Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдар биологиясы
Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдар биологиясы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Зерттеу аймағының физика-географиялық 5
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ..
2 Қазақстандағы аңшылық аңдардың 8
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Сүтқоректілердің 17
биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
4 Сүтқоректілер дүниесін 26
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
4.1 Аңшылық аңдарды экологиялық сақтау мәселелері және оларды шешу 29
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
4.2 Аңшылыққа қажетті 34
құжаттар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
5 Аңшылық аңдарды зерттеу әдістері ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
6 Зерттеу 45
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
6.1 Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдарының түрлері 45
... ... ... ... ... ..
6.2 Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдардың сан 60
мөлшері ... ... ... ... .
6.3 Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдардың 62
динамикасы ... ... ... ... .
7 Биология сабағында Экология және экология жануарлар әсері тақырыбын66
таныстыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Сүтқоректілер қазіргі кезде адамның назарын эстетикалық мақсаттар
тұрғысынан да, селекциялық жұмыстар үшін перспективалы объектілер ретінде
практикалық тұғыдан да, саны едәуір көп болған кезде – бағалы аңшылық
объектілері (ет, тері, олжа, дәрі-дәрмектік шикізат) тұрғысынан да
аударады. Сүтқоректі жануарлардың адам үшін осындай зор маңызға ие бола
отырып, ғасырлар бойы адамның олардың ізін аңдығанына таң қалуға болмайды.
Түрлердің бір бөлігі құртып жіберілді, ал кейбіреулері жойылып кету алдында
тұр.
Республикамыздың жабайы сүтқоректілердің 30-дан астам түрі
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілді.
Салалық бағдарламаны әзірлеу кезінде негізінен Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің
(бұдан әрі – ҚР АШМ Комитеті) қор материалдары, Қазақстан Республикасы
білім және ғылым министрлігі Зоология институтының (бұдан әрі – ҚР БҒМ
Зоология институты) Қазақстан Республикасы үкіметінің 1998 жылғы 14
қазандағы № 1035 қаулысына сәйкес өткізілген 1998-2002 жылдардағы Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарларды шектеулі түрде алу
мүмкіндіктерін зерделеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарының материалдары
және Охотзоопром ӨБ РМҚК-нің жануарлар дүниесін күзетуді ұйымдастыруының
қазіргі тәжірибесі пайдаланылды.
Жануарларды қорғау және тиімді пайдалану жөнінде заңдылықтары бірқатар
қаулы қарарлармен анықталады. Солардың ішінде ең негізгілері: Жануарлар
дүниесін қорғау мен пайдалану туралы, 1981 жылы Қазақстан Республикасының
заңы, Республиканың табиғатты қорғау туралы заңдары, аң аулау және аңшылық
шаруашылық туралы республикалық ережелері, балық қорғау және еліміздің
суларындағы балық шаруашылығын реттеу туралы ережелері, аң аулаудың және
балық аулаудың жергілікті ережелері.
Жануарлар дүниесі қорғау мен пайдалану туралы заңның бірнеше
бөлімдері бар. Олар: жануарлар дүниесін пайдалану; жануарлар дүниесін
қорғау; жануарлардың мемлекеттік есебі және жануарлар дүниесінің
мемлекеттік қоры; жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалануға бақылау;
жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы заңдарды бұзғаны үшін
жауапкершілік; халықаралық шарттар.
Табиғатты қорғау туралы заңдар объектілерді және оларды қорғаудың
негізгі жолдарын анықтайды. Мысалы, Қазақстанның Табиғатты қорғау туралы
заңы аңшылық шаруашылықтың қоры – жануарлардың санын реттеп отыруды және
оларды қорғауды, балық шаруашылығынан басқа да кәсіпшілік маңызы бар аңдар
мен құстарды қолға үйрету және клеткада аңдарды өсіру мақсатында үй
жануарларының жаңа тұқымдарын шығаруда түз жануарларының түрлерінің қажет
екендігін тағайындайды (белгіленеді) [1,2].
Қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес табиғатты терең тануға, қорғауға және
тиімді қолдануға ықылас өсуде. Жыртқыш сүтқоректі жануарлардың ішінен
жетекші рөл атқаратын ит тұқымдастары эволюциялық, таксономикалық,
экологиялық, тектік тағы басқа мәселелерді шешуде үлкен қызығушылық
тудырды.
Аталмыш жұмыстың мақсаты: Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдарының
биологиясын зерттеу.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Солтүстік Қазақстан облысындағы аңшылық аңдардың түрлерін анықтау.
- Солтүстік Қазақстан облысындағы аңшылық аңдардың санын жіне сандық
динамикасын зерттеу.
- Аңшылық аңдардың сан мөлшеріне, динамикасына әсер ететін
факторларын анықтау.
1 Зерттеу аймағының физико-географиялық ерекшеліктері
Қостанай облысы республиканың солтүстік бөлігінде Тобыл, Торғай
өзендерінің аңғарларында орналасқан. Ол солтүстігінде және солтүстік
батысында Ресей Федерациясының Қорған, Челябі, Орынбор облыстарымен және
оңтүстңк-шығысында Қазақстанның Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды
облыстарымен, оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі.
Облыс территориясының негізгі ерекшелігі орташа теңіз деңгейінен
биіктігі 200 м болып келетін тегіс жер бедерімен ерекшеленеді. Оның
солтүстік бөлігін Батыс-Сібір жазығының оңтүстік-батыс шеті, ал оңтүстігін
Торғай үстірті, оңтүстік-шығысын Сарыарқа жоталары, батысын Орал үстірті
алып жатыр, облыс территориясын солтүстіктен оңтүстікке қарай Торғай ойысы
кесіп өтеді. Облыс территориясының жазық болып келуі халықтың қоныстануы
мен шаруашылықты дамытуға қолайлы фактор.
Қостанай облысының орналасқан жері қоңыржай климаттық белдеу, бірақ,
оның теңіздермен мұхиттардан шалғай-континенттің ішінде орналасуы, оның
климатының қатаң континентті климат қалыптасуына ықпал етеді. Қыс ұзақ әрі
қатты, жаз ыстық әрі құрғақ, бұл әсіресе облыстың оңтүстік бөлігінде жақсы
байқалады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-350 мм. Қостанай облысы
территориясы мен Тобыл және Торғай өзендері, олардың салалары ағып өтеді,
көптеген көлдердің орналасуы дала ландшафтын ерекшелендіре түседі.
Облыс территориясының солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше км-ге
созылып жатуына байланысты, облыс алуан түрлі табиғат жағдайлармен
ерекшеленеді. Солтүстік шекарадан бастап оңтүстікке Батыс-Сібір орманды
далалы, қоңыржай, шөлді далалар, құрғақ далалар, шөлейт бірін-бірі
ауыстырып отырады.
Облыстың негізгі территориясы құнарлы қара және қызғылт топырақты
болып келетін дала зонасында орналасқан. Даланың солтүстік бөлігінде
жусанды-көкпекті өсімдік жамылғысы шоқ ормандармен кезектесіп келеді.
Негізінен облыс ауыл шаруашылығын дамытуға қолайлы агроклиматтық жағдаймен
қамтамасыз етілген.
Қостанай облысның ауа-райы жағдайы.
Қостанай облысының аумағында жылу мен ылғалдың бөлінуінде аймақтық
айқын байқалады. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай түсетін жылудың артуы мен
атмосфералық жауын-шашынның азаюында көрінеді. Облыстың Еуразияның орталық
бөлігінде орналасуы (қоңыржай ендік белдігінде) климаттық негізгі сипатының
маусымдық өзгешеліктерін сипаттайды.
Облыстың климаты тез аралық континенттілігімен ерекшеленеді. Мұндай
құбылыс аумақтық мұхиттар мен теңіздердің жұмсарту әсерінен алшақтау
екендігімен түсіндіріледі. Климаттың континенттілігі температураның тез
құбылуынан, ауа құрғақтығынан және аз мөлшердегі атмосфералық жауын-
шашындардан байқалады.
Қостанай облысындағы ең негізгі климат түзуші фактор күн радиациясы
болып табылады. Ол – Жер бетіндегі дамып жатқан барлық табиғи процестердің
энергетикалық базасы. Қостанай облыс аумағында күн радиациясы саласының
жоғағы маңызы тән. Себебі облысымыз қоңыржай белдікте орналасқан, бұлттылық
көлемі шамалы. Облыс аумағы ұласып жатуына байланысты күн жарықтығы мен күн
радиациясы көлемінің ұзақтығы солтүстіктен оңүстікке қарай біртіндеп
ұлғаяды.
Қыс кезінде күн радиациясының көлемі жазға қарағанда аз. Тұрақты қар
жамылғысы күн сәулесінің шағылысын ұлғайтады.
Мамыр айынан тамыз айына дейін жиынтық күн радиациясы қыс айларындағы
күн радиациясы шамасынан 6-7 есе асып түседі.
Климаттың қалыптасу процестерінде ауа массалары мен олардың циркуляциясы
үлкен рөл атқарады. Облыс климаты батыс, арктикалық және тропикалық ауа
массалар циркуляциясының ықпалымен қалыптасады. Батыс атлантикалық ауа
массалары облыс аумағына сирек түседі, себебі Атлантика өте алшақ
орналасқан, сондықтан батыстан шығысқа қарай жылжығанда ауа массалары көп
ылғалдан айырылады. Екіншіден, Орал таулары негізгі кедергі болып табылады.
Бұлар циклон сипатын ауыстырып отырады. Алайда олар облыс аумағында келіп
жататын жауын-шашынның негізгі бөлігін әкеледі.
Арктикалық ауа массасы облыс аумағында жылдың суық мезгілінде болады
да, ауа температурасының тмендеуіне әсер етеді. Арктикалық ауа массасы
фронтальды сызық жиегіне жеткен кезде жауындар болып, дауылды жерлер
тұрады.
Қыс мезгілінде облыс климатына азиаттық антициклонның солтүстік-батыс
массасы қатты әсер етеді. Азиаттық антициклонның оңтүстік-батыс жерлері өте
суық болады. Сондықтан да Қостанай облысында қыс қатты антициклон кезінде
ауа-райы ашық және аязды болады.
Жаз мезгілінде облыс климатына Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалыптасатын континентті тропикалық ауа массалары әсер етеді. Бұл
мерзімде ауа райы ыстық әрі құрғақ болады.
Облыс белсенді жел әрекет аймағында орналасқан. Желдің орташа
жылдамдылығы жылына 5 мсек құрайды. Орташа есеппен, тұрғындар жылына 30
күндей жел әсерін сезінеді. Мәселен, Қостанайда қаңтар айында 12 күн бойы
қатты жел тұруы мүмкін. Ашық далада орманды дала аймақтарына қарағанда жел
қатты болады.
Географиялық орын, атмосфералық циркуляция мен шекаралық қабат
ерекшеліктері ауа температурасына әсерін тигізеді. Облысқа температураның
жылдық және тәуліктік құбылуы тән. Орташа жылдық және орташа тәулік
температуралар солтүстіктен оңтүстікке өзгереді.
Өзен торабы сирек. Облыс бойынша шамамен 310 ұсақ өзендер бар. Ең ірі
өзендер – Тобыл және Торғай. Тобыл өзенінде Жоғарғы Тобыл, Қаратамыр және
Амангелді су қоймалары орналасқан.
Облыста 5 мыңнан астам көл бар. Ең ірілері Торғай жырасында орналасқан
– Құсмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарықопа. Орман алқапты жер ауданы 217,5 мың
га, соның ішінде 151,2 мың га табиғи отырғызындылар. Тың жерлерін игеруге
байланысты қара топырақты және қызғылт топырақты барлық аудан жыртылып
тасталған.
Қостанай облысының мал және өсімдік әлемі қорлары өркениетті
сүтқоректілер аулау және аң аулауды ұйымдастыру үшін, көлдік-тауарлық
сүтқоректілер шаруашылығын, аң шаруашылығы және орман шаруашылығын игеруге
жарамды. Облыстың жер бетіндегі жануарлар фаунасына 52 түрлі сүтқоректілер,
267 тұрақты немесе уақытша мекендейтін құстар, 10 түрлі қосмекенділер мен
бауырымен жорғалаушылар жатады, су қоймаларында сүтқоректілердің 24 түрі
мекендейді.
Облыс аумағында 342 омыртқалы жануарлар түрі белгіленген: 44 аң түрі,
282 құстардың түрі, рептилия мен амфибияның 3 түрінен және 10 сүтқоректілер
түрлері. Тиіндер, тышқандар, қояндар: орман аққояндары және дала орқояндары
бар. Бұл жерлерде кәдімгі ірі кірпілер және кішкентай, құлақты дала
кірпілері жүреді.
Негізгі фаунаны сүтқоректі кеміргіштер: сұр тышқандар, тышқандар,
аламандар (кәдімгі, эверсман, жоңғар), саршұнақтар (үлкен, кіші, сары) және
дала суырлары құрайды.
Көп омыртқалы жыртқыш аңдар: аққалақ, ақкіс, дала күзені, борсық,
қарсақ, түлкі, қасқыр.
Ең ірі сүтқоректілердің түрлері: бұлан, елік, қабан, 1990 жылдың
басына дейінгі жазда бөкен, киік табындары жайылып жүрген.
Фаунада 155 ұясалушы құс түрлері бар, 127 түрлері ұшатын, кезбе немесе
қыстаушы құстар болып табылады.
Сирек кездесетін құстардың 40 түрі ұсынылған, 35 Қазақстанның Қызыл
кітабына кіргізілген, 17 Халықаралық (МСОП).
Облыстың бір аймағында ғана бүркіттің 4 түрі ұя салады: бүркіт,
қарақұс, су бүркіт және дала бүркіті. Қарақұстың ұя салу топтасуы 40,
субүркіттері 18-20, балобандар 16-20, бүркіттер 3-4 жұпқа шейін жетеді.
Фауна су-батпақты жердің құстары 110 түрінен тұрады. Қорда 300-ден 22
мың гектарға дейін жететін 12 ірі өзендер бар [3,4,5].
2 Қазақстандағы аңшылық аңдардың зерттеулері
Өткенді білмей, қазіргінің мәнін және болашақтың мақсатын түсіну
мүмкін емес М.Горький
Ұлан-байтақ жері бар Қазақстан территориясы талай заманнан бері жабайы
хайуанаттардың мекені болып келді. Осы жануарлардан алынған өнім халыққа
кисе киім, ішсе тамақ болды. Соның негізінде аң аулау кәсібі пайда болып,
күні бүгін ол үлкен маңызы бар, ірі шаруашылық салаларының біріне айналып
отыр.
Міне, осы аң шаруашылығының қазіргі жағдайын жете түсініп, оны одан
әрі дамыта беру мүмкіндіктерін ашу үшін соның өткен тарихын жақсы білген
жөн.
Сонау көне дәуірден бері республика территориясында климат жағдайы
бірнеше рет өзгерді. Соған байланысты онда тіршілік еткен жануарлар
дүниесінде де талай өзгерістер болды.
Адамзат қоғамы қалыптаса бастаған дәуірдегі аңшылық тарихымен танысу
мынаны көрсетеді: қазақ жерінде бірнеше мыңдаған жылдар бойы ірі
сүтқоректілерді аулау – адам баласының тіршілік етуінің негізгі көзі
болған. Аңшылық алғашқы қарапайым техниканың дамуына әсерін тигізді.
Палеолит және неолит дәуірлерінде ол қоғам дауының негізгі күші болды. Тек
қана мал шаруашылығы мен егін шаруашылығының кең етек алуы аң аулау кәсібін
екінші орынға ығыстырды.
Бұдан шығатын тағы бір маңызды қорытынды – Қазақстан территориясында
тіршілік еткен ірі жабайы жануарлардың 300 мың жылдан астам уақыт бойы
тікелей немесе жанама түрде адам ықпалында болуы. Тіпті еңбек құралдары
жетілген сайын бұл әсер жылдан-жылға күшейе түсті. Біздің аймақта халық
санының өсуіне, мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына байланысты адамның
жабайы хайуанаттарға жанама әсері күшейді. Олар көктемде егін егетін
жерлерді тазарту және жайылымды жақсарту мақсатымен біраз участоктерді
өртеуді практикаға айналдырды. Сол сияқты ен далада ол кезде жиі болатын
соғыс қимылдарында өрт жіберу кездері де байқалған. Бұл өрт мыңдаған гектар
шабындықтар мен орманды құртып жібереді. Сондай-ақ үй малдары арасында
болған жұқпалы аурулар жабайы жануарлар ішіне де таралғаны мәлім. Міне,
осындай жағдайлар кең-байтақ даламызда өрген хайуанаттардың өсуін тежеп
отырды.
Көне дәуір адамдары мамонт пен жүндес мүйіз тұмсықтың құрып кетуін
тездетсе, қола ғасырының аңшылары жабайы өгіз – турды, бизонды, жабайы екі
өркешті түйені жойып жіберді.
Біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші мың жылда Қазақстан
территориясында тұратын көне халықтар ру-тайпаларға бөлінген. Алғашқы
қауымдық құрылыс ыдырап, тапқа бөліну етек алды. Бұл тарихи кезең
аңшылықтың жаңа тәсілдерінің одан әрі дамуымен суреттеледі. Әуелі мыстан,
қоладан, одан кейін темірден жасалған қарулар пайда болды. Осыған
қарамастан, аң мен балық аулау көмекші шаруашылық есебінде қалып қойды.
Сол заманда Қазақстан жерін сақтар немесе скифтер деген тайпалардың
мекен еткені тарихтан белгілі. Сақтардың негізгі мұрагері түркі халықтары,
соның ішінде қазақтар болу керек (Махмұтов, 1971). Сақ тайпасы өздерінің
қаруларын, ыдыстарын және басқа заттарын жан-жануарлардың (қой, ешкі,
жылқы, арыстан, аю) бейнелерін салумен әшекейледі. Қанжар, пышақ саптарын
жасағанда да оларға әр түрлі хайуанаттардың формасын берді. Тау теке, бұғы,
жылқы сияқты жануарлар бейнесін тастарға салып қалдырды.
Сақ уақытында тастарға ойып салынған суреттер Қазақстанның көптеген
аудандарынан табылып отыр. Мәселен, Талдықорған облысының Дауылбай тауы мен
Теректі сайы және Алматы облысының Таңбалы сайынан, Семей облысы
Шұбартаудан кездескен тас бетіндегі бейнелер ерекше назар аударады.
Талдықорған қаласының солтүстігінде, 20 км жерде Дауылбай тауы деп
аталатын шоқы бар. Оның айналасын толып жатқан терең сайлар қоршаған. Сай
жиектерінің көпшілігі тік құлама жартастар. Сайға түскен аңдар одан шығып
кете алмайды. Осы сайлардағы жылтыр қара тастардың беті адам ойын
аңғартатын толып жатқан суреттерге толы. Бір жерде арқарлар мен тау
ешкілерді қоршап алған жалаңаш аңшылар оларға садақ тартып тұр. Бұл
арадағы суреттердің ішінде төрт түлік малдан басқа қозығасын емізген марал
да, қарағай мүйізді бұғылар да кездеседі. Әсіресе, арқасында садақ асынып,
ұшына ту ілінген шашақты ұзын найза ұстаған көне түркі халықтарының салт
атты жауынгерінің тас бетінде сақталып қалған бейнесіне таңданасың
(Махмұтов, 1971).
Мыңнан астам тасқа ойып салынған суреттер Ақсу-Жабағылы қорығындағы
Қасқабұлақ аңғарында да бар. Тасқа қашалған таңбалардың көбінде бұғы,
арқар, марал, түйе, ат, ит, тау ешкісі бейнеленген. Садақ асынып, ит ерткен
аңшылардың суреттері де жиі ұшырайды. Солардың басым көпшілігінде бұғы
бейнеленген. Бұдан шығатын қорытынды, ерте кезде бұл маңда бұғылар көп
болған. Келе-келе аңшылар бұл жерде олардың тұқымын жойып жіберген болуы
керек.
Міне, осындай тастағы таңбалар сол заманда аңшылық етудің қаумалап
ұстау, садақ ату және ит жүгірту әдістерінің кең таралғанын айқын танытады.
Бұл мақсат үшін жүйрік аттарды пайдалану табысқа жетудің кепілі болды.
Аңшылардың көмекшілері тек жүйрік ат пен тазы ғана болып қойған жоқ,
сонымен бірге қолға үйретілген барысты да аңға салғанын Шолақтау
тастарындағы суреттер растайды (Мариковский, 1953). Гепартпен аң аулау
туралы Азия мен Қазақстанға саяхат жасаған Марко Поло сипаттап жазған.
Бірақ бұл хайуанаттарды қолға үйрету қиын болғандықтан, оларды тек ру,
тайпа басшылары ғана ұстаған деп шамалауға болады.
Республикамыздың түкпір-түкпірінен табылған тастағы бейнелер аңшыларды
қоршаған ортада қандай жануарлар тіршілік ететінін және сол кездегі оларды
аулау әдістерін көз алдыңызға елестеді.
VI-XII ғасырларда Сырдария бойында, Қаратау өңірінде, Талас алқабында
және Жетісу бойында халықтардың жиі қоныстануына байланысты көптеген
селолар мен қалалар өсіп шықты. Оңтүстіктегі қалалар арқылы үлкен сауда
жолы өтті (Агеева, Пацевич, 1958). Жетісу өзендері бойында егіншілік дами
түсті. Көшпелілердің негізгі кәсібі – мал өсіру болды.
Осы айтылғандар сауда-саттық үшін терісі ас құнды аңдарды көп аулауды
керек етті.
Х-ХІ ғасырларда Ертіс өзені жағалауын жайылым еткен малшылар
аңшылықпен де кәсіп еткен. Олар бұлғын, ақкіс және түскі терілерін
дайындап, оларды өз тұрмыстарында пайдаланумен бірге көршілерге тұзға
айырбастап отырды деген мәлімет бар.
Марко Поло он үшінші ғасырдағы Қытайға барған саяхатын баяндағанда,
Қазақстан жерінде тұратын халықтар туралы былай дейді: Мұнда тұратындар –
көбінесе аңшылар, олар өздеріне көп пайда беретін терісі аса бағалы
хайуанаттар – ақкіс, бұлғын, ақ тиін, қара түлкілерді ұстайды екен. Олардың
терісінен өте жоғары бағаланатын қымбат тондар тігіледі. Сәнді терісі үшін
жабайы жануарларды көп аулау олардың қорын жылдан-жылға төмендетіп
жіберді.
Тіпті үлпілдек жүнді аң терілерінің ақша рөлін атқарған уақыттары да
болды. Оған азық-түлік айырбастап алумен қатар, алым-салық төлеу және түрлі
сыйлықтар беру осы арқылы жүргізілді.
ХІІ ғасырда Қазақстанды Монғол басқыншылары басып алған кезде де
аңшылық үлкен рөл атқарды. Монғолдарға тәуелді болған көшпелілер алым-
салықты бағалы аң терілерімен және тұяқты жануарлардың қақтаған етімен
төлеуге міндеттенді.
Монғол шапқыншылығы шаруашылық пен мәдениетке орасан зор нұсқан
келтірді. Олар Қазақстанның мәдениет орталықтары болған – Суяб, Барсагүл,
Тараз, Отырар, Сауран және тағы басқа қалаларды жермен-жексен етті. Жаулап
алушылар қала маңындағы егіншілікпен айналысатын шағын селоларды да құртып
жіберді. Ертеде гүлденіп тұрған Жетісу өлкесі енді қаңырап бос қалды.
1391 жылғы Тимурдың Тоқтамысқа қарсы жорығын оқып отырып, қазіргі кең
байтақ Қазақстанның ен даласында адамдар сирек мекендегеніне еріксіз
таңданасыз. Тимур әскерлері Ұлытаудан Тобыл өзеніне жеткенше, 25 күн уақыт
ішінде, бірде-бір адамды жолықтырмаған.
ХІІ-ХVІІІ ғасырларда республика территориясында халықтың аз
қоныстануы, жайқала өскен шабындығы мол өзендер мен көлдердің көп болуы
мұнда жабайы аңдар мен құстардың қайтадан көбеюіне қолайлыжағдай жасайды.
Шөл далада үйір-үйірімен киік пен қарақұйрық жортса, қамысты сулар құстарға
толы болды. Сондықтан да осы уақыт аралығында көшпелі халықтарының негізгі
кәсіптерінің бірі- тағы да аңшылық болғанын тарихи мәліметтер дәлелдейді.
Ол уақытта жабайы хайуанаттарды аулаудың қоршап атып алу және ор қазу
сияқты түрлері қолданылған. Әскер басшылары да қарамағындағы адамдарды
баттылдыққа, ержүректікке үйрету үшін жолбарыс, аю, құлан атуға шығарып
отырған. Мәселен, Тимурдың 200 мың қолы елсіз ұшы-қиыры жоқ Қазақстан
территориясы арқылы бірнеше ай сапар шегеді. Жорықтың соңғы күндері,
қазіргі Қостанай облысының жеріне енгенде әскерінің азық-түлігі таусылып,
шаршап-шалдығып, жүдеп-жадап ашығады. Аманқарағай төңірегінде Тимур
әскерлері үлкен территорияны қоршап алып, аң атуға нұсқау береді. Сонда
шұбап келе жатқан әскерінің оң және сол жағы дөңгелек тізбек жасап, шексіз
үлкен жазықты қоршап алады. Осы қоныстағы жабайы жануарларды қоршап, қыса
түсу екі күнге созылады. Басарға жері қалмаған ақбөкен, бұғы, құлан
солардың оғына ұшырайды. Әскерлер хайуанаттардың тек семізін таңдап сойған,
арықтарын лақтырып тастаған.
Сондай-ақ, өзен, көл бойында өскен қамыстардың сабағын бір-екі қарыс
биіктікке үшкірлей кесіп алып алаң жасап, бөкенді аулау әдісінің осындай
тағы бір түрі қолданылған (Демеуов, 1968).
Осы жерлерге аңшылар киікті айдап қамаған. Аңшылардан үркіп, топтала
қашқан бөкен кесілген қамысқа шаншылып көп қырылатын болған.
Жабайы жануарларды ұстау үшін қазылған Жәнібек оры, Темірлан оры
деп аталатын орларды Шоқан Уалиханов Жоңғар очерктерінде жақсы баяндайды.
Құлан ұстау үшін жазылған Жәнібек оры Тарбағатай тауынан Іле өзеніне
дейін созылып жатқан. Хан адамдары Жоңғар Алатауы жағындағы барлық құланды
осы орға қуып тығып, қырып салған деген сөз бар. Сондай-ақ Алашаханның
қиссасында да мың жарым құланды орға жығып ұстады деп жазады. Оқиғаның
болған жері қазіргі Ұлытау маңы.
Міне, осындай әдістер арқылы сол кезде қанша хайуанаттар ауланғанын
еске түсіруге болады.
ХV ғасыр және XVI ғасырдың басы қазақ халқының қалыптасып құрылу және
Қазақстанда феодалдық құрылыстың дамыған кезі. Қазақтар мал бағумен
шұғылданды. Егіншілік нашар дамыды. Тек ол оңтүстік аудандарда өзен
бойларында аз-аздап егілетін [6].
Бұл кезде тері илеу, одан әртүрлі бұйымдар, аяқ киімдер тігу, түрлі
ыдыстар жасау кең өріс алды. Темірден түрлі құралдар соғатын ұсталар пайда
болды. Қазақтар тіпті аз мөлшерде қорғасын кенін өндіретін дәрежеге
жетіпті.
Жұршылық аң аулаумен де айналысты. Далалық аймақта қарсақ, түлкі,
қарақұйрық, киік және қояндарды аңшылар олжалап жүрген. Аң аулаудың көне
әдістерімен бірге бүркіт салып саятшылық құру осы кезде шықты.
Хайуанаттарды ұстау үшін қақпан, тор сияқты құралдар да пайдаланылды.
Мылтық тек бай адамдарда ғана болды.
Әсіресе, гепардпен аң аулау өте қызық екен. Бұл аңды үйрету кез-келген
адамның қолынан келе бермейтін.
Ол заманда гепард Қазақстанда Үстіртте тіршілік ететін. Одан оны
аңшылар аулап әкеліп, қазақ байларына сататын. Сатып алған кісі аңды
үйретуді ылғи әйелдер мен балаларға тапсыратын болған. Әуелі олар гепардты
өздерімен бірге күні бойы алып жүріп, оны қолға үйрететін-ді.Одан соң адам
дауысына, иесін тыңдауға, жеке нәрселерді әкелуге машықтырды. Алты ай
шамасында бұл хайуанат ит тәрізді адамға сондай үйреніп кеткен. Ол мысық
сияқты пырылдап иесіне еркелейді екен. Гепардты аңшылар мойнына жіп байлап
ертіп жүрген.
Қарақұйрық пен ақбөкен көп жерлерде оны гепардпен аулағанда, оның
көзіне томаға кигізіп, арбамен алып баратын көрінеді. Аң мекендеріне
жақындағанда оның томағасын алып, еркін жіберіпті. Гепард киікті көрсе,
оған оқша атылатын деседі. Егерде жемі жақында болса, оның гепардтан
құтылып кетуі екіталай. Қолға үйретілген хайуанат қарақұйрық немесе киікке
атылған кезде олардың аяқтарынан қатты соғып құлатады. Одан соң олардың
кеңірдектерінен ала түсіп, аңшы қуып жеткенше ұстап тұрады. Іле-шала қуып
келген аңшы, аңды бауыздап жіберіп қанын гепардқа ішкізеді. Жақсы
үйретілген гепард бір сапарда 3-4 аңды ұстайды.
Қазақ халқының бұл кезде сүйетін саятының бірі- құс салып аң аулау
болды. Аң ұстауға пайдаланылатын қанаттыларды ұстап, саятшылық жасаушыларды
Құсбегі деп атады. Әйгілі құсбегілер – аңшы құстардың тегін ажыратып,
өскен мекен, ұясын тани алады, мінезін, бабын біледі, оның қайраты мен
өжеттігін, ұшқырлығын айыра алады, оны алғырлыққа баули алатын анық білгір
мамандар еді. Көкке шықсам қанатым талады, жерге түссем Жалайыр Шор алады
- депті десді қырандар. Шор – есімі аңызға айналған құсбегі.
Құсбегілердің аң аулауға баулитын құстары мыналар: бүркіт, сұңқар,
тұйғын, қаршыға, лашын, ителгі, қырғи, жағалтай және тұрымтай. Олардың
ішіндегі ең негізгілері – бүркіт пен қаршыға. Аңшы құстарды бабына
келтіруді қайыру деп атайды. Халқымыз бүркіт салып, түлкі, қарсақ, қоян
және қырғауыл сияқты аң-құстарды ұстауды өте ұнатқан. Аңшылар лашынмен,
қырғимен, бүркітпен жылына 100-120 қырғауыл немесе 250-300-ге дейін қоян
алғаны белгілі. Қазақ құсбегінде Қаршыға қазан қайнаттырады, ителгі етек
қилайды, тұрымтай көз тұндырады деген мәтел төркіні де осыдан шықса керек.
Қазақтың құс салу өнері кәсіпшіліктен гөрі сейіл-серуенге, спортқа
жақын. Бұл өнерді кейде салбұрын деп, кейде саятшылық деп айтуымыз да
осыны аңғартады. Дегенмен, қысқа күнде қырықты алып қанжыға майлап,
қоржын толтыратын үйірімен үш тоғыз олжаның әрі қызықты кәсіптік мәнін де
жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да құс салу өнері қазірде де өзінің
тартымды қызықтығын жойған жоқ.
XVIII ғасырда далалық аймақта бағалы тері беретін түлкі мен қарсақ көп
болса, шөл далада қарақұйрық пен ақбөкен үйір-үйірімен жортты. Өзен мен
көлдерге су құстары сыймайтын.
Деседе, қазақ халқы ол кезде, әсіресе, құлан аулауды өте ұнататын.
Өйткені қонақжай халық оның дәмді етін үлкен жиын-тойда қадірлі адамдарға
тартатын болған. Оның майының шипалық қасиеті барлығын қалың жұртшылық
ертеден білген. Әсіресе құлан майының ревматизм ауруымен сырқаттанған
адамдарға көмегі өте күшті. Көзі ауырған кісілерге хайуаныттың бауырын жеу
бірден-бір ем саналған. Сондай-ақ кімде-кім құлан етін жесе, сол өте батыл
және жауынгер болып өседі деген сенімде болған. Мәлесен, иран халқының
эпосы Шахнамад осы халықтың асқан батыры Рүстем құлан етімен қоректенген
деп жырланады.
Сондықтан да XVIII-XIX ғасырларда осы тамаша жануарды қамап ұстау, ор
қазу әдістері арқылы есепсіз қырып-жою салдарынан олардың саны бірте-бірте
азайып, ақырында жойылып кетуіне әкеліп соққан. Біздің өңірде тұяқты
хайуанат – құлан жиырмасыншы ғасырдың басында құрып біткен, оның аты тек
ақын-жазушылардың шығармаларында ғана аңыз түрінде кездеседі.
Құланның қасиеттерін жақсы білетін қазақ халқы да оны өлең-жырға,
аңшылық туралы әңгімелерге қосып отырған.
XVIII ғасырда Қазақстан өзімен көршілес мемлекеттер – Қытаймен,
Бұхарамен және Ресеймен бағалы аңдар терілерімен сауда жүргізе бастады.
Тіпті кейбір қалаларда (Орынбор, Орск, Троицк, Петропавл, Семей)
қазақтармен сауда жүргізетін мекемелер құрылды. Мәселен, Орынбор, Троицк
бекіністерінде қазақтар жылына 1 сом 60 тиыннан 15-20 мың қасқыр, 50-80
тиыннан 70-90 мың түлкі мен қарсақ терілерін тапсырып тұрды. Егерде сол
кезде бір түлкі терісі бір қойға бағаланатындығын еске алсақ, жылына
дайындалған құнды аңдар терісінен қанша пайда түсетіндігін түсіну қиын
емес.
Орыс патшасының қол астына қараған кейбір сұлтандар мен билер алым-
салық, сыйлық дегендерді тек бағалы аңдар терісін өткізу арқылы ғана төлеп
тұрды. Мәселен, 1731 жылы қазақ сұлтандары – Батыр мен Нұрәли орыстардың
қол астына кіріп, оларға біріншісі – 2 мың түлкі мен қарсақ, екіншісі – мың
түлкі терісін төлеп тұруға міндеттелген. Сол жылы Семеке хан да Орыс
патшасына ант беріп, оған жылына 2 мың түлкі және 1 мың қарсақ аулап беріп
тұруға уәде берген. Сөйтіп, сол кезде түлкі, бұлғын, ақкіс, қасқыр терілері
Ресеймен сауда жүргізуде негізгі товарлар болып саналады.
ХІХ ғасырда Ресейге үнемі ағылып кетіп жатқан жан-жануарлардан алынған
шикізаттардың көбі Қазақстаннан өндірілетін еді.
Патша үкіметі орыс саудагерлерінің Қазақстанмен, Орта Азия елдерімен
сауда-саттық жүргізуін қолдап отырды. Ертіс және Жайық өзендері бойындағы
қалаларда көптеген жәрменкелер ашылып, оларда сауда қыза түсті.
Қазақстаннан Ресейге жүн, елтірі және үлпілдек жүнді аң терілері көптеп
жөнелтілді. Орыс саудагерлері бұлғын, сусар, суыр, түлкі сияқты аң
терілерін сауатсыз, қараңғы қазақтардан өте арзан бағамен басқа товарлармен
айырбастап алып жүрді және одан үлкен табыс тапты. Бұл кезде айырбас үшін
аң терілерін қажет еткен аңшылар саны да айтарлықтай өсті. Соған сәйкес
орман-тоғайлы, жайқалып өскен шабындығы бар далалық аймақта, өзендер мен
көлдердің маңында тіршілік ететін хайуанаттар да жылдан-жылға азая берді.
Мәселен, 1840-1841 жылдары Оңтүстік Алтайға саяхат жасаған Қазақстанды
зерттеуші ғалым Г.С. Карелин өзінің күнделігінде былай деп жазған еді:
Күршім өзенінің жағасында өскен орман арасымен жүріп өттім. Іші толған аю,
құну, сілеусін, жабайы мысық, сусар, бұлғын және құндыздар екен. Және
қамшат та бар. Соңғы аңның Тобыл және Есіл өзендерінің бойында тіршілік
еткендігін П.С.Палластың (1786) зерттеулері де дәлелдейді.
Г.С. Карелин саяхатынан кейін шамамен елу жыл өткен соң А.А.Силантьев
(1898) былай деп жазды: Енді Алтай өңірі бұрынғыдай бағалы аңдарға бай
емес. Хайуанаттардың азайып кетуіне байланысты тиімсіз бұл кәсіпті аңшылар
да тастап кетіп жатыр. Қалбы Алтайында бұлғын құрып бітсе, Оңтүстік
Алтайда оның санаулы ғана қоры қалды. ХІХ ғасырдың аяғында Қара Ертіс
бойындағы қамшат жойылып кеті. Одан бұрынырақ бұл аң Қазақстанның
солтүстігінде құрып біткен еді.
Патшалық Ресейде шикізат өнімдерін өткізу рыноктарының барған сайын
кеңейе түсуі қазақ жерінде жабайы жануарларды жаппай аулау қарқынын
күшейтті. Бағалы терісі мен еті үшін хайуанаттарды жыртқыштық жолымен қырып-
жою, олардың біразының жойылып кетуіне немесе санының азаюына әкеп соқты.
Сөзіміз дәлелді болу үшін оған бірнеше мысалдар келтірейік.
1894 жылы Ақмола облысында 205 мың ақ қоян терісі дайындалса, ал 1970
жылы бұл қоянның 15 мыңдайы 12 мыңға жуық түлкі ұсталса, бұл көрсеткіш 1904
жылы 7 мың төңірегінде қалды. Осы облыста 1868 жылы 11000 ақтөс сусар
ауланса, 1905 жылы оның 126 ғана терісін дайындау бұл аңдардың азайып
кеткендігін айқын көрсетеді [6].
Ақшаға құныққан байлар мен феодалдар жабайы хайуанаттарды, әсіресе
ақбөкенді аяусыз қырды. Өйткені, оның мүйізі шет елдерде дәрі-дәрмек
есебінде пайдаланылып, рынокта қымбат бағамен сатылатын. 1852-1882
жылдардың арасында орта есеппен 110 мың дана бөкен мүйізі шығарылған. 1840-
1850 жылдарда Қазақстаннан Бұхар, Хива хандығына 344745 жұп мүйіз өткізген.
Алайда түйені түгімен жұтқан капитализм рыногы киік аулаудың байырғы әдісі
мен ережесін түбегейлі өзгертті. Қыста қалың қар бетіне мұздақ тұрғанда ит
жүгірткен атты аңшылар оны мылтықпен атып, садақ тартып аулаған, тіпті
таяқпен соғып алатын болған. Өйткені қар бетіндегі мұздақ бар екпінімен
жүгіргенде бөкеннің аяқ терісін кесіп, ақсатып, дәрменсіз халге жеткізген.
Ұлы Октябрь социалистік революциясы қарсаңында ақ бөкен қоры азайып,
тіпті көптеген жерлерде жойылып кетті. Тек Үстірт пен Бетпақдалада азғантай
үйірлері ғана сақталып қалды.
Осындай өлкеміздің табиғат байлығы – бағалы хайуанаттарды адам
айтқысыз талан-таражға салып тонау олардың біразының жойылып кетуіне әкеп
соқты.
XVIII ғасырда республикамыздың батыс бөлігінде үйір-үйірімен жортып
жабайы жылқы – тарпан жүретін. Осы ғасырдың 60-шы жылдарында Елек, Ырғыз
және Шағын өзендері төңірегінде аңшылардың тарпан аулағандығы туралы тарихи
деректер бар. Бұл жылқы сонымен бірге Ерейментау мен Көкше шоқыларында да
таралған. Тарпан – сондай шапшаң, төзімді және сақ жануар болған. Дәмді еті
үшін оны мергендер атпен қуып жүріп, найзамен түйреп ұстайтын. Есепсіз
аңшылық құру және ауа райының өзгеруіне байланысты ХІХ-шы ғасырдың орта
шенінде бұл жабайы жылқы жер бетінде құрып бітті.
Өткен ғасырларда Ертіс өзені мен Зайсан ойпатында тіршілік еткен
Прежевальский жылқысы да осы кезде жойылып кетеді.
ХІХ ғасырда Сырдария, Шу және Іле өзендерінің жағалауындағы ну қамысты
қопаларда осы қоныстардың қожасы аталған жолбарыс мекендейді. Оның терісі
сол кездегі ақшамен 100 сомға бағаланатын. Жолбарысты аулауға сондай
мерген, айласы мықты аңшылар ғана шыққан. Солардың бірі – Қазалы маңының
тұрғыны Масақбай деген мерген болыпты. Ол өмірінің біразын аңшылықпен, оның
ішінде жолбарыспен алысып өткізген көрінеді. Оған дәлел – оның денесінің
бәрі жырылған, ойдым-ойдым тыртық болып біткен жаралар болған. Масақбай
жолбарыспен талай рет бетпе-бет келіп айқасқан деседі. Ашулы аң оны жерге
домалатып, таптап жатқанда, мерген де қулығын асырып, жерде қарап жатпай,
жолбарыс қарнына бауырынан қанжар түйреп, оны бірнеше рет сұлатқандығы
туралы мәлімет әдебиеттерде жазылған. Деседе, Сырдария бойында жолбарыстың
1933 жылға дейін, Іле өзені бойында 1935-1936 жылдарға дейін кездескені
мәлім.
Сондай-ақ ХХ ғасырдың басында Алтай және Солтүстік Қазақстанның
ормандарында кең таралған бұлан да жойылып кетті.
Міне, бұл айтылғандар Қазақстанға сауда капиталының енуіне байланысты
аңшылық кәсіптің күшті дамығандығының айғағы. Қазақстан территориясы қанша
кең болып, жануарлар дүниесіне сонша бай болса да, онда аңшылық кәсібіне
адам қызметінің әсері айқын көрініп тұрды. Бұл әсер, әсіресе, екі бағытта
білінді. Біріншіден, адамдардың тың жерлер мен ормандар есебінен егістік
жерлердің көлемін ұлғайту, орман байлығын дұрыс пайдаланбау, өзендер мен
көлдердің бойындағы ну қопаларды жиі-жиі өртеу салдарынан кәсіптік маңызы
бар біраз хайуанаттардың тіршілік ететін ортасы өзгерді. Соған көндіге
алмаған аңдардың едәуір түрі жойылып кетті. Екіншіден, тек үсті-үстіне
баюды ғана көздеген байлар құндыз, бұлғын, сусар, киік сияқты аңдарды
есепсіз аулап, олардың санын күрт азайтып жіберді.
Ол уақытта аң шаруашылығына халық шаруашылығының бір саласы есебінде
қарау болмады. Әрине, ол кезде біздің өңірімізде саны өте сиреп кеткен
бағалы аңдарды қамқорлыққа алып, қорғау туралы сөз қозғалмағаны кімге де
болса белгілі.
Тек Совет өкіметі орнаған алғашқы күндерден бастап-ақ жабайы
хайуанаттар байлығы да халықтың меншігіне көшті. Өте сирек кездесетін
бұлан, жұпар, құндық, бұлғын, киік қорғауға алынып, олардың қорының
молаюына қолайлы жағдайлар жасалды, қорық ұйымдастыру дұрыс жолға қойылды.
Табиғат байлығы – жабайы аңдардан алынатын өнімдерді халық игілігіне
пайдалану туралы 1919 жылғы 29 майдағы Аңшылық мерзімі және аңшылық мылтық
ұстау құқығы және 1920 жылғы 20 шілдедегі Аңшылық туралы декреттерге
В.И. Ленин өзі қол қойды. СССР Жер Халық Комиссариатының қарамағына аң
аулау шаруашылығы да бекітіліп берілді.
Патшалық Ресейдің қанаушылық, жыртқыштық қатал тәртібі кезінде талан-
таражға түскен хайуанаттар дүниесін қалпына келтіру, орнын толтыру туралы
партия мен үкіметтің көптеген қаулы-қарарлары жарыққа шықты. Кейбір бағалы
аңдарды елімізге басқа жерден әкеп жерсіндіру жұмыстары кең етек алып
жүргізілді. Сөйтіп, аң шаруашылығының дамуына кең жол ашылды.
Совет Одағында ірі-ірі аң шаруашылықтары мен аң фермалары құрылып,
халық аса қажет етіп отырған товарлар – дәмді ет пен бағалы аң терілері көп
өндіріле бастады. Мәселен, тек біздің республикамызда 275 тіркелген аң
шаруашылығы, арнаулы 7 ондатр және ақ бөкен шаруашылығы, 27 заказник және
бес қорық бар. Олар 17 миллион гектардай жерді алып жатыр. [6]
3 Сүтқоректілерінің биологиясы
Сүтқоректілер (Маттаlіа L.) - жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлар
класы Қазір 95 тұқымдасы, 4 мыңнан аса түрі бар. Қазақстанда 8 отряды, 31
тұқымдасы 170-тен аса түрі бар. Республикада жабайы сүтқоректілердің 30-дан
астам түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Ең кішкентай көптісті жертесердің дене тұрқы 38-45 мм, салмағы 1,2-
1,7г болса, ең ірі хайуанат көк киттің денесінің ұзындығы 33 метрге салмағы
12 тоннаға дейін жетеді. Сүтқоректілердің формасы да әртүрлі. Су жануарлары
– киттер балық формасында болса, ұшуға бейімделген жарқанаттардың алдыңғы
аяқтары ұшу жарғағына айналғандықтан құстар сияқты самғайды. Десе де,
көптеген аңдар денесінің негізгі формасы – салмағы төрт аяқтарына түсетін
денесі жер бетінен көтеріңкі. Денесі жүнді терімен жабылған. Кейбір
түрлерінде терідегі жүн инеге, қабыршаққа немесе қылтанаққа айналған.
Терілері әртүрлі бездерге (тері, май, сүт және т.б.) бай. Әсіресе, жалпы
сүтқоректілерге тән ерекшелік балаларын қоректендіруге арналған сүт бөлетін
бездерінің болуы.
Астыңғы жақ бас сүйегімен бір жұп сүйекпен жалғасады, ал шүйде бұдыры
екеу. Орта құлақ төрт есту сүйегінен тұрады (балға, төсше, жасымық тәрізді
сүйек және үзеңгі). Тістері біркелкі емес: күрек тіс, ит тіс және азу
тістер болып бөлінеді. Аңдардың көптеген өкілдерінде сүт тістері кейіннен
тұрақты тістермен алмасады. Олар жақ сүйектеріндегі арнаулы ұяшықтарда
(альвеола) тамырларымен бекінген. Сүтқоректілердің көптеген түрлерінде
мойын омыртқа жетеу. Бірінші мойын омыртқа яғни ауыз омыртқа (атлант)
бассүйегімен бірге екінші мойын омыртқаның (эпистрофея) өсіндісі арқылы
айналып, қозғалып тұрады.
Сүтқоректілердің құрылысындағы басқа ерекшеліктерден мыналарды атап
өтуге болады. Өкпесі жарғақты құрылысты, жүрегі төрт камералы, бір аорта
доғасы (сол жақ) бар, эритоциттерінде ядро болмайды: кеуде және құрсақ
қуыстары көкет – диафрагмамен бөлінген омыртқалы жануарлардың басқа
класстарының өкілдерімен салыстырғанда мидың алдыңғы бөлімі (әсіресе,
мишық) күшті дамыған. Сүтқоректілердің көпшілігі (тек кейбір қарапайым
топтарынан басқалары) жылы қанды, денелерінің температурасы тұрақты, қан
айналысы араласпаған (артерия қаны вена қанына қосылмайды). Барлығы да
іштей ұрықтанады әрі балаларын тірі туады. Анасының жатынындағы ұрық
плацента арқылы қоректі қаннан алады [7,8].
Сүтқоректілердің тегі – Перм дәуірінде жер бетіне тіршілік еткен
аңтістілі ұсақ қарапайым бауырымен жорғалаушылар (Theriodontia). Көне
дәуірдегі алғашқы сүтқоректілердің қалдықтары жоғарғы триас жыныстарынан
табылған. Олар – көпбұдырлы жәндіктер (Multituberculata). Бірақ,
морфологиялық жағынан аз да болса қазіргі аңдарға ұқсас формалар
(пантотериялар) жер бетіне Юра дәуірінің орта кезінде пайда болған. Азу
тістері үш бұдыры болған. Насекомдармен қоректенетін, азығын аулауға түнде
шыққан. Маман ғалымдар осы топтың жабайы өкілдеріне, мүмкін, бор дәуірінің
басында қалталы және плацентті сүтқоректілер шықса керек деген болжам
айтады.
Қазірді сүтқоректілер жер шарының барлық бөліктерінде таралған. Сонау
ерте дәуірден бастап, адам өмірінде бұл хайуанаттар маңызды орын алады.
Олардың көптеген түрлері кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланатын бағалы
аңдар. Жоспарлы түрде аулау арқылы олардың дәмді етін, жұмсақ алтын
аталып кеткен құнды терілерін, дәрі-дәрмектің шикізаттарын және тағы да
басқа өнімдерін халық шаруашылығына пайдалана аламыз. Аса бағалы аң
түрлерін елімізде жерсіндіру немесе аң фермаларында өсіру кең етек алып
келеді. Кейбір ұсақ сүтқоректілер ғылыми жұмыстар жүргізу үшін
лабораториялық жануарлар есебінде де пайдаланылады. Тіпті насеком
қоректілер және жыртқыш аңдар ауыл және орман шаруашылықтарына зиян
келтіретін және түрлі аурулар таратуға себепкер болатын ұсақ жәндіктер,
кеміргіштермен азықтанып, пайдасын да тигізеді.
Сүтқоректілердің ішінде зиянды түрлері де бар. Біраз түрлері орман
және ауыл шаруашылықтарының зиянкестері, ал кейбіреулері адам мен
жануарларға ауру таратушылар болып табылады.
Сүтқоректілер жануарлар дүниесінің жоғары сатыдағы тобын құрайды.
Бұған ұрпағын тірі туып, сүтпен асырайтын жылықанды жануарлар жатады.
Қазіргі кезде сүтқоректілердің 5000-ға жуық түрлері жер шарының барлық
аймақтарында кеңінен таралған. Олар түрлі табиғи орта жағдайларында (суда,
аспанда ұшып жүріп, жер астында, құрлықта, ағаш басында) тіршілік етеді.
Денесі түкпен қапталған, алдыңғы ми қыртысы жақсы дамыған. Миы жақсы
жетілген, сондықтан қалыпты жағдай өзгергенде мінез-құлқын да өзгертіп,
жаңа жағдайға оңай бейімделеді. Жылықанды және қан айналымының екі шеңбері
толық ажыраған. өкпесінде өкпе ұяшықтары болғандықтан, газ алмасу беті
ұлғайған. Сондықтан зат алмасу үдерісі жоғары деңгейде өтеді. Аналық
денесінде ұрпағын көтеруге мүмкіндік болғандықтан, сүтқоректілер өзге
ағзалардан ерекшеленеді. Олар ілкі аңдар және қазіргі аңдар класс
тармақтары болып бөлінеді. Жұмыртқа салатын, ұшатын, суда жүзетін
сүтқоректілер де бар. Бұлардың көпшілігі төрт аяқпен жүреді.
Сүтқоректілердің дене мөлшері мен пішіні алуан түрлі, ол көбінесе
тіршілік әрекеті мен мекендейтін орта жағдайларына байланысты болады. Бұлар
— негізінен құрлықта тіршілік ететін төрт аяқты жануарлар. Сүтқоректілердің
сыртқы құрылысы күнделікті тұрмыста өздерің білетін мысықты мысалға алып
қарастырылады.
Асыранды мысықтың арғы тегі ливиялық мысық болып саналады, оны Африка
тұрғындары бұдан 5 мың жыл бұрын қолға үйретсе керек. Қолға үйретілген
басқа жануарларға қарағанда мысық арғы тегінен онша өзгере қоймаған,
сондықтан мысықтың қолтұқымдары айтарлықтай көп емес. Мысықтың денесінен,
басқа сүтқоректілерден де байқалатын, бас, мойын, тұлға, құйрық (кейбір
сүтқоректілерде құйрық жойылған), алдыңғы және артқы аяқтарды айқын
ажыратуға болады. Сүтқоректілердің аяқтары қосмекенділер мен
жорғалаушылардың аяқ бөліктері тәрізді болғанымен тұлғасынан екі жаққа
қарай тарбимай, тұлғаны тік көтеріп тұрады (құрлықта бауырын жерге тигізбей
төрт аяғымен еркін қозғалып жүреді).
Мысықтың басына назар аударсақ: бұған дейін оқып өткен омыртқалы
жануарлардан кездеспеген екі құлақ қалқаны көрінеді. Бұл — сүтқоректілерге
тән ерекшелік. Қарашығы жарық сәулесінің күшіне қарай өзгеріп тұратын
бадырайған үлкен көз, қабағы мен үстіңгі ерініндегі ұзын қылшық, ешқандай
түгі жоқ тақыр мұрыннан екі танау тесіктері бірден көзге түседі.
Қорегін аулағанда дыбысын сездірмей, саусақтарының ұшындағы
тырнақтарын майлы табанына жасырып алып, білдіртпей жүреді. Ол алдымен жер
бауырлап, лезде арқасын бүгеді де аяқтарымен қатты серпіле олжалайтын
қорегіне қарай атылады. Міне осы тұста саусақ ұшындағы жасырылған өткір
тырнақтар тарбия ашылып, құйрығы керіледі, сөйтіп құйрық мысықтың бағытын
реттейтін бұлқын қызметін атқарады. Қорегін осылай аулау — мысық тұқымдас
аңдарға тән. Сүтқоректілердің денесі берік созылғыш терімен қапталады.
Теріде түтік тәрізді тер бездері мен көпіршік тәрізді май бездері
орналасады. Тер безінен тер бөлініп шығады да, денені қызып кетуден сақтап,
салқындатады, ал май безінен бөлінген май теріде орналасқан түкті майлап,
оған су жұқпауға мүмкіндік жасайды. Тер бездерінің өзгерген түрі сүт безіне
айналады да, сүтқоректілер баласын сүтпен қоректендіреді.
Сүтқоректілердің көпшілігінің терісінен түкті жамылғы өсіп шығады. Оны
денесіндегі түкті жамылғыны аяғымен тазалап, жуынып отырған мысықтан анық
көруге болады. Мысық денесінен итте болатын қолайсыз иіс сезілмейді, ол
қашан да таза жүреді. Өйткені мысықтың терісінен май бөлінбейді, сондықтан
да мысық суға түспеуге және жаңбырдың астында қалмауға тырысады. Тер
бездері тек табандарында ғана болатындықтан, мысықтың денесінен тер иісі де
сезілмейді. Итте де тер бездері өте аз, сондықтан денесін салқындату үшін
ыстық күндері ит тілін салақтатып жүреді, кейде суға, шомылып, судан
шығысымен қатты сілкінеді де, майлы түктердегі су тамшыларын жан-жаққа
шашып, денесін құрғатып алады [8,9].
Сүтқоректілердің түкті жамылғысы біркелкі түктерден құралмаған:
жуандау және ұзын түк қылшық деп, ал қысқа жұмсақ түк — мамық немесе түбіт
деп аталады. Қылшық жүн түбіттің қырқылмауына және бірімен-бірінің ұйысып
қалмауына септігін тигізеді, ал түбіт денедегі жылуды сақтайды. Бегемот,
керік, кит, морж тәрізді сүтқоректілердің денесінде түкті жамылғы болмайды,
киттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Зерттеу аймағының физика-географиялық 5
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ..
2 Қазақстандағы аңшылық аңдардың 8
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Сүтқоректілердің 17
биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
4 Сүтқоректілер дүниесін 26
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
4.1 Аңшылық аңдарды экологиялық сақтау мәселелері және оларды шешу 29
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
4.2 Аңшылыққа қажетті 34
құжаттар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
5 Аңшылық аңдарды зерттеу әдістері ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
6 Зерттеу 45
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
6.1 Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдарының түрлері 45
... ... ... ... ... ..
6.2 Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдардың сан 60
мөлшері ... ... ... ... .
6.3 Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдардың 62
динамикасы ... ... ... ... .
7 Биология сабағында Экология және экология жануарлар әсері тақырыбын66
таныстыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Сүтқоректілер қазіргі кезде адамның назарын эстетикалық мақсаттар
тұрғысынан да, селекциялық жұмыстар үшін перспективалы объектілер ретінде
практикалық тұғыдан да, саны едәуір көп болған кезде – бағалы аңшылық
объектілері (ет, тері, олжа, дәрі-дәрмектік шикізат) тұрғысынан да
аударады. Сүтқоректі жануарлардың адам үшін осындай зор маңызға ие бола
отырып, ғасырлар бойы адамның олардың ізін аңдығанына таң қалуға болмайды.
Түрлердің бір бөлігі құртып жіберілді, ал кейбіреулері жойылып кету алдында
тұр.
Республикамыздың жабайы сүтқоректілердің 30-дан астам түрі
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілді.
Салалық бағдарламаны әзірлеу кезінде негізінен Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің
(бұдан әрі – ҚР АШМ Комитеті) қор материалдары, Қазақстан Республикасы
білім және ғылым министрлігі Зоология институтының (бұдан әрі – ҚР БҒМ
Зоология институты) Қазақстан Республикасы үкіметінің 1998 жылғы 14
қазандағы № 1035 қаулысына сәйкес өткізілген 1998-2002 жылдардағы Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарларды шектеулі түрде алу
мүмкіндіктерін зерделеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарының материалдары
және Охотзоопром ӨБ РМҚК-нің жануарлар дүниесін күзетуді ұйымдастыруының
қазіргі тәжірибесі пайдаланылды.
Жануарларды қорғау және тиімді пайдалану жөнінде заңдылықтары бірқатар
қаулы қарарлармен анықталады. Солардың ішінде ең негізгілері: Жануарлар
дүниесін қорғау мен пайдалану туралы, 1981 жылы Қазақстан Республикасының
заңы, Республиканың табиғатты қорғау туралы заңдары, аң аулау және аңшылық
шаруашылық туралы республикалық ережелері, балық қорғау және еліміздің
суларындағы балық шаруашылығын реттеу туралы ережелері, аң аулаудың және
балық аулаудың жергілікті ережелері.
Жануарлар дүниесі қорғау мен пайдалану туралы заңның бірнеше
бөлімдері бар. Олар: жануарлар дүниесін пайдалану; жануарлар дүниесін
қорғау; жануарлардың мемлекеттік есебі және жануарлар дүниесінің
мемлекеттік қоры; жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалануға бақылау;
жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы заңдарды бұзғаны үшін
жауапкершілік; халықаралық шарттар.
Табиғатты қорғау туралы заңдар объектілерді және оларды қорғаудың
негізгі жолдарын анықтайды. Мысалы, Қазақстанның Табиғатты қорғау туралы
заңы аңшылық шаруашылықтың қоры – жануарлардың санын реттеп отыруды және
оларды қорғауды, балық шаруашылығынан басқа да кәсіпшілік маңызы бар аңдар
мен құстарды қолға үйрету және клеткада аңдарды өсіру мақсатында үй
жануарларының жаңа тұқымдарын шығаруда түз жануарларының түрлерінің қажет
екендігін тағайындайды (белгіленеді) [1,2].
Қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес табиғатты терең тануға, қорғауға және
тиімді қолдануға ықылас өсуде. Жыртқыш сүтқоректі жануарлардың ішінен
жетекші рөл атқаратын ит тұқымдастары эволюциялық, таксономикалық,
экологиялық, тектік тағы басқа мәселелерді шешуде үлкен қызығушылық
тудырды.
Аталмыш жұмыстың мақсаты: Солтүстік Қазақстандағы аңшылық аңдарының
биологиясын зерттеу.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Солтүстік Қазақстан облысындағы аңшылық аңдардың түрлерін анықтау.
- Солтүстік Қазақстан облысындағы аңшылық аңдардың санын жіне сандық
динамикасын зерттеу.
- Аңшылық аңдардың сан мөлшеріне, динамикасына әсер ететін
факторларын анықтау.
1 Зерттеу аймағының физико-географиялық ерекшеліктері
Қостанай облысы республиканың солтүстік бөлігінде Тобыл, Торғай
өзендерінің аңғарларында орналасқан. Ол солтүстігінде және солтүстік
батысында Ресей Федерациясының Қорған, Челябі, Орынбор облыстарымен және
оңтүстңк-шығысында Қазақстанның Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды
облыстарымен, оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі.
Облыс территориясының негізгі ерекшелігі орташа теңіз деңгейінен
биіктігі 200 м болып келетін тегіс жер бедерімен ерекшеленеді. Оның
солтүстік бөлігін Батыс-Сібір жазығының оңтүстік-батыс шеті, ал оңтүстігін
Торғай үстірті, оңтүстік-шығысын Сарыарқа жоталары, батысын Орал үстірті
алып жатыр, облыс территориясын солтүстіктен оңтүстікке қарай Торғай ойысы
кесіп өтеді. Облыс территориясының жазық болып келуі халықтың қоныстануы
мен шаруашылықты дамытуға қолайлы фактор.
Қостанай облысының орналасқан жері қоңыржай климаттық белдеу, бірақ,
оның теңіздермен мұхиттардан шалғай-континенттің ішінде орналасуы, оның
климатының қатаң континентті климат қалыптасуына ықпал етеді. Қыс ұзақ әрі
қатты, жаз ыстық әрі құрғақ, бұл әсіресе облыстың оңтүстік бөлігінде жақсы
байқалады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-350 мм. Қостанай облысы
территориясы мен Тобыл және Торғай өзендері, олардың салалары ағып өтеді,
көптеген көлдердің орналасуы дала ландшафтын ерекшелендіре түседі.
Облыс территориясының солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше км-ге
созылып жатуына байланысты, облыс алуан түрлі табиғат жағдайлармен
ерекшеленеді. Солтүстік шекарадан бастап оңтүстікке Батыс-Сібір орманды
далалы, қоңыржай, шөлді далалар, құрғақ далалар, шөлейт бірін-бірі
ауыстырып отырады.
Облыстың негізгі территориясы құнарлы қара және қызғылт топырақты
болып келетін дала зонасында орналасқан. Даланың солтүстік бөлігінде
жусанды-көкпекті өсімдік жамылғысы шоқ ормандармен кезектесіп келеді.
Негізінен облыс ауыл шаруашылығын дамытуға қолайлы агроклиматтық жағдаймен
қамтамасыз етілген.
Қостанай облысның ауа-райы жағдайы.
Қостанай облысының аумағында жылу мен ылғалдың бөлінуінде аймақтық
айқын байқалады. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай түсетін жылудың артуы мен
атмосфералық жауын-шашынның азаюында көрінеді. Облыстың Еуразияның орталық
бөлігінде орналасуы (қоңыржай ендік белдігінде) климаттық негізгі сипатының
маусымдық өзгешеліктерін сипаттайды.
Облыстың климаты тез аралық континенттілігімен ерекшеленеді. Мұндай
құбылыс аумақтық мұхиттар мен теңіздердің жұмсарту әсерінен алшақтау
екендігімен түсіндіріледі. Климаттың континенттілігі температураның тез
құбылуынан, ауа құрғақтығынан және аз мөлшердегі атмосфералық жауын-
шашындардан байқалады.
Қостанай облысындағы ең негізгі климат түзуші фактор күн радиациясы
болып табылады. Ол – Жер бетіндегі дамып жатқан барлық табиғи процестердің
энергетикалық базасы. Қостанай облыс аумағында күн радиациясы саласының
жоғағы маңызы тән. Себебі облысымыз қоңыржай белдікте орналасқан, бұлттылық
көлемі шамалы. Облыс аумағы ұласып жатуына байланысты күн жарықтығы мен күн
радиациясы көлемінің ұзақтығы солтүстіктен оңүстікке қарай біртіндеп
ұлғаяды.
Қыс кезінде күн радиациясының көлемі жазға қарағанда аз. Тұрақты қар
жамылғысы күн сәулесінің шағылысын ұлғайтады.
Мамыр айынан тамыз айына дейін жиынтық күн радиациясы қыс айларындағы
күн радиациясы шамасынан 6-7 есе асып түседі.
Климаттың қалыптасу процестерінде ауа массалары мен олардың циркуляциясы
үлкен рөл атқарады. Облыс климаты батыс, арктикалық және тропикалық ауа
массалар циркуляциясының ықпалымен қалыптасады. Батыс атлантикалық ауа
массалары облыс аумағына сирек түседі, себебі Атлантика өте алшақ
орналасқан, сондықтан батыстан шығысқа қарай жылжығанда ауа массалары көп
ылғалдан айырылады. Екіншіден, Орал таулары негізгі кедергі болып табылады.
Бұлар циклон сипатын ауыстырып отырады. Алайда олар облыс аумағында келіп
жататын жауын-шашынның негізгі бөлігін әкеледі.
Арктикалық ауа массасы облыс аумағында жылдың суық мезгілінде болады
да, ауа температурасының тмендеуіне әсер етеді. Арктикалық ауа массасы
фронтальды сызық жиегіне жеткен кезде жауындар болып, дауылды жерлер
тұрады.
Қыс мезгілінде облыс климатына азиаттық антициклонның солтүстік-батыс
массасы қатты әсер етеді. Азиаттық антициклонның оңтүстік-батыс жерлері өте
суық болады. Сондықтан да Қостанай облысында қыс қатты антициклон кезінде
ауа-райы ашық және аязды болады.
Жаз мезгілінде облыс климатына Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалыптасатын континентті тропикалық ауа массалары әсер етеді. Бұл
мерзімде ауа райы ыстық әрі құрғақ болады.
Облыс белсенді жел әрекет аймағында орналасқан. Желдің орташа
жылдамдылығы жылына 5 мсек құрайды. Орташа есеппен, тұрғындар жылына 30
күндей жел әсерін сезінеді. Мәселен, Қостанайда қаңтар айында 12 күн бойы
қатты жел тұруы мүмкін. Ашық далада орманды дала аймақтарына қарағанда жел
қатты болады.
Географиялық орын, атмосфералық циркуляция мен шекаралық қабат
ерекшеліктері ауа температурасына әсерін тигізеді. Облысқа температураның
жылдық және тәуліктік құбылуы тән. Орташа жылдық және орташа тәулік
температуралар солтүстіктен оңтүстікке өзгереді.
Өзен торабы сирек. Облыс бойынша шамамен 310 ұсақ өзендер бар. Ең ірі
өзендер – Тобыл және Торғай. Тобыл өзенінде Жоғарғы Тобыл, Қаратамыр және
Амангелді су қоймалары орналасқан.
Облыста 5 мыңнан астам көл бар. Ең ірілері Торғай жырасында орналасқан
– Құсмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарықопа. Орман алқапты жер ауданы 217,5 мың
га, соның ішінде 151,2 мың га табиғи отырғызындылар. Тың жерлерін игеруге
байланысты қара топырақты және қызғылт топырақты барлық аудан жыртылып
тасталған.
Қостанай облысының мал және өсімдік әлемі қорлары өркениетті
сүтқоректілер аулау және аң аулауды ұйымдастыру үшін, көлдік-тауарлық
сүтқоректілер шаруашылығын, аң шаруашылығы және орман шаруашылығын игеруге
жарамды. Облыстың жер бетіндегі жануарлар фаунасына 52 түрлі сүтқоректілер,
267 тұрақты немесе уақытша мекендейтін құстар, 10 түрлі қосмекенділер мен
бауырымен жорғалаушылар жатады, су қоймаларында сүтқоректілердің 24 түрі
мекендейді.
Облыс аумағында 342 омыртқалы жануарлар түрі белгіленген: 44 аң түрі,
282 құстардың түрі, рептилия мен амфибияның 3 түрінен және 10 сүтқоректілер
түрлері. Тиіндер, тышқандар, қояндар: орман аққояндары және дала орқояндары
бар. Бұл жерлерде кәдімгі ірі кірпілер және кішкентай, құлақты дала
кірпілері жүреді.
Негізгі фаунаны сүтқоректі кеміргіштер: сұр тышқандар, тышқандар,
аламандар (кәдімгі, эверсман, жоңғар), саршұнақтар (үлкен, кіші, сары) және
дала суырлары құрайды.
Көп омыртқалы жыртқыш аңдар: аққалақ, ақкіс, дала күзені, борсық,
қарсақ, түлкі, қасқыр.
Ең ірі сүтқоректілердің түрлері: бұлан, елік, қабан, 1990 жылдың
басына дейінгі жазда бөкен, киік табындары жайылып жүрген.
Фаунада 155 ұясалушы құс түрлері бар, 127 түрлері ұшатын, кезбе немесе
қыстаушы құстар болып табылады.
Сирек кездесетін құстардың 40 түрі ұсынылған, 35 Қазақстанның Қызыл
кітабына кіргізілген, 17 Халықаралық (МСОП).
Облыстың бір аймағында ғана бүркіттің 4 түрі ұя салады: бүркіт,
қарақұс, су бүркіт және дала бүркіті. Қарақұстың ұя салу топтасуы 40,
субүркіттері 18-20, балобандар 16-20, бүркіттер 3-4 жұпқа шейін жетеді.
Фауна су-батпақты жердің құстары 110 түрінен тұрады. Қорда 300-ден 22
мың гектарға дейін жететін 12 ірі өзендер бар [3,4,5].
2 Қазақстандағы аңшылық аңдардың зерттеулері
Өткенді білмей, қазіргінің мәнін және болашақтың мақсатын түсіну
мүмкін емес М.Горький
Ұлан-байтақ жері бар Қазақстан территориясы талай заманнан бері жабайы
хайуанаттардың мекені болып келді. Осы жануарлардан алынған өнім халыққа
кисе киім, ішсе тамақ болды. Соның негізінде аң аулау кәсібі пайда болып,
күні бүгін ол үлкен маңызы бар, ірі шаруашылық салаларының біріне айналып
отыр.
Міне, осы аң шаруашылығының қазіргі жағдайын жете түсініп, оны одан
әрі дамыта беру мүмкіндіктерін ашу үшін соның өткен тарихын жақсы білген
жөн.
Сонау көне дәуірден бері республика территориясында климат жағдайы
бірнеше рет өзгерді. Соған байланысты онда тіршілік еткен жануарлар
дүниесінде де талай өзгерістер болды.
Адамзат қоғамы қалыптаса бастаған дәуірдегі аңшылық тарихымен танысу
мынаны көрсетеді: қазақ жерінде бірнеше мыңдаған жылдар бойы ірі
сүтқоректілерді аулау – адам баласының тіршілік етуінің негізгі көзі
болған. Аңшылық алғашқы қарапайым техниканың дамуына әсерін тигізді.
Палеолит және неолит дәуірлерінде ол қоғам дауының негізгі күші болды. Тек
қана мал шаруашылығы мен егін шаруашылығының кең етек алуы аң аулау кәсібін
екінші орынға ығыстырды.
Бұдан шығатын тағы бір маңызды қорытынды – Қазақстан территориясында
тіршілік еткен ірі жабайы жануарлардың 300 мың жылдан астам уақыт бойы
тікелей немесе жанама түрде адам ықпалында болуы. Тіпті еңбек құралдары
жетілген сайын бұл әсер жылдан-жылға күшейе түсті. Біздің аймақта халық
санының өсуіне, мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына байланысты адамның
жабайы хайуанаттарға жанама әсері күшейді. Олар көктемде егін егетін
жерлерді тазарту және жайылымды жақсарту мақсатымен біраз участоктерді
өртеуді практикаға айналдырды. Сол сияқты ен далада ол кезде жиі болатын
соғыс қимылдарында өрт жіберу кездері де байқалған. Бұл өрт мыңдаған гектар
шабындықтар мен орманды құртып жібереді. Сондай-ақ үй малдары арасында
болған жұқпалы аурулар жабайы жануарлар ішіне де таралғаны мәлім. Міне,
осындай жағдайлар кең-байтақ даламызда өрген хайуанаттардың өсуін тежеп
отырды.
Көне дәуір адамдары мамонт пен жүндес мүйіз тұмсықтың құрып кетуін
тездетсе, қола ғасырының аңшылары жабайы өгіз – турды, бизонды, жабайы екі
өркешті түйені жойып жіберді.
Біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші мың жылда Қазақстан
территориясында тұратын көне халықтар ру-тайпаларға бөлінген. Алғашқы
қауымдық құрылыс ыдырап, тапқа бөліну етек алды. Бұл тарихи кезең
аңшылықтың жаңа тәсілдерінің одан әрі дамуымен суреттеледі. Әуелі мыстан,
қоладан, одан кейін темірден жасалған қарулар пайда болды. Осыған
қарамастан, аң мен балық аулау көмекші шаруашылық есебінде қалып қойды.
Сол заманда Қазақстан жерін сақтар немесе скифтер деген тайпалардың
мекен еткені тарихтан белгілі. Сақтардың негізгі мұрагері түркі халықтары,
соның ішінде қазақтар болу керек (Махмұтов, 1971). Сақ тайпасы өздерінің
қаруларын, ыдыстарын және басқа заттарын жан-жануарлардың (қой, ешкі,
жылқы, арыстан, аю) бейнелерін салумен әшекейледі. Қанжар, пышақ саптарын
жасағанда да оларға әр түрлі хайуанаттардың формасын берді. Тау теке, бұғы,
жылқы сияқты жануарлар бейнесін тастарға салып қалдырды.
Сақ уақытында тастарға ойып салынған суреттер Қазақстанның көптеген
аудандарынан табылып отыр. Мәселен, Талдықорған облысының Дауылбай тауы мен
Теректі сайы және Алматы облысының Таңбалы сайынан, Семей облысы
Шұбартаудан кездескен тас бетіндегі бейнелер ерекше назар аударады.
Талдықорған қаласының солтүстігінде, 20 км жерде Дауылбай тауы деп
аталатын шоқы бар. Оның айналасын толып жатқан терең сайлар қоршаған. Сай
жиектерінің көпшілігі тік құлама жартастар. Сайға түскен аңдар одан шығып
кете алмайды. Осы сайлардағы жылтыр қара тастардың беті адам ойын
аңғартатын толып жатқан суреттерге толы. Бір жерде арқарлар мен тау
ешкілерді қоршап алған жалаңаш аңшылар оларға садақ тартып тұр. Бұл
арадағы суреттердің ішінде төрт түлік малдан басқа қозығасын емізген марал
да, қарағай мүйізді бұғылар да кездеседі. Әсіресе, арқасында садақ асынып,
ұшына ту ілінген шашақты ұзын найза ұстаған көне түркі халықтарының салт
атты жауынгерінің тас бетінде сақталып қалған бейнесіне таңданасың
(Махмұтов, 1971).
Мыңнан астам тасқа ойып салынған суреттер Ақсу-Жабағылы қорығындағы
Қасқабұлақ аңғарында да бар. Тасқа қашалған таңбалардың көбінде бұғы,
арқар, марал, түйе, ат, ит, тау ешкісі бейнеленген. Садақ асынып, ит ерткен
аңшылардың суреттері де жиі ұшырайды. Солардың басым көпшілігінде бұғы
бейнеленген. Бұдан шығатын қорытынды, ерте кезде бұл маңда бұғылар көп
болған. Келе-келе аңшылар бұл жерде олардың тұқымын жойып жіберген болуы
керек.
Міне, осындай тастағы таңбалар сол заманда аңшылық етудің қаумалап
ұстау, садақ ату және ит жүгірту әдістерінің кең таралғанын айқын танытады.
Бұл мақсат үшін жүйрік аттарды пайдалану табысқа жетудің кепілі болды.
Аңшылардың көмекшілері тек жүйрік ат пен тазы ғана болып қойған жоқ,
сонымен бірге қолға үйретілген барысты да аңға салғанын Шолақтау
тастарындағы суреттер растайды (Мариковский, 1953). Гепартпен аң аулау
туралы Азия мен Қазақстанға саяхат жасаған Марко Поло сипаттап жазған.
Бірақ бұл хайуанаттарды қолға үйрету қиын болғандықтан, оларды тек ру,
тайпа басшылары ғана ұстаған деп шамалауға болады.
Республикамыздың түкпір-түкпірінен табылған тастағы бейнелер аңшыларды
қоршаған ортада қандай жануарлар тіршілік ететінін және сол кездегі оларды
аулау әдістерін көз алдыңызға елестеді.
VI-XII ғасырларда Сырдария бойында, Қаратау өңірінде, Талас алқабында
және Жетісу бойында халықтардың жиі қоныстануына байланысты көптеген
селолар мен қалалар өсіп шықты. Оңтүстіктегі қалалар арқылы үлкен сауда
жолы өтті (Агеева, Пацевич, 1958). Жетісу өзендері бойында егіншілік дами
түсті. Көшпелілердің негізгі кәсібі – мал өсіру болды.
Осы айтылғандар сауда-саттық үшін терісі ас құнды аңдарды көп аулауды
керек етті.
Х-ХІ ғасырларда Ертіс өзені жағалауын жайылым еткен малшылар
аңшылықпен де кәсіп еткен. Олар бұлғын, ақкіс және түскі терілерін
дайындап, оларды өз тұрмыстарында пайдаланумен бірге көршілерге тұзға
айырбастап отырды деген мәлімет бар.
Марко Поло он үшінші ғасырдағы Қытайға барған саяхатын баяндағанда,
Қазақстан жерінде тұратын халықтар туралы былай дейді: Мұнда тұратындар –
көбінесе аңшылар, олар өздеріне көп пайда беретін терісі аса бағалы
хайуанаттар – ақкіс, бұлғын, ақ тиін, қара түлкілерді ұстайды екен. Олардың
терісінен өте жоғары бағаланатын қымбат тондар тігіледі. Сәнді терісі үшін
жабайы жануарларды көп аулау олардың қорын жылдан-жылға төмендетіп
жіберді.
Тіпті үлпілдек жүнді аң терілерінің ақша рөлін атқарған уақыттары да
болды. Оған азық-түлік айырбастап алумен қатар, алым-салық төлеу және түрлі
сыйлықтар беру осы арқылы жүргізілді.
ХІІ ғасырда Қазақстанды Монғол басқыншылары басып алған кезде де
аңшылық үлкен рөл атқарды. Монғолдарға тәуелді болған көшпелілер алым-
салықты бағалы аң терілерімен және тұяқты жануарлардың қақтаған етімен
төлеуге міндеттенді.
Монғол шапқыншылығы шаруашылық пен мәдениетке орасан зор нұсқан
келтірді. Олар Қазақстанның мәдениет орталықтары болған – Суяб, Барсагүл,
Тараз, Отырар, Сауран және тағы басқа қалаларды жермен-жексен етті. Жаулап
алушылар қала маңындағы егіншілікпен айналысатын шағын селоларды да құртып
жіберді. Ертеде гүлденіп тұрған Жетісу өлкесі енді қаңырап бос қалды.
1391 жылғы Тимурдың Тоқтамысқа қарсы жорығын оқып отырып, қазіргі кең
байтақ Қазақстанның ен даласында адамдар сирек мекендегеніне еріксіз
таңданасыз. Тимур әскерлері Ұлытаудан Тобыл өзеніне жеткенше, 25 күн уақыт
ішінде, бірде-бір адамды жолықтырмаған.
ХІІ-ХVІІІ ғасырларда республика территориясында халықтың аз
қоныстануы, жайқала өскен шабындығы мол өзендер мен көлдердің көп болуы
мұнда жабайы аңдар мен құстардың қайтадан көбеюіне қолайлыжағдай жасайды.
Шөл далада үйір-үйірімен киік пен қарақұйрық жортса, қамысты сулар құстарға
толы болды. Сондықтан да осы уақыт аралығында көшпелі халықтарының негізгі
кәсіптерінің бірі- тағы да аңшылық болғанын тарихи мәліметтер дәлелдейді.
Ол уақытта жабайы хайуанаттарды аулаудың қоршап атып алу және ор қазу
сияқты түрлері қолданылған. Әскер басшылары да қарамағындағы адамдарды
баттылдыққа, ержүректікке үйрету үшін жолбарыс, аю, құлан атуға шығарып
отырған. Мәселен, Тимурдың 200 мың қолы елсіз ұшы-қиыры жоқ Қазақстан
территориясы арқылы бірнеше ай сапар шегеді. Жорықтың соңғы күндері,
қазіргі Қостанай облысының жеріне енгенде әскерінің азық-түлігі таусылып,
шаршап-шалдығып, жүдеп-жадап ашығады. Аманқарағай төңірегінде Тимур
әскерлері үлкен территорияны қоршап алып, аң атуға нұсқау береді. Сонда
шұбап келе жатқан әскерінің оң және сол жағы дөңгелек тізбек жасап, шексіз
үлкен жазықты қоршап алады. Осы қоныстағы жабайы жануарларды қоршап, қыса
түсу екі күнге созылады. Басарға жері қалмаған ақбөкен, бұғы, құлан
солардың оғына ұшырайды. Әскерлер хайуанаттардың тек семізін таңдап сойған,
арықтарын лақтырып тастаған.
Сондай-ақ, өзен, көл бойында өскен қамыстардың сабағын бір-екі қарыс
биіктікке үшкірлей кесіп алып алаң жасап, бөкенді аулау әдісінің осындай
тағы бір түрі қолданылған (Демеуов, 1968).
Осы жерлерге аңшылар киікті айдап қамаған. Аңшылардан үркіп, топтала
қашқан бөкен кесілген қамысқа шаншылып көп қырылатын болған.
Жабайы жануарларды ұстау үшін қазылған Жәнібек оры, Темірлан оры
деп аталатын орларды Шоқан Уалиханов Жоңғар очерктерінде жақсы баяндайды.
Құлан ұстау үшін жазылған Жәнібек оры Тарбағатай тауынан Іле өзеніне
дейін созылып жатқан. Хан адамдары Жоңғар Алатауы жағындағы барлық құланды
осы орға қуып тығып, қырып салған деген сөз бар. Сондай-ақ Алашаханның
қиссасында да мың жарым құланды орға жығып ұстады деп жазады. Оқиғаның
болған жері қазіргі Ұлытау маңы.
Міне, осындай әдістер арқылы сол кезде қанша хайуанаттар ауланғанын
еске түсіруге болады.
ХV ғасыр және XVI ғасырдың басы қазақ халқының қалыптасып құрылу және
Қазақстанда феодалдық құрылыстың дамыған кезі. Қазақтар мал бағумен
шұғылданды. Егіншілік нашар дамыды. Тек ол оңтүстік аудандарда өзен
бойларында аз-аздап егілетін [6].
Бұл кезде тері илеу, одан әртүрлі бұйымдар, аяқ киімдер тігу, түрлі
ыдыстар жасау кең өріс алды. Темірден түрлі құралдар соғатын ұсталар пайда
болды. Қазақтар тіпті аз мөлшерде қорғасын кенін өндіретін дәрежеге
жетіпті.
Жұршылық аң аулаумен де айналысты. Далалық аймақта қарсақ, түлкі,
қарақұйрық, киік және қояндарды аңшылар олжалап жүрген. Аң аулаудың көне
әдістерімен бірге бүркіт салып саятшылық құру осы кезде шықты.
Хайуанаттарды ұстау үшін қақпан, тор сияқты құралдар да пайдаланылды.
Мылтық тек бай адамдарда ғана болды.
Әсіресе, гепардпен аң аулау өте қызық екен. Бұл аңды үйрету кез-келген
адамның қолынан келе бермейтін.
Ол заманда гепард Қазақстанда Үстіртте тіршілік ететін. Одан оны
аңшылар аулап әкеліп, қазақ байларына сататын. Сатып алған кісі аңды
үйретуді ылғи әйелдер мен балаларға тапсыратын болған. Әуелі олар гепардты
өздерімен бірге күні бойы алып жүріп, оны қолға үйрететін-ді.Одан соң адам
дауысына, иесін тыңдауға, жеке нәрселерді әкелуге машықтырды. Алты ай
шамасында бұл хайуанат ит тәрізді адамға сондай үйреніп кеткен. Ол мысық
сияқты пырылдап иесіне еркелейді екен. Гепардты аңшылар мойнына жіп байлап
ертіп жүрген.
Қарақұйрық пен ақбөкен көп жерлерде оны гепардпен аулағанда, оның
көзіне томаға кигізіп, арбамен алып баратын көрінеді. Аң мекендеріне
жақындағанда оның томағасын алып, еркін жіберіпті. Гепард киікті көрсе,
оған оқша атылатын деседі. Егерде жемі жақында болса, оның гепардтан
құтылып кетуі екіталай. Қолға үйретілген хайуанат қарақұйрық немесе киікке
атылған кезде олардың аяқтарынан қатты соғып құлатады. Одан соң олардың
кеңірдектерінен ала түсіп, аңшы қуып жеткенше ұстап тұрады. Іле-шала қуып
келген аңшы, аңды бауыздап жіберіп қанын гепардқа ішкізеді. Жақсы
үйретілген гепард бір сапарда 3-4 аңды ұстайды.
Қазақ халқының бұл кезде сүйетін саятының бірі- құс салып аң аулау
болды. Аң ұстауға пайдаланылатын қанаттыларды ұстап, саятшылық жасаушыларды
Құсбегі деп атады. Әйгілі құсбегілер – аңшы құстардың тегін ажыратып,
өскен мекен, ұясын тани алады, мінезін, бабын біледі, оның қайраты мен
өжеттігін, ұшқырлығын айыра алады, оны алғырлыққа баули алатын анық білгір
мамандар еді. Көкке шықсам қанатым талады, жерге түссем Жалайыр Шор алады
- депті десді қырандар. Шор – есімі аңызға айналған құсбегі.
Құсбегілердің аң аулауға баулитын құстары мыналар: бүркіт, сұңқар,
тұйғын, қаршыға, лашын, ителгі, қырғи, жағалтай және тұрымтай. Олардың
ішіндегі ең негізгілері – бүркіт пен қаршыға. Аңшы құстарды бабына
келтіруді қайыру деп атайды. Халқымыз бүркіт салып, түлкі, қарсақ, қоян
және қырғауыл сияқты аң-құстарды ұстауды өте ұнатқан. Аңшылар лашынмен,
қырғимен, бүркітпен жылына 100-120 қырғауыл немесе 250-300-ге дейін қоян
алғаны белгілі. Қазақ құсбегінде Қаршыға қазан қайнаттырады, ителгі етек
қилайды, тұрымтай көз тұндырады деген мәтел төркіні де осыдан шықса керек.
Қазақтың құс салу өнері кәсіпшіліктен гөрі сейіл-серуенге, спортқа
жақын. Бұл өнерді кейде салбұрын деп, кейде саятшылық деп айтуымыз да
осыны аңғартады. Дегенмен, қысқа күнде қырықты алып қанжыға майлап,
қоржын толтыратын үйірімен үш тоғыз олжаның әрі қызықты кәсіптік мәнін де
жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да құс салу өнері қазірде де өзінің
тартымды қызықтығын жойған жоқ.
XVIII ғасырда далалық аймақта бағалы тері беретін түлкі мен қарсақ көп
болса, шөл далада қарақұйрық пен ақбөкен үйір-үйірімен жортты. Өзен мен
көлдерге су құстары сыймайтын.
Деседе, қазақ халқы ол кезде, әсіресе, құлан аулауды өте ұнататын.
Өйткені қонақжай халық оның дәмді етін үлкен жиын-тойда қадірлі адамдарға
тартатын болған. Оның майының шипалық қасиеті барлығын қалың жұртшылық
ертеден білген. Әсіресе құлан майының ревматизм ауруымен сырқаттанған
адамдарға көмегі өте күшті. Көзі ауырған кісілерге хайуаныттың бауырын жеу
бірден-бір ем саналған. Сондай-ақ кімде-кім құлан етін жесе, сол өте батыл
және жауынгер болып өседі деген сенімде болған. Мәлесен, иран халқының
эпосы Шахнамад осы халықтың асқан батыры Рүстем құлан етімен қоректенген
деп жырланады.
Сондықтан да XVIII-XIX ғасырларда осы тамаша жануарды қамап ұстау, ор
қазу әдістері арқылы есепсіз қырып-жою салдарынан олардың саны бірте-бірте
азайып, ақырында жойылып кетуіне әкеліп соққан. Біздің өңірде тұяқты
хайуанат – құлан жиырмасыншы ғасырдың басында құрып біткен, оның аты тек
ақын-жазушылардың шығармаларында ғана аңыз түрінде кездеседі.
Құланның қасиеттерін жақсы білетін қазақ халқы да оны өлең-жырға,
аңшылық туралы әңгімелерге қосып отырған.
XVIII ғасырда Қазақстан өзімен көршілес мемлекеттер – Қытаймен,
Бұхарамен және Ресеймен бағалы аңдар терілерімен сауда жүргізе бастады.
Тіпті кейбір қалаларда (Орынбор, Орск, Троицк, Петропавл, Семей)
қазақтармен сауда жүргізетін мекемелер құрылды. Мәселен, Орынбор, Троицк
бекіністерінде қазақтар жылына 1 сом 60 тиыннан 15-20 мың қасқыр, 50-80
тиыннан 70-90 мың түлкі мен қарсақ терілерін тапсырып тұрды. Егерде сол
кезде бір түлкі терісі бір қойға бағаланатындығын еске алсақ, жылына
дайындалған құнды аңдар терісінен қанша пайда түсетіндігін түсіну қиын
емес.
Орыс патшасының қол астына қараған кейбір сұлтандар мен билер алым-
салық, сыйлық дегендерді тек бағалы аңдар терісін өткізу арқылы ғана төлеп
тұрды. Мәселен, 1731 жылы қазақ сұлтандары – Батыр мен Нұрәли орыстардың
қол астына кіріп, оларға біріншісі – 2 мың түлкі мен қарсақ, екіншісі – мың
түлкі терісін төлеп тұруға міндеттелген. Сол жылы Семеке хан да Орыс
патшасына ант беріп, оған жылына 2 мың түлкі және 1 мың қарсақ аулап беріп
тұруға уәде берген. Сөйтіп, сол кезде түлкі, бұлғын, ақкіс, қасқыр терілері
Ресеймен сауда жүргізуде негізгі товарлар болып саналады.
ХІХ ғасырда Ресейге үнемі ағылып кетіп жатқан жан-жануарлардан алынған
шикізаттардың көбі Қазақстаннан өндірілетін еді.
Патша үкіметі орыс саудагерлерінің Қазақстанмен, Орта Азия елдерімен
сауда-саттық жүргізуін қолдап отырды. Ертіс және Жайық өзендері бойындағы
қалаларда көптеген жәрменкелер ашылып, оларда сауда қыза түсті.
Қазақстаннан Ресейге жүн, елтірі және үлпілдек жүнді аң терілері көптеп
жөнелтілді. Орыс саудагерлері бұлғын, сусар, суыр, түлкі сияқты аң
терілерін сауатсыз, қараңғы қазақтардан өте арзан бағамен басқа товарлармен
айырбастап алып жүрді және одан үлкен табыс тапты. Бұл кезде айырбас үшін
аң терілерін қажет еткен аңшылар саны да айтарлықтай өсті. Соған сәйкес
орман-тоғайлы, жайқалып өскен шабындығы бар далалық аймақта, өзендер мен
көлдердің маңында тіршілік ететін хайуанаттар да жылдан-жылға азая берді.
Мәселен, 1840-1841 жылдары Оңтүстік Алтайға саяхат жасаған Қазақстанды
зерттеуші ғалым Г.С. Карелин өзінің күнделігінде былай деп жазған еді:
Күршім өзенінің жағасында өскен орман арасымен жүріп өттім. Іші толған аю,
құну, сілеусін, жабайы мысық, сусар, бұлғын және құндыздар екен. Және
қамшат та бар. Соңғы аңның Тобыл және Есіл өзендерінің бойында тіршілік
еткендігін П.С.Палластың (1786) зерттеулері де дәлелдейді.
Г.С. Карелин саяхатынан кейін шамамен елу жыл өткен соң А.А.Силантьев
(1898) былай деп жазды: Енді Алтай өңірі бұрынғыдай бағалы аңдарға бай
емес. Хайуанаттардың азайып кетуіне байланысты тиімсіз бұл кәсіпті аңшылар
да тастап кетіп жатыр. Қалбы Алтайында бұлғын құрып бітсе, Оңтүстік
Алтайда оның санаулы ғана қоры қалды. ХІХ ғасырдың аяғында Қара Ертіс
бойындағы қамшат жойылып кеті. Одан бұрынырақ бұл аң Қазақстанның
солтүстігінде құрып біткен еді.
Патшалық Ресейде шикізат өнімдерін өткізу рыноктарының барған сайын
кеңейе түсуі қазақ жерінде жабайы жануарларды жаппай аулау қарқынын
күшейтті. Бағалы терісі мен еті үшін хайуанаттарды жыртқыштық жолымен қырып-
жою, олардың біразының жойылып кетуіне немесе санының азаюына әкеп соқты.
Сөзіміз дәлелді болу үшін оған бірнеше мысалдар келтірейік.
1894 жылы Ақмола облысында 205 мың ақ қоян терісі дайындалса, ал 1970
жылы бұл қоянның 15 мыңдайы 12 мыңға жуық түлкі ұсталса, бұл көрсеткіш 1904
жылы 7 мың төңірегінде қалды. Осы облыста 1868 жылы 11000 ақтөс сусар
ауланса, 1905 жылы оның 126 ғана терісін дайындау бұл аңдардың азайып
кеткендігін айқын көрсетеді [6].
Ақшаға құныққан байлар мен феодалдар жабайы хайуанаттарды, әсіресе
ақбөкенді аяусыз қырды. Өйткені, оның мүйізі шет елдерде дәрі-дәрмек
есебінде пайдаланылып, рынокта қымбат бағамен сатылатын. 1852-1882
жылдардың арасында орта есеппен 110 мың дана бөкен мүйізі шығарылған. 1840-
1850 жылдарда Қазақстаннан Бұхар, Хива хандығына 344745 жұп мүйіз өткізген.
Алайда түйені түгімен жұтқан капитализм рыногы киік аулаудың байырғы әдісі
мен ережесін түбегейлі өзгертті. Қыста қалың қар бетіне мұздақ тұрғанда ит
жүгірткен атты аңшылар оны мылтықпен атып, садақ тартып аулаған, тіпті
таяқпен соғып алатын болған. Өйткені қар бетіндегі мұздақ бар екпінімен
жүгіргенде бөкеннің аяқ терісін кесіп, ақсатып, дәрменсіз халге жеткізген.
Ұлы Октябрь социалистік революциясы қарсаңында ақ бөкен қоры азайып,
тіпті көптеген жерлерде жойылып кетті. Тек Үстірт пен Бетпақдалада азғантай
үйірлері ғана сақталып қалды.
Осындай өлкеміздің табиғат байлығы – бағалы хайуанаттарды адам
айтқысыз талан-таражға салып тонау олардың біразының жойылып кетуіне әкеп
соқты.
XVIII ғасырда республикамыздың батыс бөлігінде үйір-үйірімен жортып
жабайы жылқы – тарпан жүретін. Осы ғасырдың 60-шы жылдарында Елек, Ырғыз
және Шағын өзендері төңірегінде аңшылардың тарпан аулағандығы туралы тарихи
деректер бар. Бұл жылқы сонымен бірге Ерейментау мен Көкше шоқыларында да
таралған. Тарпан – сондай шапшаң, төзімді және сақ жануар болған. Дәмді еті
үшін оны мергендер атпен қуып жүріп, найзамен түйреп ұстайтын. Есепсіз
аңшылық құру және ауа райының өзгеруіне байланысты ХІХ-шы ғасырдың орта
шенінде бұл жабайы жылқы жер бетінде құрып бітті.
Өткен ғасырларда Ертіс өзені мен Зайсан ойпатында тіршілік еткен
Прежевальский жылқысы да осы кезде жойылып кетеді.
ХІХ ғасырда Сырдария, Шу және Іле өзендерінің жағалауындағы ну қамысты
қопаларда осы қоныстардың қожасы аталған жолбарыс мекендейді. Оның терісі
сол кездегі ақшамен 100 сомға бағаланатын. Жолбарысты аулауға сондай
мерген, айласы мықты аңшылар ғана шыққан. Солардың бірі – Қазалы маңының
тұрғыны Масақбай деген мерген болыпты. Ол өмірінің біразын аңшылықпен, оның
ішінде жолбарыспен алысып өткізген көрінеді. Оған дәлел – оның денесінің
бәрі жырылған, ойдым-ойдым тыртық болып біткен жаралар болған. Масақбай
жолбарыспен талай рет бетпе-бет келіп айқасқан деседі. Ашулы аң оны жерге
домалатып, таптап жатқанда, мерген де қулығын асырып, жерде қарап жатпай,
жолбарыс қарнына бауырынан қанжар түйреп, оны бірнеше рет сұлатқандығы
туралы мәлімет әдебиеттерде жазылған. Деседе, Сырдария бойында жолбарыстың
1933 жылға дейін, Іле өзені бойында 1935-1936 жылдарға дейін кездескені
мәлім.
Сондай-ақ ХХ ғасырдың басында Алтай және Солтүстік Қазақстанның
ормандарында кең таралған бұлан да жойылып кетті.
Міне, бұл айтылғандар Қазақстанға сауда капиталының енуіне байланысты
аңшылық кәсіптің күшті дамығандығының айғағы. Қазақстан территориясы қанша
кең болып, жануарлар дүниесіне сонша бай болса да, онда аңшылық кәсібіне
адам қызметінің әсері айқын көрініп тұрды. Бұл әсер, әсіресе, екі бағытта
білінді. Біріншіден, адамдардың тың жерлер мен ормандар есебінен егістік
жерлердің көлемін ұлғайту, орман байлығын дұрыс пайдаланбау, өзендер мен
көлдердің бойындағы ну қопаларды жиі-жиі өртеу салдарынан кәсіптік маңызы
бар біраз хайуанаттардың тіршілік ететін ортасы өзгерді. Соған көндіге
алмаған аңдардың едәуір түрі жойылып кетті. Екіншіден, тек үсті-үстіне
баюды ғана көздеген байлар құндыз, бұлғын, сусар, киік сияқты аңдарды
есепсіз аулап, олардың санын күрт азайтып жіберді.
Ол уақытта аң шаруашылығына халық шаруашылығының бір саласы есебінде
қарау болмады. Әрине, ол кезде біздің өңірімізде саны өте сиреп кеткен
бағалы аңдарды қамқорлыққа алып, қорғау туралы сөз қозғалмағаны кімге де
болса белгілі.
Тек Совет өкіметі орнаған алғашқы күндерден бастап-ақ жабайы
хайуанаттар байлығы да халықтың меншігіне көшті. Өте сирек кездесетін
бұлан, жұпар, құндық, бұлғын, киік қорғауға алынып, олардың қорының
молаюына қолайлы жағдайлар жасалды, қорық ұйымдастыру дұрыс жолға қойылды.
Табиғат байлығы – жабайы аңдардан алынатын өнімдерді халық игілігіне
пайдалану туралы 1919 жылғы 29 майдағы Аңшылық мерзімі және аңшылық мылтық
ұстау құқығы және 1920 жылғы 20 шілдедегі Аңшылық туралы декреттерге
В.И. Ленин өзі қол қойды. СССР Жер Халық Комиссариатының қарамағына аң
аулау шаруашылығы да бекітіліп берілді.
Патшалық Ресейдің қанаушылық, жыртқыштық қатал тәртібі кезінде талан-
таражға түскен хайуанаттар дүниесін қалпына келтіру, орнын толтыру туралы
партия мен үкіметтің көптеген қаулы-қарарлары жарыққа шықты. Кейбір бағалы
аңдарды елімізге басқа жерден әкеп жерсіндіру жұмыстары кең етек алып
жүргізілді. Сөйтіп, аң шаруашылығының дамуына кең жол ашылды.
Совет Одағында ірі-ірі аң шаруашылықтары мен аң фермалары құрылып,
халық аса қажет етіп отырған товарлар – дәмді ет пен бағалы аң терілері көп
өндіріле бастады. Мәселен, тек біздің республикамызда 275 тіркелген аң
шаруашылығы, арнаулы 7 ондатр және ақ бөкен шаруашылығы, 27 заказник және
бес қорық бар. Олар 17 миллион гектардай жерді алып жатыр. [6]
3 Сүтқоректілерінің биологиясы
Сүтқоректілер (Маттаlіа L.) - жоғары сатыдағы омыртқалы жануарлар
класы Қазір 95 тұқымдасы, 4 мыңнан аса түрі бар. Қазақстанда 8 отряды, 31
тұқымдасы 170-тен аса түрі бар. Республикада жабайы сүтқоректілердің 30-дан
астам түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Ең кішкентай көптісті жертесердің дене тұрқы 38-45 мм, салмағы 1,2-
1,7г болса, ең ірі хайуанат көк киттің денесінің ұзындығы 33 метрге салмағы
12 тоннаға дейін жетеді. Сүтқоректілердің формасы да әртүрлі. Су жануарлары
– киттер балық формасында болса, ұшуға бейімделген жарқанаттардың алдыңғы
аяқтары ұшу жарғағына айналғандықтан құстар сияқты самғайды. Десе де,
көптеген аңдар денесінің негізгі формасы – салмағы төрт аяқтарына түсетін
денесі жер бетінен көтеріңкі. Денесі жүнді терімен жабылған. Кейбір
түрлерінде терідегі жүн инеге, қабыршаққа немесе қылтанаққа айналған.
Терілері әртүрлі бездерге (тері, май, сүт және т.б.) бай. Әсіресе, жалпы
сүтқоректілерге тән ерекшелік балаларын қоректендіруге арналған сүт бөлетін
бездерінің болуы.
Астыңғы жақ бас сүйегімен бір жұп сүйекпен жалғасады, ал шүйде бұдыры
екеу. Орта құлақ төрт есту сүйегінен тұрады (балға, төсше, жасымық тәрізді
сүйек және үзеңгі). Тістері біркелкі емес: күрек тіс, ит тіс және азу
тістер болып бөлінеді. Аңдардың көптеген өкілдерінде сүт тістері кейіннен
тұрақты тістермен алмасады. Олар жақ сүйектеріндегі арнаулы ұяшықтарда
(альвеола) тамырларымен бекінген. Сүтқоректілердің көптеген түрлерінде
мойын омыртқа жетеу. Бірінші мойын омыртқа яғни ауыз омыртқа (атлант)
бассүйегімен бірге екінші мойын омыртқаның (эпистрофея) өсіндісі арқылы
айналып, қозғалып тұрады.
Сүтқоректілердің құрылысындағы басқа ерекшеліктерден мыналарды атап
өтуге болады. Өкпесі жарғақты құрылысты, жүрегі төрт камералы, бір аорта
доғасы (сол жақ) бар, эритоциттерінде ядро болмайды: кеуде және құрсақ
қуыстары көкет – диафрагмамен бөлінген омыртқалы жануарлардың басқа
класстарының өкілдерімен салыстырғанда мидың алдыңғы бөлімі (әсіресе,
мишық) күшті дамыған. Сүтқоректілердің көпшілігі (тек кейбір қарапайым
топтарынан басқалары) жылы қанды, денелерінің температурасы тұрақты, қан
айналысы араласпаған (артерия қаны вена қанына қосылмайды). Барлығы да
іштей ұрықтанады әрі балаларын тірі туады. Анасының жатынындағы ұрық
плацента арқылы қоректі қаннан алады [7,8].
Сүтқоректілердің тегі – Перм дәуірінде жер бетіне тіршілік еткен
аңтістілі ұсақ қарапайым бауырымен жорғалаушылар (Theriodontia). Көне
дәуірдегі алғашқы сүтқоректілердің қалдықтары жоғарғы триас жыныстарынан
табылған. Олар – көпбұдырлы жәндіктер (Multituberculata). Бірақ,
морфологиялық жағынан аз да болса қазіргі аңдарға ұқсас формалар
(пантотериялар) жер бетіне Юра дәуірінің орта кезінде пайда болған. Азу
тістері үш бұдыры болған. Насекомдармен қоректенетін, азығын аулауға түнде
шыққан. Маман ғалымдар осы топтың жабайы өкілдеріне, мүмкін, бор дәуірінің
басында қалталы және плацентті сүтқоректілер шықса керек деген болжам
айтады.
Қазірді сүтқоректілер жер шарының барлық бөліктерінде таралған. Сонау
ерте дәуірден бастап, адам өмірінде бұл хайуанаттар маңызды орын алады.
Олардың көптеген түрлері кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланатын бағалы
аңдар. Жоспарлы түрде аулау арқылы олардың дәмді етін, жұмсақ алтын
аталып кеткен құнды терілерін, дәрі-дәрмектің шикізаттарын және тағы да
басқа өнімдерін халық шаруашылығына пайдалана аламыз. Аса бағалы аң
түрлерін елімізде жерсіндіру немесе аң фермаларында өсіру кең етек алып
келеді. Кейбір ұсақ сүтқоректілер ғылыми жұмыстар жүргізу үшін
лабораториялық жануарлар есебінде де пайдаланылады. Тіпті насеком
қоректілер және жыртқыш аңдар ауыл және орман шаруашылықтарына зиян
келтіретін және түрлі аурулар таратуға себепкер болатын ұсақ жәндіктер,
кеміргіштермен азықтанып, пайдасын да тигізеді.
Сүтқоректілердің ішінде зиянды түрлері де бар. Біраз түрлері орман
және ауыл шаруашылықтарының зиянкестері, ал кейбіреулері адам мен
жануарларға ауру таратушылар болып табылады.
Сүтқоректілер жануарлар дүниесінің жоғары сатыдағы тобын құрайды.
Бұған ұрпағын тірі туып, сүтпен асырайтын жылықанды жануарлар жатады.
Қазіргі кезде сүтқоректілердің 5000-ға жуық түрлері жер шарының барлық
аймақтарында кеңінен таралған. Олар түрлі табиғи орта жағдайларында (суда,
аспанда ұшып жүріп, жер астында, құрлықта, ағаш басында) тіршілік етеді.
Денесі түкпен қапталған, алдыңғы ми қыртысы жақсы дамыған. Миы жақсы
жетілген, сондықтан қалыпты жағдай өзгергенде мінез-құлқын да өзгертіп,
жаңа жағдайға оңай бейімделеді. Жылықанды және қан айналымының екі шеңбері
толық ажыраған. өкпесінде өкпе ұяшықтары болғандықтан, газ алмасу беті
ұлғайған. Сондықтан зат алмасу үдерісі жоғары деңгейде өтеді. Аналық
денесінде ұрпағын көтеруге мүмкіндік болғандықтан, сүтқоректілер өзге
ағзалардан ерекшеленеді. Олар ілкі аңдар және қазіргі аңдар класс
тармақтары болып бөлінеді. Жұмыртқа салатын, ұшатын, суда жүзетін
сүтқоректілер де бар. Бұлардың көпшілігі төрт аяқпен жүреді.
Сүтқоректілердің дене мөлшері мен пішіні алуан түрлі, ол көбінесе
тіршілік әрекеті мен мекендейтін орта жағдайларына байланысты болады. Бұлар
— негізінен құрлықта тіршілік ететін төрт аяқты жануарлар. Сүтқоректілердің
сыртқы құрылысы күнделікті тұрмыста өздерің білетін мысықты мысалға алып
қарастырылады.
Асыранды мысықтың арғы тегі ливиялық мысық болып саналады, оны Африка
тұрғындары бұдан 5 мың жыл бұрын қолға үйретсе керек. Қолға үйретілген
басқа жануарларға қарағанда мысық арғы тегінен онша өзгере қоймаған,
сондықтан мысықтың қолтұқымдары айтарлықтай көп емес. Мысықтың денесінен,
басқа сүтқоректілерден де байқалатын, бас, мойын, тұлға, құйрық (кейбір
сүтқоректілерде құйрық жойылған), алдыңғы және артқы аяқтарды айқын
ажыратуға болады. Сүтқоректілердің аяқтары қосмекенділер мен
жорғалаушылардың аяқ бөліктері тәрізді болғанымен тұлғасынан екі жаққа
қарай тарбимай, тұлғаны тік көтеріп тұрады (құрлықта бауырын жерге тигізбей
төрт аяғымен еркін қозғалып жүреді).
Мысықтың басына назар аударсақ: бұған дейін оқып өткен омыртқалы
жануарлардан кездеспеген екі құлақ қалқаны көрінеді. Бұл — сүтқоректілерге
тән ерекшелік. Қарашығы жарық сәулесінің күшіне қарай өзгеріп тұратын
бадырайған үлкен көз, қабағы мен үстіңгі ерініндегі ұзын қылшық, ешқандай
түгі жоқ тақыр мұрыннан екі танау тесіктері бірден көзге түседі.
Қорегін аулағанда дыбысын сездірмей, саусақтарының ұшындағы
тырнақтарын майлы табанына жасырып алып, білдіртпей жүреді. Ол алдымен жер
бауырлап, лезде арқасын бүгеді де аяқтарымен қатты серпіле олжалайтын
қорегіне қарай атылады. Міне осы тұста саусақ ұшындағы жасырылған өткір
тырнақтар тарбия ашылып, құйрығы керіледі, сөйтіп құйрық мысықтың бағытын
реттейтін бұлқын қызметін атқарады. Қорегін осылай аулау — мысық тұқымдас
аңдарға тән. Сүтқоректілердің денесі берік созылғыш терімен қапталады.
Теріде түтік тәрізді тер бездері мен көпіршік тәрізді май бездері
орналасады. Тер безінен тер бөлініп шығады да, денені қызып кетуден сақтап,
салқындатады, ал май безінен бөлінген май теріде орналасқан түкті майлап,
оған су жұқпауға мүмкіндік жасайды. Тер бездерінің өзгерген түрі сүт безіне
айналады да, сүтқоректілер баласын сүтпен қоректендіреді.
Сүтқоректілердің көпшілігінің терісінен түкті жамылғы өсіп шығады. Оны
денесіндегі түкті жамылғыны аяғымен тазалап, жуынып отырған мысықтан анық
көруге болады. Мысық денесінен итте болатын қолайсыз иіс сезілмейді, ол
қашан да таза жүреді. Өйткені мысықтың терісінен май бөлінбейді, сондықтан
да мысық суға түспеуге және жаңбырдың астында қалмауға тырысады. Тер
бездері тек табандарында ғана болатындықтан, мысықтың денесінен тер иісі де
сезілмейді. Итте де тер бездері өте аз, сондықтан денесін салқындату үшін
ыстық күндері ит тілін салақтатып жүреді, кейде суға, шомылып, судан
шығысымен қатты сілкінеді де, майлы түктердегі су тамшыларын жан-жаққа
шашып, денесін құрғатып алады [8,9].
Сүтқоректілердің түкті жамылғысы біркелкі түктерден құралмаған:
жуандау және ұзын түк қылшық деп, ал қысқа жұмсақ түк — мамық немесе түбіт
деп аталады. Қылшық жүн түбіттің қырқылмауына және бірімен-бірінің ұйысып
қалмауына септігін тигізеді, ал түбіт денедегі жылуды сақтайды. Бегемот,
керік, кит, морж тәрізді сүтқоректілердің денесінде түкті жамылғы болмайды,
киттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz