Зат есім мен етістіктен жасалған сөздер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І тарау. Сын есімдердің қолданыстық сипаты
1.1. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сын
есімдер ... ... ... ... ... .4
1.2. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған сын
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..40
КІРІСПЕ
Сын есімдердің зерттелу тарихы. Сын есім - өзіндік мағынасы,
морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі бар жеке сөз табы. Сын есім
жеке сөз табы ретінде А.Байтұрсыновтың Тіл-құрал оқулығында танылған.
Оқулықта сын есімге Сөздің кейбіреулері нәрсенің сынын атайды. Осындай
нәрселердің сынын көрсететін сөздер сын есімдер деп аталады. Сын есімнің
сұрауы: қандай -деген қысқаша анықтама берілген.
[1; 36].
Ғалымның қазақ тілді пән ретінде үйрететін оқулығындағы жеке сөз табы
ретінде танылған сын есім туралы пікірі кейінгі еңбектерде де жалғасын
тапты. Қ.Жұбанов Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері атты
мақаласында заттың не істің сипат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен
үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын...
түбірді сын есім деп атаған. .[2; 4].
Ал Ж.Шәкенов Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын жан-жақты
қарастырған еңбек жазды. Ғалымның еңбегінде түркі тілдерінде сын есім
категориясының XIX ғасырдан бастап зерттеле басталғандығы айтылған. [3;56
]. Автор сын есім мәселесін алғаш сөз еткен профессор А.Казембек екендігін
оның еңбектерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдеген. Бұдан кейін
А.К.Боровков, И.А.Батманов, Н.К.Дыренкова, А.Н.Кононов, А.Баскаков,
Н.К.Дмитриев, М.Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский секілді
түркологтар еңбектеріндегі сын есімге қатысты пікірлерге талдау жасағаны
белгілі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі қазақ тіл білімінің жетілу,
даму кезеңінде жарық көрген оқулықтарда сын есімге заттың сапасын,
сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін) және басқа сол
сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табы Сын
есімнің табиғи қызметі ешбір өзгеріске түспей-ақ, зат есіммен тіркесіп,
заттың алуан түрлі қасиетін, сындық белгісін білдіру - деген анықтамалар
берілген.
Сондықтан да, сын есім заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-
грамматикалық сөз табы болып табылады. Сын есімдердің тілдік- қолданыстық
сипатын ашу теориялық та, практикалық та жағынан қажетті еңбек болып
табылады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі сын есімдердің қолданыстық
сипаты болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сын есімдердің тілдік – қолданыстық
сипатын анықтау үшін сын есімдер және олардың типологиялық зерттелуіне шолу
жасап, сын есімдердің, күрделі сындардың қалыптасу мен құрылымдық сипатын
айқындау, тақырыптық топтарға қарай топтастыру жұмыстың мақсаты болып
табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Тақырыптың мақсатына сәйкес жинақтау,
талдау, жүйелеу, сұрыптау әдістері қолданылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
1.Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сын есімдер. Есімдер
деп аталатын сөздердің ішіндегі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол
сөз табы – сын есім.
Семантикалық жағынан зат есім әр алуан заттық ұғымдарды білдіретін
сөздердің лексика-грамматикалық тобы болса, сын есім неше алуан сыр-
сипатпен байланысты ұғымдарды білдіретін лексика-грамматикалық тобы ретінде
бөлінеді. Сөйтіп, сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін (түр - реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын
білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.
Сын есімдер морфологиялық (синтетикалық), синтаксистік
(аналитикалық), морфологиялық - синтаксистік (семантикалық) тәсілдер арқылы
жасалады.
Морфологиялық (синтетикалық) тәсіл бойынша туатын сын есімдер тиісті
жұрнақтар арқылы жасалады.
Синтаксистік (аналитикалық) тәсіл бойынша туатын сын есімдер жалаң сын
есімдердің бір-бірімен тіркесуі арқылы (ақ сары, қызыл сары; қара көк, ал
қара көк; ақ құба, ақ сұр, ақ шабдар, ақ шұбар, ақ көк т.б.), негізгі
сындар мен туынды сындардың бір-бірімен тіркесуі арқылы (ақ көйлекті, қара
пальтолы т.б.), зат есім мен туынды сын есімнің бір-бірімен тіркесуі арқылы
(көп балалы, ауыз жолды, жібек көйлекті), негізгі және туынды сын
есімдердің қайталануы, қосарлануы арқылы (үлкен-үлкен, үлкен-кіші,
таулы - таусыз, елді-күнді) жасалады.
Морфологиялық - синтаксистік (семантикалық) тәсіл бойынша туатын сын
есімдер белгілі бір синтаксистік формадағы сөздің семантикалық жағынан
бірте-бірте дами отырып, адъективтенуі арқылы (мысалы: басқа, өзге, шала-
жансар т.б.) жасалады.
Бұл тәсілдің ең негізгісі, әрине, синтетикалық және аналитикалық
тәсілдер, ал семантикалық тәсіл тіпті өнімсіз.
Сындық ұғымды білдіретін күрделі сөздердің грамматикалық сипаты.
Бұған күрделі сөздердің ішінен қарапайым, кішіпейіл, қонақжай, жарымжан,
кемтар, желөкпе, тоқмейіл, жалаңаш, алаяқ, арамтамақ, жармес, қара көк,
ақ құба, қызыл шырайлы, ұзын бойлы тәрізді сөздер жатады.
Лексика-грамматикалық сипаты жағынан барлығы да заттың алуан түрлі сыр-
сипат, белгі-қасиеттерін білдіріп, соған атау болады. Қандай? Қай? деген
сұрауларға жауап береді.
Күрделі сөздердің сын есімге жататын бұл түрлері де зат есім
сияқты құрылымы жағынан бірбеткей емес, әртүрлі. Олардың ішінде, мәселен,
құралақан, жармес, жалаңаш тәрізді кірігу арқылы да, қарапайым, арамтамақ,
кішіпейіл, жарымжан тәрізді бірігу арқылы да, қызыл шырайлы, қара көк, ұзын
бойлы тәрізді негізгі сөздердің немесе негізгі мен туынды сөздердің
тіркесуінен болғандары да бар. Барлығы да сайып келгенде, аналитикалық
тәсілден пайда болғанымен, компоненттерінің бірігіп, одан мүлде кірігіп
кеткендеріне қарағанда бірікпеген түрлері тілде жиі ұшырайды.
Құрылысы жағынан бұлар екі сөзбен ғана шектелмей, одан да артық
сөздердің үйлесімді тіркесуінен жасалуы мүмкін. Мысалы: Енді сол көп
қыздардың ішінен бөлініп қалған бір ғана ұзын бойлы, ақ сұр қыз бар. Сұлу
денелі, ашық нұр жүзді, әсем бой жеткен (М.Әуезов).
Қыз қуқыл өңді, үлкен қоңыр көзді, қыр мұрынды (Х.Есенжанов). Бірінші
мысалдағы күрделі сындар екі сөзден құралған болса, екінші, үшінші
мысалдағылар екі, үш сөздердің тіркесуінен жасалған.
Морфемалық құрамы жағынан да бірбеткей емес, әр түрлі, мәселен, қара
кер ат үйренген жеріне бір-ақ тартты (Ғ.Сыланов). Қожаш орта бойлы... жігіт
(С.Көбеев). Бүрінен айрылған тобылғы да қуқыл реңді (М.Әуезов). Осындағы
қара кер жалаң түбір морфемалардан, орта бойлы, қуқыл реңді деген күрделі
сөздер түбір мен қосымшалы морфемаға ажыратуға келетін тұлғалардан тұрады.
Түрлену жүйесіне келсек, тек қана аналитикалық тәсілден болған
түрлері кейбір шырайлық формалармен өзгерсе, мысалы қып-қызыл ала, жап-
жалаңаш, жарым-жандау т.б. Ақ көңіл, өте қарапайым адамдар (Ғ.Мүсірепов).
Ал аналитикалық тәсілге қосымша синтетикалық тәсілдің қатысынан болғандары
түрленбейді. Осыған орай бұларды беретін мағынасына қарай талдағанда
бастапқыларын сапалық сындармен, ал, -лы, -лі, -дық, -дік, -дай, -дей
тәрізді сөз тудырушы қосымша морфемалардың қатысымен жасалғандарын қатыстық
сындармен орайлас қараған жөн.
Енді бұлардың синтаксистік қызметіне келейік: күрделі сөздердің сын
есімге жататындарының да сөйлемдегі негізгі қызметі – анықтауыш. Өйткені
бұлардың ішінде анықтауыш қызметінде жұмсалмайтын бірде-бірі кездеспейді.
Екі сары ала қаз ортасында көк қаршыға ұйқы-тұйқы, сарт-сұрт майданда екен
(М.Әуезов).
Артын жым-жырт қылды да антұрған шал, төртеуін ертіп алып тез жөнелді
(А.Құнанбаев). ... арамтамақ жалқауларды Толстой жан-тәнімен жирене жек
көрген (Семей таңы газеті).
Қарапайым жұрттың ішінде беделді Бұланбайды Байжан да қатты
қадірлейтін еді (Ғ.Мүсірепов). Қолында шоқпары, үстінде жалғыз көнетоз
шапаны бар (М.Әуезов). Ән зор дауысты, сұлу пішінді, ақ құба жігіт айтқанда
жаңа сыр тапқандай (М.Әуезов). Біз аз адаммен үлкен жұмысты – бүкілодақтық
үшінші кочегарканы бастадық (Ғ.Мұстафин).
Міне, осындағы сары ала, антұрған, арамтамақ, қарапайым, көнетоз, зор
дауысты, сұлу пішінді, ақ құба, бүкілодақтық дегендердің барлығы да сындық
ұғымдарды білдіретін күрделі сөздер, сөйлем мүшесінде анықтауыш. Бұдан
басқа бұлар сөйлем соңында келгенде баяндауыш, кейбіреулері пысықтауыш
қызметінде де жұмсалады, бірақ бұл сөз болып отырған сындардың негізгі
емес, қосымша қызметі болмақ. Негізгі қызметі анықтауыш, бірақ бұдан
анықтауыш пен сын есім арасында табиғи бір байланыс бар немесе сын есім тек
анықтауыштан дамыған екен деген ұғым тумасқа тиіс. Оған, біріншіден, басқа
түркі тілдері тәрізді, қазақ тілінде де сын есімнің тек анықтауыш
қызметінде ғана емес, сонымен қабат жоғарыда айтылғандай, пысықтауш та,
баяндауыш та қызметінде жұмсалуы дәлел болса, екіншіден, сөз табында
анықтауыш қызметінде тек сын есім ғана емес, сонымен қабат зат есімнің де,
есімдіктің де, сан есімнің де, тіптен етістіктің де кейбір түрлерінің
анықтауыш қызметінде жұмсалуы дәлел болғандай. Күрделі сөз болса, негізінен
лексикалық, ал сөйлем мүшесі грамматикалық категория. Демек, бұлар тілдің
әр басқа саласына жатады. Сын есімнің қалыптасуына анықтауыштың белгілі
роль атқарғанын, әрине, бекерге шығаруға болмас; бірақ сонымен қабат, сын
есім бүтіндей анықтауыштан дамыған деген пікірмен де келісу қиын. Оған мына
төмендегі мысалдан да көз жеткендей: Жүргіншілер Ералының қазірде қуаң
тартқан шалғынын біраз аралап өтті (М.Әуезов). Әбдірахман Дмитриевтің
шаршаған реңді қой көздерінде ұшқындаған бір от барын байқап қалды
(Х.Есенжанов). ... қалбырдағы топырақтар егіс даласының сан алуан сырын
баяндайды (М.Иманжанов). Сол ауылда Итбай деген, орта жасқа келген, қара
сақалды ұста бар (С.Сейфуллин). Әзімбай деген бір тіс қаққан жігіт еді
(С.Көбеев).
Осындағы қуаң тартқан, шаршаған реңді, ұшқындаған бір, сан алуан,
Итбай деген, орта жасқа келген, қара сақалды, тіс қаққан дегендердің
барлығы да даусыз күрделі анықтауыштар, бірақ осылардан сын есімнен болғаны
тек қара сақалды дегенді ғана, қалғандары, мысалы: сан алуан –
лексикаланған тіркес тіс қаққан – тұрақты сөз тіркесі; қуаң тартқан,
шаршаған реңді, Итбай деген, орта жасқа келген деген анықтауыштар түрліше
сөз табына қатысты сөздердің өзара тіркесуінен болған. Бұдан шығатын
қорытынды: сөйлем мүшесінің шеңбері сөз табынан да кең. Ол түсінікті де,
өйткені сөйлем мүшесі контексте әр алуан сөздермен қарым-қатынасқа түсуден
пайда болады. Жоғарыда келтірілген мысалдан көргендей, оның құрылыс
материалы сөз табы да, лексикаланған тіркес те, тұрақты сөз тіркесі де,
басқа да құрылысы күрделі тілдік тұлғалар да бола береді.
Демек, сөз табы мен сөйлем мүшесі арасына тепе-теңдік белгісін қоюға
болмайды екен. Анықтауыштың дара түрі белгілі сөз табына телулі болғанымен,
күрделі түрі олай емес, ол белгілі бір сөз табынан да, басқа бір
тұлғалардан да бола беруі мүмкін. Олай болса, грамматикалық талдауда бұл
ескеріліп, бірбеткей сөз табынан болғаны әдеттегідей ажыратылып, басқа
тілдік тұлғалардан болғандары қаға беріс қалмауы керек.
Сөз табы, оның ішінде сын есім де грамматикалық абстракцияның жемісі,
оның аясы сындық ұғымды білдіретін күрделі сөзбен ғана шектелмейді, оған
құрылысы күрделі басқа да грамматикалық тұлғалар да кіреді. Ойымыз
түсінікті болу үшін тілдік деректерге сүйенейік.
Мұғалімдер қызық-қызық әңгімелер айтты (С.Көбеев). Айнала бар дүниені
қара көк бетеге мен шашақталған ал күрең көде басыпты (М.Әуезов). Төрде доп-
домалақ, қара бұжыр біреу отыр (С.Көбеев). Қызыл төбелі ақ үй ескілердің
ортасында өзгеше көрінеді көзге (Ғ.Мұстафин). ... бір... қара сұр жас бала
жігіт жаяу келе жатыр (С.Сейфуллин).
Осындағы қызық-қызық, қара көк, доп-домалақ, қара бұжыр, қызыл
төбелі, қара сұр дегендердің барлығы да сөз табында сын есім; бірақ
осылардан даусыз күрделі сөзге жататындары: қара көк, қара бұжыр, қызыл
төбелі, биікше бойлы, қара сұр дегендер. Ал қызық-қызық, доп-домалақ
дегендер сөз табында сын есім құрамына кіргенімен, күрделі сөз болмайды,
күрделі грамматикалық форма болады.
Сын есім, асылында, бойында сындық қасиеті бар сөздердің жай ғана
топтары (разрядтары) емес, бүтіндей оның сөз тудыру жүйесін, грамматикалық
абстракция нәтижесінде иеленген мән-мағына, ішкі грамматикалық
категориялары, олардың берілу тәсілдері мен жүйелі формалары, сөйлемде
атқаратын қызметі тәрізді жақтарын бүтіндей қамтитын тілдік құбылыс болмақ.
Сонымен, сын есім құрамына кіретін құрылысы күрделінің барлығы бірдей
сындық ұғымды білдіретін күрделі сөз бола бермейді; оқушы мұны меңгеріп,
грамматикалық талдауда күрделі сөз бен күрделі грамматикалық тұлғаның ара
қатынасын, ерекшелігін ажырата білуі тиіс.
Күрделі сындардың жасалуы. Күрделі сын есімдер деген термин
1952 жылғы А.Ысқақов пен К.Аханов авторлығымен шыққан мектеп
грамматикасынан бастап, ғылыми айналымға түсті.
Күрделі сындар деп екі не одан да көп сыңарлардан құралып, бір сындық
ұғымды, белгіні білдіретін сөздер аталады. Мысалы, қоңыр қошқыл, ал қызыл,
қара көк, қоңқақ мұрынды, ұзын тұра, ат жақты, ерке тотай т.б.
Күрделі сындар бір белгіні білдіретін бір сөз, бір лексема болып
саналады, ол қаншама сыңарлардан құралса да, бір сөздің қызметін атқарады,
сөзге қойылатын талаптардың бәріне сай келеді. [4;46 ].
Күрделі сын есім сөздер бір сындық белгіні білдіретін сөз
болғандықтан, сөйлемде бір сұраққа жауап береді, сөйлемнің бір мүшесі
болады. Мысалы, Толықша келген, аппақ жүзді қыздың жіп-жіңішке қасы да
айдай боп, қиылып тұр (М.Әуезов). Тұстарында қара күрең кілем
(С.Сейфуллин). Зор денелі, бурыл сақалды Құнанбайдың жалғыз көзі бұларда
емес (М.Әуезов). Осы сөйлемдердегі аппақ жүзді, қара күрең, зор денелі,
бурыл сақалды деген күрделі сындар мысалдарда қыз, кілем, Құнанбай деген
зат есімдерді анықтап, қандай деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің
анықтауыш мүшесі болып тұр. Күрделі сындардың әр сыңары жеке сөйлем мүшесі
қызметін атқармайды, өйткені олар бір сөздің ішкі құрылымына жатады,
сыңарлары дербес сөздік қасиеттен айрылған.
Тілдегі сөз атаулының дыбыстық құрамы тұрақты, ол дыбыстардың орнын
ауыстыруға болмайды. Күрделі сындар да сөздің осы белгісіне толық сай
келеді. Күрделі сындар біртұтас сөз болғандықтан, олардың құрамындағы
сыңарлардың орны тұрақты және олардың орнын ауыстыруға болмайды. Мысалы,
түлкі тымақты (адам), көк жасық (ет), қызыл шұнақ (аяз), бұлаң түлкі
(мінез) деп орындарын ауыстыруға болмайды, өйткені күрделі сындағы мағына
бұларда жоқ. Күрделі сындар белгілі құрамда, ол құрамдағы сыңарлар белгілі
тәртіпте тұрғанда, күрделі сындардың мағыналары қалыптасқан, оны бұзуға,
өзгертуге болмайды. Сондықтан күрделі сыңарлардың сыңарлары мен олардың
орны тұрақты.
Күрделі сындардың құрамының тұтастығын олардың сыңарларының арасына
басқа сөздердің кіре алмауы да білдіреді. Күрделі сындар біртұтас сөздер
болғандықтан, оның сыңарларының арасын басқа сөзбен бөлуге болмайды. Бұл –
сөз атаулыға тән жалпы заңдылық. Негізгі түбір болсын, туынды түбір болсын
олар – біртұтас сөз, сондықтан олардың тұтастығын бұзып, арасына басқа сөз
кіре алмайтыны белгілі. Дәл осындай күрделі сөздер де біртұтас сөз
болғандықтан, оның қолданыста тұтастығы сақталады.
Күрделі сыңардың сыңарлары дербестігінен айрылып, біртұтас мағынаға
көшкендіктен, олар біртұтас бірлік ретінде сөйлемде басқа сөздермен
тіркесіп, сөз тіркестерінің бір мүшесі ғана болады. Мысалы, Үй ішін сұраған
ашық жарқын ажарын көре алмаған (М.Әуезов). Ол өңшең қыз, сылқым сұлу
келіншек пен сәнді сұлу бозбала (М.Әуезов). Мұнда күрделі сындар ашық
жарқын мінез, сылқым сұлу келіншек, сәнді сұлу бозбала деген сөз
тіркестерін жасап, солардың бір мүшесі болып тұр.
Күрделі сыңдардың сыңарлары толық мағыналы сөздерден болады. Жалпы тіл
біліміндегі күрделі сөздер теориясында күрделі сөздердің толық мағыналы
сыңарлардан жасалатыны – әбден танылған пікір. Қазақ тіліндегі күрделі
сындар да осы теорияға толық сәйкес келеді. Өйткені күрделі сындардың
мағынасы оның құрамындағы сыңарлардың мағынасының негізінде жасалып,
күрделі сындық ұғымды білдіреді.
Ал күрделі сыңдардың құрамы қандай күрделі болса, мағыналары да сондай
күрделі болады. Мысалы, қызыл ала көйлек, қара көк қамзол, мойыл қара
мақпал, солғын қызғылт орамал т.б. осы сияқты күрделі сындарды алсақ,
заттың сындық белгісі біртекті емес екенін көру қиын емес. Мұндағы
сындардың мағыналары да күрделі екені анық, яғни заттың сындық белгісі
түрлі сындық белгілерден құралады. Айталық қызыл ала көйлек дегенде қызыл
ала көйлектің жалпы түсін білдіріп тұрғаны анық, бірақ көйлектің түсі түрлі
түстің қосындысынан тұрады. Көйлектің түсінде қызыл да, тағы басқа түс те
араласқан яғни ол бір ғана таза түстен тұрмайды. Сондықтан ол дара сыннан
белгінің күрделілігі арқылы ажыратылады. Бұлардың мағынасы сыңарларының
мағыналарының қосындысынан жасалған.
Келтірілген күрделі сындардың әрқайсысы да осы сияқты күрделі сындық
белгілерді білдіреді. Осындағы қара көк күрделі сыны көктің таза көк емес,
қараға жуық көк екенін білдіреді. Ал мойыл қара мақпал дегенде мақпалдың
қаралығы мойылға ұқсайтынын, солғын қызғылт дегенде қызыл түстің бәсеңдігін
білдіріп тұр.
Күрделі сындар сөзжасамның аналитикалық тәсілінің ішкі үш түрі арқылы
яғни сөзқосым, қосарлау, тіркестіру тәсілдері арқылы жасалады. Осыған
байланысты күрделі сындардың үш түрі бар:
1) біріккен күрделі сындар;
2) қосарланған күрделі сындар;
3) тіркескен күрделі сындар.
Біріккен күрделі сындар онша көп емес, олар көнетоз, көнтері,
тілалғыш, есерсоқ, біртоға, алаңғасар, аласабыр, бұратана, кемтар,
кертартпа, қонақжай, жарымжан, балажан, қарапайым, кеудемсоқ, ішқұста
(ашу), етжеңді, кірпияз, можантопай, етекбасты (мінез) сияқты сөздер.
Мысалы, Мынау нағыз можантопай маубас түйенің өзі екен ғой (Д.Досжанов).
Ұлбике – етжеңді, дөңгелек бетті, қиғаш қара қасты толықша қыз (С.Омаров).
Көнетоз сұрғылт тысы бар жүндес қара елтірі тымақтың бет тұсы сірескен
қарлы мұз (М.Әуезов). Одан ары төрге алаша төселген, іргеде алабажалақ
құрақ көрпеше жаюлы жатыр (Н.Серәлиев). Ал, Әли болса, бос белбеу,
қарпылмаған киіздей былжыраған, бір жағынан шалық ауруы бар кемтар жігіт
(С.Омаров).
Қосарланған күрделі сындар тілде бірсыпыра: үлкенді-кішілі, жаманды-
жақсылы, ақты-қаралы, қызылды-жасылды, ерке-бұлаң, көл-көсір, ала-құла,
ағал-жағал, сыбай-салтаң, қан-сөлсіз, кедір-бұдыр, телегей-теңіз, ұзыннан-
ұзақ, өркеш-өркеш, үйме-жүйме, аумалы-төкпелі, қырғи-қабақ, әлем-жәлем,
сұлу-сыпайы, қайғы-қасіретсіз, үлкен-үлкен, ұсақ-түйек, биік-биік т.б.
Мысалы, Жиекте қызылды-жасылды, үйме-жүйме әйелдер (М.Әуезов). Отыз жыл
толып, ұлан-асыр той, тілегей-теңіз қуаныш болып жатты (О.Бөкеев). Ескі
Гурьевтің кедір-бұдыр, қисық көшелерімен базар халқы ағылып келеді
(Ғ.Мүсірепов). Бұл үйге бөтен-бостақ адам сирек келетін (С.Омаров). Үлкенді-
кішілі бұйымның бәрін қайта-қайта өңдеп-шыңдаудан әсте жалықпайтын
(Ө.Қанахин).
Тіркескен күрделі сындар тілден кең орын алады. Олар сөзді танудың
емле белгісіне бағынбайды. Тіркесті күрделі сындар неше сыңардан құралса
да, оның сыңарлары бөлек-бөлек жазылады. Мысалы, ақ сары, күрең қызыл, қара
қошқыл, теңбіл көк, ұдай ащы, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шұнақ (аяз),
түлкі бұлаң, көк долы, көк жасық, кер шолақ, арыстандай айбынды, қасқыр
ішікті т.б. Осы тіркескен сындардың қайсысы болсын біртұтас мағына береді.
Күрделі сынның барлық белгісіне сай келеді.
Күрделі сын есімдер. Тіркескен күрделі сындар айтылу жағынан да
бір ұдай, бір ырғақ арқылы ерекшеленеді. Күрделі сындардың құрамындағы
сыңарлардың әрқайсысы жеке айтылып, сыңарлары пауза арқылы бөлініп
тұрмайды. Күрделі сындардың сыңарларының ара-жігі бөлінбей, біртұтас
ырғақпен айтылып, бір сөздегі бір екпінмен айтылады. Мысалы, Ұзын бойлы,
қара сұр, ашық жүзді. Күңке ерінің жылы шырайын пайдаланып, - Мен бүгін
теңдерді шешкізіп, ертең үйлерді тіккізбек едім, - деп, Майбасарға қарады.
Зор денелі, бурыл сақалды Құнанбайдың жалғыз көзі бұларда емес (М.Әуезов).
Осылардың ешқайсында күрделі сынның сыңарларының арасында пауза, іркіліс
жоқ, айтылуда күрделі сындар біртұтас сөз ретінде бір екпінмен ғана
айтылады. Кідіріс тек күрделі сындардан болған бірыңғай мүшелердің арасында
ғана бар.
Күрделі сындардың сыңарлары болып сын есім сөздер (қара торы, ал
қызыл, сары ала), зат есім сөздер (ат жақты, түлкі тымақты, қасқыр ішікті),
сан есім сөздер (екіжүзді, жүз қадамдай, сегіз қырлы), етістік сөздер
(күйген терідей, үлбіреген жас) қатысады. [5;141].
Күрделі сындардың құрамындағы сыңарлар қай сөз табынан болса да, олар
тұтас мағынаға көшіп, күрделі сындық ұғымды білдіреді. Күрделі сындық ұғым
күрделі сындардың құрамындағы сыңарлардың мағыналарының кірігуі,
жалпылануы, кеңуі, қосылуы сияқты үрдістердің нәтижесінде туады.
Күрделі сындардың құрамы екі түрлі: екі құрамды және үш құрамды
күрделі сындар.
Күрделі сындар екі құрамды (күрең қоңыр, көк ала, қара кер, елтірі
бөрікті), үш құрамды (аш қасқырдай қомағай, ал қара көк, асқар таудай биік,
өңкиген қара торы, сырықтай ұзын бойлы).
Екі құрамды күрделі сындардың жасалу үлгілері: 1) сапа сыны+сапа сыны:
қызыл ала, қара көк, ал қызыл, көк ала, күңгірт қызыл, күрең қоңыр; 2)
қатыстық сын+сапа сыны: оқтаудай түзу, сыбызғыдай нәзік, жардай семіз,
қаңбақтай жеңіл, удай ащы т.б. 3) зат есім+қатыстық сын: арыстан жүректі,
жай оғындай, алтын басты, күміс қоңыраулы; 4) қатыстық сын+қатыстық сын:
сәнді киімді, періштедей кінәсіз, қазақы киімді, өліктей үнсіз; 5) сан
есім+қатыстық сын: жүз қадамдай, екі кісілік, сегіз қанатты, бір бетті
(адам); 6) етістік+қатыстық сын: ұлыған қасқырдай, қажымас қажырлы, қаққан
қазықтай, піскен алмадай, аршыған жұмыртқадай т.б.
Үш құрамды күрделі сындардың үлгілері: 1) дара сын+күрделі сын;
2) күрделі сын+дара сын.
Дара сын+күрделі сын: күмістей таза сұлу, нәзік қоңыр сәулелі, сұлу
жіңішке белді; Мысалы, Ол үлкен қара көзді жігіт еді (С.Мұқанов).
Күрделі сын+дара сын: қызыл ала көйлекті, түйе жүн шекпенді, ақ сұр
жүзді. Мысалы, Алпамса денелі, қызыл күрең жүзді адам (С.Мұқанов).
Күрделі сындардың жасалуында белсенді қызметті сын есім сөздер
атқарады, олардың қатысынсыз күрделі сын жасалмайды.
Тілдегі күрделі сындар өмірдегі жанды-жансыз заттардың, құбылыстардың
әр түрлі сындық белгілерін көрсететін болғандықтан, олар түрлі мағыналық
топтан тұрады. Солардың ішінен ең ірі деген мағыналық топтарды ғана атауға
болады, өйткені күрделі сындардың барлық мағыналық тобын қамту мүмкін емес.
Күрделі сынның төмендегідей мағыналық топтары бар: 1) түр-түс күрделі
сындары, 2) сапа мәнді күрделі сындар, 3) адамға қатысты күрделі сындар, 4)
киімге қатысты күрделі сындар, 5) табиғатқа қатысты күрделі сындар, 6)
жануарларға қатысты күрделі сындар, 7) үй-мүліктеріне қатысты күрделі
сындар, 8) құрал-жабдыққа қатысты күрделі сындар.
Түр-түс мәніндегі күрделі сындар түсті білдіретін негізгі сындардан
жасалады. Өмірдегі зат атаулының түрлі түсін, реңкін білдіреді. Олар іштей
ашық түсті білдіретін күрделі сындар (ақ боз, ал қызыл, ақ сұр), қою түсті
білдіретін күрделі сындар (қара қошқыл, қара көк, қара торы), солғын түсті
білдіретін күрделі сындар (күлгін көк, солғын қоңыр), түрлі түсті
білдіретін күрделі сындар (көк ала, теңбіл көк, шұбар ала) болып бөлінеді.
Сапа мәнді күрделі сындар мағына жағынан түрлі-түрлі. Олардың кейбірін
ғана атауға болады: аумақ-көлем мәнді күрделі сындар (еңгезердей үлкен,
қағаздай жұқа, түпсіз терең), салмаққа қатысты күрделі сындар (қаңбақтай
жеңіл, қорғасындай ауыр), дәм мәнді күрделі сындар (удай ащы, балдай
тәтті), т.б. түрлі мәнді сындар (судай таза, көк жасық, оқтаудай түзу).
Адамға қатысты күрделі сындар да іштей түрлі мағыналы: бет әлпетке
қатысты күрделі сындар (қара тәмпеш бала, қара қожалақ бет, сопақ бетті),
адамның дене бітіміне қатысты күрделі сындар (сырықтай ұзын, өңкиген ірі,
ілмиген арық), адамның мінезіне қатысты күрделі сындар (жайдары жайсаң, көк
айыл долы, бір беткей), адамның дауысы, үніне қатысты күрделі сындар (майда
қоңыр, сыбызғыдай нәзік, әсем қоңыр), киімге қатысты күрделі сындар (қима
қамзолды, түлкі тымақты, ақ көйлекті), табиғатқа қатысты күрделі сындар (ақ
түтек боран, шыжыған ыстық, үскірік суық), жануарға байланысты күрделі
сындар (қара қасқа, тарлан боз, қарагер жорға, саңлақ жүйрік), үй
мүліктеріне қатысты күрделі сындар (алты қанатты, күйме-сандық, торқа
кілемді), құралға қатысты күрделі сындар (өткір пышақты, сабау қамшылы,
әдемі кәрден кесе) т.б.
2. Сын есімнің синтаксистік тәсіл арқылы жасалуы. Сын есімдер
компоненттерінің құрамдарына қарай жалаң сын есімдер және күрделі сын
есімдер болып екі салаға бөлінеді.
Жалаң сын есімдерге ешқандай қосымшаларсыз - ақ негізгі сын есім
есебінде қызмет ететін түбір сөздер (ақ, қара, көк, сұр, тік, аласа, тар
т.б.) және жұрнақ арқылы жасалған туынды (малды, шөпті, құнарлы, өнімсіз,
жалалсыз, бойшаң, ұйқышыл, көтеріңкі, серіппелі т.б.) сын есімдер және өзге
сөз таптарынан семантикалық жағынан дамып, адъективтенген сөздер (кебу,
ауру, басқа, өзге т.б.) жатады. Сөйтіп, жалаң сын есімдерге жататын
сөздердің құрамында бір ғана негізгі компонент болады, бірақ ол негізгі
компонентте қосымша морфеманың болуы я болмауы шарт емес. [6;192 ].
Күрделі сын есімдерге кемі екі я онан да астам компоненттерден
құралып, синтаксистік (аналитикалық) жолмен жасалған сындар жатады. Күрделі
сын есімдер негізгі сындардан да, олардың өзді - өзінің де, өзге сөздермен
де тіркесуі, қайталануы, қосарлануы, әредік бірігуі арқылы жасалып, бір
бүтін күрделі тұлға ретінде қызмет етеді. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі
сын есімдердің негізгі үлгілері (модельдері) төмендегідей:
Сын есімнің түрлері. Семантикалық мағыналары мен грамматикалық
ерекшеліктеріне қарай қазақ тіліндегі сын есім мынадай топқа бөлінеді:
1) сапалық сын есімдер; 2) қатыстық сын есімдер;
Сапалық сын есімдер қосымша формаларсыз-ақ тұрып, өзінің семантикасы
жағынан тікелей заттың сынын білдіреді. Қызыл, жасыл, ақ, қара, жақсы,
жаман, ауыр, үлкен т. б. Төпеп жауған қар алғашында, қызық әрі әдемі болып
көрінген. (278-бет. О.Бөкей Қар қызы)
Қане сен де бір картаңды аш, - деді содан соң қарсы алдындағы қара жігітке.
(279 бет. О.Бөкей Қар қызы)
Сапалық сын есімдерден арнаулы формалар арқылы шырай категориясы
жасалады. Қазіргі қазақ, тілінде, негізінен, сапалық сын есімдерге ғана
қосылатын шырай жұрнақтары бар. Мысалы: -ғ ы лт, -ғ ылт ы м, -ш ы л,
-ш ы л т, -ғ ы л т. б. тек түсті білдіретін сапалық сын есімдерге
жалғанып, сол түстің бәсеңдеу реңкін білдіреді. Сапалық сын есімдерге
бұлардан басқа да сындық белгінің әр түрлі реңкін білдіретін ұлғайту,
кішірейту, солғындықты көрсететін жұрнақтар, яғни шырай формалары, талғамай
жалғана береді. Қалың-дау, қа-лың-ырак, жіңішке-леу, жіңішке-рек, толық-ша,
толық-тау, толы-ғы-рақ т. б. Сол сияқты аласа, биік, жақсы, ірі, арық,
семіз, жуан, қа-лың, жұқа, ащы, тұщы, ұзын, қысқа тәрізді сапалық, сын
есімдердің қай-қайсысына болсын шырай формалары жалғана алады.
Одан басқа сапалық сын есім күшейтпелі мағынада жап-жасыл, боп-боз тәрізді
үстеме форманы қабылдай алады. Мысалы: Кешегі кұмды дала жап-жасыл
алқапқа айналды. (Ғабдуллин)
Сапалық сын есім түстен басқа да көптеген сынды білдіреді: көлем,
заттық қасиет, шек т. б. Мысалы: алыс, жақын, жас, кәрі, жаңа, ескі, толық,
жіңішке, нәзік, ыстық, суық, биік, аласа, жарық, қараңғы, құрғақ, ылай,
тұнық т. б.
Жақсы қыздан қашқан жалқay жігітті көргенім осы. (Бегалин) Жуас түйе
жүндеуге жақсы. (Мақал) Жақсы жұмыс жанға тыныс. (Мақал) Жаман ауруға жақсы
ас. (Мақал)
Малдың түсін білдіретін сапалық сын есімдер санаулы-ақ, олардың өзі
кейде шын түске сәйкес келе бермейді. Мысалы, қызыл деген сын есім мал
атауларымен тіркескенде әр түрлі түсті білдіре береді: қызыл ат, қызыл
сиыр, қызыл жүз дегендердегі сын есімнің білдіретін түсі бір емес.
Мал түсін білдіретін кейбір сын есім сөздер белгілі бір шекте ғана
қолданылады. Мысалы, тарғыл түс тек ірі қара малға (сиыр) байланысты
қолданылса (жылқының түсіне байланысты тарлан сын есімі жұмсалады), жылқы,
қой т.б. түсін білдіру үшін колданылмайды. Көк деген негізгі сапалық сын
есім малдың түсін білдіргенде бастапқы мағынасынан алшақтап ыңғайына қарай
әр түрлі түсті білдіреді. Мыс: көк ат, көк сиыр дегендердегі көк екі түрлі
түс.
Сапалық сын есімде, негізінен, заттық мағына болмай, ол тек логикалық,
абстракты мағынада колданылады. Мысалы, ақ деген сөз ешбір затпен байланысы
жоқ. Ол сөз әрбір ақ түсті білдіреді. Ақ қағаз, ақ көйлек, ақ сүт, ақ
дастарқан т. б.
Қатыстық сын есімдер затпен тікелей байланысты. Мысалы, таулы деген сын
есімнің мағынасы тау сөзімен тікелей катысты. Өйткені
тауы, жоқ жерді таулы деп атамас еді. Сол сияқты тершең — тер сөзімен,
жершіл — жер сөзімен, жүрдек — жүру етістігімен тығыз байланысты.
Демек, қазақ тіліндегі сын есімнің сапалық түрін қатыстық түрінен бөлу
олардың семантика-грамматикалық категория жағынан да ерекшеліктерімен
қабысып жатады.
Сапалық сын есімдерге шырай, күшейтпелі мағына үстейтін
морфологиялық формалар, негізінен, қатыстық, сын есімдерге жалғанбайды.
Қазіргі қазақ тіліндегі морфологиялық осы белгілер әбден қалыптасып, бір
ізге түскен. Сол себепті сын есімді сапалық және қатыстық деп бөлу ешбір
күмән тудырмайды.
Сапалық сындар жалпы сын есім атаулының негізгі ұйтқысы, қазығы
есебінде қызмет етеді, өйткені сын есімге тән негізгі ерекшеліктердің қай-
қайсысы болса да салалық. сындардың бойынан табылады және сын есімнің
туынды формаларын, шырай тұлғасын жасауға негіз болады. Демек, сапалық сын
есімдер морфологиялық құрылымы жағынан негізгі сындар, өздерінің лексика-
семантикалық мағыналары арқылы, ешбір қосымша формаларсыз тұрып заттық,
белгінің әр түрлі сапа, сыр-сипатын тікелей білдіретін түбір сөздер болып
саналады. Мысалы: ақ, қара, көк, жақсы, биік, кіші тәрізді сөздер
морфологиялың тұлғаларға ажыратылмайды. Бірақ сапалық сын есімдер
қосымшасыз негізгі түбірлер дегенді шартты түрде ғана алып, белгілі бір
кезең, қалыптасқан дәстүр тұрғысынан қараған жөн. Өйткені қазіргі кезде
түбір сөз деп аталып жүрген көптеген формалар тарихи даму тұрғысынан
қарағанда, белгілі қосымшалар қосылып жасалған туынды сөздер, яғни
морфологиялық тұлғаларға ажыратылатын формалар болып келеді. Мысалы, қызыл,
үлкен, ұзын, ашық, суық, жасыл, толық, ыстық, қараңғы, құрғақ, тұнық
тәрізді сапалық сын есімдердің қайсысы болмасын бастапқы түбір емес. О
баста қосымша арқылы жасалғанын көне тіл фактілерімен, сондай-ақ түбірлес
сөздермен салыстырсаң, айқын көреміз. Қызыл сөзін өзімен түбірлес қызу,
қызару, қызғылт дегендермен салыстырсақ, бастапқы түбір қыз екенін байқай
аламыз. Сол сияқты ұз-ын (ұзару, ұзақ), аш-ық (ашу, ашыту), су-ық (суы,
суыту), жа-сыл (жас, жасқылтым) тол-ық (толу, толтыру), ыс-тық (ыссы) т. б.
[7;149]. Этимологиялық төркінін қудалай қарасаң, бұл түбірлер бір кезде
дербес мағыналы сөз ретінде қолданылғанын байқаймыз. Қазіргі тілімізде олар
өлі түбірге айналып, қосымшамен кірігіп кеткен. Демек, морфологиялық
құрылымы жағынан сапалық сын есімнің саны мен сапасы үнемі бірқалыпта
тұрмай, бірте-бірте дамып отыратынын көреміз. Сын есімді сапалық және
қатыстық категорияларға бөлуде оның логикалық және грамматикалық мағыналары
мен типін ескере отырып, олар бір-бірінен бөлініп алынбай бірлікте
қаралады.
Қатыстық сын есімдер. Басқа да түркі тілдеріндегідей қазіргі қазақ
тіліндегі қатыстық сын есімдер өздері жасалған түбір сөздің, мағынасымен
сыбайлас келіп, сол заттың, жай-күйдің қатыстық белгілерін көрсетеді, яғни
белгілі бір заттың белгісін басқа бір заттың, істің қатысы арқылы
білдіреді. Қатыстық сын есімдер көбіне-көп әр түрлі жұрнақтар арқылы
басқа сөз таптарынан — (есімдерден де, етістіктерден де) жасалатын туынды
сөздер болады. Мағыналық жағынан қатыстық сын есімдер заттың сынын білдіре
отырып, белгілі бір сапалық заттың екінші бір затқа я ұғымға қатынасын
немесе ондай сапаның жоқтығын, яғни заттың сыртқы түрі мен түсіне, сыры мен
сынына, я ішкі қасиетіне сол сияқты мезгіл мен мекенге, тағы басқа сол
тәріздес белгілеріне қатысты сындық ұғымдарды білдіреді. Мысалы, қар деген
зат есімнен -лы қосымшасы жалғану арқылы қарлы деген қатыстық сын есім
жасалады: қарлы тау, қарлы боран. Сол сияқты, мал, тас, тұз деген сөздерден
бай деген мағынадағы малды колхоз, тас-ты жер, тұз-ды көл
т. б. формалар туып отырады.
- -лы-ды-ты жұрнақтарының арғы тегі сонау көне замандағы тұйық буынды - -
–лағ-лақ, -лығ-лық, жіңішкесі –ліг-лік болып, бертін келе –тағ-тақ,
- -тығ-тық, -тіг-тік тұлғалары бірінен бірін ажырататын жағдайға тап
болған. Сондықтан –лы-лық болып ажыраған. Мысалы, тон-ды кісі, тон-дық
тері, ат-ты кісі, аттық ер (құны бір атқа тең) болып, әрқайсысы жекелеп
дами бастаған.
Күні бүгіннің өзінде бұл – екі жұрнақ болып, екі түрлі қолданыс тапты.
Мысалы, наград-ты жұмыс, наград-тық қағаз, минерал-ды су, минерал-дық
қоспа т.б. лексика-семантикалық, лексика-морфологиялық ерекшеліктерге ие
бола бастады.
- -шы-ші, -шаң-шең, -шыл-шіл қосымшалары арқылы бір затқа, я
құбылысқа бейімділікті, икемділікті, құмарлықты білдіретін қатыстық сын
есімдер жасалады. Мысалы, ұйқы деген зат есімнен соған бейімділікті
көрсететін ұйқы-шыл, сол сияқты сөз – сөз-шең, бой- бойшаң, су - сушыл, тер
- - тершең - тершіл т. б. туынды сөздер жасалады.
Кісі киімі - к і р ш е ң, кісі аты — т е р ш е ң. (Мақал)
Демек, қатыстық сын есімдерге тән қасиет - олардың морфологиялық
көрсеткіштер арқылы басқа сөз таптарынан жасалуы және өздері жасалған түбір
сөздің мағынасымен байланысып, соған қатысын білдіруі екені осы мысалдардың
өзінен анық көрінеді. Сапалық есімдерден жаңа форма тудыратын күшейтпелі
үстеме тұлға негізінде қатыстық сындарға тән форма емес. Мысалы, жап-жақсы
деген есімнің белгілі тұлғадағы қалыпты нормасы болса, теп-тершең деп
айтуға болмайды. Сондай-ақ, олардан басқа бәсеңдеу реңкті білдіретін
қосымшалар да қатыстық сын есімдерге жалғанбайды. Сары, қызыл тәрізді тек
сапалық сын есімдерден сарғылт, сарғылтым, қызғылт, қызғылтым тәрізді жаңа
формалар туса, қатыстық сын есімдерден бір саланың көлеміндегі түрлі сынды
білдіретін шырайға тән мағына мен форма болмайды.
Қатыстық сын есім дегеніміз - бір заттың, я құбылыстың екінші бір
затқа қатынасын көрсететін, толық абстрактанып кетпей, бастапқы заттық
төркінімен мағыналас, негізгі ұғымымен сыбайлас шартты категория. Ал
сапалық сындар, жоғарыда көрсеткеніміздей, нақтылы заттың атауынан, заттық
мағынадан алшақтап кеткен, нақтылы заттың, я ұғымның атауынан белгілі
мағынасы ғана сақталған жалпы сапаны білдіретін категория. Қатыстық сындар
заттық атаудан бүтіндей арылып біткен жоқ.
Қатыстық сын есім негізгі сөз таптарының қай-қайсысынан болса да белгілі
қосымшалар арқылы жасала алады. Қатыстық сын есімнің бір ерекшелігі болу,
келу, е көмекші етістіктерінен басқа (салыстыр: ол ашушаң еді, атты болды,
сен тамақсау болдың) етістік баяндауыштармен тіркеспейді.
Көптеген сапалық сындар қимылды анықтай берсе, қатыстық сын есімдер,
негізінен, үстеу қызметінде жұмсалмайды. Осы сияқты кейбір сапалық сын
есімдер де тікелей етістікпен тіркесе бермейді, бірақ оның себебі басқаша.
Мысалы, ауру болды, арық болды, соқыр болды дегендер зат есім мағынасында
колданылған. Бұл сөздер тарихи тұрғыдан сын есім категориясына
жатқызылғанмен қазір олар субстантивтеніп, заттанып кеткен. Семіз, ауру,
соқыр т. б. сөздер ыңғайына қарай бірде сын есім, бірде зат есім қызметінде
жұмсалады. Сондықтан ондай сөздердің ауыс мағынасына сүйенбей, негізгі
мағынасына көз жіберіп, соның ыңғайында топтау дұрыс. Сонда ондай сөздердің
қатыстық, сын есімге жатуына ешбір күмән болмайды.
Кейбір қатыстық сын есімдер морфологиялың тәсіл арқылы да, синтаксистік
амал арқылы да шырай формасын жасай алмайды. Мысалы, арбалы кісі деген
тіркесті өте арбалы кісі, аса арбалы кісі, немесе тым арбалы кісі деп
айтуға тіпті де болмайды. Ал, сапалық сын есімдер шырай тудыруда барлық
күшейтпелі үстеме формаларын қабылдай береді. [8;191]. Сапалық сындар сол
қалпында күшейтпелі, я салыстырмалы формасыз-ақ қолданылады. Таулы жер,
тасты балшық, қарағайлы орман, бұтақты ағаш, қопалы көл, мүйізді қошқар,
түлкілі орман, тасты көз.
- сыз - сіз арқылы жасалған қатыстық сын есімдер өздері жасалып отырған
түбір білдіретін заттың болмағанын, жоқтығын яғни болымсыз мағынаны
білдіреді. Мысалы: тау — тау + сыз, су — су + сыз, салыстыр: таулы жер,
сулы жер. Соңғы сөздер бір заттың ішінде басқа затқа қатыстық белгілердің
барлығын, мол екенін білдірсе, -сыз қосымшасы негізгі зат есім
білдіретіндей белгінің жоқ екенін көрсетеді. Мысалы:
Ежтиғатсыз, мехнатсыз табылмас ғылым сарасы. (Абай) Көмірді таза, әрі
ысырапсыз ала білу керек, (Мұстафин) Жігіттер таспаша созылып, дамылсыз
бұрауда. (Мұстафин) Ойлы, қырлы адамға бір сөз де жетеді. Ойсыз, арсыз
адамға мың сөз жетпейді. (Мұстафин) Боранды күннен борансыз күн көп.
(Мұстафин)
Сөйтіп, -сыз-сіз арқылы жасалған қатыстық сындар түбір сөз білдіретін
сапаның жоқтығын көрсетіп, -л ы-л і, -д ы-д і, -т ы -т і аффикстеріне
қарама-қарсы мағынада жұмсалады (ат-ты, ат-сыз, күш-ті, күш-сіз т. б.).
Сондықтан қатыстық сын есімнің бұл түрі бір заттың сапасымен тікелей
байланысын білдіре алмайды, осы ерекшелігіне сәйкес оның сын есім шеңберіне
енуі, әрине, өте шартты.
-ғ ы-қы, -г і-к і қосымшасы арқылы жасалған қатыстық сын есімдер түбір
сөздің мағынасына қарай, негізінен, мезгілдік, шақтың, мекендік, көлемдік
мағынада қолданылады. Мысалы, күз — күзгі, жаз — жазғы, қыс — қысқы, көктем
— көктемгі, кеше — кешегі, бүгін — бүгінгі, ертең — ертеңгі, бұрын —
бұрынғы, соң — соңғы, кейін — кейінгі, іш — ішкі, сырт — сыртқы т. б.
Сонымен бірге бұл жұрнақтар кейде түбір сөзге тікелей жалғанбай, тек жатыс
септік жалғауының үстіне үстеліп заттың орнын, мекенін көрсетеді. Мысалы,
отардағы мал дегенде түбір - отар, -да - жатыс септік жалғауы,
-ғ ы қатыстық, сын есім жұрнағы; үйдегі мүлік, түбірі - үй, -де — жатыс
септік жалғауы, -гі — қатыстық сын есім тудыратын жұрнақ, яғни бұл
қосымшалар (-ғ ы-г і, -қы-к і) заттың (мал, мүлік) орнын, мекенін
(малдың отарда екенін, мүліктің үйде екенін) білдіріп тұр.
Ал, осы –қы-кі, -ғы-гі арқылы жасалған сөздер орыс тіліне аударылғанда
қатыстық сын есім мағынасы мен формасын сақтайтындықтан, қазақ тіліндегі
ондай сөздер қатыстық сын есім болмайды деуге бұл — себеп бола алмайды.
Керісінше, қазақ тілінде олар белгілі бір сөздегі сапаның екінші бір сөзге
қатысын білдіре отырып, мезгілдік я мекендік мағына беретін сын есім болып
есептеледі. Бірақ қатыстық сын есімнің бұл тобына не шырай жұрнақтары
жалғанбайды, не асырмалы үстеме сөздер де тіркесе алмайды. Мысалы,
ауылдағы, жаздағы, я жазғы тәрізді сөздер не шырай қосымшасын қабылдамайды,
не сапалық сын есімдермен тіркесіп, асырмалы шырай тудыратын ең, аса, тым
сөздерімен байланыспайды. Осымен бірге қатыстық сын есімнің басқа да
түрлері сияқты бұл топқа (жап-жақ-сы, қып-қызыл сияқты күшейтпелі
мағынадағы) үстеме буынды форма да жат. Алдында, жанында, алғаш т. б.
тәрізді үстеулер мен көмекші сөздер -қы-ғы қосымшасы жалғанып сын есім
тудырады.Мысалы: Бір семіз қозы сойылып, есік алдындағы жер ошақта ет
асылып жатыр. (Мұңанов) Сұлудың жанындағы жуан бас қыздың жіпсік көзі осы
қатынға... ұқсайды. (Мұстафин) Үй иесініц әні — ас алдындағы тойтарқар әні
есепті болды. (Әуезов) Астындағы аты бек мықты, жүйрік ат екен.
(Алтынсарин) Сол уақытта бала да, қасындағы кісі де атайын деп ұмтылғанда,
аң кісі болды. (Алтынсарин)
Қазіргі қазақ тілінде бұл тұлға дерексіз есімдерде де кездеседі:
Мысалы: Қысқы тебін, жазғы жайлау, күзгі қоныс деген тіркестерде тікелей
түбірге –ғы-қы жұрнағы жалғануы мезгілді білдіретін есімдер ерекшелігінен
болса керек. Сондықтан қыстағы, жаздағы, күздегі сөздерінде жатыс жалғау
тұлғасының келіп араласуы — стильдік қажеттен туса керек. Осындағы жатыс
септік формасының мәні абстракцияланғаны сонша, етістікке тән уақыт
мағынасынан да құр алақан емес. Өйткені біздің байқаған мысалдарымыздың
дені өткен мезгілмен, өткен әрекетпен шырмалуда. Мысалы: өткен жаздағы жұрт
дегенді өткен жазғы жұрт деу жабайылау көрінеді. Ендеше, бұл жұрнақ мекен,
орынға байланысты жағдайда күрделеніп, ең алдымен жатыс жалғауын талап
етіп, содан кейін ғана жалғануы тарихи қалыптасуына байланысты сияқты.
Қазіргі қазақ тілінде де үй деген сөзге -г і жұрнағын тікелей қосу
мүмкін емес, өйткені мұнда жатыс жалғау жоқ. Егер жатыс жалғауы -д е болса,
онда -үй-де-гі болар еді. Сол сияқты ауыл-да-ғы, орман-да-ғы, ой-да-ғы, су-
да-ғы болады да, ауыл-ғы, орман-ғы, ой-ғы, су-ғы кездеспейді. Біз бұл арада
ал-ғы шеп, соң-ғы көлік, қырғы ауыл дегендер сияқты бірен-саран жаңа
конструкцияны айтып отырғамыз жоқ, жалпы заңдылық жайын сөз еттік. Бірақ,
-қы-ғы кез келген жерге қосыла бермей, жұрнақты талғап, алға-қы болмай
алғаш-қы болатынын, әлгі мен әлгідегі дегендердің лексика-стилистикалық
ерекшелігіне көңіл аударған жөн.
Сол сияқты бұл қосымша алғаш, жаңа тәрізді де үстеу сөздерге тікелей
жалғанып, сын есім тудыра алады (алғаш-қы, жаңа-ғы) және бұл сын
есімдерден кейде шырай формасы да туып отырады. Мысалы: алыс, алыстағы, ең
алыстағы, тым алдағы, ең бұрынғы т. б.
Дәл сол сияқты кейбір үстеу сөздер қатыстық сын есімдерден мағыналық,
лексикалық жағынан оқшауланып ажырамай, тек стильдік бояуы, морфологиялық
тұлғасы арқылы ғана ерекшеленеді. Жана айтқан сөз —жаңағы сөз, әлгі —
әлгідегі деген сөздердің мағыналық жағынан айырмашылығы шамалы.
Бұндай жағдайларда стильдік бояу осы –қы-ғы қосымшалары арқылы беріледі.
Мысалы, жаңағы бала дегенде, біріншіден, айтушы ол баланың жаңа ғана осында
болғанын баса көрсетеді, екіншіден, қазір оның жоқ екенін білдіреді,
үшіншіден, осы уақытта ол жоқ, және кеткендердің соңғысы екенін көрсете
алады. Жаңағы сын есімі затты анықтауда бір заттың сапасын, яғни ескі-
жаңасын емес, белгілі уақыт мөлшерін аңғартады. Жаңағы бала дегенде бала
жаңа емес жаңа айтқан бала я жаңа кеткен бала. Сондай-ақ жаңағы дауыл,
жаңағы хабар жаңа ғана болып өткен істің сорабын, мезгілін суытпай
тұрғандықты білдіреді. Бірақ бұл реңктер білінер-білінбес қана, ал қазіргі
қазақ тілінде оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І тарау. Сын есімдердің қолданыстық сипаты
1.1. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сын
есімдер ... ... ... ... ... .4
1.2. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған сын
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..40
КІРІСПЕ
Сын есімдердің зерттелу тарихы. Сын есім - өзіндік мағынасы,
морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі бар жеке сөз табы. Сын есім
жеке сөз табы ретінде А.Байтұрсыновтың Тіл-құрал оқулығында танылған.
Оқулықта сын есімге Сөздің кейбіреулері нәрсенің сынын атайды. Осындай
нәрселердің сынын көрсететін сөздер сын есімдер деп аталады. Сын есімнің
сұрауы: қандай -деген қысқаша анықтама берілген.
[1; 36].
Ғалымның қазақ тілді пән ретінде үйрететін оқулығындағы жеке сөз табы
ретінде танылған сын есім туралы пікірі кейінгі еңбектерде де жалғасын
тапты. Қ.Жұбанов Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері атты
мақаласында заттың не істің сипат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен
үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын...
түбірді сын есім деп атаған. .[2; 4].
Ал Ж.Шәкенов Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын жан-жақты
қарастырған еңбек жазды. Ғалымның еңбегінде түркі тілдерінде сын есім
категориясының XIX ғасырдан бастап зерттеле басталғандығы айтылған. [3;56
]. Автор сын есім мәселесін алғаш сөз еткен профессор А.Казембек екендігін
оның еңбектерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдеген. Бұдан кейін
А.К.Боровков, И.А.Батманов, Н.К.Дыренкова, А.Н.Кононов, А.Баскаков,
Н.К.Дмитриев, М.Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский секілді
түркологтар еңбектеріндегі сын есімге қатысты пікірлерге талдау жасағаны
белгілі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі қазақ тіл білімінің жетілу,
даму кезеңінде жарық көрген оқулықтарда сын есімге заттың сапасын,
сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін) және басқа сол
сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табы Сын
есімнің табиғи қызметі ешбір өзгеріске түспей-ақ, зат есіммен тіркесіп,
заттың алуан түрлі қасиетін, сындық белгісін білдіру - деген анықтамалар
берілген.
Сондықтан да, сын есім заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-
грамматикалық сөз табы болып табылады. Сын есімдердің тілдік- қолданыстық
сипатын ашу теориялық та, практикалық та жағынан қажетті еңбек болып
табылады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі сын есімдердің қолданыстық
сипаты болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сын есімдердің тілдік – қолданыстық
сипатын анықтау үшін сын есімдер және олардың типологиялық зерттелуіне шолу
жасап, сын есімдердің, күрделі сындардың қалыптасу мен құрылымдық сипатын
айқындау, тақырыптық топтарға қарай топтастыру жұмыстың мақсаты болып
табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Тақырыптың мақсатына сәйкес жинақтау,
талдау, жүйелеу, сұрыптау әдістері қолданылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
1.Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сын есімдер. Есімдер
деп аталатын сөздердің ішіндегі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол
сөз табы – сын есім.
Семантикалық жағынан зат есім әр алуан заттық ұғымдарды білдіретін
сөздердің лексика-грамматикалық тобы болса, сын есім неше алуан сыр-
сипатпен байланысты ұғымдарды білдіретін лексика-грамматикалық тобы ретінде
бөлінеді. Сөйтіп, сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін (түр - реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын
білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.
Сын есімдер морфологиялық (синтетикалық), синтаксистік
(аналитикалық), морфологиялық - синтаксистік (семантикалық) тәсілдер арқылы
жасалады.
Морфологиялық (синтетикалық) тәсіл бойынша туатын сын есімдер тиісті
жұрнақтар арқылы жасалады.
Синтаксистік (аналитикалық) тәсіл бойынша туатын сын есімдер жалаң сын
есімдердің бір-бірімен тіркесуі арқылы (ақ сары, қызыл сары; қара көк, ал
қара көк; ақ құба, ақ сұр, ақ шабдар, ақ шұбар, ақ көк т.б.), негізгі
сындар мен туынды сындардың бір-бірімен тіркесуі арқылы (ақ көйлекті, қара
пальтолы т.б.), зат есім мен туынды сын есімнің бір-бірімен тіркесуі арқылы
(көп балалы, ауыз жолды, жібек көйлекті), негізгі және туынды сын
есімдердің қайталануы, қосарлануы арқылы (үлкен-үлкен, үлкен-кіші,
таулы - таусыз, елді-күнді) жасалады.
Морфологиялық - синтаксистік (семантикалық) тәсіл бойынша туатын сын
есімдер белгілі бір синтаксистік формадағы сөздің семантикалық жағынан
бірте-бірте дами отырып, адъективтенуі арқылы (мысалы: басқа, өзге, шала-
жансар т.б.) жасалады.
Бұл тәсілдің ең негізгісі, әрине, синтетикалық және аналитикалық
тәсілдер, ал семантикалық тәсіл тіпті өнімсіз.
Сындық ұғымды білдіретін күрделі сөздердің грамматикалық сипаты.
Бұған күрделі сөздердің ішінен қарапайым, кішіпейіл, қонақжай, жарымжан,
кемтар, желөкпе, тоқмейіл, жалаңаш, алаяқ, арамтамақ, жармес, қара көк,
ақ құба, қызыл шырайлы, ұзын бойлы тәрізді сөздер жатады.
Лексика-грамматикалық сипаты жағынан барлығы да заттың алуан түрлі сыр-
сипат, белгі-қасиеттерін білдіріп, соған атау болады. Қандай? Қай? деген
сұрауларға жауап береді.
Күрделі сөздердің сын есімге жататын бұл түрлері де зат есім
сияқты құрылымы жағынан бірбеткей емес, әртүрлі. Олардың ішінде, мәселен,
құралақан, жармес, жалаңаш тәрізді кірігу арқылы да, қарапайым, арамтамақ,
кішіпейіл, жарымжан тәрізді бірігу арқылы да, қызыл шырайлы, қара көк, ұзын
бойлы тәрізді негізгі сөздердің немесе негізгі мен туынды сөздердің
тіркесуінен болғандары да бар. Барлығы да сайып келгенде, аналитикалық
тәсілден пайда болғанымен, компоненттерінің бірігіп, одан мүлде кірігіп
кеткендеріне қарағанда бірікпеген түрлері тілде жиі ұшырайды.
Құрылысы жағынан бұлар екі сөзбен ғана шектелмей, одан да артық
сөздердің үйлесімді тіркесуінен жасалуы мүмкін. Мысалы: Енді сол көп
қыздардың ішінен бөлініп қалған бір ғана ұзын бойлы, ақ сұр қыз бар. Сұлу
денелі, ашық нұр жүзді, әсем бой жеткен (М.Әуезов).
Қыз қуқыл өңді, үлкен қоңыр көзді, қыр мұрынды (Х.Есенжанов). Бірінші
мысалдағы күрделі сындар екі сөзден құралған болса, екінші, үшінші
мысалдағылар екі, үш сөздердің тіркесуінен жасалған.
Морфемалық құрамы жағынан да бірбеткей емес, әр түрлі, мәселен, қара
кер ат үйренген жеріне бір-ақ тартты (Ғ.Сыланов). Қожаш орта бойлы... жігіт
(С.Көбеев). Бүрінен айрылған тобылғы да қуқыл реңді (М.Әуезов). Осындағы
қара кер жалаң түбір морфемалардан, орта бойлы, қуқыл реңді деген күрделі
сөздер түбір мен қосымшалы морфемаға ажыратуға келетін тұлғалардан тұрады.
Түрлену жүйесіне келсек, тек қана аналитикалық тәсілден болған
түрлері кейбір шырайлық формалармен өзгерсе, мысалы қып-қызыл ала, жап-
жалаңаш, жарым-жандау т.б. Ақ көңіл, өте қарапайым адамдар (Ғ.Мүсірепов).
Ал аналитикалық тәсілге қосымша синтетикалық тәсілдің қатысынан болғандары
түрленбейді. Осыған орай бұларды беретін мағынасына қарай талдағанда
бастапқыларын сапалық сындармен, ал, -лы, -лі, -дық, -дік, -дай, -дей
тәрізді сөз тудырушы қосымша морфемалардың қатысымен жасалғандарын қатыстық
сындармен орайлас қараған жөн.
Енді бұлардың синтаксистік қызметіне келейік: күрделі сөздердің сын
есімге жататындарының да сөйлемдегі негізгі қызметі – анықтауыш. Өйткені
бұлардың ішінде анықтауыш қызметінде жұмсалмайтын бірде-бірі кездеспейді.
Екі сары ала қаз ортасында көк қаршыға ұйқы-тұйқы, сарт-сұрт майданда екен
(М.Әуезов).
Артын жым-жырт қылды да антұрған шал, төртеуін ертіп алып тез жөнелді
(А.Құнанбаев). ... арамтамақ жалқауларды Толстой жан-тәнімен жирене жек
көрген (Семей таңы газеті).
Қарапайым жұрттың ішінде беделді Бұланбайды Байжан да қатты
қадірлейтін еді (Ғ.Мүсірепов). Қолында шоқпары, үстінде жалғыз көнетоз
шапаны бар (М.Әуезов). Ән зор дауысты, сұлу пішінді, ақ құба жігіт айтқанда
жаңа сыр тапқандай (М.Әуезов). Біз аз адаммен үлкен жұмысты – бүкілодақтық
үшінші кочегарканы бастадық (Ғ.Мұстафин).
Міне, осындағы сары ала, антұрған, арамтамақ, қарапайым, көнетоз, зор
дауысты, сұлу пішінді, ақ құба, бүкілодақтық дегендердің барлығы да сындық
ұғымдарды білдіретін күрделі сөздер, сөйлем мүшесінде анықтауыш. Бұдан
басқа бұлар сөйлем соңында келгенде баяндауыш, кейбіреулері пысықтауыш
қызметінде де жұмсалады, бірақ бұл сөз болып отырған сындардың негізгі
емес, қосымша қызметі болмақ. Негізгі қызметі анықтауыш, бірақ бұдан
анықтауыш пен сын есім арасында табиғи бір байланыс бар немесе сын есім тек
анықтауыштан дамыған екен деген ұғым тумасқа тиіс. Оған, біріншіден, басқа
түркі тілдері тәрізді, қазақ тілінде де сын есімнің тек анықтауыш
қызметінде ғана емес, сонымен қабат жоғарыда айтылғандай, пысықтауш та,
баяндауыш та қызметінде жұмсалуы дәлел болса, екіншіден, сөз табында
анықтауыш қызметінде тек сын есім ғана емес, сонымен қабат зат есімнің де,
есімдіктің де, сан есімнің де, тіптен етістіктің де кейбір түрлерінің
анықтауыш қызметінде жұмсалуы дәлел болғандай. Күрделі сөз болса, негізінен
лексикалық, ал сөйлем мүшесі грамматикалық категория. Демек, бұлар тілдің
әр басқа саласына жатады. Сын есімнің қалыптасуына анықтауыштың белгілі
роль атқарғанын, әрине, бекерге шығаруға болмас; бірақ сонымен қабат, сын
есім бүтіндей анықтауыштан дамыған деген пікірмен де келісу қиын. Оған мына
төмендегі мысалдан да көз жеткендей: Жүргіншілер Ералының қазірде қуаң
тартқан шалғынын біраз аралап өтті (М.Әуезов). Әбдірахман Дмитриевтің
шаршаған реңді қой көздерінде ұшқындаған бір от барын байқап қалды
(Х.Есенжанов). ... қалбырдағы топырақтар егіс даласының сан алуан сырын
баяндайды (М.Иманжанов). Сол ауылда Итбай деген, орта жасқа келген, қара
сақалды ұста бар (С.Сейфуллин). Әзімбай деген бір тіс қаққан жігіт еді
(С.Көбеев).
Осындағы қуаң тартқан, шаршаған реңді, ұшқындаған бір, сан алуан,
Итбай деген, орта жасқа келген, қара сақалды, тіс қаққан дегендердің
барлығы да даусыз күрделі анықтауыштар, бірақ осылардан сын есімнен болғаны
тек қара сақалды дегенді ғана, қалғандары, мысалы: сан алуан –
лексикаланған тіркес тіс қаққан – тұрақты сөз тіркесі; қуаң тартқан,
шаршаған реңді, Итбай деген, орта жасқа келген деген анықтауыштар түрліше
сөз табына қатысты сөздердің өзара тіркесуінен болған. Бұдан шығатын
қорытынды: сөйлем мүшесінің шеңбері сөз табынан да кең. Ол түсінікті де,
өйткені сөйлем мүшесі контексте әр алуан сөздермен қарым-қатынасқа түсуден
пайда болады. Жоғарыда келтірілген мысалдан көргендей, оның құрылыс
материалы сөз табы да, лексикаланған тіркес те, тұрақты сөз тіркесі де,
басқа да құрылысы күрделі тілдік тұлғалар да бола береді.
Демек, сөз табы мен сөйлем мүшесі арасына тепе-теңдік белгісін қоюға
болмайды екен. Анықтауыштың дара түрі белгілі сөз табына телулі болғанымен,
күрделі түрі олай емес, ол белгілі бір сөз табынан да, басқа бір
тұлғалардан да бола беруі мүмкін. Олай болса, грамматикалық талдауда бұл
ескеріліп, бірбеткей сөз табынан болғаны әдеттегідей ажыратылып, басқа
тілдік тұлғалардан болғандары қаға беріс қалмауы керек.
Сөз табы, оның ішінде сын есім де грамматикалық абстракцияның жемісі,
оның аясы сындық ұғымды білдіретін күрделі сөзбен ғана шектелмейді, оған
құрылысы күрделі басқа да грамматикалық тұлғалар да кіреді. Ойымыз
түсінікті болу үшін тілдік деректерге сүйенейік.
Мұғалімдер қызық-қызық әңгімелер айтты (С.Көбеев). Айнала бар дүниені
қара көк бетеге мен шашақталған ал күрең көде басыпты (М.Әуезов). Төрде доп-
домалақ, қара бұжыр біреу отыр (С.Көбеев). Қызыл төбелі ақ үй ескілердің
ортасында өзгеше көрінеді көзге (Ғ.Мұстафин). ... бір... қара сұр жас бала
жігіт жаяу келе жатыр (С.Сейфуллин).
Осындағы қызық-қызық, қара көк, доп-домалақ, қара бұжыр, қызыл
төбелі, қара сұр дегендердің барлығы да сөз табында сын есім; бірақ
осылардан даусыз күрделі сөзге жататындары: қара көк, қара бұжыр, қызыл
төбелі, биікше бойлы, қара сұр дегендер. Ал қызық-қызық, доп-домалақ
дегендер сөз табында сын есім құрамына кіргенімен, күрделі сөз болмайды,
күрделі грамматикалық форма болады.
Сын есім, асылында, бойында сындық қасиеті бар сөздердің жай ғана
топтары (разрядтары) емес, бүтіндей оның сөз тудыру жүйесін, грамматикалық
абстракция нәтижесінде иеленген мән-мағына, ішкі грамматикалық
категориялары, олардың берілу тәсілдері мен жүйелі формалары, сөйлемде
атқаратын қызметі тәрізді жақтарын бүтіндей қамтитын тілдік құбылыс болмақ.
Сонымен, сын есім құрамына кіретін құрылысы күрделінің барлығы бірдей
сындық ұғымды білдіретін күрделі сөз бола бермейді; оқушы мұны меңгеріп,
грамматикалық талдауда күрделі сөз бен күрделі грамматикалық тұлғаның ара
қатынасын, ерекшелігін ажырата білуі тиіс.
Күрделі сындардың жасалуы. Күрделі сын есімдер деген термин
1952 жылғы А.Ысқақов пен К.Аханов авторлығымен шыққан мектеп
грамматикасынан бастап, ғылыми айналымға түсті.
Күрделі сындар деп екі не одан да көп сыңарлардан құралып, бір сындық
ұғымды, белгіні білдіретін сөздер аталады. Мысалы, қоңыр қошқыл, ал қызыл,
қара көк, қоңқақ мұрынды, ұзын тұра, ат жақты, ерке тотай т.б.
Күрделі сындар бір белгіні білдіретін бір сөз, бір лексема болып
саналады, ол қаншама сыңарлардан құралса да, бір сөздің қызметін атқарады,
сөзге қойылатын талаптардың бәріне сай келеді. [4;46 ].
Күрделі сын есім сөздер бір сындық белгіні білдіретін сөз
болғандықтан, сөйлемде бір сұраққа жауап береді, сөйлемнің бір мүшесі
болады. Мысалы, Толықша келген, аппақ жүзді қыздың жіп-жіңішке қасы да
айдай боп, қиылып тұр (М.Әуезов). Тұстарында қара күрең кілем
(С.Сейфуллин). Зор денелі, бурыл сақалды Құнанбайдың жалғыз көзі бұларда
емес (М.Әуезов). Осы сөйлемдердегі аппақ жүзді, қара күрең, зор денелі,
бурыл сақалды деген күрделі сындар мысалдарда қыз, кілем, Құнанбай деген
зат есімдерді анықтап, қандай деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің
анықтауыш мүшесі болып тұр. Күрделі сындардың әр сыңары жеке сөйлем мүшесі
қызметін атқармайды, өйткені олар бір сөздің ішкі құрылымына жатады,
сыңарлары дербес сөздік қасиеттен айрылған.
Тілдегі сөз атаулының дыбыстық құрамы тұрақты, ол дыбыстардың орнын
ауыстыруға болмайды. Күрделі сындар да сөздің осы белгісіне толық сай
келеді. Күрделі сындар біртұтас сөз болғандықтан, олардың құрамындағы
сыңарлардың орны тұрақты және олардың орнын ауыстыруға болмайды. Мысалы,
түлкі тымақты (адам), көк жасық (ет), қызыл шұнақ (аяз), бұлаң түлкі
(мінез) деп орындарын ауыстыруға болмайды, өйткені күрделі сындағы мағына
бұларда жоқ. Күрделі сындар белгілі құрамда, ол құрамдағы сыңарлар белгілі
тәртіпте тұрғанда, күрделі сындардың мағыналары қалыптасқан, оны бұзуға,
өзгертуге болмайды. Сондықтан күрделі сыңарлардың сыңарлары мен олардың
орны тұрақты.
Күрделі сындардың құрамының тұтастығын олардың сыңарларының арасына
басқа сөздердің кіре алмауы да білдіреді. Күрделі сындар біртұтас сөздер
болғандықтан, оның сыңарларының арасын басқа сөзбен бөлуге болмайды. Бұл –
сөз атаулыға тән жалпы заңдылық. Негізгі түбір болсын, туынды түбір болсын
олар – біртұтас сөз, сондықтан олардың тұтастығын бұзып, арасына басқа сөз
кіре алмайтыны белгілі. Дәл осындай күрделі сөздер де біртұтас сөз
болғандықтан, оның қолданыста тұтастығы сақталады.
Күрделі сыңардың сыңарлары дербестігінен айрылып, біртұтас мағынаға
көшкендіктен, олар біртұтас бірлік ретінде сөйлемде басқа сөздермен
тіркесіп, сөз тіркестерінің бір мүшесі ғана болады. Мысалы, Үй ішін сұраған
ашық жарқын ажарын көре алмаған (М.Әуезов). Ол өңшең қыз, сылқым сұлу
келіншек пен сәнді сұлу бозбала (М.Әуезов). Мұнда күрделі сындар ашық
жарқын мінез, сылқым сұлу келіншек, сәнді сұлу бозбала деген сөз
тіркестерін жасап, солардың бір мүшесі болып тұр.
Күрделі сыңдардың сыңарлары толық мағыналы сөздерден болады. Жалпы тіл
біліміндегі күрделі сөздер теориясында күрделі сөздердің толық мағыналы
сыңарлардан жасалатыны – әбден танылған пікір. Қазақ тіліндегі күрделі
сындар да осы теорияға толық сәйкес келеді. Өйткені күрделі сындардың
мағынасы оның құрамындағы сыңарлардың мағынасының негізінде жасалып,
күрделі сындық ұғымды білдіреді.
Ал күрделі сыңдардың құрамы қандай күрделі болса, мағыналары да сондай
күрделі болады. Мысалы, қызыл ала көйлек, қара көк қамзол, мойыл қара
мақпал, солғын қызғылт орамал т.б. осы сияқты күрделі сындарды алсақ,
заттың сындық белгісі біртекті емес екенін көру қиын емес. Мұндағы
сындардың мағыналары да күрделі екені анық, яғни заттың сындық белгісі
түрлі сындық белгілерден құралады. Айталық қызыл ала көйлек дегенде қызыл
ала көйлектің жалпы түсін білдіріп тұрғаны анық, бірақ көйлектің түсі түрлі
түстің қосындысынан тұрады. Көйлектің түсінде қызыл да, тағы басқа түс те
араласқан яғни ол бір ғана таза түстен тұрмайды. Сондықтан ол дара сыннан
белгінің күрделілігі арқылы ажыратылады. Бұлардың мағынасы сыңарларының
мағыналарының қосындысынан жасалған.
Келтірілген күрделі сындардың әрқайсысы да осы сияқты күрделі сындық
белгілерді білдіреді. Осындағы қара көк күрделі сыны көктің таза көк емес,
қараға жуық көк екенін білдіреді. Ал мойыл қара мақпал дегенде мақпалдың
қаралығы мойылға ұқсайтынын, солғын қызғылт дегенде қызыл түстің бәсеңдігін
білдіріп тұр.
Күрделі сындар сөзжасамның аналитикалық тәсілінің ішкі үш түрі арқылы
яғни сөзқосым, қосарлау, тіркестіру тәсілдері арқылы жасалады. Осыған
байланысты күрделі сындардың үш түрі бар:
1) біріккен күрделі сындар;
2) қосарланған күрделі сындар;
3) тіркескен күрделі сындар.
Біріккен күрделі сындар онша көп емес, олар көнетоз, көнтері,
тілалғыш, есерсоқ, біртоға, алаңғасар, аласабыр, бұратана, кемтар,
кертартпа, қонақжай, жарымжан, балажан, қарапайым, кеудемсоқ, ішқұста
(ашу), етжеңді, кірпияз, можантопай, етекбасты (мінез) сияқты сөздер.
Мысалы, Мынау нағыз можантопай маубас түйенің өзі екен ғой (Д.Досжанов).
Ұлбике – етжеңді, дөңгелек бетті, қиғаш қара қасты толықша қыз (С.Омаров).
Көнетоз сұрғылт тысы бар жүндес қара елтірі тымақтың бет тұсы сірескен
қарлы мұз (М.Әуезов). Одан ары төрге алаша төселген, іргеде алабажалақ
құрақ көрпеше жаюлы жатыр (Н.Серәлиев). Ал, Әли болса, бос белбеу,
қарпылмаған киіздей былжыраған, бір жағынан шалық ауруы бар кемтар жігіт
(С.Омаров).
Қосарланған күрделі сындар тілде бірсыпыра: үлкенді-кішілі, жаманды-
жақсылы, ақты-қаралы, қызылды-жасылды, ерке-бұлаң, көл-көсір, ала-құла,
ағал-жағал, сыбай-салтаң, қан-сөлсіз, кедір-бұдыр, телегей-теңіз, ұзыннан-
ұзақ, өркеш-өркеш, үйме-жүйме, аумалы-төкпелі, қырғи-қабақ, әлем-жәлем,
сұлу-сыпайы, қайғы-қасіретсіз, үлкен-үлкен, ұсақ-түйек, биік-биік т.б.
Мысалы, Жиекте қызылды-жасылды, үйме-жүйме әйелдер (М.Әуезов). Отыз жыл
толып, ұлан-асыр той, тілегей-теңіз қуаныш болып жатты (О.Бөкеев). Ескі
Гурьевтің кедір-бұдыр, қисық көшелерімен базар халқы ағылып келеді
(Ғ.Мүсірепов). Бұл үйге бөтен-бостақ адам сирек келетін (С.Омаров). Үлкенді-
кішілі бұйымның бәрін қайта-қайта өңдеп-шыңдаудан әсте жалықпайтын
(Ө.Қанахин).
Тіркескен күрделі сындар тілден кең орын алады. Олар сөзді танудың
емле белгісіне бағынбайды. Тіркесті күрделі сындар неше сыңардан құралса
да, оның сыңарлары бөлек-бөлек жазылады. Мысалы, ақ сары, күрең қызыл, қара
қошқыл, теңбіл көк, ұдай ащы, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шұнақ (аяз),
түлкі бұлаң, көк долы, көк жасық, кер шолақ, арыстандай айбынды, қасқыр
ішікті т.б. Осы тіркескен сындардың қайсысы болсын біртұтас мағына береді.
Күрделі сынның барлық белгісіне сай келеді.
Күрделі сын есімдер. Тіркескен күрделі сындар айтылу жағынан да
бір ұдай, бір ырғақ арқылы ерекшеленеді. Күрделі сындардың құрамындағы
сыңарлардың әрқайсысы жеке айтылып, сыңарлары пауза арқылы бөлініп
тұрмайды. Күрделі сындардың сыңарларының ара-жігі бөлінбей, біртұтас
ырғақпен айтылып, бір сөздегі бір екпінмен айтылады. Мысалы, Ұзын бойлы,
қара сұр, ашық жүзді. Күңке ерінің жылы шырайын пайдаланып, - Мен бүгін
теңдерді шешкізіп, ертең үйлерді тіккізбек едім, - деп, Майбасарға қарады.
Зор денелі, бурыл сақалды Құнанбайдың жалғыз көзі бұларда емес (М.Әуезов).
Осылардың ешқайсында күрделі сынның сыңарларының арасында пауза, іркіліс
жоқ, айтылуда күрделі сындар біртұтас сөз ретінде бір екпінмен ғана
айтылады. Кідіріс тек күрделі сындардан болған бірыңғай мүшелердің арасында
ғана бар.
Күрделі сындардың сыңарлары болып сын есім сөздер (қара торы, ал
қызыл, сары ала), зат есім сөздер (ат жақты, түлкі тымақты, қасқыр ішікті),
сан есім сөздер (екіжүзді, жүз қадамдай, сегіз қырлы), етістік сөздер
(күйген терідей, үлбіреген жас) қатысады. [5;141].
Күрделі сындардың құрамындағы сыңарлар қай сөз табынан болса да, олар
тұтас мағынаға көшіп, күрделі сындық ұғымды білдіреді. Күрделі сындық ұғым
күрделі сындардың құрамындағы сыңарлардың мағыналарының кірігуі,
жалпылануы, кеңуі, қосылуы сияқты үрдістердің нәтижесінде туады.
Күрделі сындардың құрамы екі түрлі: екі құрамды және үш құрамды
күрделі сындар.
Күрделі сындар екі құрамды (күрең қоңыр, көк ала, қара кер, елтірі
бөрікті), үш құрамды (аш қасқырдай қомағай, ал қара көк, асқар таудай биік,
өңкиген қара торы, сырықтай ұзын бойлы).
Екі құрамды күрделі сындардың жасалу үлгілері: 1) сапа сыны+сапа сыны:
қызыл ала, қара көк, ал қызыл, көк ала, күңгірт қызыл, күрең қоңыр; 2)
қатыстық сын+сапа сыны: оқтаудай түзу, сыбызғыдай нәзік, жардай семіз,
қаңбақтай жеңіл, удай ащы т.б. 3) зат есім+қатыстық сын: арыстан жүректі,
жай оғындай, алтын басты, күміс қоңыраулы; 4) қатыстық сын+қатыстық сын:
сәнді киімді, періштедей кінәсіз, қазақы киімді, өліктей үнсіз; 5) сан
есім+қатыстық сын: жүз қадамдай, екі кісілік, сегіз қанатты, бір бетті
(адам); 6) етістік+қатыстық сын: ұлыған қасқырдай, қажымас қажырлы, қаққан
қазықтай, піскен алмадай, аршыған жұмыртқадай т.б.
Үш құрамды күрделі сындардың үлгілері: 1) дара сын+күрделі сын;
2) күрделі сын+дара сын.
Дара сын+күрделі сын: күмістей таза сұлу, нәзік қоңыр сәулелі, сұлу
жіңішке белді; Мысалы, Ол үлкен қара көзді жігіт еді (С.Мұқанов).
Күрделі сын+дара сын: қызыл ала көйлекті, түйе жүн шекпенді, ақ сұр
жүзді. Мысалы, Алпамса денелі, қызыл күрең жүзді адам (С.Мұқанов).
Күрделі сындардың жасалуында белсенді қызметті сын есім сөздер
атқарады, олардың қатысынсыз күрделі сын жасалмайды.
Тілдегі күрделі сындар өмірдегі жанды-жансыз заттардың, құбылыстардың
әр түрлі сындық белгілерін көрсететін болғандықтан, олар түрлі мағыналық
топтан тұрады. Солардың ішінен ең ірі деген мағыналық топтарды ғана атауға
болады, өйткені күрделі сындардың барлық мағыналық тобын қамту мүмкін емес.
Күрделі сынның төмендегідей мағыналық топтары бар: 1) түр-түс күрделі
сындары, 2) сапа мәнді күрделі сындар, 3) адамға қатысты күрделі сындар, 4)
киімге қатысты күрделі сындар, 5) табиғатқа қатысты күрделі сындар, 6)
жануарларға қатысты күрделі сындар, 7) үй-мүліктеріне қатысты күрделі
сындар, 8) құрал-жабдыққа қатысты күрделі сындар.
Түр-түс мәніндегі күрделі сындар түсті білдіретін негізгі сындардан
жасалады. Өмірдегі зат атаулының түрлі түсін, реңкін білдіреді. Олар іштей
ашық түсті білдіретін күрделі сындар (ақ боз, ал қызыл, ақ сұр), қою түсті
білдіретін күрделі сындар (қара қошқыл, қара көк, қара торы), солғын түсті
білдіретін күрделі сындар (күлгін көк, солғын қоңыр), түрлі түсті
білдіретін күрделі сындар (көк ала, теңбіл көк, шұбар ала) болып бөлінеді.
Сапа мәнді күрделі сындар мағына жағынан түрлі-түрлі. Олардың кейбірін
ғана атауға болады: аумақ-көлем мәнді күрделі сындар (еңгезердей үлкен,
қағаздай жұқа, түпсіз терең), салмаққа қатысты күрделі сындар (қаңбақтай
жеңіл, қорғасындай ауыр), дәм мәнді күрделі сындар (удай ащы, балдай
тәтті), т.б. түрлі мәнді сындар (судай таза, көк жасық, оқтаудай түзу).
Адамға қатысты күрделі сындар да іштей түрлі мағыналы: бет әлпетке
қатысты күрделі сындар (қара тәмпеш бала, қара қожалақ бет, сопақ бетті),
адамның дене бітіміне қатысты күрделі сындар (сырықтай ұзын, өңкиген ірі,
ілмиген арық), адамның мінезіне қатысты күрделі сындар (жайдары жайсаң, көк
айыл долы, бір беткей), адамның дауысы, үніне қатысты күрделі сындар (майда
қоңыр, сыбызғыдай нәзік, әсем қоңыр), киімге қатысты күрделі сындар (қима
қамзолды, түлкі тымақты, ақ көйлекті), табиғатқа қатысты күрделі сындар (ақ
түтек боран, шыжыған ыстық, үскірік суық), жануарға байланысты күрделі
сындар (қара қасқа, тарлан боз, қарагер жорға, саңлақ жүйрік), үй
мүліктеріне қатысты күрделі сындар (алты қанатты, күйме-сандық, торқа
кілемді), құралға қатысты күрделі сындар (өткір пышақты, сабау қамшылы,
әдемі кәрден кесе) т.б.
2. Сын есімнің синтаксистік тәсіл арқылы жасалуы. Сын есімдер
компоненттерінің құрамдарына қарай жалаң сын есімдер және күрделі сын
есімдер болып екі салаға бөлінеді.
Жалаң сын есімдерге ешқандай қосымшаларсыз - ақ негізгі сын есім
есебінде қызмет ететін түбір сөздер (ақ, қара, көк, сұр, тік, аласа, тар
т.б.) және жұрнақ арқылы жасалған туынды (малды, шөпті, құнарлы, өнімсіз,
жалалсыз, бойшаң, ұйқышыл, көтеріңкі, серіппелі т.б.) сын есімдер және өзге
сөз таптарынан семантикалық жағынан дамып, адъективтенген сөздер (кебу,
ауру, басқа, өзге т.б.) жатады. Сөйтіп, жалаң сын есімдерге жататын
сөздердің құрамында бір ғана негізгі компонент болады, бірақ ол негізгі
компонентте қосымша морфеманың болуы я болмауы шарт емес. [6;192 ].
Күрделі сын есімдерге кемі екі я онан да астам компоненттерден
құралып, синтаксистік (аналитикалық) жолмен жасалған сындар жатады. Күрделі
сын есімдер негізгі сындардан да, олардың өзді - өзінің де, өзге сөздермен
де тіркесуі, қайталануы, қосарлануы, әредік бірігуі арқылы жасалып, бір
бүтін күрделі тұлға ретінде қызмет етеді. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі
сын есімдердің негізгі үлгілері (модельдері) төмендегідей:
Сын есімнің түрлері. Семантикалық мағыналары мен грамматикалық
ерекшеліктеріне қарай қазақ тіліндегі сын есім мынадай топқа бөлінеді:
1) сапалық сын есімдер; 2) қатыстық сын есімдер;
Сапалық сын есімдер қосымша формаларсыз-ақ тұрып, өзінің семантикасы
жағынан тікелей заттың сынын білдіреді. Қызыл, жасыл, ақ, қара, жақсы,
жаман, ауыр, үлкен т. б. Төпеп жауған қар алғашында, қызық әрі әдемі болып
көрінген. (278-бет. О.Бөкей Қар қызы)
Қане сен де бір картаңды аш, - деді содан соң қарсы алдындағы қара жігітке.
(279 бет. О.Бөкей Қар қызы)
Сапалық сын есімдерден арнаулы формалар арқылы шырай категориясы
жасалады. Қазіргі қазақ, тілінде, негізінен, сапалық сын есімдерге ғана
қосылатын шырай жұрнақтары бар. Мысалы: -ғ ы лт, -ғ ылт ы м, -ш ы л,
-ш ы л т, -ғ ы л т. б. тек түсті білдіретін сапалық сын есімдерге
жалғанып, сол түстің бәсеңдеу реңкін білдіреді. Сапалық сын есімдерге
бұлардан басқа да сындық белгінің әр түрлі реңкін білдіретін ұлғайту,
кішірейту, солғындықты көрсететін жұрнақтар, яғни шырай формалары, талғамай
жалғана береді. Қалың-дау, қа-лың-ырак, жіңішке-леу, жіңішке-рек, толық-ша,
толық-тау, толы-ғы-рақ т. б. Сол сияқты аласа, биік, жақсы, ірі, арық,
семіз, жуан, қа-лың, жұқа, ащы, тұщы, ұзын, қысқа тәрізді сапалық, сын
есімдердің қай-қайсысына болсын шырай формалары жалғана алады.
Одан басқа сапалық сын есім күшейтпелі мағынада жап-жасыл, боп-боз тәрізді
үстеме форманы қабылдай алады. Мысалы: Кешегі кұмды дала жап-жасыл
алқапқа айналды. (Ғабдуллин)
Сапалық сын есім түстен басқа да көптеген сынды білдіреді: көлем,
заттық қасиет, шек т. б. Мысалы: алыс, жақын, жас, кәрі, жаңа, ескі, толық,
жіңішке, нәзік, ыстық, суық, биік, аласа, жарық, қараңғы, құрғақ, ылай,
тұнық т. б.
Жақсы қыздан қашқан жалқay жігітті көргенім осы. (Бегалин) Жуас түйе
жүндеуге жақсы. (Мақал) Жақсы жұмыс жанға тыныс. (Мақал) Жаман ауруға жақсы
ас. (Мақал)
Малдың түсін білдіретін сапалық сын есімдер санаулы-ақ, олардың өзі
кейде шын түске сәйкес келе бермейді. Мысалы, қызыл деген сын есім мал
атауларымен тіркескенде әр түрлі түсті білдіре береді: қызыл ат, қызыл
сиыр, қызыл жүз дегендердегі сын есімнің білдіретін түсі бір емес.
Мал түсін білдіретін кейбір сын есім сөздер белгілі бір шекте ғана
қолданылады. Мысалы, тарғыл түс тек ірі қара малға (сиыр) байланысты
қолданылса (жылқының түсіне байланысты тарлан сын есімі жұмсалады), жылқы,
қой т.б. түсін білдіру үшін колданылмайды. Көк деген негізгі сапалық сын
есім малдың түсін білдіргенде бастапқы мағынасынан алшақтап ыңғайына қарай
әр түрлі түсті білдіреді. Мыс: көк ат, көк сиыр дегендердегі көк екі түрлі
түс.
Сапалық сын есімде, негізінен, заттық мағына болмай, ол тек логикалық,
абстракты мағынада колданылады. Мысалы, ақ деген сөз ешбір затпен байланысы
жоқ. Ол сөз әрбір ақ түсті білдіреді. Ақ қағаз, ақ көйлек, ақ сүт, ақ
дастарқан т. б.
Қатыстық сын есімдер затпен тікелей байланысты. Мысалы, таулы деген сын
есімнің мағынасы тау сөзімен тікелей катысты. Өйткені
тауы, жоқ жерді таулы деп атамас еді. Сол сияқты тершең — тер сөзімен,
жершіл — жер сөзімен, жүрдек — жүру етістігімен тығыз байланысты.
Демек, қазақ тіліндегі сын есімнің сапалық түрін қатыстық түрінен бөлу
олардың семантика-грамматикалық категория жағынан да ерекшеліктерімен
қабысып жатады.
Сапалық сын есімдерге шырай, күшейтпелі мағына үстейтін
морфологиялық формалар, негізінен, қатыстық, сын есімдерге жалғанбайды.
Қазіргі қазақ тіліндегі морфологиялық осы белгілер әбден қалыптасып, бір
ізге түскен. Сол себепті сын есімді сапалық және қатыстық деп бөлу ешбір
күмән тудырмайды.
Сапалық сындар жалпы сын есім атаулының негізгі ұйтқысы, қазығы
есебінде қызмет етеді, өйткені сын есімге тән негізгі ерекшеліктердің қай-
қайсысы болса да салалық. сындардың бойынан табылады және сын есімнің
туынды формаларын, шырай тұлғасын жасауға негіз болады. Демек, сапалық сын
есімдер морфологиялық құрылымы жағынан негізгі сындар, өздерінің лексика-
семантикалық мағыналары арқылы, ешбір қосымша формаларсыз тұрып заттық,
белгінің әр түрлі сапа, сыр-сипатын тікелей білдіретін түбір сөздер болып
саналады. Мысалы: ақ, қара, көк, жақсы, биік, кіші тәрізді сөздер
морфологиялың тұлғаларға ажыратылмайды. Бірақ сапалық сын есімдер
қосымшасыз негізгі түбірлер дегенді шартты түрде ғана алып, белгілі бір
кезең, қалыптасқан дәстүр тұрғысынан қараған жөн. Өйткені қазіргі кезде
түбір сөз деп аталып жүрген көптеген формалар тарихи даму тұрғысынан
қарағанда, белгілі қосымшалар қосылып жасалған туынды сөздер, яғни
морфологиялық тұлғаларға ажыратылатын формалар болып келеді. Мысалы, қызыл,
үлкен, ұзын, ашық, суық, жасыл, толық, ыстық, қараңғы, құрғақ, тұнық
тәрізді сапалық сын есімдердің қайсысы болмасын бастапқы түбір емес. О
баста қосымша арқылы жасалғанын көне тіл фактілерімен, сондай-ақ түбірлес
сөздермен салыстырсаң, айқын көреміз. Қызыл сөзін өзімен түбірлес қызу,
қызару, қызғылт дегендермен салыстырсақ, бастапқы түбір қыз екенін байқай
аламыз. Сол сияқты ұз-ын (ұзару, ұзақ), аш-ық (ашу, ашыту), су-ық (суы,
суыту), жа-сыл (жас, жасқылтым) тол-ық (толу, толтыру), ыс-тық (ыссы) т. б.
[7;149]. Этимологиялық төркінін қудалай қарасаң, бұл түбірлер бір кезде
дербес мағыналы сөз ретінде қолданылғанын байқаймыз. Қазіргі тілімізде олар
өлі түбірге айналып, қосымшамен кірігіп кеткен. Демек, морфологиялық
құрылымы жағынан сапалық сын есімнің саны мен сапасы үнемі бірқалыпта
тұрмай, бірте-бірте дамып отыратынын көреміз. Сын есімді сапалық және
қатыстық категорияларға бөлуде оның логикалық және грамматикалық мағыналары
мен типін ескере отырып, олар бір-бірінен бөлініп алынбай бірлікте
қаралады.
Қатыстық сын есімдер. Басқа да түркі тілдеріндегідей қазіргі қазақ
тіліндегі қатыстық сын есімдер өздері жасалған түбір сөздің, мағынасымен
сыбайлас келіп, сол заттың, жай-күйдің қатыстық белгілерін көрсетеді, яғни
белгілі бір заттың белгісін басқа бір заттың, істің қатысы арқылы
білдіреді. Қатыстық сын есімдер көбіне-көп әр түрлі жұрнақтар арқылы
басқа сөз таптарынан — (есімдерден де, етістіктерден де) жасалатын туынды
сөздер болады. Мағыналық жағынан қатыстық сын есімдер заттың сынын білдіре
отырып, белгілі бір сапалық заттың екінші бір затқа я ұғымға қатынасын
немесе ондай сапаның жоқтығын, яғни заттың сыртқы түрі мен түсіне, сыры мен
сынына, я ішкі қасиетіне сол сияқты мезгіл мен мекенге, тағы басқа сол
тәріздес белгілеріне қатысты сындық ұғымдарды білдіреді. Мысалы, қар деген
зат есімнен -лы қосымшасы жалғану арқылы қарлы деген қатыстық сын есім
жасалады: қарлы тау, қарлы боран. Сол сияқты, мал, тас, тұз деген сөздерден
бай деген мағынадағы малды колхоз, тас-ты жер, тұз-ды көл
т. б. формалар туып отырады.
- -лы-ды-ты жұрнақтарының арғы тегі сонау көне замандағы тұйық буынды - -
–лағ-лақ, -лығ-лық, жіңішкесі –ліг-лік болып, бертін келе –тағ-тақ,
- -тығ-тық, -тіг-тік тұлғалары бірінен бірін ажырататын жағдайға тап
болған. Сондықтан –лы-лық болып ажыраған. Мысалы, тон-ды кісі, тон-дық
тері, ат-ты кісі, аттық ер (құны бір атқа тең) болып, әрқайсысы жекелеп
дами бастаған.
Күні бүгіннің өзінде бұл – екі жұрнақ болып, екі түрлі қолданыс тапты.
Мысалы, наград-ты жұмыс, наград-тық қағаз, минерал-ды су, минерал-дық
қоспа т.б. лексика-семантикалық, лексика-морфологиялық ерекшеліктерге ие
бола бастады.
- -шы-ші, -шаң-шең, -шыл-шіл қосымшалары арқылы бір затқа, я
құбылысқа бейімділікті, икемділікті, құмарлықты білдіретін қатыстық сын
есімдер жасалады. Мысалы, ұйқы деген зат есімнен соған бейімділікті
көрсететін ұйқы-шыл, сол сияқты сөз – сөз-шең, бой- бойшаң, су - сушыл, тер
- - тершең - тершіл т. б. туынды сөздер жасалады.
Кісі киімі - к і р ш е ң, кісі аты — т е р ш е ң. (Мақал)
Демек, қатыстық сын есімдерге тән қасиет - олардың морфологиялық
көрсеткіштер арқылы басқа сөз таптарынан жасалуы және өздері жасалған түбір
сөздің мағынасымен байланысып, соған қатысын білдіруі екені осы мысалдардың
өзінен анық көрінеді. Сапалық есімдерден жаңа форма тудыратын күшейтпелі
үстеме тұлға негізінде қатыстық сындарға тән форма емес. Мысалы, жап-жақсы
деген есімнің белгілі тұлғадағы қалыпты нормасы болса, теп-тершең деп
айтуға болмайды. Сондай-ақ, олардан басқа бәсеңдеу реңкті білдіретін
қосымшалар да қатыстық сын есімдерге жалғанбайды. Сары, қызыл тәрізді тек
сапалық сын есімдерден сарғылт, сарғылтым, қызғылт, қызғылтым тәрізді жаңа
формалар туса, қатыстық сын есімдерден бір саланың көлеміндегі түрлі сынды
білдіретін шырайға тән мағына мен форма болмайды.
Қатыстық сын есім дегеніміз - бір заттың, я құбылыстың екінші бір
затқа қатынасын көрсететін, толық абстрактанып кетпей, бастапқы заттық
төркінімен мағыналас, негізгі ұғымымен сыбайлас шартты категория. Ал
сапалық сындар, жоғарыда көрсеткеніміздей, нақтылы заттың атауынан, заттық
мағынадан алшақтап кеткен, нақтылы заттың, я ұғымның атауынан белгілі
мағынасы ғана сақталған жалпы сапаны білдіретін категория. Қатыстық сындар
заттық атаудан бүтіндей арылып біткен жоқ.
Қатыстық сын есім негізгі сөз таптарының қай-қайсысынан болса да белгілі
қосымшалар арқылы жасала алады. Қатыстық сын есімнің бір ерекшелігі болу,
келу, е көмекші етістіктерінен басқа (салыстыр: ол ашушаң еді, атты болды,
сен тамақсау болдың) етістік баяндауыштармен тіркеспейді.
Көптеген сапалық сындар қимылды анықтай берсе, қатыстық сын есімдер,
негізінен, үстеу қызметінде жұмсалмайды. Осы сияқты кейбір сапалық сын
есімдер де тікелей етістікпен тіркесе бермейді, бірақ оның себебі басқаша.
Мысалы, ауру болды, арық болды, соқыр болды дегендер зат есім мағынасында
колданылған. Бұл сөздер тарихи тұрғыдан сын есім категориясына
жатқызылғанмен қазір олар субстантивтеніп, заттанып кеткен. Семіз, ауру,
соқыр т. б. сөздер ыңғайына қарай бірде сын есім, бірде зат есім қызметінде
жұмсалады. Сондықтан ондай сөздердің ауыс мағынасына сүйенбей, негізгі
мағынасына көз жіберіп, соның ыңғайында топтау дұрыс. Сонда ондай сөздердің
қатыстық, сын есімге жатуына ешбір күмән болмайды.
Кейбір қатыстық сын есімдер морфологиялың тәсіл арқылы да, синтаксистік
амал арқылы да шырай формасын жасай алмайды. Мысалы, арбалы кісі деген
тіркесті өте арбалы кісі, аса арбалы кісі, немесе тым арбалы кісі деп
айтуға тіпті де болмайды. Ал, сапалық сын есімдер шырай тудыруда барлық
күшейтпелі үстеме формаларын қабылдай береді. [8;191]. Сапалық сындар сол
қалпында күшейтпелі, я салыстырмалы формасыз-ақ қолданылады. Таулы жер,
тасты балшық, қарағайлы орман, бұтақты ағаш, қопалы көл, мүйізді қошқар,
түлкілі орман, тасты көз.
- сыз - сіз арқылы жасалған қатыстық сын есімдер өздері жасалып отырған
түбір білдіретін заттың болмағанын, жоқтығын яғни болымсыз мағынаны
білдіреді. Мысалы: тау — тау + сыз, су — су + сыз, салыстыр: таулы жер,
сулы жер. Соңғы сөздер бір заттың ішінде басқа затқа қатыстық белгілердің
барлығын, мол екенін білдірсе, -сыз қосымшасы негізгі зат есім
білдіретіндей белгінің жоқ екенін көрсетеді. Мысалы:
Ежтиғатсыз, мехнатсыз табылмас ғылым сарасы. (Абай) Көмірді таза, әрі
ысырапсыз ала білу керек, (Мұстафин) Жігіттер таспаша созылып, дамылсыз
бұрауда. (Мұстафин) Ойлы, қырлы адамға бір сөз де жетеді. Ойсыз, арсыз
адамға мың сөз жетпейді. (Мұстафин) Боранды күннен борансыз күн көп.
(Мұстафин)
Сөйтіп, -сыз-сіз арқылы жасалған қатыстық сындар түбір сөз білдіретін
сапаның жоқтығын көрсетіп, -л ы-л і, -д ы-д і, -т ы -т і аффикстеріне
қарама-қарсы мағынада жұмсалады (ат-ты, ат-сыз, күш-ті, күш-сіз т. б.).
Сондықтан қатыстық сын есімнің бұл түрі бір заттың сапасымен тікелей
байланысын білдіре алмайды, осы ерекшелігіне сәйкес оның сын есім шеңберіне
енуі, әрине, өте шартты.
-ғ ы-қы, -г і-к і қосымшасы арқылы жасалған қатыстық сын есімдер түбір
сөздің мағынасына қарай, негізінен, мезгілдік, шақтың, мекендік, көлемдік
мағынада қолданылады. Мысалы, күз — күзгі, жаз — жазғы, қыс — қысқы, көктем
— көктемгі, кеше — кешегі, бүгін — бүгінгі, ертең — ертеңгі, бұрын —
бұрынғы, соң — соңғы, кейін — кейінгі, іш — ішкі, сырт — сыртқы т. б.
Сонымен бірге бұл жұрнақтар кейде түбір сөзге тікелей жалғанбай, тек жатыс
септік жалғауының үстіне үстеліп заттың орнын, мекенін көрсетеді. Мысалы,
отардағы мал дегенде түбір - отар, -да - жатыс септік жалғауы,
-ғ ы қатыстық, сын есім жұрнағы; үйдегі мүлік, түбірі - үй, -де — жатыс
септік жалғауы, -гі — қатыстық сын есім тудыратын жұрнақ, яғни бұл
қосымшалар (-ғ ы-г і, -қы-к і) заттың (мал, мүлік) орнын, мекенін
(малдың отарда екенін, мүліктің үйде екенін) білдіріп тұр.
Ал, осы –қы-кі, -ғы-гі арқылы жасалған сөздер орыс тіліне аударылғанда
қатыстық сын есім мағынасы мен формасын сақтайтындықтан, қазақ тіліндегі
ондай сөздер қатыстық сын есім болмайды деуге бұл — себеп бола алмайды.
Керісінше, қазақ тілінде олар белгілі бір сөздегі сапаның екінші бір сөзге
қатысын білдіре отырып, мезгілдік я мекендік мағына беретін сын есім болып
есептеледі. Бірақ қатыстық сын есімнің бұл тобына не шырай жұрнақтары
жалғанбайды, не асырмалы үстеме сөздер де тіркесе алмайды. Мысалы,
ауылдағы, жаздағы, я жазғы тәрізді сөздер не шырай қосымшасын қабылдамайды,
не сапалық сын есімдермен тіркесіп, асырмалы шырай тудыратын ең, аса, тым
сөздерімен байланыспайды. Осымен бірге қатыстық сын есімнің басқа да
түрлері сияқты бұл топқа (жап-жақ-сы, қып-қызыл сияқты күшейтпелі
мағынадағы) үстеме буынды форма да жат. Алдында, жанында, алғаш т. б.
тәрізді үстеулер мен көмекші сөздер -қы-ғы қосымшасы жалғанып сын есім
тудырады.Мысалы: Бір семіз қозы сойылып, есік алдындағы жер ошақта ет
асылып жатыр. (Мұңанов) Сұлудың жанындағы жуан бас қыздың жіпсік көзі осы
қатынға... ұқсайды. (Мұстафин) Үй иесініц әні — ас алдындағы тойтарқар әні
есепті болды. (Әуезов) Астындағы аты бек мықты, жүйрік ат екен.
(Алтынсарин) Сол уақытта бала да, қасындағы кісі де атайын деп ұмтылғанда,
аң кісі болды. (Алтынсарин)
Қазіргі қазақ тілінде бұл тұлға дерексіз есімдерде де кездеседі:
Мысалы: Қысқы тебін, жазғы жайлау, күзгі қоныс деген тіркестерде тікелей
түбірге –ғы-қы жұрнағы жалғануы мезгілді білдіретін есімдер ерекшелігінен
болса керек. Сондықтан қыстағы, жаздағы, күздегі сөздерінде жатыс жалғау
тұлғасының келіп араласуы — стильдік қажеттен туса керек. Осындағы жатыс
септік формасының мәні абстракцияланғаны сонша, етістікке тән уақыт
мағынасынан да құр алақан емес. Өйткені біздің байқаған мысалдарымыздың
дені өткен мезгілмен, өткен әрекетпен шырмалуда. Мысалы: өткен жаздағы жұрт
дегенді өткен жазғы жұрт деу жабайылау көрінеді. Ендеше, бұл жұрнақ мекен,
орынға байланысты жағдайда күрделеніп, ең алдымен жатыс жалғауын талап
етіп, содан кейін ғана жалғануы тарихи қалыптасуына байланысты сияқты.
Қазіргі қазақ тілінде де үй деген сөзге -г і жұрнағын тікелей қосу
мүмкін емес, өйткені мұнда жатыс жалғау жоқ. Егер жатыс жалғауы -д е болса,
онда -үй-де-гі болар еді. Сол сияқты ауыл-да-ғы, орман-да-ғы, ой-да-ғы, су-
да-ғы болады да, ауыл-ғы, орман-ғы, ой-ғы, су-ғы кездеспейді. Біз бұл арада
ал-ғы шеп, соң-ғы көлік, қырғы ауыл дегендер сияқты бірен-саран жаңа
конструкцияны айтып отырғамыз жоқ, жалпы заңдылық жайын сөз еттік. Бірақ,
-қы-ғы кез келген жерге қосыла бермей, жұрнақты талғап, алға-қы болмай
алғаш-қы болатынын, әлгі мен әлгідегі дегендердің лексика-стилистикалық
ерекшелігіне көңіл аударған жөн.
Сол сияқты бұл қосымша алғаш, жаңа тәрізді де үстеу сөздерге тікелей
жалғанып, сын есім тудыра алады (алғаш-қы, жаңа-ғы) және бұл сын
есімдерден кейде шырай формасы да туып отырады. Мысалы: алыс, алыстағы, ең
алыстағы, тым алдағы, ең бұрынғы т. б.
Дәл сол сияқты кейбір үстеу сөздер қатыстық сын есімдерден мағыналық,
лексикалық жағынан оқшауланып ажырамай, тек стильдік бояуы, морфологиялық
тұлғасы арқылы ғана ерекшеленеді. Жана айтқан сөз —жаңағы сөз, әлгі —
әлгідегі деген сөздердің мағыналық жағынан айырмашылығы шамалы.
Бұндай жағдайларда стильдік бояу осы –қы-ғы қосымшалары арқылы беріледі.
Мысалы, жаңағы бала дегенде, біріншіден, айтушы ол баланың жаңа ғана осында
болғанын баса көрсетеді, екіншіден, қазір оның жоқ екенін білдіреді,
үшіншіден, осы уақытта ол жоқ, және кеткендердің соңғысы екенін көрсете
алады. Жаңағы сын есімі затты анықтауда бір заттың сапасын, яғни ескі-
жаңасын емес, белгілі уақыт мөлшерін аңғартады. Жаңағы бала дегенде бала
жаңа емес жаңа айтқан бала я жаңа кеткен бала. Сондай-ақ жаңағы дауыл,
жаңағы хабар жаңа ғана болып өткен істің сорабын, мезгілін суытпай
тұрғандықты білдіреді. Бірақ бұл реңктер білінер-білінбес қана, ал қазіргі
қазақ тілінде оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz