Салық төлеудің міндеттілігі
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның қалыптасуының
теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оның даму кезеңдері 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері,
және оның механизімі 11
1.3 Дамыған мемлекеттердің салық жүйесінің тәжірибесі
18
2 Салық жүйесі бойынша салықтық және салықтық емес түсімдерді талдау
(Атбасар ауданы мысалында)
2.1 Атбасар ауданы бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау
2.2 Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдерін талдау 26
3 Қазақстан Республикасының қазіргі заман талабына сай салық жүйесін
жетілдіру жолдары 29
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму болашағы,
проблемалары мен оны шешу жолдары 36
3.2 Салық жүйесін ақпараттық жүйемен қамтамасыз ету және салықтық 79
төлемдерден жалтарынудың алдын алу жолдары 41
3.3 Қазақстан Республикасы салық жүйесін жетілдіру мәселесі
47
Қорытынды
61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
64
Қосымшалар 83
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік тұрақты
экономикасын құруда салық жүйесі маңызды орын алады. Салық жүйесі мен
салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық жүйесі – нарықтық
қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген
салықтық реформалардың тиімділігі мемлекеттің экономикалық даму
проблемаларын шешу қызметін атқарады. Салық – бұл белгілі бір көлемде,
белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті
мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және
жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа жолдауында
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағыты айқындады. Сол басылымдардың ішінде салық мәселесі үлкен орын алады,
сондықтан оның өзі Қазақстанды жаңа белеске көтеру үшін экономикалық
өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту,
қарқынды дамыту жолдарын ұсыну, алға қойған міндеттердің бірі саналады.
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзектілігін
көрсетеді.
Негізінен алғанда салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі
болып табылады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтар
мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі болғандықтан ол арқылы меншігі мен
қарыздардан түсетін табысын ерекшелендіреді.
Қазіргі жаңа салық кодексі бюджетке түсетін міндетті төлемдер
құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен байланысты
өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі жылдың
қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. Мұндай қадам ол заңдылығының
бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етуге тиісті. Оларды қолдану
ерекшеліктерінің түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің,
мәліметтер көздерінің, жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі
түсінікті түрде енгізілген.
Дипломдық жұмыста: - Қазақстан Республикасының салық жүйесіне толықтай
сипаттама беріліп, қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, проблемаларын және жетілдіру жолдарын қарастыру
көзделген.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып айқындалған.
Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы болғандықтан
оның макроэкономикалық рөлі жылдан жылға артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің
көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады.
Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың , ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салық жүйесінің ерекшеліктерін және оның
ұйымдастырылуына талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- салықтың экономикалық мәні, түрлері, қызметтері;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңі;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктері;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ұйымдастырылуы мен даму
болашағы
- проблемалары мен оны шешу жолдары;
- салық жүйесін ақпараттық қамтамасыз етілуі.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Атбасар ауданының салық Депортаментінің
салықтық қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты, Атбасар
ауданының салық комитетінің мәліметтері қолданылды.
Зерттеу әдістері. Диплодық жұмыстың тақырыбын зерттеуде жалпы
диалектикалық, салыстырмалы, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік,
функционалды талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
- бірінші тарауда Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның
қалыптасуының теориялық негіздері жайында қарастырылған.
- екінші тарауда Қазақстан Республикасының Атбасар ауданы бойынша бюджеттік
түсімдері мен салықтық төлемдеріне талдау жасалынған.
- үшінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі заман талабына сай салық
жүйесін жетілдіру жолдары қамтылған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудін нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оның даму кезеңдері
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды [1,11 б.]
Салықтың экономикалық мәні — шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар–ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 кұндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар–ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір–бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп атап
көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықтың теориялық және тарихи негіздерін қарастыра отырып салықтың
пайда болу күнін анықтау мүмкін емес. Ұзақ уақыт аралығында адамдар салықты
объективті қажеттілік ретінде қолданды. Тек қана 15 ғасырдан бастап
ғалымдар ақша қатынасының жүйесін мемлекеттің экономикалық қызметтерін
экономикалық негізді зерттегенде салықты алғаш қайта ойлау әрекеттері
пайда болады. Дәл осы кезеңде А.Монкретьен салық реформасын ұсыну туралы
ой қозғады және алғаш рет мүлік кадастр негізінде табыс салығының жаңа
түрін ұсынды. Яғни, салықтың прогрессивті түсіндірілуі ұсынылды.
Воронованың берген анықтамасы бойынша салықтар түсінігі мынадай:
Салықтар белгілі бір мөлшерлер мен мерзімдерде жайып мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекеттің уәкілетті органдары
актілерінің негізінде заңды және жеке тұлғалардың бюджетке өткізетін
өтемсіз төлемдері.
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды [2,20 б.]
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салық жүйесінде салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек.
Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік,
мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады
(салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және
белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың ашық түрде болуы Адам Смиттің атауы бойынша салық
мемлекеттің құқық түрінде көлемі мен төлеу мерзімі белгіленген жүктемесі.
Жалпы қоғамның мүддесі үшін мемлекеттің өмір сүруі үшін мемлекеттің салық
жинау құқы туындайды, яғни салықтар - заңмен негізделген, ашық түрдегі
мемлекеттік алым.
Атақты экономист Адам Смит салықтарды ұтымды ұйымдастырудың
төмендегідей классикалық принциптерін ұсынған:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын алу, әрі нақты белгіленуі
тиіс;
- әрбі салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс. Нақтырақ айтсақ әділеттілік, анықтылық, қолайлылық,
жалпылық.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы қиыншылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смиттің ойынша Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі деп жазған.[3,27 б.]
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және толықтырылған. Салық
салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
- Салық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
- Табысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы қажет.
Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
- Салық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны төлеудің
бас тартуына мүмкіншілікті қалдырмауы керек.
- Салық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы түсінікті
және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге экономды болуы
тиіс.
- Салық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
- Салық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді.
Салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Салық жүйесінде салықтар экономикалық категория ретінде және өзінің
қалыптасуы барысында мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық. Мемлекет
өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет
экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады
(салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді). Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет
түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық тұсімдеріне бақылау өте қажет
екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес
өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу. Бюджетке
түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық
түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды.
[4, 90 б.]
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Салықтың мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба
отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды
жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген, Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін
дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс түрлерінің
дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-
20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары
арқылы жүзеге асуда.
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді.
Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар негізінде мемлекетпен өткізілетін
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түсімдер мен алымдар. Қазақстан ғалымы
Е.В.Похоров өте бір қызық ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл жоғары
мемлекеттік билік органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты
белгіленетін міндетті, төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар
әрдайым өкілеттік органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп
алынады, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу
жолымен мемлекеттің кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік
мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған
барлығынан жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс
көзқарас ұсынады. [5,40 б.]
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салықтың экономикалық белгісіне мыналар жатады:
- Салық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық төлеушінің
мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына шеттету;
- Салық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу кезінде
құнның біржақты қозғалысы жүзеге асады, яғни тек қана салық төлеушіден
мемлекетке қарай;
- Салық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады;
- Қазіргі таңдағы мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша
алып қою принципі бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін
нормативтік актілерде әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі
анықталады (табыстан пайыз түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да
түрде). Салықтың анықталған көлемінің бар болуы салықтық міндеттеме
мазмұнын қалыптастырады, салық төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек
екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісіне байланысты салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен бірге
алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Біріншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламасыз болып келеді;
алым қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен
бір құқық немесе рұқсат алады.
Екіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер.[6,48 б.]
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы мүлік
салығы.
Мәселен жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік иесі болады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады, және тауарды сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалылығы тауарларды соңғы тұтынушы азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасна
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салқтар –
тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасынанемесе қызметке, тарифке үстеме түрінде
қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
- әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық
тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға
салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын
салық;
- жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық
акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз
салынып келді;
- қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет
өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді. Егер
мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өндіруден
түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады;
- кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы
мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды
заттардан алынатын ақшалай төлемдер.[7,34 б.]
Салықты төлеудің екі тәсілі бар: табыстан және капиталдан. Экономика
көзқарасынан олардың қайсысын қолдану мақсатты екенін айтуға болмайды,
өйткені әрбір жеке жағдайды барлық экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-
саяси жағдайлардың жиынтықтар негізінде шешу керек. Салық теориясында салық
бірлігінің түсінігі бар – бұл салықты есептеу негізіне жатқызылған салық
объектісінің бөлігі. Мысалы, табыс салығында салық бірлігі болып – теңге,
рубль немесе марка: жер бойынша – 1 гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек,
1 қорап шылым.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері,
және оның механизімі
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі рөлі
де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде
салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігіше әсер етеді.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерікшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланады. Салықтардың мемлекет, басқа өкімет
органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады. Нақты қатынастары түзілуі
жағдайындағы салық жүйесінің негігі бағыты –халықтың нақты табыстарының
едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы
қалыптастыру, приниптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті
бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін
арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік салық жүйесін – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі
әлеуметтік –экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық жүйесінің негізгі мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық жүйесінің басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет
етуіне мүмкіндік беретін салық механизімін іске асыру.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай–ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс қимылының тәсілдерін кірістіретін салық механизімін
құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизімінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. Қазақстан
Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы
әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың
тәртібін белгілейді.
Сурет 1 – Салық механизімінің элементтері
Негізгі салық эелементтерінемыналар жатды: салық суъектісі, салық
объектісі, салық базасы, салық салынудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, ,
салық үлесі, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері, мен құқықтары, салық төлеуді
бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар мен айыппұлдар. Салық
механизімінің элементтері төмендегі суретте көрсетілген.
Салықтың құқықтық негізі. Бұл салықты төлеу міндеттемесінің некеге
байланысты туындайтынын айқындайды.
Салық субъектісі – салықты кім төлегенін айқындайды.
Салық объектісі – салықты не үшін және не заттан төлейтінін
айқындайды.
Салық шамасы (нормасы) – салықты қандай мөлшерде төлейді, салық салу
ставкасын қалай қолданатынын айқындайды.
Салық бойынша жеңілдіктер – не себептен салық төлеуші салық төлеуден
босатылады немесе аз мөлшерде салық төлеуге құқы бар екенін айқындайды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі келесі шарттарға сай болуы тиіс:
1. Салық жүйесі фискалдық берік болуы тиіс және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық міңдеттерін шешуі тиіс;
2. Салық жүйесі тұрақты және салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс;
3. Салық салу шаруашылық субъектіріне бірдей болуы тиіс;
4. Салық жүйесі әділ болуы тиіс және салықтық ауырпалықшылық салық
төлеушілер арасында бірдей бөлінуі тиіс;
5. Салық саңы қысқартылуы тиіс;
6. Салықтық ауырпалықшылықты женілдету керек;
7. Салық төлеушілерді салықтық бұзушылықтан қорғау керек;
8. Салық салудан қашуды тоқтатуымыз керек және салықтарды төлеудегі
тиімді басқару жүйесін құру;
9. Бюджеттің аймақтық табыс бөлігі, сонымен бірге жергілікті өзің-өзі
басқару органдардың нақты табыс көздері болуы тиіс.
Мемлекеттің салық жүйесінің қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
- cалық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.[8,78
б.]
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Жас экономисттер дамыған мемлекеттердің реформаларына ерекше көңіл
бөледі.
Ұлы Отан соғысынан кейін халықаралық ұзақ дағдарыстар, экономикалық
инфляциялар басталды, сонда соғысқа дейін болған салықтық жүйелер бір де
мемлекетте сақталған жоқ. 1945 жылы Азияда, Африкада және Латын Америкада,
содан кейін Шығыс Еуропада жүз шақты салық реформалар өткізілді.
Қазіргі зерттеулер дамыған мемлекеттердің соғыстан кейінгі салық
реформалардың жүйелік талдауы болып табылады, сонымен бірге Кеңес
Одағындағы болған мемлекеттерді қоса. Осы реформалардың өткізу механизмі
мен идеологияның елеулі айырмашылықтарына, олардың даму стадиясының әр-
түрлігіне қарамай, біз жалпы салық реформасын таптық.
Салықтық реформа түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Бұл факт, сонымен
бірге уақыт, салық жүйесін өзгерту, жақсарту амалы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму стадиясында тұр, сонымен
бірге салық механизмі де жақсартылып отыр. Қазақстан Республикасында салық
салудың құқықтық реттеуі өз дамуында 3 кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
- жалпы мемлекеттік салықтар;
- жалпы міндетті жергілікті салықтар;
- жергілікті салықтар.
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ).[9, 66 б.]
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
Салық реформасының үшінші кезеңінде (2001 жыл 12 маусым) Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң
актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енуі
мүмкін.
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
- Жалпы
- Ерекше
- Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [10, 25
б.]
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Халықаралық шарттарды қолдану мақсаттары үшiн қосылған құн салығы,
акциздер - жанама салықтар деп танылады.
Салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі.
Сондықтан мемлекет өз қазынасының кіріс бөлігіне түсетін төлемдерді
заң түрінде белгілейді және тек белгіленген төлемдерді, өз міндеттері
туындағанда төлеп отыруды салық төлеушілерге міндеттейді.Жоғарыда айтылған
салық белгілерін мемлекеттік төлемдердің (салық, алым, төлем т.
б.)табиғатын дұрыс ашу үшін қолдана білу – азаматтардың құқықтарын сақтай
отырып, әрбір төлемді тиімді түрде ұйымдастыру және мемлекеттік кіріс
жүйесін ғылыми негізде нысандауға кепілдік берер еді.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезеңде салықтардың құқықтық негізі
болып Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы заң – Салық
кодексі болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өз құқықтық меншігінде,
шаруашылық жүргізуінде немесе басқаруында оқшауланған мүлкі бар және сол
мүлкімен алған міндеттемелері бойынша жауап бере алатын, сот алдында
талапкер ие жауапкер бола алатын ұйым – заңды тұлға болып табылады.
Заңды тұлғаның жеке өзіндік бухгалтерлік есестік тепе – теңдікті
немесе сметасы болуы керек. Сонымен қатар өз аты жазылған мөрі болуы шарт.
Заңды тұлғаның статусы үшін оның ұйымдастыру – құқықтық шамасының
(акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектелген серіктестік, өңдірістік
кооператив т. т.) еш маңызы жоқ.
Бірақ кейбір салықтар түрік төлеу үшін (мысалы, коорпорациялық табыс
қосылған құнға салық) заңды тұлғаның коммерциялық, не коммерциялық емес
екенінің белгілі маңызы бар.
Өз қызметінің негізгі мақсаты тек пайда табу болып табылатын ұйымдар –
коммерциялық ұйымдар болып табылады. Бұлар негізінен мемлекеттік
кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері, өңдірістік кооперативте пайда
табуды алға міндет етіп қоймаға ұйымдар – коммерциялық емес ұйымдар.
Олар көбінесе қоғамдық бірлестіктер, тұтынушылар одағы, діни
бірлестіктер нысанында болып келеді. Бірақ оларға кәсіпкерлікпен айналысуға
шектеу қойылмаған.
Атап кеткендей салық субъектісінің тағы бір категориясы – жеке
тұлғалар. Салық заңдарына сәйкес салық төлеуші жеке тұлғаларға Қазақстан
Республикасының азаматтары, шет мемлекеттері азаматтары және азаматтығы жоқ
тұлғалар жатады. Қазақстан Республикасы азаматтарына азаматтығы бар
фактісінің өзі салық міндеттемесіне заң бойынша орындауын жүктейді.
Салық салу әдістеменің төрт негізгі түрін бөліп атауға болады: теңдік,
пропорционалдық, прогрессивтік ( үдемелі) және регрессивтік (кемімелі).
[10, 88 б.]
Салық мөлшері барлық салық төлеушілер үшін нақты белгіленетін сома
мөлшеріне тең болып ( тепе–тең салық салу ) не салық салу ставкасын қолдану
арқылы анықталуы мүмкін. Тепе – тең салық салуда барлық салық төлеушілерден
бірдей мөлшерде салық ұсталады. Мысалы, патент арқылы жұмыс істейтін,
кәсіпкерлік қызметтерінің сипаттамасы бірдей, жеке тұлғалардан есептеліп,
ұсталатын салық сомасы барлығы үшін бірдей.
Қазақстан Республикасының Салықтың және басқа да міндетті төлемдердің
түрлері. (2012 жылдың 1 қаңтарына берілген өзгерістерімен толықтырулар
жағдайы бойынша Салық кодексі) [11,39 б.].
1) Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы салықтардың түрлері :
Корпоративтік табыс салығы,қосылған құн салығы,акциздер, экспортқа
рента салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдар
салығы, мүлік салығы, ойын бизнесі салығы, тіркелген салық,бірыңғай жер
салығы;
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
2) Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
Мемлекеттік баж, алымдар, тіркеу алымдары, автокөлік құралының
Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым, аукционнан алынатын
алым, жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым,
телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға
рұқсат беру үшін алым.
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлемдер:
Жер учаскесін пайдаланғаны үшін, үстіңгі көздерден су ресурсын
пайдаланғаны үшін;жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін,орманды пайдаланғаны
үшін, ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін, радиожиілік
спектрін пайдаланғаны үшін,кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
Салықтың бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі.
Сонымен, салық жүйесі көптеген елдерде қолданғанымен, олардың салық
салу барысы және алыну жолдары ұқсас болып келмейді. Салық жүйесінде
төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке
тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті
кезенде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы
және тағы да басқалар табылады. Салық жүйесі ақшалай және заттай тұрде
әділеттілік, тендік және тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері
негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық
ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар
үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол
мемлекеттің қазыналық жүйесінің бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып
жүзеге асырылады.
1.3 Дамыған мемлекеттердің салық жүйесінің тәжірибесі
АҚШ-тың қаржы жүйесінде басты рольді федеральді үкіметтің бюджетке
механизмі алады. Тұрақты және ірі саладағы салықтар федеральді бюджет
қорына түседі. Мемлекеттің шығысы мен кірісінің 70% осы федеральді
бюджеттің үлесінде [12, 41 б.].
Жергілікті органдарда өздерінің финанстық ресурстарының қайнар көздері
бар, яғни жергілікті салық. Кейінгі 10-15 жылдың ішінде АҚШ-тың жергілікті
басқару органдарының қаржы көлемі өскені байқалады. Сонымен қатар білім
денсаулық сақтау жол салу шығындарының 70-тен 90%-ке дейінгісі осы штаттық
және жергілікті басқару органдарының бюджетінен алынады. Ал қоршаған ортаны
қорғау, табиғи ресуртарды сақтау, құрылыс жұмыстарының 40% штаттық және
жергілікті басқару органдарының бюджетінен алынады.
Жергілікті басқару органдарының қаржысы графтықтардың,
муниципалитеттің, тауншиптердің (ауылды жерлердің, мектеп дистриктерінің,
округтерінің) арнайы дистриктердің салық төлеуінің арқасында толықтырылып
отырады. Жергілікті арнайы фондтар қаржылык кәсіпорындар, жергілікті
бюджеттер жергілікті қаржы жүйесінің бөліктері болып табылады. Қазіргі
таңда мемлекетке 83 мыңнан астам жергілікті баскару органдары бары және
олардың өздерінің қаржылық базасы бар.
Федеральдық табыстарда басты орынды тікелей салықтар алса, ол штаттык
және жергілікті басқару органдарының табыстары жанама салықтардың негізінде
қалыптасады.
Салықтың төленуін бақылау.
Салық төлеуден бас тарту және жалған мәліметтер беру үлкен заң
бұзушылық ретінде қарастырылып, түрлі шаралардың қолданылуына әкеліп
соқтыруы мүмкін немесе төленбеген салық сомасының 25%-тік көлемінде айыппұл
салынуы мүмкін. Салық декларациясы жайында мәліметтер ИРС-қа (ішкі табыс
қызметі) жеткізіледі. Ол жерде мәліметтерді мұқият статистикалық тексеруден
өткізеді. Егер салық төлеуші аудитордың мәліметтері тексерумен келіспесе,
аудитор шешіміне сотқа шағым бере алады.
АҚШ-тағы салық төлеуді бақылап отыратын арнайы салық аппараты құрылған
болатын, ол қаржы министрлігінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Аппарат ішкі табыстар қызметі (ИРС) деп аталады.
Салық төлеуді бақылайтын органның құрылымы төмендегідей
Ішкі табыстар қызметі (ИРС) орталық алпарат 7 аймақтық салық 58 салық
басқармасы
Салықтың уақытысында төлеуінің бақылануы
Салық декларациясының дұрыс толтырылуы
Салық қарыздарын алу
Артық төленген ақшаны салық төлеушіге қайтару
Салық төлемегендерден айыппұл алу [13,67 б.].
Ішкі табыстар қызметі салық төлеушінің салық заңдарын сақтауды
қадағалайды, сонымен қатар салық кодексінің дұрыс қолданылуын, салықтың
жиналуын, салық төңірегінде пайда болған даулардың шешілуін қадағалап
отырады. АҚШ-тағы корпорациялар 1 жылдық ішінде табыс таппаса да, әр жыл
сайын 1120-шы формадағы декларацияны толтыруы міндетті. Салық жылы
аяқталған соң 3-ші айдың 15 жұлдызына дейін декларацияны тапсыруы қажет.
Ұсақ кәсіпкерліктер 11208 формасын толтыруы тиіс. Салықты уақытысында
төлеуге кәсіпкерлер кепілдік берген уақытта ғана декларацияны толтыруды
бірнеше мезгілге ұзартуға рұқсат етіледі
Салықты алудың негізгі үш түрі бар.
1. Салықты салық төлеушінің толтырған декларациясына байланысты алу
2.Салықты табыс қайнар көзінен алу З.Бағалау салық төлемдері
Салық төлеу барысында қателіктер кеткен болса. салык декларациясы
ревизиядан өтеді, бұл ревизияда тексеріс метеметикалық дәлдікпен
жүргізіледі. Егер корпороция ревизия шешімімен келісетін болса онда ол
келісім шартқа кол қояды да, төленбей қалған салық көлемін төлеуі қажет
немесе артық төленген ақша оған қайтадан қайтарылады.
Қарапайым азаматтық айыппүл салық төлемегенде және декларацияны
толтырмаған жағдайда салынады. Кейбір жағдайларда айыппүл қылмыстық заң
бұзушылық кезінде төленеді.
Егер салық 3 жыл бойы төленбесе ішкі табыс қызметі соттасуға құқылы.
Салық мөлшерін анықтап кез келген уақытта сот ісін қозғай алады, яғни
егер декларация алаяқтық мақсатта толтырылған болса немесе мүлде
толтырылмаса.
Жеке салық төлеуші декларацияны толтыруды 2-4 айға соза алады, бірақ
айыппүл төлеуден және өсіп, қосылып отыратын проценттерден құтыла алмайды.
АҚШ-тың ішкі табыс қызметі жыл сайын 100 млн-ға жуық салық
декларациясын тексерістен өткізеді. Тексеріс компьютер арқылы электронды
бакылау бойынша жүргізіледі. Ол мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру
қызметімен бірге жүргізіледі. Олардың компьютерлерінде салық төлеушілер
жайында мәліметтердің барлығы сақталған. Ішкі табыс қызметінде көптеген
инспекторлар мен ревизорлар жүмыс істейді [14,54 б.].
АҚШ-тың салық жүйесін жеңілдетуге тырысуына қарамастан салық
төлеушілердің декларацияны толтыруды оңайлату шараларына қарамастан салық
жүйесі күрделі әрі қиын болып аудан беруде. Шедулдер мен түрлі формаларды
толтыру үшін салық төлеушіге 1.5 сағаттан 16 сағатқа дейінгі уақыт
жүмсалады. Салық төлеу ережелерімен танысып, кең тараған 1040 форманы
толтыру үшін салық төлеуші кем дегенде 6 сағат уақыт жұмсайды.
Салық жүйесінде ішкі табыстар қызметінің жұмысын күшейту мақсатында
бірнеше қадамдар жасалған болатын.
Салық төлеушілердің ИРС тарапынан қысымшылық көрмес үшін АҚШ конгресі
1998 жылы өзінің арнайы заңын шығарған болатын. Ол заң "Салық төлеушілердің
құқығы туралы заң" деп аталады. Ол салық төлеушілердің ИРС аяқтау
факторларының алдын алу үшін жасалған.
Бұл заң бойынша салық төлеуші салықты бөлшектеп төлеу мүмкіндігіне ие
болды.
АҚШ-тың салық жүйесінің кемшілігі оның дәрменсіздігі мен күрделілігі
болатын.
1986 ж. қыркүйекте қабылданған салық реформасы жайындағы жаңа заң салық
саласындағы ірі оқиға. Реформаның басты мақсаты- американдық салық жүйесін
жеңілдету қарапайымдау және экономикалық өсуге бағыттау үшін әділетті жүйе
құруға бағыттау болатын.
80-жылдардағы АҚШ үкіметінің басына келген Рейгеннің келуіне байланысты
жасалған бұл реформа экономикалық коньюнктураны ынталандыру ірі шарасы
болып табылады. Бұл реформа салықтарды едәуір қысқартты. Бұл бағдарламаның
теориялық негізі ретінде американ экономисі А.Лаффердің есебі алынған. Ол
салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің экономикалық өсуі мен табыстың
көбеюін дәлелдеді. Лаффердің ойынша корпороциялар табысына шектен тыс салық
ставкасын көтеру олардың күрделі қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми -
техникалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп
мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне кері әсер етеді.
Жаңа заң бойынша тек екі салығы қарастырылады 15 және 28% тік, бұрын ол
15% және ең үлкені 50% болатын, осы заң бойынша
корпорация табыстарына салынатын салықтарда төмендетіледі. Ол 46% -тен 34%-
ке дейін төмендетіледі. Бұл реформа экономикалық өсуге үлкен ықпалын
тигізеді.
Федеральді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның қалыптасуының
теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оның даму кезеңдері 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері,
және оның механизімі 11
1.3 Дамыған мемлекеттердің салық жүйесінің тәжірибесі
18
2 Салық жүйесі бойынша салықтық және салықтық емес түсімдерді талдау
(Атбасар ауданы мысалында)
2.1 Атбасар ауданы бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау
2.2 Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдерін талдау 26
3 Қазақстан Республикасының қазіргі заман талабына сай салық жүйесін
жетілдіру жолдары 29
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму болашағы,
проблемалары мен оны шешу жолдары 36
3.2 Салық жүйесін ақпараттық жүйемен қамтамасыз ету және салықтық 79
төлемдерден жалтарынудың алдын алу жолдары 41
3.3 Қазақстан Республикасы салық жүйесін жетілдіру мәселесі
47
Қорытынды
61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
64
Қосымшалар 83
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік тұрақты
экономикасын құруда салық жүйесі маңызды орын алады. Салық жүйесі мен
салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық жүйесі – нарықтық
қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген
салықтық реформалардың тиімділігі мемлекеттің экономикалық даму
проблемаларын шешу қызметін атқарады. Салық – бұл белгілі бір көлемде,
белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті
мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және
жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа жолдауында
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым
бағыты айқындады. Сол басылымдардың ішінде салық мәселесі үлкен орын алады,
сондықтан оның өзі Қазақстанды жаңа белеске көтеру үшін экономикалық
өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту,
қарқынды дамыту жолдарын ұсыну, алға қойған міндеттердің бірі саналады.
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша өзектілігін
көрсетеді.
Негізінен алғанда салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі
болып табылады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтар
мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі болғандықтан ол арқылы меншігі мен
қарыздардан түсетін табысын ерекшелендіреді.
Қазіргі жаңа салық кодексі бюджетке түсетін міндетті төлемдер
құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен байланысты
өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі жылдың
қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. Мұндай қадам ол заңдылығының
бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етуге тиісті. Оларды қолдану
ерекшеліктерінің түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің,
мәліметтер көздерінің, жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі
түсінікті түрде енгізілген.
Дипломдық жұмыста: - Қазақстан Республикасының салық жүйесіне толықтай
сипаттама беріліп, қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық
экономикадағы алатын орнын, проблемаларын және жетілдіру жолдарын қарастыру
көзделген.
Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар
қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып айқындалған.
Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы болғандықтан
оның макроэкономикалық рөлі жылдан жылға артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің
көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады.
Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың , ұдайы өндіріс
процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салық жүйесінің ерекшеліктерін және оның
ұйымдастырылуына талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- салықтың экономикалық мәні, түрлері, қызметтері;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңі;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктері;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ұйымдастырылуы мен даму
болашағы
- проблемалары мен оны шешу жолдары;
- салық жүйесін ақпараттық қамтамасыз етілуі.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Атбасар ауданының салық Депортаментінің
салықтық қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты, Атбасар
ауданының салық комитетінің мәліметтері қолданылды.
Зерттеу әдістері. Диплодық жұмыстың тақырыбын зерттеуде жалпы
диалектикалық, салыстырмалы, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік,
функционалды талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
- бірінші тарауда Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның
қалыптасуының теориялық негіздері жайында қарастырылған.
- екінші тарауда Қазақстан Республикасының Атбасар ауданы бойынша бюджеттік
түсімдері мен салықтық төлемдеріне талдау жасалынған.
- үшінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі заман талабына сай салық
жүйесін жетілдіру жолдары қамтылған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудін нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оның даму кезеңдері
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды [1,11 б.]
Салықтың экономикалық мәні — шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар–ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 кұндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар–ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір–бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп атап
көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықтың теориялық және тарихи негіздерін қарастыра отырып салықтың
пайда болу күнін анықтау мүмкін емес. Ұзақ уақыт аралығында адамдар салықты
объективті қажеттілік ретінде қолданды. Тек қана 15 ғасырдан бастап
ғалымдар ақша қатынасының жүйесін мемлекеттің экономикалық қызметтерін
экономикалық негізді зерттегенде салықты алғаш қайта ойлау әрекеттері
пайда болады. Дәл осы кезеңде А.Монкретьен салық реформасын ұсыну туралы
ой қозғады және алғаш рет мүлік кадастр негізінде табыс салығының жаңа
түрін ұсынды. Яғни, салықтың прогрессивті түсіндірілуі ұсынылды.
Воронованың берген анықтамасы бойынша салықтар түсінігі мынадай:
Салықтар белгілі бір мөлшерлер мен мерзімдерде жайып мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекеттің уәкілетті органдары
актілерінің негізінде заңды және жеке тұлғалардың бюджетке өткізетін
өтемсіз төлемдері.
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды [2,20 б.]
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салық жүйесінде салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек.
Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік,
мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады
(салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және
белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың ашық түрде болуы Адам Смиттің атауы бойынша салық
мемлекеттің құқық түрінде көлемі мен төлеу мерзімі белгіленген жүктемесі.
Жалпы қоғамның мүддесі үшін мемлекеттің өмір сүруі үшін мемлекеттің салық
жинау құқы туындайды, яғни салықтар - заңмен негізделген, ашық түрдегі
мемлекеттік алым.
Атақты экономист Адам Смит салықтарды ұтымды ұйымдастырудың
төмендегідей классикалық принциптерін ұсынған:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын алу, әрі нақты белгіленуі
тиіс;
- әрбі салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс. Нақтырақ айтсақ әділеттілік, анықтылық, қолайлылық,
жалпылық.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы қиыншылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смиттің ойынша Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі деп жазған.[3,27 б.]
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және толықтырылған. Салық
салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
- Салық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
- Табысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы қажет.
Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
- Салық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны төлеудің
бас тартуына мүмкіншілікті қалдырмауы керек.
- Салық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы түсінікті
және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге экономды болуы
тиіс.
- Салық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
- Салық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді.
Салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Салық жүйесінде салықтар экономикалық категория ретінде және өзінің
қалыптасуы барысында мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық. Мемлекет
өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет
экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады
(салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді). Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет
түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық тұсімдеріне бақылау өте қажет
екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес
өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу. Бюджетке
түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық
түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды.
[4, 90 б.]
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Салықтың мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба
отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды
жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген, Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін
дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс түрлерінің
дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-
20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары
арқылы жүзеге асуда.
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді.
Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар негізінде мемлекетпен өткізілетін
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түсімдер мен алымдар. Қазақстан ғалымы
Е.В.Похоров өте бір қызық ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл жоғары
мемлекеттік билік органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты
белгіленетін міндетті, төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар
әрдайым өкілеттік органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп
алынады, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу
жолымен мемлекеттің кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік
мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған
барлығынан жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс
көзқарас ұсынады. [5,40 б.]
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салықтың экономикалық белгісіне мыналар жатады:
- Салық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық төлеушінің
мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына шеттету;
- Салық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу кезінде
құнның біржақты қозғалысы жүзеге асады, яғни тек қана салық төлеушіден
мемлекетке қарай;
- Салық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады;
- Қазіргі таңдағы мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша
алып қою принципі бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін
нормативтік актілерде әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі
анықталады (табыстан пайыз түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да
түрде). Салықтың анықталған көлемінің бар болуы салықтық міндеттеме
мазмұнын қалыптастырады, салық төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек
екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісіне байланысты салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен бірге
алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Біріншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламасыз болып келеді;
алым қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен
бір құқық немесе рұқсат алады.
Екіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер.[6,48 б.]
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы мүлік
салығы.
Мәселен жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік иесі болады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады, және тауарды сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалылығы тауарларды соңғы тұтынушы азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасна
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салқтар –
тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасынанемесе қызметке, тарифке үстеме түрінде
қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
- әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық
тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға
салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын
салық;
- жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық
акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз
салынып келді;
- қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет
өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді. Егер
мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өндіруден
түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады;
- кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы
мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды
заттардан алынатын ақшалай төлемдер.[7,34 б.]
Салықты төлеудің екі тәсілі бар: табыстан және капиталдан. Экономика
көзқарасынан олардың қайсысын қолдану мақсатты екенін айтуға болмайды,
өйткені әрбір жеке жағдайды барлық экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-
саяси жағдайлардың жиынтықтар негізінде шешу керек. Салық теориясында салық
бірлігінің түсінігі бар – бұл салықты есептеу негізіне жатқызылған салық
объектісінің бөлігі. Мысалы, табыс салығында салық бірлігі болып – теңге,
рубль немесе марка: жер бойынша – 1 гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек,
1 қорап шылым.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің атқаратын қызметтері,
және оның механизімі
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі рөлі
де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде
салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігіше әсер етеді.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерікшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланады. Салықтардың мемлекет, басқа өкімет
органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады. Нақты қатынастары түзілуі
жағдайындағы салық жүйесінің негігі бағыты –халықтың нақты табыстарының
едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы
қалыптастыру, приниптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті
бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін
арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік салық жүйесін – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі
әлеуметтік –экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық жүйесінің негізгі мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық жүйесінің басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет
етуіне мүмкіндік беретін салық механизімін іске асыру.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай–ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс қимылының тәсілдерін кірістіретін салық механизімін
құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизімінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. Қазақстан
Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы
әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың
тәртібін белгілейді.
Сурет 1 – Салық механизімінің элементтері
Негізгі салық эелементтерінемыналар жатды: салық суъектісі, салық
объектісі, салық базасы, салық салынудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, ,
салық үлесі, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері, мен құқықтары, салық төлеуді
бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар мен айыппұлдар. Салық
механизімінің элементтері төмендегі суретте көрсетілген.
Салықтың құқықтық негізі. Бұл салықты төлеу міндеттемесінің некеге
байланысты туындайтынын айқындайды.
Салық субъектісі – салықты кім төлегенін айқындайды.
Салық объектісі – салықты не үшін және не заттан төлейтінін
айқындайды.
Салық шамасы (нормасы) – салықты қандай мөлшерде төлейді, салық салу
ставкасын қалай қолданатынын айқындайды.
Салық бойынша жеңілдіктер – не себептен салық төлеуші салық төлеуден
босатылады немесе аз мөлшерде салық төлеуге құқы бар екенін айқындайды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі келесі шарттарға сай болуы тиіс:
1. Салық жүйесі фискалдық берік болуы тиіс және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық міңдеттерін шешуі тиіс;
2. Салық жүйесі тұрақты және салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс;
3. Салық салу шаруашылық субъектіріне бірдей болуы тиіс;
4. Салық жүйесі әділ болуы тиіс және салықтық ауырпалықшылық салық
төлеушілер арасында бірдей бөлінуі тиіс;
5. Салық саңы қысқартылуы тиіс;
6. Салықтық ауырпалықшылықты женілдету керек;
7. Салық төлеушілерді салықтық бұзушылықтан қорғау керек;
8. Салық салудан қашуды тоқтатуымыз керек және салықтарды төлеудегі
тиімді басқару жүйесін құру;
9. Бюджеттің аймақтық табыс бөлігі, сонымен бірге жергілікті өзің-өзі
басқару органдардың нақты табыс көздері болуы тиіс.
Мемлекеттің салық жүйесінің қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
- cалық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.[8,78
б.]
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Жас экономисттер дамыған мемлекеттердің реформаларына ерекше көңіл
бөледі.
Ұлы Отан соғысынан кейін халықаралық ұзақ дағдарыстар, экономикалық
инфляциялар басталды, сонда соғысқа дейін болған салықтық жүйелер бір де
мемлекетте сақталған жоқ. 1945 жылы Азияда, Африкада және Латын Америкада,
содан кейін Шығыс Еуропада жүз шақты салық реформалар өткізілді.
Қазіргі зерттеулер дамыған мемлекеттердің соғыстан кейінгі салық
реформалардың жүйелік талдауы болып табылады, сонымен бірге Кеңес
Одағындағы болған мемлекеттерді қоса. Осы реформалардың өткізу механизмі
мен идеологияның елеулі айырмашылықтарына, олардың даму стадиясының әр-
түрлігіне қарамай, біз жалпы салық реформасын таптық.
Салықтық реформа түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Бұл факт, сонымен
бірге уақыт, салық жүйесін өзгерту, жақсарту амалы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму стадиясында тұр, сонымен
бірге салық механизмі де жақсартылып отыр. Қазақстан Республикасында салық
салудың құқықтық реттеуі өз дамуында 3 кезеңнен өтті:
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
- жалпы мемлекеттік салықтар;
- жалпы міндетті жергілікті салықтар;
- жергілікті салықтар.
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ).[9, 66 б.]
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
Салық реформасының үшінші кезеңінде (2001 жыл 12 маусым) Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң
актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енуі
мүмкін.
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
- Жалпы
- Ерекше
- Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [10, 25
б.]
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Халықаралық шарттарды қолдану мақсаттары үшiн қосылған құн салығы,
акциздер - жанама салықтар деп танылады.
Салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі.
Сондықтан мемлекет өз қазынасының кіріс бөлігіне түсетін төлемдерді
заң түрінде белгілейді және тек белгіленген төлемдерді, өз міндеттері
туындағанда төлеп отыруды салық төлеушілерге міндеттейді.Жоғарыда айтылған
салық белгілерін мемлекеттік төлемдердің (салық, алым, төлем т.
б.)табиғатын дұрыс ашу үшін қолдана білу – азаматтардың құқықтарын сақтай
отырып, әрбір төлемді тиімді түрде ұйымдастыру және мемлекеттік кіріс
жүйесін ғылыми негізде нысандауға кепілдік берер еді.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезеңде салықтардың құқықтық негізі
болып Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы заң – Салық
кодексі болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өз құқықтық меншігінде,
шаруашылық жүргізуінде немесе басқаруында оқшауланған мүлкі бар және сол
мүлкімен алған міндеттемелері бойынша жауап бере алатын, сот алдында
талапкер ие жауапкер бола алатын ұйым – заңды тұлға болып табылады.
Заңды тұлғаның жеке өзіндік бухгалтерлік есестік тепе – теңдікті
немесе сметасы болуы керек. Сонымен қатар өз аты жазылған мөрі болуы шарт.
Заңды тұлғаның статусы үшін оның ұйымдастыру – құқықтық шамасының
(акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектелген серіктестік, өңдірістік
кооператив т. т.) еш маңызы жоқ.
Бірақ кейбір салықтар түрік төлеу үшін (мысалы, коорпорациялық табыс
қосылған құнға салық) заңды тұлғаның коммерциялық, не коммерциялық емес
екенінің белгілі маңызы бар.
Өз қызметінің негізгі мақсаты тек пайда табу болып табылатын ұйымдар –
коммерциялық ұйымдар болып табылады. Бұлар негізінен мемлекеттік
кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері, өңдірістік кооперативте пайда
табуды алға міндет етіп қоймаға ұйымдар – коммерциялық емес ұйымдар.
Олар көбінесе қоғамдық бірлестіктер, тұтынушылар одағы, діни
бірлестіктер нысанында болып келеді. Бірақ оларға кәсіпкерлікпен айналысуға
шектеу қойылмаған.
Атап кеткендей салық субъектісінің тағы бір категориясы – жеке
тұлғалар. Салық заңдарына сәйкес салық төлеуші жеке тұлғаларға Қазақстан
Республикасының азаматтары, шет мемлекеттері азаматтары және азаматтығы жоқ
тұлғалар жатады. Қазақстан Республикасы азаматтарына азаматтығы бар
фактісінің өзі салық міндеттемесіне заң бойынша орындауын жүктейді.
Салық салу әдістеменің төрт негізгі түрін бөліп атауға болады: теңдік,
пропорционалдық, прогрессивтік ( үдемелі) және регрессивтік (кемімелі).
[10, 88 б.]
Салық мөлшері барлық салық төлеушілер үшін нақты белгіленетін сома
мөлшеріне тең болып ( тепе–тең салық салу ) не салық салу ставкасын қолдану
арқылы анықталуы мүмкін. Тепе – тең салық салуда барлық салық төлеушілерден
бірдей мөлшерде салық ұсталады. Мысалы, патент арқылы жұмыс істейтін,
кәсіпкерлік қызметтерінің сипаттамасы бірдей, жеке тұлғалардан есептеліп,
ұсталатын салық сомасы барлығы үшін бірдей.
Қазақстан Республикасының Салықтың және басқа да міндетті төлемдердің
түрлері. (2012 жылдың 1 қаңтарына берілген өзгерістерімен толықтырулар
жағдайы бойынша Салық кодексі) [11,39 б.].
1) Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы салықтардың түрлері :
Корпоративтік табыс салығы,қосылған құн салығы,акциздер, экспортқа
рента салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдар
салығы, мүлік салығы, ойын бизнесі салығы, тіркелген салық,бірыңғай жер
салығы;
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
2) Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
Мемлекеттік баж, алымдар, тіркеу алымдары, автокөлік құралының
Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым, аукционнан алынатын
алым, жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым,
телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға
рұқсат беру үшін алым.
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлемдер:
Жер учаскесін пайдаланғаны үшін, үстіңгі көздерден су ресурсын
пайдаланғаны үшін;жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін,орманды пайдаланғаны
үшін, ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін, радиожиілік
спектрін пайдаланғаны үшін,кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
Салықтың бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі.
Сонымен, салық жүйесі көптеген елдерде қолданғанымен, олардың салық
салу барысы және алыну жолдары ұқсас болып келмейді. Салық жүйесінде
төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке
тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті
кезенде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы
және тағы да басқалар табылады. Салық жүйесі ақшалай және заттай тұрде
әділеттілік, тендік және тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері
негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық
ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар
үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол
мемлекеттің қазыналық жүйесінің бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып
жүзеге асырылады.
1.3 Дамыған мемлекеттердің салық жүйесінің тәжірибесі
АҚШ-тың қаржы жүйесінде басты рольді федеральді үкіметтің бюджетке
механизмі алады. Тұрақты және ірі саладағы салықтар федеральді бюджет
қорына түседі. Мемлекеттің шығысы мен кірісінің 70% осы федеральді
бюджеттің үлесінде [12, 41 б.].
Жергілікті органдарда өздерінің финанстық ресурстарының қайнар көздері
бар, яғни жергілікті салық. Кейінгі 10-15 жылдың ішінде АҚШ-тың жергілікті
басқару органдарының қаржы көлемі өскені байқалады. Сонымен қатар білім
денсаулық сақтау жол салу шығындарының 70-тен 90%-ке дейінгісі осы штаттық
және жергілікті басқару органдарының бюджетінен алынады. Ал қоршаған ортаны
қорғау, табиғи ресуртарды сақтау, құрылыс жұмыстарының 40% штаттық және
жергілікті басқару органдарының бюджетінен алынады.
Жергілікті басқару органдарының қаржысы графтықтардың,
муниципалитеттің, тауншиптердің (ауылды жерлердің, мектеп дистриктерінің,
округтерінің) арнайы дистриктердің салық төлеуінің арқасында толықтырылып
отырады. Жергілікті арнайы фондтар қаржылык кәсіпорындар, жергілікті
бюджеттер жергілікті қаржы жүйесінің бөліктері болып табылады. Қазіргі
таңда мемлекетке 83 мыңнан астам жергілікті баскару органдары бары және
олардың өздерінің қаржылық базасы бар.
Федеральдық табыстарда басты орынды тікелей салықтар алса, ол штаттык
және жергілікті басқару органдарының табыстары жанама салықтардың негізінде
қалыптасады.
Салықтың төленуін бақылау.
Салық төлеуден бас тарту және жалған мәліметтер беру үлкен заң
бұзушылық ретінде қарастырылып, түрлі шаралардың қолданылуына әкеліп
соқтыруы мүмкін немесе төленбеген салық сомасының 25%-тік көлемінде айыппұл
салынуы мүмкін. Салық декларациясы жайында мәліметтер ИРС-қа (ішкі табыс
қызметі) жеткізіледі. Ол жерде мәліметтерді мұқият статистикалық тексеруден
өткізеді. Егер салық төлеуші аудитордың мәліметтері тексерумен келіспесе,
аудитор шешіміне сотқа шағым бере алады.
АҚШ-тағы салық төлеуді бақылап отыратын арнайы салық аппараты құрылған
болатын, ол қаржы министрлігінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Аппарат ішкі табыстар қызметі (ИРС) деп аталады.
Салық төлеуді бақылайтын органның құрылымы төмендегідей
Ішкі табыстар қызметі (ИРС) орталық алпарат 7 аймақтық салық 58 салық
басқармасы
Салықтың уақытысында төлеуінің бақылануы
Салық декларациясының дұрыс толтырылуы
Салық қарыздарын алу
Артық төленген ақшаны салық төлеушіге қайтару
Салық төлемегендерден айыппұл алу [13,67 б.].
Ішкі табыстар қызметі салық төлеушінің салық заңдарын сақтауды
қадағалайды, сонымен қатар салық кодексінің дұрыс қолданылуын, салықтың
жиналуын, салық төңірегінде пайда болған даулардың шешілуін қадағалап
отырады. АҚШ-тағы корпорациялар 1 жылдық ішінде табыс таппаса да, әр жыл
сайын 1120-шы формадағы декларацияны толтыруы міндетті. Салық жылы
аяқталған соң 3-ші айдың 15 жұлдызына дейін декларацияны тапсыруы қажет.
Ұсақ кәсіпкерліктер 11208 формасын толтыруы тиіс. Салықты уақытысында
төлеуге кәсіпкерлер кепілдік берген уақытта ғана декларацияны толтыруды
бірнеше мезгілге ұзартуға рұқсат етіледі
Салықты алудың негізгі үш түрі бар.
1. Салықты салық төлеушінің толтырған декларациясына байланысты алу
2.Салықты табыс қайнар көзінен алу З.Бағалау салық төлемдері
Салық төлеу барысында қателіктер кеткен болса. салык декларациясы
ревизиядан өтеді, бұл ревизияда тексеріс метеметикалық дәлдікпен
жүргізіледі. Егер корпороция ревизия шешімімен келісетін болса онда ол
келісім шартқа кол қояды да, төленбей қалған салық көлемін төлеуі қажет
немесе артық төленген ақша оған қайтадан қайтарылады.
Қарапайым азаматтық айыппүл салық төлемегенде және декларацияны
толтырмаған жағдайда салынады. Кейбір жағдайларда айыппүл қылмыстық заң
бұзушылық кезінде төленеді.
Егер салық 3 жыл бойы төленбесе ішкі табыс қызметі соттасуға құқылы.
Салық мөлшерін анықтап кез келген уақытта сот ісін қозғай алады, яғни
егер декларация алаяқтық мақсатта толтырылған болса немесе мүлде
толтырылмаса.
Жеке салық төлеуші декларацияны толтыруды 2-4 айға соза алады, бірақ
айыппүл төлеуден және өсіп, қосылып отыратын проценттерден құтыла алмайды.
АҚШ-тың ішкі табыс қызметі жыл сайын 100 млн-ға жуық салық
декларациясын тексерістен өткізеді. Тексеріс компьютер арқылы электронды
бакылау бойынша жүргізіледі. Ол мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру
қызметімен бірге жүргізіледі. Олардың компьютерлерінде салық төлеушілер
жайында мәліметтердің барлығы сақталған. Ішкі табыс қызметінде көптеген
инспекторлар мен ревизорлар жүмыс істейді [14,54 б.].
АҚШ-тың салық жүйесін жеңілдетуге тырысуына қарамастан салық
төлеушілердің декларацияны толтыруды оңайлату шараларына қарамастан салық
жүйесі күрделі әрі қиын болып аудан беруде. Шедулдер мен түрлі формаларды
толтыру үшін салық төлеушіге 1.5 сағаттан 16 сағатқа дейінгі уақыт
жүмсалады. Салық төлеу ережелерімен танысып, кең тараған 1040 форманы
толтыру үшін салық төлеуші кем дегенде 6 сағат уақыт жұмсайды.
Салық жүйесінде ішкі табыстар қызметінің жұмысын күшейту мақсатында
бірнеше қадамдар жасалған болатын.
Салық төлеушілердің ИРС тарапынан қысымшылық көрмес үшін АҚШ конгресі
1998 жылы өзінің арнайы заңын шығарған болатын. Ол заң "Салық төлеушілердің
құқығы туралы заң" деп аталады. Ол салық төлеушілердің ИРС аяқтау
факторларының алдын алу үшін жасалған.
Бұл заң бойынша салық төлеуші салықты бөлшектеп төлеу мүмкіндігіне ие
болды.
АҚШ-тың салық жүйесінің кемшілігі оның дәрменсіздігі мен күрделілігі
болатын.
1986 ж. қыркүйекте қабылданған салық реформасы жайындағы жаңа заң салық
саласындағы ірі оқиға. Реформаның басты мақсаты- американдық салық жүйесін
жеңілдету қарапайымдау және экономикалық өсуге бағыттау үшін әділетті жүйе
құруға бағыттау болатын.
80-жылдардағы АҚШ үкіметінің басына келген Рейгеннің келуіне байланысты
жасалған бұл реформа экономикалық коньюнктураны ынталандыру ірі шарасы
болып табылады. Бұл реформа салықтарды едәуір қысқартты. Бұл бағдарламаның
теориялық негізі ретінде американ экономисі А.Лаффердің есебі алынған. Ол
салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің экономикалық өсуі мен табыстың
көбеюін дәлелдеді. Лаффердің ойынша корпороциялар табысына шектен тыс салық
ставкасын көтеру олардың күрделі қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми -
техникалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп
мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне кері әсер етеді.
Жаңа заң бойынша тек екі салығы қарастырылады 15 және 28% тік, бұрын ол
15% және ең үлкені 50% болатын, осы заң бойынша
корпорация табыстарына салынатын салықтарда төмендетіледі. Ол 46% -тен 34%-
ке дейін төмендетіледі. Бұл реформа экономикалық өсуге үлкен ықпалын
тигізеді.
Федеральді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz