СПОРТТЫҚ КҮРЕС БӨЛІМІНДЕ ҰЖЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ОҚЫТУШЫ- ЖАТТЫҚТЫРУШЫНЫҢ РӨЛІ
СПОРТТЫҚ КҮРЕС БӨЛІМІНДЕ ҰЖЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ОҚЫТУШЫ- ЖАТТЫҚТЫРУШЫНЫҢ
РӨЛІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 4
1Қазақ күресі - өрлік пен ерліктің символы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Қазақ күресі - нағыз текті күрес түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2 Спорттық күресте жақттықтырушы оқытушының алатын орны ... ... ... 16
1.2.1 Күрестердiң оқытушысының психология педагогикалық 19
қызметi...
1.2.2 Жаттықтырушының педагогикалық және психологиялық білімі
балуандарды тәрбиелеу ушін атқаратын іс-әрекетіне сипаттама ... .. 26
1.2.3 Жаттықтырушы - психолог маманның палуандарға атқаратын
қызметінің 30
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.3 Белдесуде тактикалық жоспарды жүргізуді құру ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4 Қазақ күресі арқылы балуандардың дене сапаларын жетілдіру
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 36
2Ұжымды басқарудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.1 Жаттықтырушының педагогикалық білімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
2.2 Балуанның спорттық дайындығына сараптама жасау ... ... ... ... ... ... . 45
2.3 Қазақ күресінің әдіс-техникалық дайындығы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
2.4 Балуанның тәсілдік дайындығы: жиі таңдап алынатын тәсіл түрлері,
белдесулерді жүргізудегі дайындық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.5 Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері және спорттық күрес түрлері
бойынша құрама командалардың спорттық резервін даярлауда 53
қазақтың ұлттық күресінің мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Спорттық күрес бөлімінде ұжымдық қалыптастырудағы - оқытушы
жаттықтырушының атқаратын рөлінің зерттеудің 56
натижесі ... ... ... ... ... ... .
3.1Спорттық педагогтың кәсіби-педагогикалық құзыреттілігін
қалыптастыру (әдіснамалық тұрғыдан қарау) әдебиет зерттеу
натижесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Спорт ұжымын қалыптастыруға мұғалімі - жаттықтырушы рөлі ... ... . 63
4 Балаларды спорттық қызметке қатыстыру жөніндегі мәселелрді шешудің
әдістемелік 65
нұсқаулықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақ күресі еркін өскен ер жүрек қазақтың бүкіл болмысымен біте
қайнасқан білікті өнер. Атадан балаға жалғасқан тоқырамас, түгемес,
жойылмас бәсірелі бәсеке. Ұлттық спорттың төресі. Сақтардың сарқытын,
үйсіндердің үлгісін, ғұндардың хиқіметін, керейлердің кереметін,
қазақтардың қайратын, алаштардың айбатын ұрпақ жүрегіне ұялатқан ұлттық
спорт бірі [1].
Қазіргі таңда елімізде қазақ күресін әлемдік бәсекеге лайықты спорт
түрі деңгейінде дамыту басты мақсатқа айналып отыр. Күш пен әдіс-тәсілдерді
бір сөзбен айтқан да, күш болмаса әдіс-тәсілдің, әдіс-тәсіл болмаса күшті
қолданудың бәрі бекер болғаны және жеңіске жетудің жүзеге асырылуы да
мүмкін емес. Сондықтанда қазақ күресімен шұғылданбас бұрын маман
жаттықтырушы шұғылдануға талап білдірушілердің денсаулық жағдайын
медициналық тексеруден өткізуі тиіс. Жақсы балуан дайындап шығару үшін
жанкештілікпен тер төгіп, тиянақты жаттығумен үздіксіз жаттығу жасау қажет.
Білікті бапкер оқыту-жатығу жүйесін күнделікті жүйелі түрде жетілдіре
отырып, әр шұғылданушыны үлкен жүктемелерді меңгеруге дайындауы тиіс.
Кеңестік Қазақстанда қазақ күресінің жарыстар олимпиадалық және
халықаралық спорттық күрес түрлерінен бірнеше онжылдық бұрын өткізіле
бастады.
Қазақ күресімен шұғылданатың жастар арасынан, өздерінің спорттық
кемелденуін спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде
жалғастырып, ең жағары нәтижелерге жеткен көптеген атақты кезендерін атап
көрсету [2].
Осы жұмыстың өзектілігі Қазақстан қазақ күресінің даму деңгейінің
едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасыуна ұжымдық
қалыптастырудағы оқытушы- жаттықтырушының әсері.
Зерттеу объектісі: спорттық күрес бөлімінде ұжымды қалыптастыру.
Зерттеу пәні: спорттық күрес бөлімінде ұжымды қалыптастырудағы -
оқытушы жаттықтырушылардың рөлі.
Диплом жұмыстың мақсаты – Қазақстанда қазақ ұлттық күресінен мамандар
дайындаудағы оқу пәні, ұжымды қалыптастыру және оқушылардың дене тәрбиесі
құралы ретінде халықаралық спорт түріне дейін қалыптасу кезендерін атап
көрсету.
Диплом жұмыстың міндеттері:
1) спорт секциаларда балуандарды тәрбиелеу үшін жақттықтырушы
оқытушының алатын орнын анықтау.
2) жаттықтырушының педагогикалық және психологиялық білімі балуандарды
тәрбиелеу ушін қажеттілігі.
3) балуанның спорттық дайындығына сараптама мінездемесін жасау.
4) әдіс-техникалық дайындығын көрсету.Балуанның тәсілдік дайындығын
зерттеу.
5) спорттық күрес бөлімінде ұжымдық қалыптастырудағы - оқытушы
жаттықтырушының рөлін анықтау.
Ғылыми болжам: егер оқу-жаттықтыруда оқытушы жаттықтырушы процесін
жасалған әдістеме бойынша ұйымдастырылса, онда палуандар жылдамдық-күштері
мен икемділіктерін жетілдіру механизмдері жақсы игеріледі, сонда ғана
балуандардың көрсеткіш мүмкіндіктері жоғарылайды.
Зерттеулердің әдістемелік негізі күрделі табиғи биологиялық және
әлеуметтік құбылыстарды талдауға жүйелі түрде келу, спорттық күрес
бөлімінде ұжымдық қалыптастырудағы ғылыми еңбектер болып табылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: философиялық таным
теориясы, жеке тұлғаның психо-физиологиялық даму теориясы, тәрбие теориясы,
және тұлғаның елжандылық құндылығын қалыптастыру, тұлға және құндылықтар
теориясы тұрғысында қарастырылды, ел намысын қорғаған спортшылардың
тәжірибесі, мектептегі оқушыларын тәрбиелеу жүйесі, отаншылдық тәрбие
мәселесіне қатысты ғылыми-тәрбиелік мәні cпорттық күрес бөлімінде ұжымдық
қалыптастырудағы - оқытушы жаттықтырушының бар еңбектері.
1 Қазақ күресі - өрлік пен ерліктің символы
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты.
Қазақ күресі бағзы заманнан бері өміршеңдігімен ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып
келе жатқан, өзге күрес түрлеріне ұқсамайтын ресми ұлттық күресіміз. Сол
себепті төл қүресіміздің мемлекеттік деңгейде дамып, өркендеуі заңды
қүбылыс.
Күрес өнері- қазақтың үлттық салт-дәстүрі және медениетімен бірге
калыптасып, қанаттас дамып отырған ажырамас бөлігі.
Орталық Азияда өмір сүрген көшпелілер беліне белбеу буынып күрескен.
Соған байланысты көне күрестің әдіс-тәсілдері осы белдікті пайдалану арқылы
жүзеге асқан және балуандардың салмағына қарамай тік жүріп күресуге
бейімделген. Бүл негіз дала көшпелілеріне тән- намыс пен рух, өрлік пен
серіліктің символы іспеттес.
Қазақ күресінде жатып күресу әлементтері жоқ. Тек тік жүріп күресетін ;
болғандықтан, балуаннан шапшаң қимылдау, нақты айқын әдістер жасау талап
етіледі. Сондықтан да біздің күрес көрерменге тартымды, қызықты да, өте
түсінікті деп білеміз [3].
Франңуз және еркін күрестен әлем чемпионы болған Қажымүқан бабамыз
белдесуді осыүлттық күрестен бастаған. Осындай ғажап күресі бар елден
Әбілсейіт Айханов, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет ТүрлыхановДанат байшолақов,
Алмас Мұсабеков, Айтжан Шаңғараев, Асхат Шахаров секілді даңқты
балуандардың шығуы заңды қүбылыс [4].
Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы
онерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады. Қазақтар күш иесін алып,
толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде
таныған. Күрес - үлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып табылады.
Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі,
жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап
қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес,
жекпе- жек айла-тәсілдерін меңгеру үл мен қызға бірдей қойылатын талап
деңгейіне көтерілді. Қазақ спорт газеті № 47-48 (194-195) 2013 жылғы.
Халқымыздың үлан-байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген
шаруашылығы және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде
балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына
негіз болды. Ертегі, аңыздарда, батырлар жырларында, тарихи жэне көркем
шығармалар мен, археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері
болғандығы туралы көптеген дэлелдер кездеседі. Қазақ топырағында балуандық
өнердің ежелден келе жатқанын мына бір тарихи оқиғадан айқын аңғаруға
болады [5].
Осыдан 18 ғасыр бүрын 371-381 жылдар арасында ғүндар патшасы Баламбер
(Атилланың алдындағы патша) өзінің жеңістері мен мемлекеттік шешімдерінен
кейін үлкен той-жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс,
балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын
түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғүндар тілімен осы ойын түрлері былай
айтылған: Әр-хүреш, Ат-хуреш, Ланса-хуреш, Шабарман-хүреш, Жебе-хүреш, т.б.
Әр - ер күшті мағынасында, Хүреш - балуан күресі мағынасын білдіреді.
Біздің дәуірімізден 3 000 жыл бүрын салынған Бени-Гассан жеріндегі
перғауынның табытындағы суреттерден Мысыр жауынгерлерінің ең маңызды
жаттығуларының бірі күрес болғандығын көруге болады [6].
Көне грек жазушысы Әллиан (б.з.б. ІІ-ІІІ ғасырлар) сақтардың әдет-
ғұрыптары туралы жаза келіп, мынандай деректер келтіреді: ...егер сақ
жігіті үйленгісі келсе, алдымен өзінің болашақ қалыңдығымен күресіп жеңуі
қажет. Олай болмаған жағдайда, жігіт сол қыздың қол астына күтуші қүлы
ретінде өтеді. Қазіргі Орталық Мексика жерінде өмір сүрген (б.з.б. 909
жыл) Мая мәдениеті тарихында доп ойындарымен қатар жекпе-жек түрлерінің де
жақсы дамығандығы белгілі. Осындай сайыстар кезінде адамдар күрес әдістерін
кеңінен қолданып, арнайы киім киген.
Көне грек жазушысы Клавдий Элиан: Сақ жігіті озі үнатқан қызға
үйленгісі келсе, сол қызбен күресуге міндетті болған. Егер бүл белдесуде
қыз жеңіске жетсе, онда жігіт соның қол астында қалып, бағынышты болады.
Мықты, күшті жігіттердің ғана мерейі өсіп, билік жүргізген, - деп жазады.
Ал, кіндік Азия елдерін шарлап, жиһангерлігімен аты шыққан итальян
саяхатшысы Марко Поло да күрес өнері сақ елдерінде өркендеп өсіп, әскери-
қолданбалы жаттығудың бір түріне айналғанын және жігіттермен бірге
қыздардың да күреске түсетінін айтып, тарих шежіресіне тіркеген. Тағы бір
саяхатшы, король Кастилий Генрих ІІІ-тің жіберген кісісі Рей Гонзалес
Клавдихо өте-мөте қүнды деректерді келтіреді. Ол даңқты қолбасшысы Темірдің
сарайында ең күшті балуандардың белбеуден үстап күрескенін тамашалайды. Бүл
1403-1406 жылдар аралыгы екенін ескерсек, белбеуден үстап күресудің ережесі
элдеқайда ертеден бастау алғанына көз жеткіуге болады. Темір эміршінің
белбеуден үстап күресуге қатты назар аударып, коз салып қарап отыруы туралы
тың тарих жылнамасының мэні зор. Атақты, ауыр айқастарда жеңіске жеткен
балуандарға алтыннан, күмістен, басқа да бағалы металлдардан жасалған
сыйлықтар, тарту- таралғылар беріліп отырған. Тағы бір қүнды жаңалық:
атақты тарихшы Эбілқазы Бахадүрхан былай деп жазады: Чурас деген бектің
бірі айтты: Осында бір күшті бар. Сол онымен күресіп көрсін. Егер ол оны
жеңсе, мен мұсылман боламын. Моңғолдың күштісін алып келді. Шейх білекті
түрінді. Әлгі балуан өте қарулы екен. Бірақ, Шейх оны кеуде түсынан қатты
үрып еді, моңғол есінен танып қүлап жатты... Әмір Чурас жағдайды көргеннен
соң мүсылман дініне енді. Бүл күні 160 мың адам мүсылман дінін қабылдады.
Содан бері Шағатай үлысында ислам мемлекеттік дін болып жария етілді. Діни-
саяси мәнге ие болған күрестің қүдіретін осыдан-ақ білуге болады. Ру, тайпа
өкілдерінің даңқты балуандарын бүкіл қазақ білген [7].
Жылдар жылжып өтті, ғасырлар артта қалды. Содан бері қазақтың үлттық
спорты - күрес ешқашан тіршіліктен тыс қалмай, бірге жасасып келеді. Тарихи
жазбаларда балуандық өнер туралы деректер өте көп. І.Жансүгіровтың
"Қүлагер" поэмасы мен Ғ.Мүсіреповтің "Үлпан" романындағы балуандардың
айқастары халықтың бауырынан бастау алған өнердің мәңгілік екенін
дәлелдейтін бір ғана мысал. Батырлар жырларына зер салсаңыздар халықтың
жекпе-жек өнеріне асыл мүра ретінде қарағанына күмән келтірмейсіз.
Академик, ғалым Әлкей Марғүлан балуан сөзін көне түркінің блбл сөзінен
шыққандығын айта келіп, Орхон-Енисей жазуындағы балбал сөзі кемпір тас
қазіргі уақыттағы балуан, яғнн күшті, мықты, алып үғымын беретіндігін
көрсетеді.
Қазақ күресін бүгінде әлемнің көптеген елдері танып білді. Қазақ
күресінен өткізілетін жарыстар республикалық дәрежеден асып, Азия және Әлем
біріншіліктері деңгейінде өткізіле бастады.
XX ғасырдың бас кезіне дейін балуандар салмақ дәрежесіне немесе жас
ерекшеліктеріне қарай күрескен. Ол уақытта итжыгыс, бас аттау сияқты
тәртіптер болған [8].
Итжығыс - екі балуанның күресуі кезінде болатын жағдай. Екі балуан
бір-бірін жеңе алмаган жағдайда итжығыс болды деп күресті тоқтатқан
немесе балуандардың екеуі де бір мезгілде жерге қүлаған жағдайда итжығыс
деп, балуандарды қайта күрестірген.
Бастан аттау қазақ халқының көне ырымдарының бірі. Негізгі мағынасы I
- бір адамның екінші адамның басынан аттауы арқылы күш алу. Бүл түсінік
бойынша жеңілген адамның күші жеңген адамға өтеді. Күресу кезінде жеңген
балуан жығылған балуанның басынан аттаса жеңімпаз атанған. 1928 жылға дейін
қазақ күресіне арналған бірыңғай ереже болған жоқ. Сондықтан күреске шыққан
балуандардың жас ерекшеліктері, салмақ дәрежелері ескерілмеді. Балуандар
күресі алдын ала өзара ауызша келіскен шарт бойынша өткізілді [9].
Әр аймақта күрестің өзіндік ережелері болған. Күрес киімі әр өңірдің
дәстүріне сәйкес ойластырылып, киілетін болған. Қандай ережемен
белдесетіндерін балуандардың өзара келісімдері бойынша шешіліп отырған.
Сондай-ақ, күресудің әдістерін балуандар өзара ақылдаса отырып, алдын-ала
айтып отырған. Халық арасында ауыздан ауызға жеткен күрес ережелерін қатаң
түрде сақтауға тырысқан. Сол заманда ең мықтыны атайтын түйе балуан, өгіз
балуан сөзі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр[10].
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың
республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Ұлттық күрестен
сайысқа түсушілердің қарасы көп болгандықтан, оларды үш топқа бөліп
тастады. Жеңіл салмақтагылар - 65 келіге дейінгі, орта салмақтағылар - 76
келіге дейінгі, аса ауыр салмақтағылар - 76 келіден жогары салмақ
дәрежелерінде белдесті.
Бұл спартакиадада Семей облысының балуандары: С.Адасқанов,
К.Алтыбасаров және И.Түменов республика жеңімпаздары атанды. Бұл
спартакиада Ел мықтыларының есімін копке танытумен бірге, ұлттық күрес
өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты.
Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы
жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы бір таланттардың шоғырына куә болды.
Жеңіл салмақта - Күрманбаев Алматы облысы, орта салмақта - Досқалиев
Батыс Қазақстан облысы, ауыр салмақта - Мусин Павлодар облысы
қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс тұғырына көтерілді. Дәл осы
жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп, онда Батыс Қазақстан
облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті [11].
Дәстүрлі қазақ күресінің өрісін кеңейтіп, балуандардың тәжірибесін
халық мұратына жаратуға 1940 жылы жақсы мүмкіндік туды. Қазақстан
Республикасының 20 жылдық мерекесі қүрметіне арналған біріншілікке
катысушылар енді бес салмақ дәрежесі бойынша күрес кілеміне шықты. Жеңіл
салмақта - Байдәулетов, жартылай жеңіл салмақта - Құрманбаев, орта салмақта
Төлегенов, жартылай орта салмақта - Мақманов, ал ауыр салмақта -
Жүмабаев бас жүлдеге ие болды. 1955 жылы салмақ дережесі сегізге дейін
көбейтіліп, казақ күресі бойынша жарыстың жалпы ережесі бекітіліп, жарыққа
шықты. Бүл Ііске қамқорлықпен қарап, үйтқы болған Мүзафар Рақымқүлов есімі
жанкүйерлердің жадында сақталатыны даусыз [12].
1952 жылы Түрікменстанның астанасы - Ашхабадта Орта Азия мен Қазақстан
Республикасы спортшылары арасындағы спартакиада ойындарының бағдарламасына
үлттық күрес те енгізілген еді. Бүл жерде бес елдің білікті мамандары өзара
ақылдасып, үлттық күрестің негізгі ережесі етіп қазақ күресі тәсілдерін
алуға келісті. Өйткені, қазақ күресінің ережелері классикалық күрестердің
табиғатына жақын эрі оның болашағы зор екендігі анық еді.
Күткендей-ақ, бүл дүрмекті, аса тартысты күрес бәсекесінде
казақстандықтар табысты болды. Жеңіл салмақта семейлік К. Бибатыров, орта
және жартылай ауыр салмақтарда қарағандылықтар Күлен Бәкіжанов пен Әлімшайх
Селімбаев үздік шықты.
1959 жылы Мәскеудегі КСРО халықтарының екінші жазғы спартакиадасын
өткізу кезінде үлттық спорттық күрес түрлері бойынша бапкерлер мен
мамандардың Бүкілодақтық бас қосу семинар-жиыны болды. Негізінен онда жарыс
ережесін түпкілікті екшеп, хаттау мәселесі қаралды. Мамандардың талқылау
барысында қазақ күресімен бірге грузиннің чидаоба, молдаванның трынта
күресінің ережелері аса жоғары бағаға ие болды. Одан соң карағандылық
балуандар Ж.Тәтиев пен С.Аманжолов спартакиадаға жиналған қалың
жүртшылықтың алдында қазақ күресінің әдіс-амалдарын асқан шеберлікпен
корсетіп, қошеметке боленді. Бүған дейін 1949 жэне 1953 жылдары да
Қазақстанның біріншілігі болып жатқан түста республикамыздың беделді
мамандары қазақ күресінің ережесін жетілдіріп, пысықтау мәслихатын өткізді
[13].
Қазақ күресінің басты ерекшелігі: табан тіреп үстасқан сәтте тобықтан
қагуға, шалуға рүқсат етіледі, ал үстасқан бетте қолмен аяқтан алуға
болмайды. Қазақ күресінің ауқымы, көкжиегі оте кең. Қазақ күресін жетік
меңгерген адам өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір
әдістер күрестің классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дүрыс.
Қазақ күресінің ең бір ерекше түсы мүнда төрттағандату (партер) жоқ.
Әрине, осындай ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты
балуандардың (Ә. Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Түрлыханов т.б.) шығуы заңды
қүбылыс.
Бүгінгі таңда қазақ күресінен үш Әлем, екі Еуропа, алты Азия
біріншіліктері болып өтті. Төл күресімізден түңғыш рет үйымдастырылған әлем
додасы 2006 жылы Алматы қаласында жалауын көтерсе, екінші Әлем біріншілігі
Ресейдің Орск қаласында өтті, үшінші Әлем біріншілігі 2010 жылы Қазақстан
Республикасының елордасы Астана қаласында жалауын көтерді. Ал, Еуропа
Біріншілігі 2007 жылы Ресейдің Орынбор қаласында өтті. I Азия
біріншілігінің тұсауы тұңғыш рет 2005 жылы Ресейдің Алтай республикасындагы
Қосағаш елді мекенінде кесілді. II Азия біріншілігі 2006 жылы Моңғолияның
Баян-Өлгей аймағында, III Азия біріншілігі 2007 жылы Қазақстанның Қарағанды
облысындағы Қ.Сәтпаев қаласында, IV Азия Біріншілігі 2008 жылы
Қырғызстанның Шолпан-Ата каласында, V Азия біріншілігі 2009 жылы
Қазақстанның Қызылорда қаласында, VI Азия біріншілігі 2010 жылы
Қазақстанның Өскемен қаласында, 2011 жылы VII Азия біріншілігі жэне I Әлем
Кубогы Индияның Пуна қаласында, VIII Азия біріншілігі 2012 жылы Қараганды
қаласында; IX Азия біріншілігі 2013 жылы Қытайдың Ақсу қаласында өтті.
Жастар арасында I Азия біріншілігі мен I Әлем чемпионаты Иранның Машад
қаласында болып өтті [14].
1.1 Қазақ күресі - нағыз текті күрес түрі
Балуандардың жауырыны толық жерге тисе ғана таза жеңіс болып
есептелінеді. Ол нағыз білек күші бүлқынган, қарсыласының жігерін құм
қылған апайтөс алыптардың күресі. Сондықтан қазақ күресінің келешегі -
кемел, болашағы жарқын.
Қазақ жүртында бірдеөбір мереке, салтанатты думан, той-томмалақ қүрыш
білекті, бура сан, апайтөс, қызуқанды қазақ жігіттерінің белдесуінсіз
өтпейді. Қазақстанның ауылдық аймақтарында ежелден бері қалыптасқан,
ғасырлар көшімен бірге жасасып келе жатқан коптеген көне дәстүрлер элі
күнге дейін ерекше қүрметтеледі. Халық озінің тол күресі-қазақ күресін
деген ыстық махаббатын да жүрегінде сақтап келеді. Ауылдықтар өздерінің
жергілікті күш иелерін құриет тұтады. Күрес қалың бүқараны қатты
қызықтырып, көрермендердің айқай-шуга толы қызу қолдануын туғызады.
Үстеріне ашық түсті мерекелік ұлттық костюм киген жұртшылық шеңбер құрып
отырады да ортада күресетін алаң қалдырады. Палуандар белдеріне белбеуден
ұстауға мүмкіндік болатынындай етіп бір-бірімен білек айқастыра ұстасады.
Осыдан кейін төрешінің белгі беруіиен күрес басталады. Онда эр түрлі айла-
тәсіл қолданылады [15].
Қазақ күрес көшпелі халықтың тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан
спорт түрлерінің бірі. Қазақша күресттің басқа халықтардың ұлттық күресімен
салыстырганда өзіндік бір ерекшелігі бар. Қазақша күрес негізінен әдет -
ғұрыпқа байланысты жэне еңбек проңестерін дәріптейтін жиын -тойларда
өткізіледі. Кезінде қазақша күрес күш атасын танымайды деген ұранмен, еш
салмақ дәрежесінсіз -ақ, үлкен -кішіге қарамай, тіпті баласы мен әкесі де
күресетін болған. Онымен қоса белгілі бір жүиеленген белдесу ережесі де
болмаған. Осылайша күш аталары өздерін қарсыласы мен халықының алдында паш
етебілген. Мұндай күш аталары халық тарихында, ауыз әдебиетінде жырға
косылған. Әеіреее, тарихтағы халық батырларымен қоса ел арасында аты әйгілі
- Қажымүқан, Балуан Шолақ, Битабар секілді алыптар да бар. Белдесуге шыққан
палуандарды бір қолды астынан - бір қолды үстінен алып ,'белдестіретін. Бүл
белдесуді қазақтар қоянқолтық ұстасу деп атайды. Белдесу Ібарысында қолды
белбеуден босатуга болмайды.
Қазақ күресте қолданылатын айла - тәсілдердің негізгі түрлері:
1) иықтан асыра лақтыру әдісі;
2) қарсыласын жамбасқа салып жығу;
3) іштен шалып жыгу;
4) сырттан шалып жығу;
Егер де қарсыластың біреуі әдіс қолданып, екіншісі қарымта жасап бірде
құлап түссе, онда итжыгыс деп, төреші оларды орындарынан тұрғызып
қайтадан белдестіреді. Белдесу барысында тең түсу, я ұпай санымен ұту деген
болмаған. Белдесудің уақыты шектелмегендіктен міндетті түрде қарсыластың
біреуі жеңіске жетеді. 1950 жылы үш түрлі - 66 кг (жеңіл), 82 кг (орта)
және 82 кг (ауырсалмақ) дәрежесі бойынша жарыстар өткізіліп тұрды. Жарыс
уақыты белгіленді. Әр белдесуге 10 минут уақыт бөлінді. Белдесудің саны
шектелді. Бір күнде төрт реттен артық белдесу откізуге болмайды. Әр
белдесуден кейін ең аз дегенде 20 минут дем алуға уақыт беріледі, болмаса
одан да көп уақыт берілуі мүмкін. Кілем үстінде белдесудің дұрыс өтуін
бақылайтын төреші жүреді. Кілем үстіндегі төреші палуандарды қоянқолтық
ұстастырганнан кейін күресті бастауға ысқырық арқылы рұқсат береді. Белдесу
барысында ұпай саны емес, таза жеңіс қана есепке алынады. Демек,
қарсыластардың біреуінің жауырыны жерге тигенде ғана белдесу тоқтатылады.
Белдесу тең айақталмайды. Ондай болған жағдайда 10 минут аралығында
қолданған айла -тәсілдер ғана ескеріледі. Белдесу кезінде қарсыласының
қарқынынан қорыққан палуан тең түскісі келсе, тізерлеп отыра қалса болғаны,
оған айла - тәсіл қолданып одан ары оны жауырынына жатқызуға болмайды. Жэне
7 (55, 60, 66, 74, 82, 90, + 90 ) салмақ дәрежесіне сэйкестелғен. 1971
жылдан бері қарай Қазақ ССР спорт шебері деғен спорттық жоғары атақ
белғіленді. Жарысқа қатысушы палуандар міндетті түрде дәрігерлік комисиядан
өтеді жэне жарыс кезінде дәрігерлік бақылауда болады [16].
Қазақ күресі біздін барлық палуандарымыздың айла -тәсілдерін жетілдіре
түсетін нағыз бұқаралық спорттың бір түрі. Жарыс белгіленгінер ереже
бойынша өткізіледі. Командалар салмақ дэрежесі бойынша өзара кездеседі де,
үтылған команда жарыстан шығады. Осылайша, жарыс қорытындысы командалық
есеп бойынша шығарылады [17].
Төл күресіміздің мәртебесін котерген Қазақстан барысы2012 жылы 22
қыркүйекте Астанадагы Сарыарқа велотрегінің кең залында отті Тоғыз мың
адамды құшағына сыйдыра алатын алып спорттық кешеннен балуан күрестіру де
орын табылды. Жарысты шамамен алты мыңнан аса жанкүйер тамашалады. Қазақтың
даңқты балуаны Әбілсейіт Айханов 36 балуандарға бата берді.
2013 жылы 30 маусым айында Астанада өтті, оған 32 балуандар қатысты.
Республикалық Қазақ күресі федерациясы аясында Арман Шораевтың
бастамасымен Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев жүлдесіне
ушінші рет өткізілген Қазақстан Барысы республикалық жарысы бүқаралық
ақпарат қүралдары арқылы кең көлемде насихатталуының арқасында қазақ
күресіне тың серпін беріп, бүкіл әлемге паш етті. Қазақ спорт газеті № 47-
48 1(194-195) 2013 жылгы [18].
Қазақстан барысы қазақ күресін дамыту қоры тол спортымыздың кең етек
жаюына айтарлықтай үлес қосып отырганы белгілі. Бір гана Қазақстан барысы
турнирімен ел арасына қозгау салып, көптеген қарагоздердің белдесу өнеріне
деген қызыгушылыгын оятты. Алдагы уақытта да аталмыш қор төл күресіміздің
дамуы жолында тың бастамаларды қолга алмақ. Солардың бірі ертең, ягни, 13
қарашада Астана қаласында өткен Қазақ күресінің откені, бүгіні мен
болашагыатты гылыми- тәжірибелік конференция. Одан болек, қордың үйытқы
болумен 7 желтосан күні 8 елдің қүрамы командасы қатысатын Еуразия Барысы
халықаралық турнирін де ерекше атап өткен жон. Жуырда Қазақстан Барысы
қазақ күресін дамыту қорының атқарушы директоры Сэрсен Күранбек бізден
арнайы кездесіп, қор тарапынан қолга алынган жаңа жобалар мен тың
бастамалар жайында әңгімелеп берген болатын [19].
Еуразия Барысы аталмыш кешеннің түсаукесер сайысы екенін де айта
кеткен жон. Турнир командалық сипатта өтеді. Әр командадан бес балуаннан
шыгып, қос қүрама озара кездеседі. Нәтижесінде, жеңімпаз команды келесі
кезеңге шыгады. Жарысқа Қазақстаннан басқа, Моңголия, Ресей, Қытай, Түркия,
Иран, Полына, жэне Тәжікстан елдерінің күрамалары да қатысты. Сегіз
мемлекетпен шектелуі үйымдастыру комитетінің шешіміне байланысты. Өткені,
жарысты тікелей эфирде элемнің 120 еліне көрсетіледі. Аталмыш сайыста
балуандар бес салмақ дәрежесі (60,70,80,90 жэне +90 келі) бойынша белдесті.
Қазақ спорт газеті № 46 (193) 2013 жылгы [20].
Қазақстандагы қазақ күресінің даму кезеңдері бойынша халықаралық спорт
түріне дейін түрақты түрде дамып келе жатқандыгы анықталды. Қазақ күресінің
дамыундагы осы спорт түрі бойынша мамандар дайындау жагдайлары, эдістемесі
мен қүралдарыныңқарқынды жақсарту қезендері бөлініп белгіленді. Мамандар
дайындау багдарламаларында жэне спорттың осы түрі бойынша сабақтар өткізуде
оқу, дагды мен біліктіліктің кең ауқымын игеруді жоспарлаган гылыми,
әдістемелік жүмыстар талданды. Қорытынды жасап айтқанда, қазақ
күресініңәдіс-тәсілдерін қалыптастыру, жалпы жэне арнайы дене дайындыгын,
спорттық жаттыгу мен жарыс откізу ережелерін жетілдіру, қазақ
күресініңэдістемелік қүралдары мен оқулықтарын шыгару кезеңдерімен дамуы
белгіленді. Зерттеудің нәтижелері негізінде мынадай түжырымдар жасауга
болады:
Қазақ күресінің Қазақстанда қазақ үлттық күресінен мамандар
дайындаудагы оқу пэні жэне жастардың дене тәрбиесі қүралы ретінде түрақты
дамып кележатқан халықаралық спорт түріне дейін қалыптасу кезеңдері атап
көрсетілді:
Бірінші. 20-ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары (1920-1939 жж.)
-спорттыңұлттық түрлерінің дамуына түрткі болған жағдайлар, қазақ күрестен
жарыс өткізудің бірыңғай ережелерініңқұрылуы, салмақ санаттарына бөлу,
бүкілқазақстандық спартакиадалардың бағдарламаларына енгізу, республикалық
жарыстарды өткізу.
Екінші. Қыркыншы-елуінші жылдар - спорттың олимпиадалық жэне
халықаралық түрлерінің елеулі бэсекесі жағдайында дамуы, қазақ күресінің
оалуандарын спорттықкүрестің басқа түрлеріне тарту, Қазақстандағы дене
тәрбиесі мен спорттың, соның ішінде қазақтыңұлттық спорт түрлерінің даму
тарихын зерттеу, қазақстандықғалымдардыңғылыми, тарихи жэне эдістемелік,
соның ішінде қазақ күресі жоніндегі еңбектерінің тұтастай топтамаларының
шығарылуы.
Үшінші. Алпысыншы-жетпісінші жылдары - Қаз КСР Спорт
комитетініңқазақтыңұлттық спорт түрлерінің жіктемесін енгізуі жэне осы
спорт түрлері бойынша спорттық дэрежелерін, қазақ күрестен Қазақ КСР-нің
спорт шебері спорттық атағын беру жүйесініңқұрылуы, ҚазДТМИ-да қазақ
күресі мамандығының енгізілуі, қазақ күресінің техникасы мен эдісінің
жіктемесі жөніндегі әдістемелік жұмыстардың, қазақ күрес тэсілдерін үйрету
эдістемесінің, қазақ күресінен мамандар дайындау жөніндегі оқу
күралдарының, оқулықтар мен бағдарламалардың шығарылуы.
Төртінші. Сексенінші-тоқсаныншы жылдардан 20-ғасырдың соңына дейін -
қайта кұрудың аласапыран жылдарындағы, тәуелсіздік алу мен Қазақстан
Республикасыныңқұрылуы жылдарындағы дамуы, қазақ күресінен жарыстар өткізу
ережелерін жетілдіру, қазақ күрестен жарыстар өткізудің бастаулары мен
рттық дәстүрлеріне оралу, қазақтыңұлттық спорт түрлері мен қазақтыңұлттық
күресінің дәстүрлерін зерттеу бойынша ғылыми жұмыстардың тұтастай
топтамасының жүргізілуі. Қазақтыңұлттық спорт түрлері бойынша кандидаттық
жэне докторлық диссертациялардыңқорғалуы.
Бесінші. 21-ғасырдың алғашқы онжылдығы. Қазақ күресінен жүйелі түрде
халықаралық сайыстарды - Орталық Азия аймағынан, Қытайдан, Моңғолиядан және
Ресейден шыққан командалардың дэстүрлі, Венгрия, Түркия, Германия және
басқа елдердің командаларының оқтын-оқтын қатысуымен Азия, Әлем
чемпионаттарын ұйымдастыру және откізу [21].
2 Қазақ күресін спорттық күрестің басқа түрлерімен салыстыра отырып,
әдіс-алайлылық, тәсілдердіңқайсыбір топтарының түрлерін қолдану жиілігі мен
нэтижелілігіндегі елеулі айырмашылықтар айқындалды. Талдау жасалған
сайыстарда қолданылатын тәсілдердің барлық топтарының ішінде балуандар
санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып түсіруды бәрінен жиі (0,73 әрекетмин)
және нәтижелі (0,35 ұпаймин) қолданған. Әрі қарай, қолданымдылық
көрсеткіштері бойынша жамбасқа алып лақтыру, кеудедеден ұстап қағып жығу,
арқалап алып лақтыру, табанмен қағып түсіру әдіс топтары жатады. Қарсыласқа
жарияланатын ескертулер есебінен балуандар орта есеппен - 0,21 ұпаймин
алған және мезгілінен бұрын 0,05 жеңісмин. Аталғандардан басқа, талдау
жасалған жарыстарда тәсілдердің ең жиі әрі нәтижелі қолданылатын топтарына
жағадан жұлқыгі жыгу, сирақпен іліп жығу, қарсыластың аяғын орап лақтыру,
иықтан асыра тастау (қол ұстап кеудеге таянып), кеудеден асыра тастауды да
жатқызуға болады.
Қазақ күресінен жарыстарда түрып лақтырудың әр түрлі әдістері
қолданылады, оны спорттық күрестің басқа түрлерінде де қолдануға болады.
Сондықтан, жамбасқа алып лақтыру, арқалап алып лақтыру және аяқәрекеттерін
(санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып, табанмен қағып, ;сирақпен іліп және
қарсыластың аяғын орап) қолданудың жоғары белсенділігі мен нәтижелілігі
қазақ күресі жарыстарының ережелері спорттық күрестің басқа түрлерінен
айырмашылығына байланысты. Бүл әдістерді қазақ күресіндегі орындау тәсілін
қоян-қолтықүрыс, дзюдо, самбо, еркін және грек- рим күресетерінде
балуандарды дайындауда пайдалануға болады. 41
3Қазақстанда қазақ күресіңің танымалдығы спорттың бүл түрін сауықтыру
орындарында дене жаттығуларымен жаппай шұғылдануды дамытудағы маңызын
арттырады. Қазақ күресініңқазіргі заманғы дамуы спорттың осы түрі бойынша
мамандар даярлау жағдайларын, әдіснамасы мен сапасын жақсартуды талап
етеді. Қазақ күресі жарысының кеңінен танылуы мен мектеп жасындағы
балалардың дене тәрбиесі сабақтарында, сабақтан тыс уақытта және спорт
секңияларында дәл осы спорт түрімен шұғылдануды қалауы сабақтарды.
4 Қазақ күреспен айналысу жеке тұлғаның денсаулығының нығаюына,
шымырлануына сеп болатындығы, жастардың дене қабілеттерін (күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік) дамытудың және дене тәрбиесінің
тиімді құралы болып табылатындығы дәлелденді.
Қазақ күресінің кең танымалдығы, түрлі қолданбалы дағдыларды
қалыптастырудағы оқыту тиімділігі, ішкі ағзалардың физиологиялықөмір сүру
қабілетін дамытуды, дене даярлығының сапасы мен дене қабілеттерін қамтып,
күш-жігер мен басқа да психологиялық сапаларды тәрбиелеу, денсаулықты
нығайту тәсілдерін тәрбиелеу үдерісіне енгізілуі, сауықтыру тиімділігі мен
жастардың дене тәрбиесіне коп жағдайда қажеттілігі және олардың күреске
қызығушылықтары, осы күрес түрінің орта мектептегі дене тәрбиесі пәні
бойынша оқу жэне сыныптан тыс сабақтар бағдарламасына енгізілуіне ықпал
етеді [22].
Қазақ күресі бойынша жарыстарда санмен аяқ сыртынан не ортадан қагып
түсіру әдіс топтары белсенді және тиімді қолданатын болса еркін күресте
түрегеп тұрып орындайтын лақтырулардың ең белсенді және нәтижелі қолданатын
әдіс топтарына аяқтан ұстап еңкейіп лақтыру немесе иықтан асыра тастау
жатады.
Дзюдо мен қазақ күресінде жеңісті жарыс ережесі бойынша лақтыру
әдістерінің амплитудалық орындау мен жауырынына түсіру сапасына қарай
бағалайды, сондықтан, бұл күрескерлер әдіс-тәсілдерің осы сапалы
көрсеткіштеріне лайық орындауға күш салады. Дзюдо жарыстарында түрегеп
тұрып орындайтын әдістердің көбісі амплитудалық лақтыруларға жатады. Ең ші
қолданылатын әдістер топтары арқалап алып лақтыру, содан кейін санмен аяқ
сыртынан қағып түсіру жэне санмен аяқ ортадан қагып түсіру ешендерінен
басталады [23].
Самбо күресінде белсенді және тнімді әдістерге санмен аяқ ортадан
қағып гүсіру, жамбасқа алып лақтыру, шалқайып лақтыру, еңкейіп
лақтыру, түйдекпен іліп жыгу, табанмен қағып түсіру, арқалап алып
лақтыру іелетіндері анықталды, одан басқа сирақты ішке тіреп лақтыру,
жаға мен зяқты үстап қүлату, сирақпен іліп жығу, иықтан асыра тастау,
санмен аяқ сыртынан қағып түсіру жэне т.б. әдістер кешені жатады.
Ж.С.Байшолақовтың [2010] зерттеуінде қазақ күресінде торешілер көбінесе
гепе-теңдіктен шығарып лақтыру, шалып жығу, санмен қағып түсіру, табанмен
кағып түсіру және сирақпен іліп жығу әдіс топтарын бағалағаны, ал
палуандардың таза жеңістердің кобіне шалып жығу, тепе-теңдіктен шығарып
лақтыру, санмен қағып түсіру, жамбасқа алып лақтыру, кеудеден асыра тастау
және сирақпен іліп жығу әдістері арқылы орындап жеткені анықталған.
Қазақ күресін спорттық күрестің басқа түрлерімен салыстыруда кейбір
гәсілдер тобының түрлерін қолдану техникасында, жиілігі мен нәтижелігінде
елеулі айырмашылықтар анықталды. Мәселен, күрестің басқа түрлерінде (еркін
күрес, самбо, дзюдо) иықтан асыра тастау, сирек кездесуден басқа,
қарсыластың қолы (жеңі, жағасы) мен аяғын үстап алып орындалса, қазақ
күресінде қарсыластың аяғын үстауға тыйым салынады. Бүл жағдайда иықган
асыра тастау қарсыластың қолынан үстап, оның ішкі жағынан не сыртынан
сүңги жэне кеудеге таянып не кеудеше, не белбеуінен үстап орындалады [24].
Сонымен, тәжірибелі күрескерлер тік түрып, комбинаңиялық және дайындық
әрекеттерінде тәсілдердің кең ауқымына, қарсыластың шабуыл эрекеттеріне
қарсы қорғану мен қарсы шабуыл тәсілдер нүсқаларын жетік меңгереді. Қазақ
күресі бойынша жарыстарда спорттық күрестің басқа да түрлерінде қолдануы
мүмкін аяқта түрып лақтырулардың әртүрлі техникасы қолданылады. Қазақ
күресінің спорттық күрестің басқа түрлерінен ерекшеленуіне байланысты
жамбасқа алып лақтыру, арқалап алып лақтыру мен аяқпен күресу
әрекеттері (кағып түсіру, іліп жығу, орап лақтыру, шалып түсіру және т.б.)
дзюдошыларды, самбистерді, қолма-қол үрысшыларды, еркін және грек-рим
күрескерлерін дайындауда қолданыла алады [25].
Мысалы, қазақ күресі бойынша жарыстарда грузин үлттық чидаоба
күресіндегі қарсыластың аяғын орап лақтыру, дзюдодан алынған аяқпен
шалу, еркін күрес пен самбодан - иықтан асыра тастау, грек-рим күресінен
кеудеден асыра тастау сияқты олимпиадалық, халықаралық жэне үлттық спорт
күресі түрлерінде қолданылатын, тәсілдерге орындалу қүрылымы бойынша үқсас
тәсілдер кездеседі.
Қазақ күресінің едәуір дами түсуі, спортшының шеберлігінің қалыптасуы
мен жастардың қазақ күресімен бүқаралық сипатта шүғылдануы халықаралық жэне
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Оқу-жаттығу үдерісінің колемі мен сипатын анықтау кезегінде игерілген эдіс-
айлалық эрекеттер мен қозғалыстардың нақты тәсілдерін ескерғен жон.
Әрине, қозғалыстардың (жиі орындалатын) әлдебіреулерін игеру
пүғылданатындардың спорттық-эдістік мүмкіндіктерін кеңейтетін басқа
рекеттерінің жеткілікті түрлерін қолданумен үйлестірілуі тиіс. Сонымен
қатар, кне тәрбиесі мен спорттық жаттығулардың сауықтыратын жэне
денсаулықты інемдейтін технологияларын қолдануға ден қою қажет, оның
негізгі маңызы - еқ алдымен, шүгылданушылардың дене шынықтыруға даярлығына
жэне жас ерекшеліктеріне барабар көлемдерді, қарқынды жаттықтыру әсерлерін
таңцау мен орындау [26].
1.2 Спорттық күресте жақттықтырушы оқытушының алатын орны
Жаттықтырушы-оқытушы және тәрбиеші – бұл жарыста және белдесуде жеңіске
жетуге мақсат қойып, техникалық, дене дайындығы және жігерлікті,
қарсыласыңның ерекшеліктерін шебер пайдалану, жаттықтырушылар және
спортшылардың іскерлік қызметі арқасында спорттық күрес тактикасы үздіксіз
дамып және байытылады.
Тактикалық шеберлік техникалық дене дайындығы және жігерлік
дайындығымен жақын байланысты. Негізгі тактикалық міндеттің шешуіне керекті
жағдай техниканың дайындық болады.
Балуанның тактикалық ықтималы көбінесе оның дене қабілеттілігімен
анықталады. Жеңіске жетудің аса керекті жолдарын жоғары дамыған жылдамдық
күш, ептілік, шыдамдылығын спортшыға таңдауға рұқсат етіледі.
Балуанның тактикалық ықтималы көбенесе оның психологиялық дайындығына
тәуелді болады. Балуанның батырлығы және белсенділігі белдесу барысында
өзінің жағдайын қарсыласына қабілеттілігін байлау анықтайды.
Алдын-ала көру тактикалық ойлаудың іске асуының маңызды ерекшелігі.
Алдын-ала көру, яғни ойлап алды болжау, жалпы жарыстың және белдесудің
нәтижесі неден тәуелді болатынын сөз алдына келтіру. Әркез бір тактиканы
қайта-қайта қолдану жақсы нәтижеге жетуге бөгет болады, себебі
қарсыластарын қарсы қимыл жасауға ықтимал алады.
Тактикалық дайындықты әртүрлі тәсілдерді қолдану белдесу барысында
жағдайды шебер пайдалану, техникалық керекті әрекет жасаудың тактикасы
болып табылады.
Қорқыту – бұл тактикалық дайындықтың тәсілі балуан нәтижесінде белсенді
қимыл (әдістер, қарсы әдістер және ұстасу) жасап, қорқытуды туғызып
қарсыласын амалсыздан қорғанысқа көшуге мәжбүр етіп, шабуылшыға әдіс, қарсы
әдіс жасауға жағдай туғызады.
Байлау – тактикалық дайындық тәсілі. Қарсыласын еркіндік әрекеттен
ажырату және оның қорғанысқа көнуге мәжбүр ету, сөйтіп оған әдістер жасауға
жағдай жасау.
Шақыру - тактикалық дайындықтың тәсілі, балуан соның арқасында
қарсыласын белсенділік әрекет істеуге шақырып, оған алдын-ала дайындаған
әдістерді, қарсы әдістерді жасауға жағдай туғызады.
Екі рет алдау – тактикалық дайындық тәсілінің маңызы сонда балуан
белгіленген әдісті жасауды алдамшы әдіс ретінде көрсетеді. Сондықтан
қарсыласы жасалған әдіске қарсы әдіс жасау дайындығы төмендейді.
Тактиканың негізгі түрлері: шабуылдау, қарсы шабуылдау, қорғану және
жанжақты. Шабуылдау тактикасы балуанның жоғарғы белсенділігі болып
есептелінеді. Ол белдесуде қарсыласын қорықпай, шешімді шабуылдайды. Бұл
тактика үшін мінездемесі: тіке тұру қалпында, күресте еркін жүру,
комбинациялық әрекеттер жасау, өзінің сүйікті әдістерін, қарсы әдістерін
жасау. Балуанның шабуыл тактикасы өте жақсы дене және психологиялық
дайындығы әртүрлі техникалық әрекеттердің қолдануын талап етеді. Олар:
үздіксіз шабуылдау тактикасы және кей кездегі шабуыл тактикасы болып
бөлінеді. Қарсы шабуылдау тактикасы – балуан белдесуді қарсы және жауапты
қарсы шабуылда қолданады, қарсыласы жағынан кейбір уақыттарды белсенділік
әрекеттерді пайдалану арқылы, қарсы шабуыл тактикасы қарсыласына қарсы
ерекше әсер етеді, егер қарсыласы жылдамдығы жағынан төмен болса. Қорғану
тактикасы (күту) мінезделеді, егер балуан өзінің барлық көңілін қорғануға
тоғыстайды, белдесуде белсенділік көрсетпейді және қарсыласына шабуылды
жасайды, егер ол қате ғана жібергенде [27].
Тактиканың негізгі түрлері: шабуылдау, қарсы шабуылдау, қорғану және
жанжақты.
Шабуылдау тактикасы балуанның жоғарғы белсенділігі болып есептелінеді.
Ол белдесуде қарсыласын қорықпай, шешімді шабуылдайды. Бұл тактика үшін
мінездемесі: тіке тұру қалпында, күресте еркін жүру, комбинациялық
әрекеттер жасау, өзінің сүйікті әдістерін, қарсы әдістерін жасау.
Балуанның шабуыл тактикасы өте жақсы дене және психологиялық дайындығы
әртүрлі техникалық әрекеттердің қолдануын талап етеді. Олар: үздіксіз
шабуылдау тактикасы және кей кездегі шабуыл тактикасы болып бөлінеді.
Қарсы шабуылдау тактикасы – балуан белдесуді қарсы және жауапты қарсы
шабуылда қолданады, қарсыласы жағынан кейбір уақыттарды белсенділік
әрекеттерді пайдалану арқылы, қарсы шабуыл тактикасы қарсыласына қарсы
ерекше әсер етеді, егер қарсыласы жылдамдығы жағынан төмен болса.
Қорғану тактикасы (күту) мінезделеді, егер балуан өзінің барлық көңілін
қорғануға тоғыстайды, белдесуде белсенділік көрсетпейді және қарсыласына
шабуылды жасайды, егер ол қате ғана жібергенде.
Белдесуде тактикалық жоспарды жүргізуді құру. Егер өзінің техникалық,
дене дайындығы және қуаттылық қасиеттерін толық көрсетсе, өзінің
дайындығының әлсіз жерлерін жасырса және соның нәтижесінде белдесуде жақсы
көрсеткішке жету үшін балуанға ертерек өзінің әрекеттерін болашақ кездесуде
жоспарлап қою керек.Белдесудің тактикалық жоспары – бұл оймен жеңіске
жетудің жолы. Тактикалық жоспарда белдесудің мақсатын, оған жетудің
әдістемелері, құралы, уақыты және шешуші әрекет орындары белгіленеді.
Балуан керекті жағдайда тұрысын, арақашықтықты белгілейді.
Белдесудің мақсатын белгілеу. Кілемге шығар алдында балуан өзіне
белдесудің соңғы мақсатын болжау қажет. Белдесудің мақсатын анықтағанда
әруақытта өзінің мүмкіндігіңді және осы белдесуге дайындығыңды тағы да
қарсыласыңның қабілеттілігін есептеу қажет.Әлсіз қарсыласын өзінің
мақсатына жету үшін таза жеңіске, ал күштісіне мүмкін ұпай сонымен ұтуға
шектейді. Белдесудің тактикалық жоспарын анықтауда, балуан дайындығын
сондай-ақ техникалық әрекеттерді және соған дайындық тәсілдерді, алға
қойған мақсатқа дәл келетін әрекеттерді іздейді. Әдістерді және оның
варианттарын қарсыласының қорғаныста нашар жағын есептеп бұрын
тағдайды.Белдесуде шешуші әрекеттердің орынын және уақыт жоспарлауда балуан
бірінші болып ұтыс ұпайларын алған болса, онда ол дұрыс жағдайда болатынын
көру қажет.Егер балуан өзінің төзімділігінің басымдылығын пайдаланғысы
келсе, ол белдесудің бастапқы кезінен қарсыласып алдамшы шабуылымен
шаршатып, сонан соң шешуші әрекеттерге көшеді. Белдесудің бас жағында қысып
ұстасуды керек ететін шешуші әрекеттерді жоспарлаған дұрыс.Белдесуді
жоғарғы қарқынмен өткізуді жоспарлау керек. Егер жақсы дайындалған
төзімділігі нашарлау және күш, техника жағынан басым емес балуанмен
кездескенде төзімділігі озық қарсыласымен кездескенде, өзіңнің қуатыңды
шағындап жұмсау қажет.Қарсыласының сүйікті әдістерінен қорғану қолдану,
дұрыс тұрысын табу, шабуыл жасауға аз әсерін тигізбейді. Сондықтан да өзіңе
керекті тұрысты пайдалануды жасыру мақсатымен, қарсыласыңды адастырып және
оны күтпеген мезгілді шабуылдау қажет екенін ұмытпай керек.Белдесудегі
табыс дұрыс жасалған жоспар мен жүргізуге байланысты болады. Бірақта өте
дәл, жақсы жоспар ештеңе әпермейді, егер балуан оны шебер орындауға
жарамаса. Тактикалық жоспар әрекеттерін іске асыру – бұл деген қарсыласыңды
өзіңнің еркіңе бағындыру.Әрине белдесуде екі спортшы да алдана жеңісті
мақсат етіп қояды, жекпе-жек барысында біреуі жақсы жағдайда қалуы мүмкін,
өзгеге қарағанда. Белдесудің кейбір кезеңдерінде ұтыс жағдайына жеткенде
белдесудің қорытындысы шешімді деуге ешуақытта болмайды. Төрешінің мәрелік
ысқырығына дейін балуан жинақты, ықыласты әртүрлі кездейсоқтыққа дайын
болуға міндетті.Егер балуан белдесуде ұтылып жатса, онда ең соңғы
секундтарға дейін ол барлық шара қолданып, жағдайды өзгертуі [28].
1.2.1Спорттық күресте жаттықтырушының психология педагогикалық
қызметi
Физикалық мәдениеттiң төңiрегiдегiн маманның кәсiби дайындығы және
спорттың үлгiсiн ғылыми-әдiстемелiк әдебиетте дәл қазiр бiр мәнде
қаралмайды. Авторлардың қатары нақты мамандыққа әлеуметтiк талап шығару
эталоны болып табылатын маманның кәсiби әзiрлiгiнiң негiзiнде оның
қызметiнiң үлгiсi жатуы керек деп санайды. Жаттықтырушы-оқытушты мамандық
сонымен бiрге маманның творчестволық белсендiлiгiн бағалайды. Шығыс
күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығы турасында кейбiр ерекшелiктерге
мән беру керек.
Олардың санына күрестердiң әр түрлi түрлерiнiң танымалдылығы, сонымен
бiрге шығыс күрестерiнiң белгісіз түрлерінің және әлі таныла қоймаған
түрлерінің аренаға шығуы. Бұның барлығы тиiстi бiлiктiлiктiң мамандарын
әзiрлеуiнің қажеттiлiгін анықтайды.
Шығыс күрестерi бойынша бапкерлердiң әзiрлеуiнiң жанында есепке алуды
керек ететін келесi ерекшелiк - қолданбалы, спорт және сауықтыру мәнi.
Мамандарды дайындауда процесіне маңызды өзгерістер енгізетін шығыс
күрестерінің түрлі оқыту әдістеріне көзқарастар әр түрлі болады.
Зерттеудiң әдiсі және ұйымы. Шығыс күрестерi бойынша мамандардың
әзiрлеу процесіне ықпалын көрсететiн ерекшелiктерін анықтау мақсатымен
күрестердiң әр түрлi түрлерi бойынша жаттықтырушы-оқытуштардан сауал-сұрақ
жүргiзілді. Сұрауда тренер қызметiнiң әр түрлi стажы бар және бiлiктiлiктiң
деңгейi жоғары 62 маман қатысты, 60% респонденттер жұмыс стажы 5 жылдан
астам да жоғарғы бiлiмi болды.
Нәтижелер және олардың талқылануы. Алған мәлiметтердiң талдауы келесi
түрде шығыс күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығының мазмұнын
көрсетуге мүмкiндiк бередi.
Спорттық бiлiктiлiк, спорттағы жетiстiк - мына барлық компоненттер
шеберлiктi жетiлдiру үшiн қажеттi техникалық әсерлер болып табылады, мұнда
физикалық дайындық шеберлікті жетілдіруге, спорттық квалификацияны
жоғарылатуға мүммкіндік береді. Спорт жетiстiктері спорттық шеберлiктiң
деңгейлерінен тәуелдi болады: спорттық бiлiктiлiк жоғары болған сайын
жарыстарға қатысу мүмкіндігі де жоғарылайды.
Сонымен қатар шығыс күрестері бойынша мамандарды дайындау қызметтің
іргесі болып табылады. Техниканың нақты көлемін меңгермей өзгелерді оқыту
мүмкін емес. Педагогикалық қабiлеттiлiктер және дербес сапалар маманның
психология педагогикалық дайындығының блоктерiн құрастырады.
Бапкердiң психология педагогикалық қызметiнiң жетiстiгi оның
қабiлеттiлiктерiнен ғана емес, жұмысқа қатынасынан және бiлiмдерін әбден
жетiлдiруiне талпыныстан да тәуелдi болады [29].
Күрескерлер арасында жүргізілген зерттеулер бойынша бір бапкерден
келесіге аусудың себебінің 71,2 пайызында бапкердің біліктілігінің,
білімділігіні, кәсіби шеберлігінің төмен деңгейде болуы болып табылады.
Сонымен бiрге дене төрбие бойынша мамандардың дайындығының сапасы
теория және оқылытын пәннiң әдiстемесiнiнен белгілі болады. Тек алынған
білім жүйесінің арқасында ғана кәсіптілік шығармашылық күйде болуы мүмкін.
Мамандардың пiкiрлерi талдаудың нәтижесiнде шығыс күрестерi бойынша
маманның кәсiби дайындығының үш деңгейлi үлгiсiн тағайындалды.
Бiрiншi деңгей қызметтiң iргесi, оның негiзi, базасы болып табылады. Ең
алдымен күрестердiң сайланған түрiнiң техникасымен ие болуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РӨЛІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 4
1Қазақ күресі - өрлік пен ерліктің символы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Қазақ күресі - нағыз текті күрес түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2 Спорттық күресте жақттықтырушы оқытушының алатын орны ... ... ... 16
1.2.1 Күрестердiң оқытушысының психология педагогикалық 19
қызметi...
1.2.2 Жаттықтырушының педагогикалық және психологиялық білімі
балуандарды тәрбиелеу ушін атқаратын іс-әрекетіне сипаттама ... .. 26
1.2.3 Жаттықтырушы - психолог маманның палуандарға атқаратын
қызметінің 30
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.3 Белдесуде тактикалық жоспарды жүргізуді құру ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4 Қазақ күресі арқылы балуандардың дене сапаларын жетілдіру
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 36
2Ұжымды басқарудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.1 Жаттықтырушының педагогикалық білімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
2.2 Балуанның спорттық дайындығына сараптама жасау ... ... ... ... ... ... . 45
2.3 Қазақ күресінің әдіс-техникалық дайындығы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
2.4 Балуанның тәсілдік дайындығы: жиі таңдап алынатын тәсіл түрлері,
белдесулерді жүргізудегі дайындық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.5 Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері және спорттық күрес түрлері
бойынша құрама командалардың спорттық резервін даярлауда 53
қазақтың ұлттық күресінің мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Спорттық күрес бөлімінде ұжымдық қалыптастырудағы - оқытушы
жаттықтырушының атқаратын рөлінің зерттеудің 56
натижесі ... ... ... ... ... ... .
3.1Спорттық педагогтың кәсіби-педагогикалық құзыреттілігін
қалыптастыру (әдіснамалық тұрғыдан қарау) әдебиет зерттеу
натижесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Спорт ұжымын қалыптастыруға мұғалімі - жаттықтырушы рөлі ... ... . 63
4 Балаларды спорттық қызметке қатыстыру жөніндегі мәселелрді шешудің
әдістемелік 65
нұсқаулықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақ күресі еркін өскен ер жүрек қазақтың бүкіл болмысымен біте
қайнасқан білікті өнер. Атадан балаға жалғасқан тоқырамас, түгемес,
жойылмас бәсірелі бәсеке. Ұлттық спорттың төресі. Сақтардың сарқытын,
үйсіндердің үлгісін, ғұндардың хиқіметін, керейлердің кереметін,
қазақтардың қайратын, алаштардың айбатын ұрпақ жүрегіне ұялатқан ұлттық
спорт бірі [1].
Қазіргі таңда елімізде қазақ күресін әлемдік бәсекеге лайықты спорт
түрі деңгейінде дамыту басты мақсатқа айналып отыр. Күш пен әдіс-тәсілдерді
бір сөзбен айтқан да, күш болмаса әдіс-тәсілдің, әдіс-тәсіл болмаса күшті
қолданудың бәрі бекер болғаны және жеңіске жетудің жүзеге асырылуы да
мүмкін емес. Сондықтанда қазақ күресімен шұғылданбас бұрын маман
жаттықтырушы шұғылдануға талап білдірушілердің денсаулық жағдайын
медициналық тексеруден өткізуі тиіс. Жақсы балуан дайындап шығару үшін
жанкештілікпен тер төгіп, тиянақты жаттығумен үздіксіз жаттығу жасау қажет.
Білікті бапкер оқыту-жатығу жүйесін күнделікті жүйелі түрде жетілдіре
отырып, әр шұғылданушыны үлкен жүктемелерді меңгеруге дайындауы тиіс.
Кеңестік Қазақстанда қазақ күресінің жарыстар олимпиадалық және
халықаралық спорттық күрес түрлерінен бірнеше онжылдық бұрын өткізіле
бастады.
Қазақ күресімен шұғылданатың жастар арасынан, өздерінің спорттық
кемелденуін спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде
жалғастырып, ең жағары нәтижелерге жеткен көптеген атақты кезендерін атап
көрсету [2].
Осы жұмыстың өзектілігі Қазақстан қазақ күресінің даму деңгейінің
едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасыуна ұжымдық
қалыптастырудағы оқытушы- жаттықтырушының әсері.
Зерттеу объектісі: спорттық күрес бөлімінде ұжымды қалыптастыру.
Зерттеу пәні: спорттық күрес бөлімінде ұжымды қалыптастырудағы -
оқытушы жаттықтырушылардың рөлі.
Диплом жұмыстың мақсаты – Қазақстанда қазақ ұлттық күресінен мамандар
дайындаудағы оқу пәні, ұжымды қалыптастыру және оқушылардың дене тәрбиесі
құралы ретінде халықаралық спорт түріне дейін қалыптасу кезендерін атап
көрсету.
Диплом жұмыстың міндеттері:
1) спорт секциаларда балуандарды тәрбиелеу үшін жақттықтырушы
оқытушының алатын орнын анықтау.
2) жаттықтырушының педагогикалық және психологиялық білімі балуандарды
тәрбиелеу ушін қажеттілігі.
3) балуанның спорттық дайындығына сараптама мінездемесін жасау.
4) әдіс-техникалық дайындығын көрсету.Балуанның тәсілдік дайындығын
зерттеу.
5) спорттық күрес бөлімінде ұжымдық қалыптастырудағы - оқытушы
жаттықтырушының рөлін анықтау.
Ғылыми болжам: егер оқу-жаттықтыруда оқытушы жаттықтырушы процесін
жасалған әдістеме бойынша ұйымдастырылса, онда палуандар жылдамдық-күштері
мен икемділіктерін жетілдіру механизмдері жақсы игеріледі, сонда ғана
балуандардың көрсеткіш мүмкіндіктері жоғарылайды.
Зерттеулердің әдістемелік негізі күрделі табиғи биологиялық және
әлеуметтік құбылыстарды талдауға жүйелі түрде келу, спорттық күрес
бөлімінде ұжымдық қалыптастырудағы ғылыми еңбектер болып табылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: философиялық таным
теориясы, жеке тұлғаның психо-физиологиялық даму теориясы, тәрбие теориясы,
және тұлғаның елжандылық құндылығын қалыптастыру, тұлға және құндылықтар
теориясы тұрғысында қарастырылды, ел намысын қорғаған спортшылардың
тәжірибесі, мектептегі оқушыларын тәрбиелеу жүйесі, отаншылдық тәрбие
мәселесіне қатысты ғылыми-тәрбиелік мәні cпорттық күрес бөлімінде ұжымдық
қалыптастырудағы - оқытушы жаттықтырушының бар еңбектері.
1 Қазақ күресі - өрлік пен ерліктің символы
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты.
Қазақ күресі бағзы заманнан бері өміршеңдігімен ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып
келе жатқан, өзге күрес түрлеріне ұқсамайтын ресми ұлттық күресіміз. Сол
себепті төл қүресіміздің мемлекеттік деңгейде дамып, өркендеуі заңды
қүбылыс.
Күрес өнері- қазақтың үлттық салт-дәстүрі және медениетімен бірге
калыптасып, қанаттас дамып отырған ажырамас бөлігі.
Орталық Азияда өмір сүрген көшпелілер беліне белбеу буынып күрескен.
Соған байланысты көне күрестің әдіс-тәсілдері осы белдікті пайдалану арқылы
жүзеге асқан және балуандардың салмағына қарамай тік жүріп күресуге
бейімделген. Бүл негіз дала көшпелілеріне тән- намыс пен рух, өрлік пен
серіліктің символы іспеттес.
Қазақ күресінде жатып күресу әлементтері жоқ. Тек тік жүріп күресетін ;
болғандықтан, балуаннан шапшаң қимылдау, нақты айқын әдістер жасау талап
етіледі. Сондықтан да біздің күрес көрерменге тартымды, қызықты да, өте
түсінікті деп білеміз [3].
Франңуз және еркін күрестен әлем чемпионы болған Қажымүқан бабамыз
белдесуді осыүлттық күрестен бастаған. Осындай ғажап күресі бар елден
Әбілсейіт Айханов, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет ТүрлыхановДанат байшолақов,
Алмас Мұсабеков, Айтжан Шаңғараев, Асхат Шахаров секілді даңқты
балуандардың шығуы заңды қүбылыс [4].
Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы
онерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады. Қазақтар күш иесін алып,
толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде
таныған. Күрес - үлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып табылады.
Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі,
жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап
қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес,
жекпе- жек айла-тәсілдерін меңгеру үл мен қызға бірдей қойылатын талап
деңгейіне көтерілді. Қазақ спорт газеті № 47-48 (194-195) 2013 жылғы.
Халқымыздың үлан-байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген
шаруашылығы және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде
балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына
негіз болды. Ертегі, аңыздарда, батырлар жырларында, тарихи жэне көркем
шығармалар мен, археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері
болғандығы туралы көптеген дэлелдер кездеседі. Қазақ топырағында балуандық
өнердің ежелден келе жатқанын мына бір тарихи оқиғадан айқын аңғаруға
болады [5].
Осыдан 18 ғасыр бүрын 371-381 жылдар арасында ғүндар патшасы Баламбер
(Атилланың алдындағы патша) өзінің жеңістері мен мемлекеттік шешімдерінен
кейін үлкен той-жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс,
балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын
түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғүндар тілімен осы ойын түрлері былай
айтылған: Әр-хүреш, Ат-хуреш, Ланса-хуреш, Шабарман-хүреш, Жебе-хүреш, т.б.
Әр - ер күшті мағынасында, Хүреш - балуан күресі мағынасын білдіреді.
Біздің дәуірімізден 3 000 жыл бүрын салынған Бени-Гассан жеріндегі
перғауынның табытындағы суреттерден Мысыр жауынгерлерінің ең маңызды
жаттығуларының бірі күрес болғандығын көруге болады [6].
Көне грек жазушысы Әллиан (б.з.б. ІІ-ІІІ ғасырлар) сақтардың әдет-
ғұрыптары туралы жаза келіп, мынандай деректер келтіреді: ...егер сақ
жігіті үйленгісі келсе, алдымен өзінің болашақ қалыңдығымен күресіп жеңуі
қажет. Олай болмаған жағдайда, жігіт сол қыздың қол астына күтуші қүлы
ретінде өтеді. Қазіргі Орталық Мексика жерінде өмір сүрген (б.з.б. 909
жыл) Мая мәдениеті тарихында доп ойындарымен қатар жекпе-жек түрлерінің де
жақсы дамығандығы белгілі. Осындай сайыстар кезінде адамдар күрес әдістерін
кеңінен қолданып, арнайы киім киген.
Көне грек жазушысы Клавдий Элиан: Сақ жігіті озі үнатқан қызға
үйленгісі келсе, сол қызбен күресуге міндетті болған. Егер бүл белдесуде
қыз жеңіске жетсе, онда жігіт соның қол астында қалып, бағынышты болады.
Мықты, күшті жігіттердің ғана мерейі өсіп, билік жүргізген, - деп жазады.
Ал, кіндік Азия елдерін шарлап, жиһангерлігімен аты шыққан итальян
саяхатшысы Марко Поло да күрес өнері сақ елдерінде өркендеп өсіп, әскери-
қолданбалы жаттығудың бір түріне айналғанын және жігіттермен бірге
қыздардың да күреске түсетінін айтып, тарих шежіресіне тіркеген. Тағы бір
саяхатшы, король Кастилий Генрих ІІІ-тің жіберген кісісі Рей Гонзалес
Клавдихо өте-мөте қүнды деректерді келтіреді. Ол даңқты қолбасшысы Темірдің
сарайында ең күшті балуандардың белбеуден үстап күрескенін тамашалайды. Бүл
1403-1406 жылдар аралыгы екенін ескерсек, белбеуден үстап күресудің ережесі
элдеқайда ертеден бастау алғанына көз жеткіуге болады. Темір эміршінің
белбеуден үстап күресуге қатты назар аударып, коз салып қарап отыруы туралы
тың тарих жылнамасының мэні зор. Атақты, ауыр айқастарда жеңіске жеткен
балуандарға алтыннан, күмістен, басқа да бағалы металлдардан жасалған
сыйлықтар, тарту- таралғылар беріліп отырған. Тағы бір қүнды жаңалық:
атақты тарихшы Эбілқазы Бахадүрхан былай деп жазады: Чурас деген бектің
бірі айтты: Осында бір күшті бар. Сол онымен күресіп көрсін. Егер ол оны
жеңсе, мен мұсылман боламын. Моңғолдың күштісін алып келді. Шейх білекті
түрінді. Әлгі балуан өте қарулы екен. Бірақ, Шейх оны кеуде түсынан қатты
үрып еді, моңғол есінен танып қүлап жатты... Әмір Чурас жағдайды көргеннен
соң мүсылман дініне енді. Бүл күні 160 мың адам мүсылман дінін қабылдады.
Содан бері Шағатай үлысында ислам мемлекеттік дін болып жария етілді. Діни-
саяси мәнге ие болған күрестің қүдіретін осыдан-ақ білуге болады. Ру, тайпа
өкілдерінің даңқты балуандарын бүкіл қазақ білген [7].
Жылдар жылжып өтті, ғасырлар артта қалды. Содан бері қазақтың үлттық
спорты - күрес ешқашан тіршіліктен тыс қалмай, бірге жасасып келеді. Тарихи
жазбаларда балуандық өнер туралы деректер өте көп. І.Жансүгіровтың
"Қүлагер" поэмасы мен Ғ.Мүсіреповтің "Үлпан" романындағы балуандардың
айқастары халықтың бауырынан бастау алған өнердің мәңгілік екенін
дәлелдейтін бір ғана мысал. Батырлар жырларына зер салсаңыздар халықтың
жекпе-жек өнеріне асыл мүра ретінде қарағанына күмән келтірмейсіз.
Академик, ғалым Әлкей Марғүлан балуан сөзін көне түркінің блбл сөзінен
шыққандығын айта келіп, Орхон-Енисей жазуындағы балбал сөзі кемпір тас
қазіргі уақыттағы балуан, яғнн күшті, мықты, алып үғымын беретіндігін
көрсетеді.
Қазақ күресін бүгінде әлемнің көптеген елдері танып білді. Қазақ
күресінен өткізілетін жарыстар республикалық дәрежеден асып, Азия және Әлем
біріншіліктері деңгейінде өткізіле бастады.
XX ғасырдың бас кезіне дейін балуандар салмақ дәрежесіне немесе жас
ерекшеліктеріне қарай күрескен. Ол уақытта итжыгыс, бас аттау сияқты
тәртіптер болған [8].
Итжығыс - екі балуанның күресуі кезінде болатын жағдай. Екі балуан
бір-бірін жеңе алмаган жағдайда итжығыс болды деп күресті тоқтатқан
немесе балуандардың екеуі де бір мезгілде жерге қүлаған жағдайда итжығыс
деп, балуандарды қайта күрестірген.
Бастан аттау қазақ халқының көне ырымдарының бірі. Негізгі мағынасы I
- бір адамның екінші адамның басынан аттауы арқылы күш алу. Бүл түсінік
бойынша жеңілген адамның күші жеңген адамға өтеді. Күресу кезінде жеңген
балуан жығылған балуанның басынан аттаса жеңімпаз атанған. 1928 жылға дейін
қазақ күресіне арналған бірыңғай ереже болған жоқ. Сондықтан күреске шыққан
балуандардың жас ерекшеліктері, салмақ дәрежелері ескерілмеді. Балуандар
күресі алдын ала өзара ауызша келіскен шарт бойынша өткізілді [9].
Әр аймақта күрестің өзіндік ережелері болған. Күрес киімі әр өңірдің
дәстүріне сәйкес ойластырылып, киілетін болған. Қандай ережемен
белдесетіндерін балуандардың өзара келісімдері бойынша шешіліп отырған.
Сондай-ақ, күресудің әдістерін балуандар өзара ақылдаса отырып, алдын-ала
айтып отырған. Халық арасында ауыздан ауызға жеткен күрес ережелерін қатаң
түрде сақтауға тырысқан. Сол заманда ең мықтыны атайтын түйе балуан, өгіз
балуан сөзі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр[10].
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың
республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Ұлттық күрестен
сайысқа түсушілердің қарасы көп болгандықтан, оларды үш топқа бөліп
тастады. Жеңіл салмақтагылар - 65 келіге дейінгі, орта салмақтағылар - 76
келіге дейінгі, аса ауыр салмақтағылар - 76 келіден жогары салмақ
дәрежелерінде белдесті.
Бұл спартакиадада Семей облысының балуандары: С.Адасқанов,
К.Алтыбасаров және И.Түменов республика жеңімпаздары атанды. Бұл
спартакиада Ел мықтыларының есімін копке танытумен бірге, ұлттық күрес
өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты.
Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы
жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы бір таланттардың шоғырына куә болды.
Жеңіл салмақта - Күрманбаев Алматы облысы, орта салмақта - Досқалиев
Батыс Қазақстан облысы, ауыр салмақта - Мусин Павлодар облысы
қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс тұғырына көтерілді. Дәл осы
жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп, онда Батыс Қазақстан
облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті [11].
Дәстүрлі қазақ күресінің өрісін кеңейтіп, балуандардың тәжірибесін
халық мұратына жаратуға 1940 жылы жақсы мүмкіндік туды. Қазақстан
Республикасының 20 жылдық мерекесі қүрметіне арналған біріншілікке
катысушылар енді бес салмақ дәрежесі бойынша күрес кілеміне шықты. Жеңіл
салмақта - Байдәулетов, жартылай жеңіл салмақта - Құрманбаев, орта салмақта
Төлегенов, жартылай орта салмақта - Мақманов, ал ауыр салмақта -
Жүмабаев бас жүлдеге ие болды. 1955 жылы салмақ дережесі сегізге дейін
көбейтіліп, казақ күресі бойынша жарыстың жалпы ережесі бекітіліп, жарыққа
шықты. Бүл Ііске қамқорлықпен қарап, үйтқы болған Мүзафар Рақымқүлов есімі
жанкүйерлердің жадында сақталатыны даусыз [12].
1952 жылы Түрікменстанның астанасы - Ашхабадта Орта Азия мен Қазақстан
Республикасы спортшылары арасындағы спартакиада ойындарының бағдарламасына
үлттық күрес те енгізілген еді. Бүл жерде бес елдің білікті мамандары өзара
ақылдасып, үлттық күрестің негізгі ережесі етіп қазақ күресі тәсілдерін
алуға келісті. Өйткені, қазақ күресінің ережелері классикалық күрестердің
табиғатына жақын эрі оның болашағы зор екендігі анық еді.
Күткендей-ақ, бүл дүрмекті, аса тартысты күрес бәсекесінде
казақстандықтар табысты болды. Жеңіл салмақта семейлік К. Бибатыров, орта
және жартылай ауыр салмақтарда қарағандылықтар Күлен Бәкіжанов пен Әлімшайх
Селімбаев үздік шықты.
1959 жылы Мәскеудегі КСРО халықтарының екінші жазғы спартакиадасын
өткізу кезінде үлттық спорттық күрес түрлері бойынша бапкерлер мен
мамандардың Бүкілодақтық бас қосу семинар-жиыны болды. Негізінен онда жарыс
ережесін түпкілікті екшеп, хаттау мәселесі қаралды. Мамандардың талқылау
барысында қазақ күресімен бірге грузиннің чидаоба, молдаванның трынта
күресінің ережелері аса жоғары бағаға ие болды. Одан соң карағандылық
балуандар Ж.Тәтиев пен С.Аманжолов спартакиадаға жиналған қалың
жүртшылықтың алдында қазақ күресінің әдіс-амалдарын асқан шеберлікпен
корсетіп, қошеметке боленді. Бүған дейін 1949 жэне 1953 жылдары да
Қазақстанның біріншілігі болып жатқан түста республикамыздың беделді
мамандары қазақ күресінің ережесін жетілдіріп, пысықтау мәслихатын өткізді
[13].
Қазақ күресінің басты ерекшелігі: табан тіреп үстасқан сәтте тобықтан
қагуға, шалуға рүқсат етіледі, ал үстасқан бетте қолмен аяқтан алуға
болмайды. Қазақ күресінің ауқымы, көкжиегі оте кең. Қазақ күресін жетік
меңгерген адам өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір
әдістер күрестің классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дүрыс.
Қазақ күресінің ең бір ерекше түсы мүнда төрттағандату (партер) жоқ.
Әрине, осындай ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты
балуандардың (Ә. Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Түрлыханов т.б.) шығуы заңды
қүбылыс.
Бүгінгі таңда қазақ күресінен үш Әлем, екі Еуропа, алты Азия
біріншіліктері болып өтті. Төл күресімізден түңғыш рет үйымдастырылған әлем
додасы 2006 жылы Алматы қаласында жалауын көтерсе, екінші Әлем біріншілігі
Ресейдің Орск қаласында өтті, үшінші Әлем біріншілігі 2010 жылы Қазақстан
Республикасының елордасы Астана қаласында жалауын көтерді. Ал, Еуропа
Біріншілігі 2007 жылы Ресейдің Орынбор қаласында өтті. I Азия
біріншілігінің тұсауы тұңғыш рет 2005 жылы Ресейдің Алтай республикасындагы
Қосағаш елді мекенінде кесілді. II Азия біріншілігі 2006 жылы Моңғолияның
Баян-Өлгей аймағында, III Азия біріншілігі 2007 жылы Қазақстанның Қарағанды
облысындағы Қ.Сәтпаев қаласында, IV Азия Біріншілігі 2008 жылы
Қырғызстанның Шолпан-Ата каласында, V Азия біріншілігі 2009 жылы
Қазақстанның Қызылорда қаласында, VI Азия біріншілігі 2010 жылы
Қазақстанның Өскемен қаласында, 2011 жылы VII Азия біріншілігі жэне I Әлем
Кубогы Индияның Пуна қаласында, VIII Азия біріншілігі 2012 жылы Қараганды
қаласында; IX Азия біріншілігі 2013 жылы Қытайдың Ақсу қаласында өтті.
Жастар арасында I Азия біріншілігі мен I Әлем чемпионаты Иранның Машад
қаласында болып өтті [14].
1.1 Қазақ күресі - нағыз текті күрес түрі
Балуандардың жауырыны толық жерге тисе ғана таза жеңіс болып
есептелінеді. Ол нағыз білек күші бүлқынган, қарсыласының жігерін құм
қылған апайтөс алыптардың күресі. Сондықтан қазақ күресінің келешегі -
кемел, болашағы жарқын.
Қазақ жүртында бірдеөбір мереке, салтанатты думан, той-томмалақ қүрыш
білекті, бура сан, апайтөс, қызуқанды қазақ жігіттерінің белдесуінсіз
өтпейді. Қазақстанның ауылдық аймақтарында ежелден бері қалыптасқан,
ғасырлар көшімен бірге жасасып келе жатқан коптеген көне дәстүрлер элі
күнге дейін ерекше қүрметтеледі. Халық озінің тол күресі-қазақ күресін
деген ыстық махаббатын да жүрегінде сақтап келеді. Ауылдықтар өздерінің
жергілікті күш иелерін құриет тұтады. Күрес қалың бүқараны қатты
қызықтырып, көрермендердің айқай-шуга толы қызу қолдануын туғызады.
Үстеріне ашық түсті мерекелік ұлттық костюм киген жұртшылық шеңбер құрып
отырады да ортада күресетін алаң қалдырады. Палуандар белдеріне белбеуден
ұстауға мүмкіндік болатынындай етіп бір-бірімен білек айқастыра ұстасады.
Осыдан кейін төрешінің белгі беруіиен күрес басталады. Онда эр түрлі айла-
тәсіл қолданылады [15].
Қазақ күрес көшпелі халықтың тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан
спорт түрлерінің бірі. Қазақша күресттің басқа халықтардың ұлттық күресімен
салыстырганда өзіндік бір ерекшелігі бар. Қазақша күрес негізінен әдет -
ғұрыпқа байланысты жэне еңбек проңестерін дәріптейтін жиын -тойларда
өткізіледі. Кезінде қазақша күрес күш атасын танымайды деген ұранмен, еш
салмақ дәрежесінсіз -ақ, үлкен -кішіге қарамай, тіпті баласы мен әкесі де
күресетін болған. Онымен қоса белгілі бір жүиеленген белдесу ережесі де
болмаған. Осылайша күш аталары өздерін қарсыласы мен халықының алдында паш
етебілген. Мұндай күш аталары халық тарихында, ауыз әдебиетінде жырға
косылған. Әеіреее, тарихтағы халық батырларымен қоса ел арасында аты әйгілі
- Қажымүқан, Балуан Шолақ, Битабар секілді алыптар да бар. Белдесуге шыққан
палуандарды бір қолды астынан - бір қолды үстінен алып ,'белдестіретін. Бүл
белдесуді қазақтар қоянқолтық ұстасу деп атайды. Белдесу Ібарысында қолды
белбеуден босатуга болмайды.
Қазақ күресте қолданылатын айла - тәсілдердің негізгі түрлері:
1) иықтан асыра лақтыру әдісі;
2) қарсыласын жамбасқа салып жығу;
3) іштен шалып жыгу;
4) сырттан шалып жығу;
Егер де қарсыластың біреуі әдіс қолданып, екіншісі қарымта жасап бірде
құлап түссе, онда итжыгыс деп, төреші оларды орындарынан тұрғызып
қайтадан белдестіреді. Белдесу барысында тең түсу, я ұпай санымен ұту деген
болмаған. Белдесудің уақыты шектелмегендіктен міндетті түрде қарсыластың
біреуі жеңіске жетеді. 1950 жылы үш түрлі - 66 кг (жеңіл), 82 кг (орта)
және 82 кг (ауырсалмақ) дәрежесі бойынша жарыстар өткізіліп тұрды. Жарыс
уақыты белгіленді. Әр белдесуге 10 минут уақыт бөлінді. Белдесудің саны
шектелді. Бір күнде төрт реттен артық белдесу откізуге болмайды. Әр
белдесуден кейін ең аз дегенде 20 минут дем алуға уақыт беріледі, болмаса
одан да көп уақыт берілуі мүмкін. Кілем үстінде белдесудің дұрыс өтуін
бақылайтын төреші жүреді. Кілем үстіндегі төреші палуандарды қоянқолтық
ұстастырганнан кейін күресті бастауға ысқырық арқылы рұқсат береді. Белдесу
барысында ұпай саны емес, таза жеңіс қана есепке алынады. Демек,
қарсыластардың біреуінің жауырыны жерге тигенде ғана белдесу тоқтатылады.
Белдесу тең айақталмайды. Ондай болған жағдайда 10 минут аралығында
қолданған айла -тәсілдер ғана ескеріледі. Белдесу кезінде қарсыласының
қарқынынан қорыққан палуан тең түскісі келсе, тізерлеп отыра қалса болғаны,
оған айла - тәсіл қолданып одан ары оны жауырынына жатқызуға болмайды. Жэне
7 (55, 60, 66, 74, 82, 90, + 90 ) салмақ дәрежесіне сэйкестелғен. 1971
жылдан бері қарай Қазақ ССР спорт шебері деғен спорттық жоғары атақ
белғіленді. Жарысқа қатысушы палуандар міндетті түрде дәрігерлік комисиядан
өтеді жэне жарыс кезінде дәрігерлік бақылауда болады [16].
Қазақ күресі біздін барлық палуандарымыздың айла -тәсілдерін жетілдіре
түсетін нағыз бұқаралық спорттың бір түрі. Жарыс белгіленгінер ереже
бойынша өткізіледі. Командалар салмақ дэрежесі бойынша өзара кездеседі де,
үтылған команда жарыстан шығады. Осылайша, жарыс қорытындысы командалық
есеп бойынша шығарылады [17].
Төл күресіміздің мәртебесін котерген Қазақстан барысы2012 жылы 22
қыркүйекте Астанадагы Сарыарқа велотрегінің кең залында отті Тоғыз мың
адамды құшағына сыйдыра алатын алып спорттық кешеннен балуан күрестіру де
орын табылды. Жарысты шамамен алты мыңнан аса жанкүйер тамашалады. Қазақтың
даңқты балуаны Әбілсейіт Айханов 36 балуандарға бата берді.
2013 жылы 30 маусым айында Астанада өтті, оған 32 балуандар қатысты.
Республикалық Қазақ күресі федерациясы аясында Арман Шораевтың
бастамасымен Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев жүлдесіне
ушінші рет өткізілген Қазақстан Барысы республикалық жарысы бүқаралық
ақпарат қүралдары арқылы кең көлемде насихатталуының арқасында қазақ
күресіне тың серпін беріп, бүкіл әлемге паш етті. Қазақ спорт газеті № 47-
48 1(194-195) 2013 жылгы [18].
Қазақстан барысы қазақ күресін дамыту қоры тол спортымыздың кең етек
жаюына айтарлықтай үлес қосып отырганы белгілі. Бір гана Қазақстан барысы
турнирімен ел арасына қозгау салып, көптеген қарагоздердің белдесу өнеріне
деген қызыгушылыгын оятты. Алдагы уақытта да аталмыш қор төл күресіміздің
дамуы жолында тың бастамаларды қолга алмақ. Солардың бірі ертең, ягни, 13
қарашада Астана қаласында өткен Қазақ күресінің откені, бүгіні мен
болашагыатты гылыми- тәжірибелік конференция. Одан болек, қордың үйытқы
болумен 7 желтосан күні 8 елдің қүрамы командасы қатысатын Еуразия Барысы
халықаралық турнирін де ерекше атап өткен жон. Жуырда Қазақстан Барысы
қазақ күресін дамыту қорының атқарушы директоры Сэрсен Күранбек бізден
арнайы кездесіп, қор тарапынан қолга алынган жаңа жобалар мен тың
бастамалар жайында әңгімелеп берген болатын [19].
Еуразия Барысы аталмыш кешеннің түсаукесер сайысы екенін де айта
кеткен жон. Турнир командалық сипатта өтеді. Әр командадан бес балуаннан
шыгып, қос қүрама озара кездеседі. Нәтижесінде, жеңімпаз команды келесі
кезеңге шыгады. Жарысқа Қазақстаннан басқа, Моңголия, Ресей, Қытай, Түркия,
Иран, Полына, жэне Тәжікстан елдерінің күрамалары да қатысты. Сегіз
мемлекетпен шектелуі үйымдастыру комитетінің шешіміне байланысты. Өткені,
жарысты тікелей эфирде элемнің 120 еліне көрсетіледі. Аталмыш сайыста
балуандар бес салмақ дәрежесі (60,70,80,90 жэне +90 келі) бойынша белдесті.
Қазақ спорт газеті № 46 (193) 2013 жылгы [20].
Қазақстандагы қазақ күресінің даму кезеңдері бойынша халықаралық спорт
түріне дейін түрақты түрде дамып келе жатқандыгы анықталды. Қазақ күресінің
дамыундагы осы спорт түрі бойынша мамандар дайындау жагдайлары, эдістемесі
мен қүралдарыныңқарқынды жақсарту қезендері бөлініп белгіленді. Мамандар
дайындау багдарламаларында жэне спорттың осы түрі бойынша сабақтар өткізуде
оқу, дагды мен біліктіліктің кең ауқымын игеруді жоспарлаган гылыми,
әдістемелік жүмыстар талданды. Қорытынды жасап айтқанда, қазақ
күресініңәдіс-тәсілдерін қалыптастыру, жалпы жэне арнайы дене дайындыгын,
спорттық жаттыгу мен жарыс откізу ережелерін жетілдіру, қазақ
күресініңэдістемелік қүралдары мен оқулықтарын шыгару кезеңдерімен дамуы
белгіленді. Зерттеудің нәтижелері негізінде мынадай түжырымдар жасауга
болады:
Қазақ күресінің Қазақстанда қазақ үлттық күресінен мамандар
дайындаудагы оқу пэні жэне жастардың дене тәрбиесі қүралы ретінде түрақты
дамып кележатқан халықаралық спорт түріне дейін қалыптасу кезеңдері атап
көрсетілді:
Бірінші. 20-ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары (1920-1939 жж.)
-спорттыңұлттық түрлерінің дамуына түрткі болған жағдайлар, қазақ күрестен
жарыс өткізудің бірыңғай ережелерініңқұрылуы, салмақ санаттарына бөлу,
бүкілқазақстандық спартакиадалардың бағдарламаларына енгізу, республикалық
жарыстарды өткізу.
Екінші. Қыркыншы-елуінші жылдар - спорттың олимпиадалық жэне
халықаралық түрлерінің елеулі бэсекесі жағдайында дамуы, қазақ күресінің
оалуандарын спорттықкүрестің басқа түрлеріне тарту, Қазақстандағы дене
тәрбиесі мен спорттың, соның ішінде қазақтыңұлттық спорт түрлерінің даму
тарихын зерттеу, қазақстандықғалымдардыңғылыми, тарихи жэне эдістемелік,
соның ішінде қазақ күресі жоніндегі еңбектерінің тұтастай топтамаларының
шығарылуы.
Үшінші. Алпысыншы-жетпісінші жылдары - Қаз КСР Спорт
комитетініңқазақтыңұлттық спорт түрлерінің жіктемесін енгізуі жэне осы
спорт түрлері бойынша спорттық дэрежелерін, қазақ күрестен Қазақ КСР-нің
спорт шебері спорттық атағын беру жүйесініңқұрылуы, ҚазДТМИ-да қазақ
күресі мамандығының енгізілуі, қазақ күресінің техникасы мен эдісінің
жіктемесі жөніндегі әдістемелік жұмыстардың, қазақ күрес тэсілдерін үйрету
эдістемесінің, қазақ күресінен мамандар дайындау жөніндегі оқу
күралдарының, оқулықтар мен бағдарламалардың шығарылуы.
Төртінші. Сексенінші-тоқсаныншы жылдардан 20-ғасырдың соңына дейін -
қайта кұрудың аласапыран жылдарындағы, тәуелсіздік алу мен Қазақстан
Республикасыныңқұрылуы жылдарындағы дамуы, қазақ күресінен жарыстар өткізу
ережелерін жетілдіру, қазақ күрестен жарыстар өткізудің бастаулары мен
рттық дәстүрлеріне оралу, қазақтыңұлттық спорт түрлері мен қазақтыңұлттық
күресінің дәстүрлерін зерттеу бойынша ғылыми жұмыстардың тұтастай
топтамасының жүргізілуі. Қазақтыңұлттық спорт түрлері бойынша кандидаттық
жэне докторлық диссертациялардыңқорғалуы.
Бесінші. 21-ғасырдың алғашқы онжылдығы. Қазақ күресінен жүйелі түрде
халықаралық сайыстарды - Орталық Азия аймағынан, Қытайдан, Моңғолиядан және
Ресейден шыққан командалардың дэстүрлі, Венгрия, Түркия, Германия және
басқа елдердің командаларының оқтын-оқтын қатысуымен Азия, Әлем
чемпионаттарын ұйымдастыру және откізу [21].
2 Қазақ күресін спорттық күрестің басқа түрлерімен салыстыра отырып,
әдіс-алайлылық, тәсілдердіңқайсыбір топтарының түрлерін қолдану жиілігі мен
нэтижелілігіндегі елеулі айырмашылықтар айқындалды. Талдау жасалған
сайыстарда қолданылатын тәсілдердің барлық топтарының ішінде балуандар
санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып түсіруды бәрінен жиі (0,73 әрекетмин)
және нәтижелі (0,35 ұпаймин) қолданған. Әрі қарай, қолданымдылық
көрсеткіштері бойынша жамбасқа алып лақтыру, кеудедеден ұстап қағып жығу,
арқалап алып лақтыру, табанмен қағып түсіру әдіс топтары жатады. Қарсыласқа
жарияланатын ескертулер есебінен балуандар орта есеппен - 0,21 ұпаймин
алған және мезгілінен бұрын 0,05 жеңісмин. Аталғандардан басқа, талдау
жасалған жарыстарда тәсілдердің ең жиі әрі нәтижелі қолданылатын топтарына
жағадан жұлқыгі жыгу, сирақпен іліп жығу, қарсыластың аяғын орап лақтыру,
иықтан асыра тастау (қол ұстап кеудеге таянып), кеудеден асыра тастауды да
жатқызуға болады.
Қазақ күресінен жарыстарда түрып лақтырудың әр түрлі әдістері
қолданылады, оны спорттық күрестің басқа түрлерінде де қолдануға болады.
Сондықтан, жамбасқа алып лақтыру, арқалап алып лақтыру және аяқәрекеттерін
(санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып, табанмен қағып, ;сирақпен іліп және
қарсыластың аяғын орап) қолданудың жоғары белсенділігі мен нәтижелілігі
қазақ күресі жарыстарының ережелері спорттық күрестің басқа түрлерінен
айырмашылығына байланысты. Бүл әдістерді қазақ күресіндегі орындау тәсілін
қоян-қолтықүрыс, дзюдо, самбо, еркін және грек- рим күресетерінде
балуандарды дайындауда пайдалануға болады. 41
3Қазақстанда қазақ күресіңің танымалдығы спорттың бүл түрін сауықтыру
орындарында дене жаттығуларымен жаппай шұғылдануды дамытудағы маңызын
арттырады. Қазақ күресініңқазіргі заманғы дамуы спорттың осы түрі бойынша
мамандар даярлау жағдайларын, әдіснамасы мен сапасын жақсартуды талап
етеді. Қазақ күресі жарысының кеңінен танылуы мен мектеп жасындағы
балалардың дене тәрбиесі сабақтарында, сабақтан тыс уақытта және спорт
секңияларында дәл осы спорт түрімен шұғылдануды қалауы сабақтарды.
4 Қазақ күреспен айналысу жеке тұлғаның денсаулығының нығаюына,
шымырлануына сеп болатындығы, жастардың дене қабілеттерін (күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік) дамытудың және дене тәрбиесінің
тиімді құралы болып табылатындығы дәлелденді.
Қазақ күресінің кең танымалдығы, түрлі қолданбалы дағдыларды
қалыптастырудағы оқыту тиімділігі, ішкі ағзалардың физиологиялықөмір сүру
қабілетін дамытуды, дене даярлығының сапасы мен дене қабілеттерін қамтып,
күш-жігер мен басқа да психологиялық сапаларды тәрбиелеу, денсаулықты
нығайту тәсілдерін тәрбиелеу үдерісіне енгізілуі, сауықтыру тиімділігі мен
жастардың дене тәрбиесіне коп жағдайда қажеттілігі және олардың күреске
қызығушылықтары, осы күрес түрінің орта мектептегі дене тәрбиесі пәні
бойынша оқу жэне сыныптан тыс сабақтар бағдарламасына енгізілуіне ықпал
етеді [22].
Қазақ күресі бойынша жарыстарда санмен аяқ сыртынан не ортадан қагып
түсіру әдіс топтары белсенді және тиімді қолданатын болса еркін күресте
түрегеп тұрып орындайтын лақтырулардың ең белсенді және нәтижелі қолданатын
әдіс топтарына аяқтан ұстап еңкейіп лақтыру немесе иықтан асыра тастау
жатады.
Дзюдо мен қазақ күресінде жеңісті жарыс ережесі бойынша лақтыру
әдістерінің амплитудалық орындау мен жауырынына түсіру сапасына қарай
бағалайды, сондықтан, бұл күрескерлер әдіс-тәсілдерің осы сапалы
көрсеткіштеріне лайық орындауға күш салады. Дзюдо жарыстарында түрегеп
тұрып орындайтын әдістердің көбісі амплитудалық лақтыруларға жатады. Ең ші
қолданылатын әдістер топтары арқалап алып лақтыру, содан кейін санмен аяқ
сыртынан қағып түсіру жэне санмен аяқ ортадан қагып түсіру ешендерінен
басталады [23].
Самбо күресінде белсенді және тнімді әдістерге санмен аяқ ортадан
қағып гүсіру, жамбасқа алып лақтыру, шалқайып лақтыру, еңкейіп
лақтыру, түйдекпен іліп жыгу, табанмен қағып түсіру, арқалап алып
лақтыру іелетіндері анықталды, одан басқа сирақты ішке тіреп лақтыру,
жаға мен зяқты үстап қүлату, сирақпен іліп жығу, иықтан асыра тастау,
санмен аяқ сыртынан қағып түсіру жэне т.б. әдістер кешені жатады.
Ж.С.Байшолақовтың [2010] зерттеуінде қазақ күресінде торешілер көбінесе
гепе-теңдіктен шығарып лақтыру, шалып жығу, санмен қағып түсіру, табанмен
кағып түсіру және сирақпен іліп жығу әдіс топтарын бағалағаны, ал
палуандардың таза жеңістердің кобіне шалып жығу, тепе-теңдіктен шығарып
лақтыру, санмен қағып түсіру, жамбасқа алып лақтыру, кеудеден асыра тастау
және сирақпен іліп жығу әдістері арқылы орындап жеткені анықталған.
Қазақ күресін спорттық күрестің басқа түрлерімен салыстыруда кейбір
гәсілдер тобының түрлерін қолдану техникасында, жиілігі мен нәтижелігінде
елеулі айырмашылықтар анықталды. Мәселен, күрестің басқа түрлерінде (еркін
күрес, самбо, дзюдо) иықтан асыра тастау, сирек кездесуден басқа,
қарсыластың қолы (жеңі, жағасы) мен аяғын үстап алып орындалса, қазақ
күресінде қарсыластың аяғын үстауға тыйым салынады. Бүл жағдайда иықган
асыра тастау қарсыластың қолынан үстап, оның ішкі жағынан не сыртынан
сүңги жэне кеудеге таянып не кеудеше, не белбеуінен үстап орындалады [24].
Сонымен, тәжірибелі күрескерлер тік түрып, комбинаңиялық және дайындық
әрекеттерінде тәсілдердің кең ауқымына, қарсыластың шабуыл эрекеттеріне
қарсы қорғану мен қарсы шабуыл тәсілдер нүсқаларын жетік меңгереді. Қазақ
күресі бойынша жарыстарда спорттық күрестің басқа да түрлерінде қолдануы
мүмкін аяқта түрып лақтырулардың әртүрлі техникасы қолданылады. Қазақ
күресінің спорттық күрестің басқа түрлерінен ерекшеленуіне байланысты
жамбасқа алып лақтыру, арқалап алып лақтыру мен аяқпен күресу
әрекеттері (кағып түсіру, іліп жығу, орап лақтыру, шалып түсіру және т.б.)
дзюдошыларды, самбистерді, қолма-қол үрысшыларды, еркін және грек-рим
күрескерлерін дайындауда қолданыла алады [25].
Мысалы, қазақ күресі бойынша жарыстарда грузин үлттық чидаоба
күресіндегі қарсыластың аяғын орап лақтыру, дзюдодан алынған аяқпен
шалу, еркін күрес пен самбодан - иықтан асыра тастау, грек-рим күресінен
кеудеден асыра тастау сияқты олимпиадалық, халықаралық жэне үлттық спорт
күресі түрлерінде қолданылатын, тәсілдерге орындалу қүрылымы бойынша үқсас
тәсілдер кездеседі.
Қазақ күресінің едәуір дами түсуі, спортшының шеберлігінің қалыптасуы
мен жастардың қазақ күресімен бүқаралық сипатта шүғылдануы халықаралық жэне
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Оқу-жаттығу үдерісінің колемі мен сипатын анықтау кезегінде игерілген эдіс-
айлалық эрекеттер мен қозғалыстардың нақты тәсілдерін ескерғен жон.
Әрине, қозғалыстардың (жиі орындалатын) әлдебіреулерін игеру
пүғылданатындардың спорттық-эдістік мүмкіндіктерін кеңейтетін басқа
рекеттерінің жеткілікті түрлерін қолданумен үйлестірілуі тиіс. Сонымен
қатар, кне тәрбиесі мен спорттық жаттығулардың сауықтыратын жэне
денсаулықты інемдейтін технологияларын қолдануға ден қою қажет, оның
негізгі маңызы - еқ алдымен, шүгылданушылардың дене шынықтыруға даярлығына
жэне жас ерекшеліктеріне барабар көлемдерді, қарқынды жаттықтыру әсерлерін
таңцау мен орындау [26].
1.2 Спорттық күресте жақттықтырушы оқытушының алатын орны
Жаттықтырушы-оқытушы және тәрбиеші – бұл жарыста және белдесуде жеңіске
жетуге мақсат қойып, техникалық, дене дайындығы және жігерлікті,
қарсыласыңның ерекшеліктерін шебер пайдалану, жаттықтырушылар және
спортшылардың іскерлік қызметі арқасында спорттық күрес тактикасы үздіксіз
дамып және байытылады.
Тактикалық шеберлік техникалық дене дайындығы және жігерлік
дайындығымен жақын байланысты. Негізгі тактикалық міндеттің шешуіне керекті
жағдай техниканың дайындық болады.
Балуанның тактикалық ықтималы көбінесе оның дене қабілеттілігімен
анықталады. Жеңіске жетудің аса керекті жолдарын жоғары дамыған жылдамдық
күш, ептілік, шыдамдылығын спортшыға таңдауға рұқсат етіледі.
Балуанның тактикалық ықтималы көбенесе оның психологиялық дайындығына
тәуелді болады. Балуанның батырлығы және белсенділігі белдесу барысында
өзінің жағдайын қарсыласына қабілеттілігін байлау анықтайды.
Алдын-ала көру тактикалық ойлаудың іске асуының маңызды ерекшелігі.
Алдын-ала көру, яғни ойлап алды болжау, жалпы жарыстың және белдесудің
нәтижесі неден тәуелді болатынын сөз алдына келтіру. Әркез бір тактиканы
қайта-қайта қолдану жақсы нәтижеге жетуге бөгет болады, себебі
қарсыластарын қарсы қимыл жасауға ықтимал алады.
Тактикалық дайындықты әртүрлі тәсілдерді қолдану белдесу барысында
жағдайды шебер пайдалану, техникалық керекті әрекет жасаудың тактикасы
болып табылады.
Қорқыту – бұл тактикалық дайындықтың тәсілі балуан нәтижесінде белсенді
қимыл (әдістер, қарсы әдістер және ұстасу) жасап, қорқытуды туғызып
қарсыласын амалсыздан қорғанысқа көшуге мәжбүр етіп, шабуылшыға әдіс, қарсы
әдіс жасауға жағдай туғызады.
Байлау – тактикалық дайындық тәсілі. Қарсыласын еркіндік әрекеттен
ажырату және оның қорғанысқа көнуге мәжбүр ету, сөйтіп оған әдістер жасауға
жағдай жасау.
Шақыру - тактикалық дайындықтың тәсілі, балуан соның арқасында
қарсыласын белсенділік әрекет істеуге шақырып, оған алдын-ала дайындаған
әдістерді, қарсы әдістерді жасауға жағдай туғызады.
Екі рет алдау – тактикалық дайындық тәсілінің маңызы сонда балуан
белгіленген әдісті жасауды алдамшы әдіс ретінде көрсетеді. Сондықтан
қарсыласы жасалған әдіске қарсы әдіс жасау дайындығы төмендейді.
Тактиканың негізгі түрлері: шабуылдау, қарсы шабуылдау, қорғану және
жанжақты. Шабуылдау тактикасы балуанның жоғарғы белсенділігі болып
есептелінеді. Ол белдесуде қарсыласын қорықпай, шешімді шабуылдайды. Бұл
тактика үшін мінездемесі: тіке тұру қалпында, күресте еркін жүру,
комбинациялық әрекеттер жасау, өзінің сүйікті әдістерін, қарсы әдістерін
жасау. Балуанның шабуыл тактикасы өте жақсы дене және психологиялық
дайындығы әртүрлі техникалық әрекеттердің қолдануын талап етеді. Олар:
үздіксіз шабуылдау тактикасы және кей кездегі шабуыл тактикасы болып
бөлінеді. Қарсы шабуылдау тактикасы – балуан белдесуді қарсы және жауапты
қарсы шабуылда қолданады, қарсыласы жағынан кейбір уақыттарды белсенділік
әрекеттерді пайдалану арқылы, қарсы шабуыл тактикасы қарсыласына қарсы
ерекше әсер етеді, егер қарсыласы жылдамдығы жағынан төмен болса. Қорғану
тактикасы (күту) мінезделеді, егер балуан өзінің барлық көңілін қорғануға
тоғыстайды, белдесуде белсенділік көрсетпейді және қарсыласына шабуылды
жасайды, егер ол қате ғана жібергенде [27].
Тактиканың негізгі түрлері: шабуылдау, қарсы шабуылдау, қорғану және
жанжақты.
Шабуылдау тактикасы балуанның жоғарғы белсенділігі болып есептелінеді.
Ол белдесуде қарсыласын қорықпай, шешімді шабуылдайды. Бұл тактика үшін
мінездемесі: тіке тұру қалпында, күресте еркін жүру, комбинациялық
әрекеттер жасау, өзінің сүйікті әдістерін, қарсы әдістерін жасау.
Балуанның шабуыл тактикасы өте жақсы дене және психологиялық дайындығы
әртүрлі техникалық әрекеттердің қолдануын талап етеді. Олар: үздіксіз
шабуылдау тактикасы және кей кездегі шабуыл тактикасы болып бөлінеді.
Қарсы шабуылдау тактикасы – балуан белдесуді қарсы және жауапты қарсы
шабуылда қолданады, қарсыласы жағынан кейбір уақыттарды белсенділік
әрекеттерді пайдалану арқылы, қарсы шабуыл тактикасы қарсыласына қарсы
ерекше әсер етеді, егер қарсыласы жылдамдығы жағынан төмен болса.
Қорғану тактикасы (күту) мінезделеді, егер балуан өзінің барлық көңілін
қорғануға тоғыстайды, белдесуде белсенділік көрсетпейді және қарсыласына
шабуылды жасайды, егер ол қате ғана жібергенде.
Белдесуде тактикалық жоспарды жүргізуді құру. Егер өзінің техникалық,
дене дайындығы және қуаттылық қасиеттерін толық көрсетсе, өзінің
дайындығының әлсіз жерлерін жасырса және соның нәтижесінде белдесуде жақсы
көрсеткішке жету үшін балуанға ертерек өзінің әрекеттерін болашақ кездесуде
жоспарлап қою керек.Белдесудің тактикалық жоспары – бұл оймен жеңіске
жетудің жолы. Тактикалық жоспарда белдесудің мақсатын, оған жетудің
әдістемелері, құралы, уақыты және шешуші әрекет орындары белгіленеді.
Балуан керекті жағдайда тұрысын, арақашықтықты белгілейді.
Белдесудің мақсатын белгілеу. Кілемге шығар алдында балуан өзіне
белдесудің соңғы мақсатын болжау қажет. Белдесудің мақсатын анықтағанда
әруақытта өзінің мүмкіндігіңді және осы белдесуге дайындығыңды тағы да
қарсыласыңның қабілеттілігін есептеу қажет.Әлсіз қарсыласын өзінің
мақсатына жету үшін таза жеңіске, ал күштісіне мүмкін ұпай сонымен ұтуға
шектейді. Белдесудің тактикалық жоспарын анықтауда, балуан дайындығын
сондай-ақ техникалық әрекеттерді және соған дайындық тәсілдерді, алға
қойған мақсатқа дәл келетін әрекеттерді іздейді. Әдістерді және оның
варианттарын қарсыласының қорғаныста нашар жағын есептеп бұрын
тағдайды.Белдесуде шешуші әрекеттердің орынын және уақыт жоспарлауда балуан
бірінші болып ұтыс ұпайларын алған болса, онда ол дұрыс жағдайда болатынын
көру қажет.Егер балуан өзінің төзімділігінің басымдылығын пайдаланғысы
келсе, ол белдесудің бастапқы кезінен қарсыласып алдамшы шабуылымен
шаршатып, сонан соң шешуші әрекеттерге көшеді. Белдесудің бас жағында қысып
ұстасуды керек ететін шешуші әрекеттерді жоспарлаған дұрыс.Белдесуді
жоғарғы қарқынмен өткізуді жоспарлау керек. Егер жақсы дайындалған
төзімділігі нашарлау және күш, техника жағынан басым емес балуанмен
кездескенде төзімділігі озық қарсыласымен кездескенде, өзіңнің қуатыңды
шағындап жұмсау қажет.Қарсыласының сүйікті әдістерінен қорғану қолдану,
дұрыс тұрысын табу, шабуыл жасауға аз әсерін тигізбейді. Сондықтан да өзіңе
керекті тұрысты пайдалануды жасыру мақсатымен, қарсыласыңды адастырып және
оны күтпеген мезгілді шабуылдау қажет екенін ұмытпай керек.Белдесудегі
табыс дұрыс жасалған жоспар мен жүргізуге байланысты болады. Бірақта өте
дәл, жақсы жоспар ештеңе әпермейді, егер балуан оны шебер орындауға
жарамаса. Тактикалық жоспар әрекеттерін іске асыру – бұл деген қарсыласыңды
өзіңнің еркіңе бағындыру.Әрине белдесуде екі спортшы да алдана жеңісті
мақсат етіп қояды, жекпе-жек барысында біреуі жақсы жағдайда қалуы мүмкін,
өзгеге қарағанда. Белдесудің кейбір кезеңдерінде ұтыс жағдайына жеткенде
белдесудің қорытындысы шешімді деуге ешуақытта болмайды. Төрешінің мәрелік
ысқырығына дейін балуан жинақты, ықыласты әртүрлі кездейсоқтыққа дайын
болуға міндетті.Егер балуан белдесуде ұтылып жатса, онда ең соңғы
секундтарға дейін ол барлық шара қолданып, жағдайды өзгертуі [28].
1.2.1Спорттық күресте жаттықтырушының психология педагогикалық
қызметi
Физикалық мәдениеттiң төңiрегiдегiн маманның кәсiби дайындығы және
спорттың үлгiсiн ғылыми-әдiстемелiк әдебиетте дәл қазiр бiр мәнде
қаралмайды. Авторлардың қатары нақты мамандыққа әлеуметтiк талап шығару
эталоны болып табылатын маманның кәсiби әзiрлiгiнiң негiзiнде оның
қызметiнiң үлгiсi жатуы керек деп санайды. Жаттықтырушы-оқытушты мамандық
сонымен бiрге маманның творчестволық белсендiлiгiн бағалайды. Шығыс
күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығы турасында кейбiр ерекшелiктерге
мән беру керек.
Олардың санына күрестердiң әр түрлi түрлерiнiң танымалдылығы, сонымен
бiрге шығыс күрестерiнiң белгісіз түрлерінің және әлі таныла қоймаған
түрлерінің аренаға шығуы. Бұның барлығы тиiстi бiлiктiлiктiң мамандарын
әзiрлеуiнің қажеттiлiгін анықтайды.
Шығыс күрестерi бойынша бапкерлердiң әзiрлеуiнiң жанында есепке алуды
керек ететін келесi ерекшелiк - қолданбалы, спорт және сауықтыру мәнi.
Мамандарды дайындауда процесіне маңызды өзгерістер енгізетін шығыс
күрестерінің түрлі оқыту әдістеріне көзқарастар әр түрлі болады.
Зерттеудiң әдiсі және ұйымы. Шығыс күрестерi бойынша мамандардың
әзiрлеу процесіне ықпалын көрсететiн ерекшелiктерін анықтау мақсатымен
күрестердiң әр түрлi түрлерi бойынша жаттықтырушы-оқытуштардан сауал-сұрақ
жүргiзілді. Сұрауда тренер қызметiнiң әр түрлi стажы бар және бiлiктiлiктiң
деңгейi жоғары 62 маман қатысты, 60% респонденттер жұмыс стажы 5 жылдан
астам да жоғарғы бiлiмi болды.
Нәтижелер және олардың талқылануы. Алған мәлiметтердiң талдауы келесi
түрде шығыс күрестерi бойынша маманның кәсiби дайындығының мазмұнын
көрсетуге мүмкiндiк бередi.
Спорттық бiлiктiлiк, спорттағы жетiстiк - мына барлық компоненттер
шеберлiктi жетiлдiру үшiн қажеттi техникалық әсерлер болып табылады, мұнда
физикалық дайындық шеберлікті жетілдіруге, спорттық квалификацияны
жоғарылатуға мүммкіндік береді. Спорт жетiстiктері спорттық шеберлiктiң
деңгейлерінен тәуелдi болады: спорттық бiлiктiлiк жоғары болған сайын
жарыстарға қатысу мүмкіндігі де жоғарылайды.
Сонымен қатар шығыс күрестері бойынша мамандарды дайындау қызметтің
іргесі болып табылады. Техниканың нақты көлемін меңгермей өзгелерді оқыту
мүмкін емес. Педагогикалық қабiлеттiлiктер және дербес сапалар маманның
психология педагогикалық дайындығының блоктерiн құрастырады.
Бапкердiң психология педагогикалық қызметiнiң жетiстiгi оның
қабiлеттiлiктерiнен ғана емес, жұмысқа қатынасынан және бiлiмдерін әбден
жетiлдiруiне талпыныстан да тәуелдi болады [29].
Күрескерлер арасында жүргізілген зерттеулер бойынша бір бапкерден
келесіге аусудың себебінің 71,2 пайызында бапкердің біліктілігінің,
білімділігіні, кәсіби шеберлігінің төмен деңгейде болуы болып табылады.
Сонымен бiрге дене төрбие бойынша мамандардың дайындығының сапасы
теория және оқылытын пәннiң әдiстемесiнiнен белгілі болады. Тек алынған
білім жүйесінің арқасында ғана кәсіптілік шығармашылық күйде болуы мүмкін.
Мамандардың пiкiрлерi талдаудың нәтижесiнде шығыс күрестерi бойынша
маманның кәсiби дайындығының үш деңгейлi үлгiсiн тағайындалды.
Бiрiншi деңгей қызметтiң iргесi, оның негiзi, базасы болып табылады. Ең
алдымен күрестердiң сайланған түрiнiң техникасымен ие болуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz