Көкшетау қаласының сарқынды суын тазарту үшін биологиялық тазарту ғимараттарын жетілдіру

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2010 ж. жолдауында «Жаңа он жылдық-жаңа мүмкіндіктер, жаңа экономикалық дамуы» делінген. Су ресурстарының тапшылығы, сонымен қатар еліміздегі соңғы он жылдықта оның антропогендік факторлар әсерінен ластануы байқалуда. Көптеген тұрғын аймақтарда сарқынды суларды тазартудың қазіргі жағдайы экологиялық және санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес келмейді. Қазіргі кезеңдегі еліміздегі елді мекендердің табиғи экологиясын дамыту мақсатында сарқынды суын тазартуға, шөгіндісін зарарсыздандыруға және қайталап пайдалануға үлкен көңіл бөлінуі қажет. Осы жағдайларға байланысты сарқынды суды тазарту үшін қазіргі заманның талаптарына сәйкес жоғарғы экономикалық тиімді технологияларды жетілдіру және технологиялық схемаларды талдау қажет. Міне осылар негізгі жұмыстың өзектілігі болып табылады. [34]

Зерттеудің мақсаты. Көкшетау қаласының сарқынды суын тазарту үшін биологиялық тазарту ғимараттарын жетілдіру.

Осы мақсатта мынадай негізгі міндеттер шешіледі:

-Көкшетау қаласының сарқынды суды тазарту ғимараттарының жалпы жағдайын бағалау және сарқынды судың физика-химиялық және биологиялық құрамының пайда болу заңдылықтарын түсіну, зерттеу.

-Сарқынды суларды тазарту әдістерін талдау, тазарту ғимараттарының технологиялық және конструкциялық тиімді шешімдерін тексеру.

-Сарқынды суын тазарту мақсатында қолданылатын биологиялық тазарту ғимаратын ойластыру үшін технологиялық және ғылыми зерттеулер жасау.

Ғылыми жаңалықтары :

1. Көкшетау қаласының сарқынды суды тазарту процесін қарқындатуға болатындығы дәлелденді.

2. Көкшетау қаласының сарқынды суын биологиялық тазарту үшін жаңа аэротенктің конструкциясы жасалады.

3. Аэротенкте қалыңдығы 5, 5 см, төменгі және жоғарғы жағы тормен жабылған үш сөре көденең орнатылды.

4. Көкшетау қаласының сарқынды суын тазартуға арналған жаңа аэротенктегі биологиялық тазарту процесінің технологиялық көрсеткіштері анықталды.

5. Жетілдірілген аэротенктің конструкциялық негізгі көрсеткіштері анықталды және жұмыс істеу қызметін ұйымдастыру, іске қосу және технологиялық айқындау жұмыстары нақтыланды.

Практикалық маңызы:

1. Көкшетау қаласының сарқынды суын тазарту үшін биологиялық тазарту ғимараты аэротенктің жаңа конструкциясы жетілдірілді.

2. Биологиялық тазарту ғимараты аэротенктің жаңа конструкциясы елді мекендердің сарқынды суының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

3. Аэротенктің жаңа конструкциясынан кейінгі биологиялық тазарған сарқынды суды балық шаруашылығына пайдаланатын суат талабына сәйкес суаттарға тастауға, егінді суару мақсатына немесе агроөндірісінің техникалық қажеттілігіне пайдалануға болады.

Зерттеулердің нәтижелері Көкшетау қаласы сарқынды суды тазарту бекетін қайта құру үшін жасалған Концепция негізінде жаңа биологиялық тазарту технологиялық жетілдіру жоба-жоспарында ұсыныс ретінде және «Эко-жобалау» Ғылыми-зерттеу орталығы ЖШС жобаларына енгізілді. [35]

Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер: Сарқынды суды биологиялық тазарту үшін зертханалық қондырғыда өткен зерттеудің теориялық және эксперименттік шешімдері;

Сарқынды суды толық биологиялық тазарту үшін жартылай өндірістік шағын қондырғыда өткен зерттеулердің теориялқ және эксперименттік шешімдері;

Тәжірибелік қондырғыларда сарқынды суды тазарту процестеріндегі технологиялық көрсеткіштердің ғылыми талданылуы;

Көкшетау қаласының сарқынды суын тазарту үшін құрылған биологиялық тазартудың технологиялық схемасының талдаулары, есептелінуі және пайдаланудың техника-экономикалық тиімділігі.

Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. [35]

1. САРҚЫНДЫ СУЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖҮЙЕСІТұрмыстық сарқынды суларға жалпы сипаттама

Тұрмыстық сарқынды суларды тазартудың ең қарапайым және арзан тәсіліне анықтамалар беріліп, биотоғандағы сарқынды суларды биологиялық тазарту әдісіне талдаулар жүргізіле отырып қарастырылды.

Сарқынды суларды биологиялық тазарту үшін құрылыс қарапайым, тиімді және экономды биотоған болып табылады. Қазақстандағы (қыста -30оС, жазда - +40оС) климаттың тез құбылмалы жағдайын ескере отырып анаэробты-аэробты биотоғандар ұсынылады. Жер асты суларының ластануын болдырмау үшін биотоғанда сіңіп кетпеуге қарсы жабын болуы тиіс. [19]

Қоршаған орта мен қоғам арасындағы үйлесімділік деңгейінің төмен болуы қазіргі таңда басты мәселелердің бірі болып отыр. Өткен ғасырдың орта шеніндегі ғылым мен техниканың, технологияның қарқынды дамуымен қатар, соның арқасында қоршаған ортаға келген зиян мөлшері де аз емес. Табиғат ресурстарын тиімсіз пайдалану, сондай-ақ оның ластануына жол беру кең етек алып келеді. Соның ішінде су ресурстарына қойылатын талап жоғары және адамзат үшін судың тапшылығы мен ластануы үлкен қауіп төндіруде. Су ресурстарының тапшылығы, сонымен қатар еліміздегі соңғы онжылдықта оның антропогендік факторлар әсерінен ластануы байқалуда, соның ішінде қауіптілері - тазартылмаған немесе дұрыс тазартылмаған сарқынды сулар. Көптеген тұрғын аймақтарда сарқынды суларды тазартудың қазіргі жағдайы экологиялық және санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес келмейді. Оның ішінде кіші елді мекендердің сарқынды суын әкету жағдайын анықтау мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргіздік. [36]

Көкшетау қаласының канализациялық тазарту ғимараттары механикалық және биологиялық тазарту ғимараттарынан тұрады. Канализациялық тазарту ғимараттары 1971 жылы салынып іске қосылған, өнімділігі 136 мың м³/тәулігіне.

Көкшетау қаласының сарқынды суды тазарту бекеттері толық биологиялық тазарту тиімділігін ғана қамтамасыз ете алады, ал азот және фосфор қосылыстары бойынша балық шаруашылығына пайдаланатын суаттарға қойылатын талапты қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан Көкшетау қаласының сарқынды суын тазарту үшін азот және фосфор қоспаларынан тазарту тиімділігі жоғары, конструкциялық шешімдері қарапайым технологияларды жетілдіруді қажет. [35]

Тазартудың меншікті жылдамдығы тек оттегінің және ОБҚ төмендеу дәрежесінің болуына ғана емес, сонымен қатар азоттың тотығу тереңдігіне де байланысты болады. Аэротенктердің жаңа тиімді конструкицялары нитрификация, денитрификация, дефосфаттау процестерін бір ғимаратта қамтамасыз етуі және сарқынды суды өңдеу ұзақтығы қысқартатын технологияда болуы қажет. Осыған байланысты тұрмыстық сарқынды суларды тазарту технологиялары бағаланды, яғни физика-химиялық, биологиялық әдістерімен, сондай-ақ сарқынды судағы биогенді элементтердің әрбірін тазартудың жекеленген әдістерінің комбинациясы түрінде жүзеге асуы мүмкін. Бұлардың ішінде бір тұнбалық жүйе кезінде фосфор мен азотты тазартудың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ететін биологиялық әдіс қызықтырады, себебі олар белсенді тұнбаның биологиялық потенциалын максималды түрде пайдалануға мүмкіндік береді. Практикада кең тараған азот пен фосфорды бірге биологиялық тазарту схемалары қарастырылды.

Соңғы кездері көп қолданысқа енген жүктеме арқылы, яғни жүктемеге жабысқан биоценоз арқылы биологиялық тазарту процестеріндегі технологиялар аса көңіл аудартады. Көптеген ғалымдардың ұсынысы бойынша осы тәсіл арқылы органикалық ластарды 85-98%-ға? Ал азот және фосфор қоспаларын 80-95%-ға тазартуға болады. Жүктеме ретінде синтетикалық және табиғи материалдар пайдаланады.

Бұрын өндірісте, тұрмыста немесе ауыл шаруашылығында пайдаланылған, сондай-ақ қандай да бір ластанган аймақ, соның ішінде (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, комуналдық тұрмыстық, нөсер, т. б ағындылары) елді мекен арқылы өткен су.

Адамның тұрмыста және өндірістік іс әрекетінде пайдаланылғаннан кейінгі су. Сарқынды судың әрбір текше метрі таза судың 60 м³-ін ластайды.

Сарқынды су шаруашылық. тұрмыстық, өндірістік және атмосфералық болып бөлінеді. Сарқынды судың шаруашылық-тұрмыстық ластағыш түріне байланысты физиологиялық қоқыстармен және шаруашылық ағындыларымен ластанған түрлері ажыратылады. Өндірістік сарқынды су кұрамы сарқынды су түзілетін технологиялық процестермен, сондай-ақ материал мен шикізаттың химиялык қасиеттерімен анықталады. Ластанған және нормативті таза (яғни, тазалауды қажет ететін) өндірістік сарқынды су болып ажыратылады. Атмосфералық сарқынды су нөсер (жаңбыр) және қар суы болып бөлінеді. [15]

Сарқынды суды биосүзгімен тазалау-сарқынды суды активтелген тұнба қабаты немесе ластағыштарды тұтып, ұшырататын арнайы егілген су өсімдіктері (қалың өскен қамыс) арқылы өткізіп тазалау. [23]

Сарқынды суды залалсыздандыру-сарқынды судың құрамындағы патогендік және санитариялық көрсеткіш микроорганизмдерді жою үшін өндеу.

Сарқынды суды механикалық тазалау-тез тұнатын және қалқып шығатын заттектерді техникалық құрылғылармен және әдістермен жою. Көбіне ірі түйірлі және ұсақ түйірлі (малтатас құмтас) сүзгіш арқылы іске асырылады.

Сарқынды суды мұқият тазалау-бірін бірі толықтыратын механикалық, биологиялық, химиялық тазалау, электродиализ, кейде дистилляция жолымен іске асырылатын шаралар арқылы сарқынды суды ластағыштардан толық тазалау.

Сарқынды суды пайдалану-тұрмыстық, нөсер немесе өндірістік сарқынды су құрамындағы пайдалы құрамды бөліктерді пайдалану немесе бұл суды тазартқан соң егістікті немесе ормандағы екпе ағаштарды суаруға, т. б қолдану.

Сарқынды суды табиғи тазалау-судың өздігінен тазаруы барысында немесе суармалау танабының, сүзу танабының, топырақ асты суармалау үлескілерінің, аэробты және анаэробты биологиялық тоғандар мен тотықтырғыш каналдардың көмегімен ластағыштарды ыдырату.

Сарқынды суды тұндыру-өнеркәсіптік және тұрмыстық сарқынды суды механикалық қоспалардан тұндыру, сүзу, коагуляциялау және т. б. әдістер арқылы тазалау.

Сарқынды суды физикалық-химиялық тазалау-ағындыларды ластағыштардан физикалық-химиялық әдістермен тазалау. Бұған реагенттік не электролиттік ірілендіру, қышқылдармен және сілтілермен бейтараптау, шайғындау, су буымен айдау, сорбция, суды ультрадыбыспен өндеу, электрхимиялық тотықтыру және т. б. жатады.

Сарқынды суды химиялық тазалау-ластағыштарды химиялық агенттер аркылы және заттектердің физикалық-химиялық қасиеттерін пайдаланып жою. Сарқынды суды химиялық тазалауға қалқып жүрген және коллоидты заттектерден, фосфордан ірілендіру арқылы тазарту, еріген органикалық заттектерден абсорбция арқылы тазалау және тірі организмдерді жою - суды зарарсыздандыру, яғни хлорлау жатады.

Сарқынды судың тұнбасы-құрамында минерал және органикалық қатты заттектері бар сарқынды суды тазалау кезінде тұнатын заттектер. Сарқынды судың тұнбасы жергілікті ауыл шаруашылық және орман дақылдарының тыңайтқышы ретінде, қейде биогаз алуға пайдаланылады. Ортақ ағатын канализация кезінде сарқынды судың тұнбасының құрамында көбіне улы заттектер (ауыр металдар, т. б. ) болады. Мұндай сарқынды судың тұнбасын ауыл шаруашылығында тыңайтқыш ретінде қолдануға келмейді.

Сарқынды суларды еселеу- сарқынды суларын шала тазарту арқылы оның химиялық құрамын шектелген мөлшерге жеткізіп, өзенге құю немесе егістікті суаруға пайдалану үшін және оны әр түрлі мөлшерде таза сумен араластыру. Мысалы: мал қорадан шығатын сарқынды сулармен өсімдіктерді суаруға пайдалану үшін оларды таза сумен 1:5, 1:7 қатынасында аралыстырады. [1]

Су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті органның құзыреті: су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеуге және іске асыруға қатысады; экономиканың су секторының даму бағдарламаларын әзірлейді; негізгі өзендердің бассейндері мен тұтас алғанда республика бойынша басқа да су объектілері бойынша су ресурстарын кешенді пайдалану және қорғау схемаларын әзірлейді; экономика салаларында су тұтынудың үлестік нормалары келіседі; ортақ су пайдаланудың үлгі ережелерін бекітеді; Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен арнайы су пайдалану жөніндегі қызметтің түрлеріне лицензия немесе рұқсат беруді, олардың күшін тоқтата тұруды жүзеге асырады; бассейндер және облыстар деңгейінде су пайдалану лимиттерін бекітеді; ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне су беру және ауыз сумен жабдықтаудың баламасыз көздері болып табылатын ерекше маңызды топтық сумен жабдықтау жүйесінен ауыз су беру жөніндегі қызметтер құнын субсидиялау тәртібін әзірлейді; су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады; республикалық меншіктегі су объектілерін, су шаруашылығы құрылыстарын пайдалануды ұйымдастырады және тағы басқа да қызметтерді атқарады.

Су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті органның өз құзыреті шегінде қабылданған шешімдері барлық жеке және заңды тұлғалардың орындау үшін міндетті болып табылады. [9]

2. Тұрмыстық сарқынды суларды тазалау жүйесі

Су-табиғи ортадағы белсенді геологиялық және гидрогеологиялық фактор болып табылады. Ол механикалық және жылу энергиясын тасымалдаушы, сонымен бірге зарттардың транспортталу жұмысын атқарушы. Су-өзінің жылжымалы қасиетінің арқасында, геосферадағы және әртүрлі гидрогеологиялық объектілердің арасындағы энергия мен зат алмасудың ең маңызды рөлін атқарушы.

Көптеген әлеуметтік және экономикалық мәселелердің шешілмей қалуына, тек қана аймақ аралық емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік, глобалды масштабтағы, объективтілік жағдайлардағы табиғи сулардың тапшылығы немесе олардың пайдаланылу тиімсіздігінің салдарынан біздің планетамыз үшін су дағдарысы қауіпін қоғамдағы күрделі мәселелердің бірі деп атап өтуімізге болады. Қазіргі уақыттағы жердің климаттық жағдайларына байланысты өзгерістердің табиғаттың тылсым себептерінен болатын адамзаттың шаруашылықтағы жетістіктерінің нәтижесінен табиғат үшін кері әсерінен тигізетін табиғи құбылыстарды қосып айтуға болады. Алынған мәліметтермен, бірнеше бақыланған байқауларға байланысты климаттың глобальды жылынуының расталуы да анық болып отыр. Бұл жылыну құбылысының әсерінен атмосфералық жауын-шашынның өзгеруін және табиғи сулардың режимінің бұзылуын байқалауға болады: бір аудандарда өзен арналары ұлғайып кететін болса, ал басқа жерлерде керісінше жоғалып кету жағдайын айтуға болады. Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық дамулардың осындай табиғи құбылыстарының маңызды мәліметтерін ескермей өтпеуге болмайды. [24] Көкшетау қаласы үшін сарқынды сулар халық шаруашылығы саласында пайдаланылуының, қоршаған ортаны қорғау шаралары зерттелу ісінің маңызды мәліметтерін атап өтуге болады.

Механикалық және биологиялық тазартқыш аэрациялық станциясы тазалау қондырғыларының құрылысы 1965 жылдан бастап сатылы жүргізілді.

Көкшетау қаласының аймағындағы, аэрациялық стансаларындағы механикалық және толық жасанды биологиялық тазарту қондырғыларының сарқынды сулары, биотоғандар мен жинағыштардан өткізіліп, кезекті тазартулар арқылы хлормен зарарсыздандырылып жатыр.

1973ж. Көкшетау қаласының су құбырлары канал жүргізу жүйелері шаруашылық басқармасының мемлекеттік коммуналды кәсіпорнының («Көкшетау Су Арнасы») құрамында канализациялық тораптарын пайдалану бойынша кәсіпорындар және сарқынды сулардың тазалау ұйымдары құрылды.

Көкшетау қаласының канализациялық жүйелері қазіргі уақытта толық емес жеке түрде, бір канализациялық жүйелері табиғи нөсері арықты-кіші өзендерге су жүргізу арқылы, ал жалпы қалалық шаруашылықтың-сарқынды канализациялық тұрмыстық ағындары мен өнеркәсіптері үшін жұмыс жасады.

Барлық негізгі коллекторлар, солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытталып жүйелендірілген, құбырларының диамерлері 600-ден 1500 мм, ал алып жатқан тереңдігі 1, 5-тен 7, 0 м қаланың сыртқы коллекторлары сарқынды сұйықтықтарды қаланың тазалау қондырғыларына транспортпен тасымалдайды. Қаланың солтүстік-шығыс бөлігіндегі сарқынды сулары өз бетімен ағатын коллекторлары бойынша КНС-1, КНС-2 және КНС-2а насосты станцияларының тораптарына келіп түседі, сол жерден құбыр жүргізу жүйелері арқылы қаланың сыртқы коллекторларына жүргізіледі.

Көкшетау қаласының канализациялық жүйелеріне аймақтағы кішігірім қалалар мен ауылдардың өз бетімен ағатын және арынды канализациялары бекітілген. Көптеген қала маңындағы ауылдар қаланың аймақтық ұлғаюына байланысты шекарасы кеңейтілген. [35]

1996 жылдан бастап 2005 жылға дейін 11 км-лік канализациялық құбырлар ауыстырылған, (олардан 4, 5 км 2004 ж. ауыстырылды) . Орташа есеппен (2004 ж. дейін) жыл сайын 810 м канализациялық құбырлар ауыстырылып тұрады. (1-кесте)

1- кесте Канализациялық құбыр жүргізілген жүйелері

Мұндай жағдайларда оларды пайдалану бойынша апаттың болуы да кездесіп тұрады, тораптардағы жұмыстардың жалғасуына кедергі болады.

Көкшетау қаласындағы канализациялық тораптардың қалыптасуы бойынша, негізінде құбырлар керамикалардан және асбест цементтен құрастырылған, коллекторлар, жылғалар мен өзендердегі құбырлар темірбетонды, эсктакадалы және дюкерлі өткелдердегі мысты құбырлардан құрастырылған.

Алаңдық, кварталдық және көшелік канализация тораптарының құрамы әртүрлі диамерлі құбырлардан жасалған, ал қаланың сыртқы коллекторлары түзу бұрышты қиылыстардан құралған. Шамамен жалпы торапты канлизациялардың жартысы кіші диамерлі 150-200 мм-лі құбырлардан қалыптасқан.

Көкшетау қаласында жеке торапты канализациялар 40-шы жылдардан бастап қозғалыс үстінде, ал құрылыстың негізі 70-80-ші жылдардан басталған. Құрылған канализациялық тораптардың 2005 жылдың 1 қаңтарына дейінгі проценттік көрсеткіштері бойынша 574, 7 км. құрайды да, тораптардың жалпы ұзындығы 1223 км тең болғанда 47% құрайды.

Канализациялық жұмыстардың бұзылуының өз уақытында алдын алу қажетті және тораптардың жағдайының әрқашан бақылауын талап етеді, сондықтан да құдықтарды қайта іске келтіру, жабдықтарын ауыстыру, ластануын жою сияқты жұмыстар жүргізілуде.

Қалалық канализациялардың және сумен қамтамасыз ету жүйелеріне біріккен объектілерінің біркелкі орналасуы, ағынды есептеу және суды есептеу жабдықтарын қондыру, алауға қарсы қондырғылар мен уақытша қондырғыларына бекіту, канализация суды есептеумен тәртіпке келтіру, абоненттік міндеттері мен кепілдемелеріне «Көкшетау Су Арнасы» келісім шарттар жүргізуді және 1997ж. Қазақстан Республикасы аудан орталықтары мен қалаларының канализациялары мен коммуналды су құбырларын талапқа сай дұрыс пайдалану тәртіптері енгізілген.

1998ж. Көкшетау қаласының канализациясына келіп түсетін өндірістік сарқынды сулардың ережелері талаптарына сәйкес қалалық канализациялық тораптарына сарқынды сулар да қабылданады.

Өкінішке орай, қазіргі алынған нормативті құжаттар іске аспай отыр, ал мемлекеттік тіркемелері қайта өңделулерін талап етуде.

Сорбұлақ тоған жинағының негізгі қоймасының 55 мертге дейінгі тереңдігі төрттік шөгінділерінің әлсіз өтпелі қалыңдығымен одан төмен деңгейге су өткізбейтін сазды қабаттарының аймағы таралып өте төмен сүзілу құрылымдарымен қалыптасып жатыр. Орта төрттік аллювиалды шөгінділер құмайтты, тозаңды құмды бөлшектермен, саздақты қабатшалармен қабаттасып жатыр. Әрбір жеке аудандардағы саздақтардың тереңдігі 90 метрге дейін жетеді.

Тоған-жинағының пішіні мен белдеміндегі зерттеулер нәтижелері бойынша ашық аймақтық тектоникалық жарықшалар мен жарықшақтардың шығып жатуы мүлдем жоқ деп анықталды.

Бақылау режимінің бастапқы кезеңінде, қазіргі жағдайда да тоған да тоған жинағындағы сарқынды сулар сүзілгіштінің әсер ету белдеміндегі аумағының деңгейі мен жерасты сулы қабатының гидрохимиялық режимінің, тоған-жинағы ауданындағы топырақ құрамының нашар сүзілгіштік қасиетіне байланысты 1-1, 5 км-мен шектеледі. [35]

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс