені еді, сол сыры “пышақтай болып басым
кесілгенше айтпасын!”- деп пышақты сындырып, “қайрақтай үгілгенше”- деп
қайрақты уатып, “тәрелкедей уатылғанша”- деп тәрелкені қиратып, сыр
шашпаймын, гауһар тастай қақ жарып сені аламын,-деп гауһар тасты қақ
бөліп, уәде беріп едім деп Жаман жауап береді.
Ертегілер өз кейіпкерлерін өмір мұратына, адам бақытының ең биік шыңына
жетумен аяқталады. Ертегі балалардың ой-өрісін дамытып, тіл байлығын
арттырады.
Қазақ ертегілеріндегі ақылдылықтың тағы бір көрінісі – көрегендік алдын
ала болжай білу. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісі көп ертегілермен
салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда
шыққан ертегі екендігін аңғартады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал
шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз. Ертегінің
оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен алысып, малды аман сақтап
қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағаларын іздеп тапқан Ер
Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию, пірілерімен
күресі баян етіледі. “Ер Төстік”ертегісінде жалпы ертегілердің
қаһармандарына тән іс-әрекеттер толық сақталады. Ер Төстіктің өзі – асқан
күш иесі емес, жүректі жігіт. Ертегінің алға қойған негізгі мақсаты –
табиғаттың сыры мәлімсіз күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бектөре,
Темірхан, Шойынқұлақ тәрізді жауыздың иелерінен үстем шығып, оларды қалай
да өздеріне бағындыру болғандықтан, ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар,
серіктер береді. Әр түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық
қана ойлайтын кейіпкерлер Бектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию,
мыстан кемпірлер қаншама күшті, айлакер болса да, Ер Төстіктен жеңіледі.
Халық жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді. “Ер Төстікте” кездесетін
ұнамды, ұнамсыз кейіпкерлер басқа ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-
амалдары, айла-тәсілдері де өзара бір-біріне жақын. Ертегілердің бірыңғай
жауыздық өкілі ретінде жиі кездесетін ұнамсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір.
Ол қай ертегіде болсын қастық істейді және жер жүзі халықтары ертегілеріне
тән зұлымдық бейнесі. “Ер Төстік” әңгімесінің оқиғасы да басқа ертегілер
тәрізді, тыңдаушыларға ауызша айтып беруге лайықты құрылған. Оқиғаның
алғашқы басталуы шындық өмірде бола беретін құбылыстарша басталады. Алдағы
қыстың қатаң болатындығын ерте сезген ел жылқысын алыс отарға қыстауға
айдатуы, Ерназар балаларының көп жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығуы- бәрі
де шындық оқиғаларға ұқсайды. Бірақ мұның бәрі келешек негізгі оқиғаның
кіріспесі – экспозициясы. Сюжет жүйесіндегі алғашқы байланыс — “Шаңырақтың
күлдіреуішінде керулі тұрған кер биенің төстігі”. Ер боп туған ұлдың есімі,
ертегінің аты,әңгімеде кездесетін шындық және ғажайып оқиғалардың бір
тамыры сол кер биенің төстігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс
– Ерназардың Сөрқұдыққа қонуы, жанынан қорқып, жалмауыз кемпірге садағының
ұшын шығаратын Ер Төстіктің егеуін қалдырып кетуі. Осыдан әрі қарай оқиға
шиеленісе түседі. Егер біз осыған дейінгі оқиғалар Ер Төстіктің ағаларын
іздеп жатуы, айдауға жүрмеген көп жылқының күрең биенің ертуі. Ерназардың
тоғыз баласына қыз іздеу, үйлендіруі бәрі де халықтың өміріне шындық
өміріне жанасса, Ер Төстіктің жер астына түсуінен қиял-ғажайып оқиғалар
басталады.
Жылан патшасы бапы Ет Төстікпен достасып, оны жер астының патшасы Темір
ханға жұмсайды. Ертегі оқиғасы қиындай, шеленсе түседі. Темір ханға
беттеген сапарында: шаужұқпас, Саққұлақ, Таусағар, Көлтауысар, Қиян-қырағы
тәрізді. Жақсылық иелері болмаса, Ер Төстіктің не болары белгісіз еді. Қиын
жағдайда көмектесу үшін және зұлымдық өкілдерін Ер Төстіктің жеңіп шығуы
үшін енгізілген бұл эпизодтық қаһармандар, бір жағынан, ертегіге қиял-
ғажайыптың сипат берсе, екінші жағынан, темір хан мен Кенде ханды қалай
жеңгеніне дәлелдеме болып отыр [57].
Ертегідегі оқиғаның шарықтау шегі – Ер Төстіктің жер бетіне шығып,
шойынқұлақпен күресуі, ал оны жеңіп, үйіне келуі оқиғаның шешуі болып
саналады. Қандай ертегі болса да аяғы жақсылықпен бітеді. “Ер Төстік”
ертегісі де осыны дәлелдейді. Ер Төстікке сандаған бөгет, қиындықтар
кездеседі. Оның әрқайсысы – жеңуге болмастай қиындықтар. Әйтсе де әр түрлі
себептермен бас қаһарман сол бөгеттепрдің бәрін жеңіп шығады да, “барша
мұратына жетеді”. Бқл барлық ертегілерге тән шешу және халықтың өмірге
оптимистік көзқарасын көрсететін тұрақты шешім.
Сонымен қатар, “Тазшаның қырық ауыз өтірігі” ертегісінде ханның:
“Қызымды мүдірместен қырық ауыз өтірік айтқан өтірікшіге беремін”,-деген
хабарын естіп, талай байдың ханның қызынан дәмелі көптеген мырзалар келеді,
бірде-бір қойылған шартты орындай алмайды, мұны тек тазша бала орындайды.
Ол өзінің әңгімесін “мен анамның құрсағында жатқанда, тумаған атамның
жылқысын бақтым” деп бастайды да, адамға таныс жанды жансыз табиғат
дүниесінің барлығын қосады. Барлық әңгімесінде бір ауыз шындық қоспай, бір
оқиғадан екіншісін тудыра отырып, барлық өтірік әңгімелерін тапқырлықпен
айтып береді. “Бұл әңгімелерде әдейі даярлап келген екен, мен оны
мүдіртейін”,- деп оқыс сұрақтар қояды. Ханның бәйтерегі қысқа шығар деген
сұрағына “болса болар, түбінен ұшқан күйкентай басына кещке жетіп, қонушы
еді”,-дейді, “Құдығың тайыз шығар” дейді, дегенде “болса болар, ертемен
тастаған тас түбіне кешке жетуші еді” деп жауап қайырады. Тазшаның “тазша”
деген аты болмаса, оның халық арасынан шыққан алғыр, ақылды, тапқыр бала
екендігін көруімізге болады. Ол өзінің ақыл-өнері арқасында көптеген қиын
жағдайлардан, ауыр халдерден аман есен құтылып, сан алуан сындардан
мүдірмей өтеді. Ертегілердегі Ер Төстік, тазша бала, Аяз бидегі жаман
арқылы, адамды ақылды жасайтын еңбек екенін көрсетуді мақсат ететіндігін
көруімізге болады [58].
Ертегіде өмір мұратына жету үшін ең керек нәрсе адам үшін ақылдылық
екені айтылса да, сол ақылдылыққа жетудің жолы еңбек деген түсінікті аз
сөзбен ғана беріп отырады.
Сонда ертегінің жасаушының басты мақсаты — өмір мұратына жеткізетін
ақылдылықты толық дәлелді көрсете білу ме, әлде өмірдің мәні сайып
келгенде, еңбекпен ғана байланысты екенін ұғындыру ма, деген сұрақ
туындайды.
Қазіргі қазақ ертегілерінің ішкі мазмұнына қарай отырып, бұл сұраққа,
менің ойымша екі түрлі жауап беруге болады. Біріншіден ертегіні жасаушы –
халық даналығы өмір мұратына жетудің басты жолы ақылдылық екенін бірінші
кезекте, сол ақылдылықтың өзін еңбекпен байланысты екенін қысқа болса да
ертегіде дәлелді міндетті түрде берілуі, ертегінің сол кездегі өмір
жағдайын толық көрсете білуі.
Екіншіден, ертегіде өмір мұратына жетудегі еңбектің мәнінің жеткілікті,
толық көрінбеуі, керісінше, ақылдылыққа үлкен орын берілуі, ертегі
жасаушының өзі, бұл мәселеге толық жауап беруге әзір емес сияқты.
Халықтың аңыздан – аңызға тараған ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында
ақылдылық пен ақымақтық, әділеттілік пен әділетсіздік қатар бейнеленеді.
Арамдық пен жауыздық апатқа ұшырап, жеңіліп, жақсылықтың үнемі жеңіске
жетуі халықтың бақытты бейбіт өмір аңсағанын көрсетеді. Ертегіні оқыту
барысында қандай қиыншылық болса да, қарсы тұра білу, еңбек адамының
қадірлеу биік адамгершілік қасиеттер дәріптеледі. Ана тілі сабағында
ертегілерді оқыту барысында “бұл ойдан шығарылған, өмірде кездеспейді”
деудің қажеті жоқ, жан-жануарлардың сөйлемейтінін балалардың өздері де
біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау оларды көңілдендіреді,
армандауға үйретеді. Оқушыларға кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруге
үйретуде ертегілердің берер пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін
мінездеме әдетте айқын белгілерді көрсететін, анық, түсінікті болып келеді.
Қара сөзбен жазылған ертегілер мәтінге жақын үлгімен жазылады,
мазмұндалады.кейде ертегіні оқымай-ақ, мұғалім оның мазмұнын қызықты етіп
айтып береді. Егер әртістердің орындауында фонохрестоматияны пайдаланса
тіпті жақсы. Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін өте қолайлы. Оны
бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер салуға болатынын анықтау, өз
беттерінше бақылау жасатып үйрету керек. Кейбір ертегілерді сахналап,
қуыршақ жасатып сыныптан тыс жұмыстарды орындауға болады. Ертегілерді
балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ игереді.
Ертегілердегі көркем бейнелі сөздердің, сондай-ақ оқушыға түсінуге қажет
болатын сөздер мен тіркестердің кездесетіні мұғалім әр кез көңіл аударуы
тиіс.
Сөз мағыналарын ашып, анықтап түсіндіруде түрлі тәсіл қолдануға болады.
а) сипаттама түрде түсіндіру тәсілі бойынша сөздер семантикалық табиғатына
орай қысқаша, кейде толық, жан-жақты түсіндіріледі:
ә) сөз мағыналарын анықтауда қолданылатын екінші бір өнімді жол-синонимдік
тәсіл.
б) аралас анықтама – сипаттма түріндегі анықтама мен синонимдік анықтаманың
аралас берілуі арқылы көрсетіледі.
Адамгершілік тәрбиесі – коммунистік тәрбиенің ең күрделі саласы. Мораль
ережелерін жас өспірімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz