Интернет желісінің иерархиясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 АҚПАРАТТЫ ИНТЕРНЕТТЕ ОРНАЛАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ 7
1.1Ақпараттық технологиялар
7
2. Интернеттің маңызы
12
1.3Интернет қосымшаларының түрлері
13
1.4Интернет желісінің иерархиясы
15
1.5Интернеттің серверлік
сәулеті
16
2. ТАУАРДЫ САТУ БОЙЫНША ИНТЕРНЕТ-ДҮКЕННІҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ӨҢДЕУ ЖӘНЕ
ҚОСЫМШАЛАР 42
2.1 Тег – HTML тілінің негізгі элементі
42
2.2 Құжат мәтінің форматтау
43
2.3 Кестелерді құру
45
2.4 Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің ақпараттық жүйесін өңдеу 49
3 ЖОБАЛАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ӘРЕКЕТІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІ
56
3.1 Жобалаудың экономикалық есебі
56
3.2 Техникалық талаптар
59
ҚОРЫТЫНДЫ
63 ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы: Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің
ақпараттық жүйесін өңдеу. Осы тауар сататын орталықтың қызыметін
көрсететін сайтты жасау.
Дипломдық жоба тақырыбының өзектілігі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі тақырып бойынша осы дүкенге арналған
интернет жүйесі арқылы ақпараттық жүйені пайдаланушыларға түсінікті, әрі
өте қызықты, кең көлемде қамтылған материалдарды қанағаттандыратындай етіп
жасау.
Қазіргі қоғамның талаптарына сәйкес жаңа техналогиялардың даму
барысында жұмыс орнын автоматтандыру негізгі мәселелердің бірі.
Өнеркәсіптерде, мемлекеттік және жеке шаруашылық мекемелерде, оқу
орындарында және басқа да салаларда ақпараттандыру жүйесін кеңейту және
жұмыс порталын жетілдіру мәселелері алға қойылып отыр.
Интернет дүкеннің көрсететін қызыметін жасау үшін көптеген
автоматтандырылған бағдарламалық жүйелер мен құрылғылар қолданылады,
олардың ішінде РНР бағдарламалау тілі. Осыған байланысты дүкен туралы
ақпаратты интернеттен алуды жеңілдету мақсатымен Тауарды сату бойынша
интернет-дүкеннің ақпараттық жүйесін өңдеу тауар сататын мекемелеріне
арналған авоматтандырылған сайтын құрастыру бағдарламасын жасау, өзекті
мәселе болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты: Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің
ақпараттық жүйесін өңдеу жұмыстарын есеп алуға арналған электронды жүйесін
құрастыру болып табылады. Жобаның басты мақсаты қазіргі компьютерлік
технологиялардың даму кезінде тауар сату мекемесінің, яғни пайдаланушылар
жұмысын жеңілдету болып отыр. Мәліметтер қорын құру, толықтыру, жаңарту
және алу персоналды және көпқолданушы мәліметтер қорының басқару жүйесінің
көмегімен жасалынады.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Берілген мекеме қызыметкерлеріне және
тауар сататын ұйымның сайтын пайдаланушыларға электронды ақпарат көзін
пайдалануға қолайлы етіп жасау.
Қойылған зерттеу мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
Автоматтандырылған жұмыс орынды қарастыру;
РНР жүйесінің түсініктері мен прициптері түсіну;
Бағдарламаны құрудың қадамдары жасау;
Экономикалық бөлім жасау
Техникалық қауіпсіздік шараларын еңгізу.
Бұл жұмысты жазу үшін РНР- ортасын қолдандылды. РНР бұл бағдарламашы
жұмысының жоғарғы нәтижелігін қамтамасыз ететін күрделі механизм.
Дипломдық жоба Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің ақпараттық
жүйесін өңдеу тауар сататын мекеменің ағымдағы өмірімен танысу және ол
туралы ақпаратты алуға арналған сайт жүйесін құрастыру бағдарламалық өнімі
РНР ортасында жазылды және мәліметтер қорын басқару жүйесін ретінде SQL
қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі SQL ақпаратты сақтау және өңдеу үшін
қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі жүйесінен бастап
үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын басқару жүйесі
SQL реляциялық мәліметтер қоры болып саналады және де оны пайдалану жаңадан
бастаған пайдалушыға да, сондай-ақ маманға да қолайлы.
Зерттеу обьектісі: Тауарды интернет арқылы сататын мекеменің
қолданатын құжаттары.
Зерттеу пәні: Web сайттың бағдарламалық жасақтамасын жүзеге асыру және
тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің ақпараттық жүйесін өңдеу.
Мәселені талдау дәрежесі. Дипломдық жобаның тақырыбын зерттеу
барысында отандық және шетелдік ғылыми еңбектері мен оқулықтар, электрондық
басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды, сонымен қоса интернет арқылы
бейне роликтердің көмегіне сүйене отырып қайсысы тиімді және қызықты екені
қарастырылды.
Зерттеу тәжірибесі: Салыстырмалық, аналитикалық, логикалық, құрылымдық
жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі.
Дипломдық жобаның жаңалығы: Тұтынушы мен пайдаланушылардың қолданатын
интерфейстің қолайлылығы, қажетті басқарушы элементтердің бар болуы,
сұрыптау, бейне және анимациялық роликтер немесе тезистердің ыңғайлылығы.
Дипломдық жобаның тәжәрибелік қоры: Сонымен, жаңа технологиялардың
дамуы есептеуіш техника әдістерін кеңінен енгізу, сонымен қатар шығарылатын
есептеуіш техникалар санын өсіру және оның сапасын жоғарылау,
компьютерлердің көптеген ғылым облыстарында кеңінен қолдануына мүмкіндік
жасады.
Қазіргі кезде көптеген ғылыми – техникалық мақсаттардың табысты шешімі
электронды есептеуіш машина шапшаң қолдануына тәуелді болады. Осыған тіреле
келе менің жасаған жұмысым қоғамның қазіргі кездегі дамуына сай. Бүгінгі
таңда компьютерлік дизайн, Web-дизайн, жүйелік программалушы, администратор
және тағы басқа мамандардың қажет екендігін түрлі жарнамалық газеттерден,
бұқаралық ақпарат құралдарынан да көруге болады. Аталған жұмыстардың қалай
дайындап, оларға қандай программалық құралдарды пайдалану арқылы
жетілдіруге болатыны әдістемелік жұмыстың өзекті мәселелерінің бірі болып
отыр.
Дипломдық жұмыстың құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жобаның өзектілігі, мақсаттары, талаптары, зерттеу
обектісі мен пәні, ғылыми жаңалығы және жұмыс құрлымы талқыланып ашылынды.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында ақпараттық технологиялар және
интернеттің мүмкіндіктері мен қоғамдық желі ағындары туралы жазылды.
Екінші бөлімінде РНР программалау ортасымен, мәліметтер қоры түсінігі
мен құрлымы туралы таныстыру есебі толығымен жүзеге асырылған. Бұл бөлімде
РНР – дің барлық нұсқалары қарастырылып, олардың арасындағы айырмашылықтары
талдаудан өткізілген және "Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің
ақпараттық жүйесін өңдеу" арналған сайты жасау мен жобалау үрдісі
сипатталған. Жобаны құрастыру барысында аспаптық бағдарламаның қолданылған
компоненттері, мәліметтер қорларды құру сатылары қарастырылған.
Дипломдық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланады.
1 АҚПАРАТЫ ИНТЕРНЕТТЕ ОРНАЛАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
1.1 Ақпараттық технологиялар
Жұмыс орнында экономикалық ақпараттық жүйелерді қолдану үшін оны
ақпараттық технологиялар көмегімен жобалау қажет. Сонымен қатар, осыдан
ертерек ЭАЖ жобалау үрдісі пәндік аймақтың экономикалық деректерін өңжеу
үрдісінен ерекшеленген болатын. Бүгінгі таңда ол сондай-ақ өз бетінше
болады және маман-жобалаушылардың жоғары дәрежелігін қажет етеді. Алайда
кез-келген қолданушыға мүмкін және ЭАЖ жеке элементтерін деректерді өңдеу
үрдістерімен жобалау үрдістерін сәйкестендіруге мүмкіндік беретін
ақпараттық технологиялар (АТ) құрастырылған. Мысалы, электронды пошта,
мәтіндік және кестелік процессорлар және т.б. Сонымен қатар, кез-келген
қолданушыға мүмкін ақпараттық технологияларды құрастыру тенденциясы
жалғасуда.
Жаңа ақпараттық технологиялардың құрылуы өз мақсаты ғана болып
табылмайды. Алайда технологиялармен алға көбіне күшті, жергілікті күштер
жылжуда: мәдениет, саясат, денсаулық қорғау қажеттіліктері, электронды
бизнес, электронды сауда, өнімдер мен тапсырыстар бойынша қызметтердің
өндірілуі.
Сонымен, жұмыс орнында жобалаушылармен құрастрылған ЭАЖ элементтері
ғана эксплуатацияланбайды, сондай-ақ ақпараттық жұмыскерге өз қызметін авто
қалыптастыруға мүмкіндік беретін ақпараттық технологиялар да
эксплуатацияланады.
Информатика пәні бойынша түсіндірмелі сөздік ақпараттық технологияның
келесі анықтамасын береді.
Ақпараттық технология – ақпараттық ресурстарды қолданудың еңбеу
сиымдылықты үрдістерін төмендету, олардың жеделдігі үшін ақпараттың жиынын,
сақталуын, өңделуін, шығарылуын және таратылуын қамтамасыздандыратын
технологиялық үрдістермен біріктірілген және әдістердің, өндірушілік
үрдістердің және бағдарламалы-техникалық құралдардың жиыны [1].
Ақпараттық технология анықтамасының құрама бөліктерін нақтырақ
қарастырайық.
Экономикалық ақпараттық жүйелердің әдістері жиыны өндірістік үрдістері
пәндік аймақта деректерді өңдеу үшін бағдарламалы-техникалық құралдардың
жобалануын және қолданылуын регламенттейтін қағидаларын, тәсілдерін,
әдістерін және шараларын анықтайды.
Ақпараттық технологияларды қолданудың мақсаты – ақпараттық ресурстарды
қолдану еңбек сиымдылығын төмендету. Ақпараттық ресурстар ретінде ұйымдар
үшін және материалды ресурстар ретінде шығарылатын бағалықтарды көрсететін
деректер жиыны түсіндіріледі. Оларға файлдар мен деректер базасы, құжаттар,
мәтіндер, графиктер, білімдер, аудио- және видеоақпараттар жатады.
Ақпараттық технологиялардың дамуына мультимедиялық құралдардың өңделуі
үлкен әсер етті. Мультимедиа – бұл ақпаратты ұсынудың бірнеше құралдарын
бір жүйеге біріктіру. Әдетте мультимедиа деп компьютерлік жүйеде мәтін,
дыбыс, графика, мультипликация, бейне кеңістіктік үлгілеу сияқты ақпаратты
ұсыну құралдарын біріктіру түсіндіріледі. “Мультимедиа” термині қуатты,
қымбат емес компьютерлердің пайда болуына байланысты, бертінде ғана таныла
бастады[1].
Қазіргі уақытта дыбыстық және бейне ақпаратпен жұмыс істеуге
қабілетті, дыбыстарды және бейне ақпараттарды қайта өңдеуге, анимациялық
бейнелерді қосқанда графикалық ақпараттың барлық түрлерін құруға, осының
барлығы бір ғана мультимедиа бейнесінде біріктіруге қабілетті үстел үсті
жұмыстарды стол үсті компьютерлері бар. Мультимедиа құралдарын қолдану
арқылы бейнелеу бір уақытта бірнеше сезім мүшелеріне әсер ететіндіктен,
аудиторияда жоғары қызығушылыққа ие болады. Орталарды осылайша біріктіру
ақпаратты қабылдаудың жаңа сапалы денгейін қамтамасыз етеді: адам, болып
жатқан жағыдайға белсенді түрде қатысады.
Бағдарламалық құралдар жалпы және қолданбалы бағдарламалық
қамтамасыздандырудан тұрады.
Жалпы бағдарламалық қамтамасыздандыру амалдық жүйе технологияларын,
бағдарламалау жүйелерін және компьютердің техникалық қызмет көрсету
бағдарламаларын жүзеге асырады.
Амалдық жүйе (АЖ) компьютердің қосылуы барысында автоматты түрде
жүктелетін және қолданушыға технологияны беретін бағдарлама, оның көмегімен
бағдарламаны іске қосуға, дискетаны форматтауға, файлды көшіруге,
компьютермен сұхбаттасуға, түрлі режимдерде деректерді өңдеуге және т.б.
жүзеге асыруға болады.
АЖ негізгі қызметі болып бағдарламалармен, файлдық жүйелермен, жадының
таратылуымен және басқа ресурстармен басқару табылады. Қазіргі заманғы
амалдық жүйелер қолданушымен компьютердің достық интерфейсін және түрлі
платформаларда жұмысын қамтамасыздандыратын амалдық жүйелердің
қабықшаларын, жөндеулерін, сыртқы ортасын көрсетеді.
Бағдарламалау жүйелері көбінесе ЭАЖ жобалау үшін қолданылады және
бағдарламалау тілін және осы тілден машиналық кодқа аудару бағдарламасын
көрсетеді. Көбіне таратылған болып обьектілі-бағытталған бағдарламалаулар
табылады. Обьектілі – бағытталған бағдарламалаулар соңғы уақытта визуалды
болып табылады (VO - Visual Objects).
Техникалық қызмет көрсету бағдарламалары компьютердің эксплуатациясы,
құртылған бағдарламалар мен деректердің қайта құрылуы барысында қателерді
таду үшін қызмет көрсетеді.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру ақпараттық технология
түрлілігін анықтайды және қосымшалар деп аталатын жеке қолданбалы
бағдарламалардан, немесе қолданбалы бағдарламалар пакетінен тұрады.
Ақпараттық технологияның жіктелуі үшін түрлі критерилер қолданылады.
Қазіргі уақытта жалпы пайдаланатын критерилер болып келесілер табылады:
– Пәндік аймақта қолданылуы;
– Қолдану функциясы;
– өңделетін деректердің түрлері;
– деректерді беру тәсілдері;
– технологияларды біріктіру тәсілдері.
Пәндік аймақта пайдаланылуы бойынша қолданбалы бағдарламалық
қамтамасыздандыру пәндік және қолданбалы қосымшалар болып бөлінеді.
Пәндік қосышмалар нақты есептердің бағдарламаларының типтік
пакеттерін, экономикалық ақпараттық жүйелердің ішкі жүйелерін, функционалды
ақпараттық жүйелерді көрсетеді. Типтік бағдарламалар мысалы нақты есептің
шешімі болып АЖО табылады – ұйым қызметкерлерінің автоматтандырылған жұмыс
орны [2].
Автоматтандырылған жұмыс орны - АЖО – маманды бағытталған
қосымшалармен жабдықталған және жұмыс орнында орналасған дербес
компьютерлерді айтады. Оның қызметі – ақпараттық жұмыскердің рутинді
жұмысының автоматтандырылуы. АЖО мысалдар ретінде бухгалтерлердің, қойма
жұмыскерлерінің, банк амалшысының, менеджерлердің АЖО алуға болады. ЭАЖ
функционалды ішкі жүйелері ретінде бухгалтерлік есеп, қаржылық жоспарлау
және талдау, кадрлар және т.б. ішкі жүйелері табылады. Функционалды
ақпараттық жүйелер мысалдары болып банктік, сақтандыру, салықтық және т.б.
жүйелер табылады.
ЭАЖ ішкі жүйелерінің пәндік қосымшаларын, функционалды ақпараттық
жүйелерді және АЖО құру үшін қамтамасыздандырушы пәндік қосымшалар мен
жалпы қызметтегі ақпараттық технологиялар қолданылады. Қамтамасыздандырушы
пәндік технологиялар мысалдары болып Project Expert, Marketing Expert, және
1C, Галактика, ПАРУС, BAAN, BaySIS формаларының қосымшалары және басқалары
табылады. Қамтамасыздандырушы пәндік қосмшаларды қолдану үшін нақты ұйым
мамандандырылуына және пәндік аймақтың білімі талап етіледі. Сәйкесінше
қамтамасыздандырушы пәндік технологияларды меңгеру үшін пәндік аймақ білім
қажет. Сондықтан олар бір оқу құралдарын қарастырмайды.
Қолданбалы қосымшалар - жалпы қызметтегі ақпараттық технология болып
табылады жәе жалпы әмбебап сипаттамадан тұрады. Олар тәжірибелі түрде
барлық экономикалық және басқарушылық қызметтерде пайдаланылған. Мысалы,
мәтіндік, кестелік процессорлер, электронды пршта, интернет. Олардың
меңгерілуі үшін пәндік аймақ білі қажет болады.
Берілген курс мақсаты – экономика мен басқару есептерін шешу барысында
жалпы қызметтегі ақпараттық технологияларды меңгеру.
Пайдалану функциясы бойынша ақпараттық технологиялардың келесі
түрлерін ерекшелеуге болады: есептеулер, деректердің сақталуы, құжат
айналымы, коммуникациялар, коллективті жұмыстың ұйымдастырылуы, шешімді
қабылдауда көмек.
Типтік есептеулерді автоматтандыру үшін қамтамасыздандырушы пәндік
технологиялар құрылған. Бір уақытта көптеген пәндік аймақтарда есептеулерді
өндіруге мүмкіндік беребін ақпараттық технологиялар құрыла бастады. Мысалы,
электронды кестелер.
Деректердің сақталуы үшін деректер базасы және деректер базасымен
басқару жүйелері құрастырылған. Ары қарай сақталатын деректердің көлемін
ұлғайту, сақтау үшін түрлі құралдардың қолданылуын, деректермен басқару
әдістерін күрделендіру деректердің, ақпаратты сақтаушылардың таратылған
өңдеулеріне әкеліп соқты.
Құжат айналымы құжаттардың жүйелендірілу, архивтелу, сақталу,
іздестіру және бақылауы орындалатын есептердің шешімі қарастырылуы қажет
дегенді білдіреді. Сонымен қатар өңдеуге ақпараттық жұмыскерлер қызметі
ортасына қатынайтын құжаттардың барлық типтері өңдеуге жатады. Құжаттарды
өңдеуді автоматтандыру мәтіндік, электрондығ графикалық редакторлер,
гипермәтіндік және мультимедиалық технологиялардың, деректер базасымен
басқару жүйесін қолданудан басталды. Кейінірек барлық аталған функцияларды
жүзеге асырушы электронды құжат айналымы жүйесі пайда болды.
Коммуникация функциясын автоматтандыру үшін желілік амалдық жүйе
қамтамысздандыратын желілік технологиялар құрастырылды. Деректермен алмасу
үшін қашықтатылған пайдаланушы арасында электронды пошта құрастырылған [3].
Жеке топтардың коллективті жұмысын ұйымдастыру үшін қызметкерлерді
және барлық кәсіпорын іскер үрдістер мен топтық жұмыс ұйымдастырылу
технологиясы құрастырылған.
Шешімді қабылдауды қолдау үшін сараптау жүйелері және деректер базасы
құрастырылды. Қазіргі уақытта оларға шешімді қабылдауды қолдану жүйесі,
талдау деректерін таңдау зерделік іскер технологиялар және талдау жүйелері
жатады.
Өңделетін деректер типі бойынша мәтіндік, кестелік, графикалық,
мультимедиалық, геоақпараттық, басқарушылық технологияларды ерекшелеуге
болады.
Мәтіндік деректер мәтіндік процессорлермен және типемәтіндік
технологиялармен өңделеді. Сандық деректер электронды кестелермен, деректер
базасымен басқару жүйелерімен өңделеді. Графиалық деректер екі және үш
өлшемді графикалық процессорлармен өңделеді. Мультимедиалық технологиялар
және видеоконференциялар деректердің барлық түрін өңдейді, ақиқат уақыт
обьектілерін қосқанда: дыбыс және видео. Геоақпараттық технологиялар
геогарфикалық және кеңістіктік деректерді қосқанда барлық деректер типін
өңдеуден өткізеді. Білімдер сараптау жүйелерінде, шешімді қабылдауды қолдау
жүйесінде, басқарушылық технологияларға жататын талдау жүйелерінде
қолданылады.
Деректерді беру тәсілдері бойынша желілік және желілік емес ақпараттық
технологияларды ерекшелеуге болады. Желілік ақпараттық технологиялар
желілік амалдық жүйемен қамтамасыздандырылады. Оларға электронды пошта,
деректерді таратылған өңдеу, ақпараттық сақтаушылар, электронды құжат
айналымы, интернет технологиясы, видео конференциялар, шешімді қабылдауды
қолдау жатады.
Амалдық жүйе басқармасында жұмыс істеуші ақпараттық технологиялар
желілік емеске жатады. Оларға электронды пошта, электронды кесте және
графикалық процессорларды қоспағанда электронды кеңсе технологиясы жатады.
Біріктіру тәсілі бойынша жалпы қызметтегі интегралданған ақпараттық
технологиялар және жалпы қызметтегі интеграцияланған жүйелер технлогиясын
ерекшелеуге болады.
Интегралданған ақпараттық технология жеке технологиялардың өзара
дамыған ақпараттық әрекеттесулерінің жиынын көрсетеді. Көбінесе жеке
технологиялар бір қосымшамен жүзеге асырылады, мысалы, электронды кеңсе.
Интегралданған ақпараттық жүйе интегралданған технологиялардың дамыған
ақпараттық өзара бір жүйеде әрекет етуінің түйінін көрсетеді. Осының
барысында орындалатын функциялардың күрделендірілуі және интеграциясы
орындалады, алғашқы технологияларды бөлу қиынға соғады. Интеграцияланған
ақпараттық жүйе мысалы болып ақпараттық сақтауыш табылады.
Ақпараттық технологиялардың басқа да критерилері мен басұа
жіктеушілерін алуға болады. Классификацияның критериіне байланысты сол және
бір технология түрлі класстарға жатқызылуы мүмкін.
АЖ өмірлік циклы
АЖ-құру және қолдану негізінде өмірлік цикл ұғымы жатыр.
Өмірлік цикл – бұл АЖ-ні моделін құру және қолдану, берілген құралдар
жиын керектігінің пайда болу моментінен бастап және оның пайдаланушылар
қолданысынан толық шығуына дейінгі оның әртүрлі қалыптарын көрсетеді.
Тапсырысқа берілген АЖ-ді құру және қолдану тәжірибесі оның өмірлік
циклынан келесі негізгі кезеңдерді ерекшелеуге мүмкіндік береді:
• Талдау – жүйенің не істеу керектігін анықтау;
• Жобалау – жүйенің негізгі қызметтерін қалай орындайтындығын анықтау;
Жобалау, ол алдымен, жүйеастыларының, қызметтік компоненттердің
спецификациясы және олардың жүйеде өзара әрекеттесуі;
• өндіру, жасау – жеке жүйеастын және қызметтік компоненттерді құру,
жүйеастыларын бір бүтінге біріктіру;
• тестілеу – талдау кезенінің басында анықталған көрсеткіштерге жүйенің
қызметтік және параметрлік сәйкес келуін тексеру;
• енгізу – жүйені жұмыс істеуге орнату және енгізу;
• сүйемелдеу – тапсырыс берушінің кәсіпорнында жүйенің қолдануындағы
штаттық процесті қамтамасыз ету.
АЖ-нің құрастыру, тестілеу және енгізу кезендері ұйымдастыру деген
біріктіргіш терминмен белгіленген [4].
Өмірлік цикл жобалау принципіне сәйкес құралады және ережеге сәйкес
итернациондық сипатқа ие: ең ертелерінен бастап жүзеге асырылған кезеңдер
сыртқы жағдайлардың және талаптардың өзгеруіне, қосымша шектеулерді енгізу
және т.б. сәйкес циклды түрде қайталанады.
Өмірлік циклдың әр кезенінде анықталған техникалық шешімдер жиыны
туады және олардың құжаттарын көрсетеді, мұнымен қоса әр кезең үшін алдыңғы
кезенде қабылданған құжаттар және шешімдер шығыс болып табылады.
Өмірлік циклдың бар моделдері АЖ-ні құру процесіндегі орындалу
тәртібінің кезендерін анықтайды. Осыған сәйкес келесі үш модель кең
таралымға ие болды:
Каскадты модель – алдыңғы кезен жұмыстарының толық аяқталғанынан кейін
келесі кезенге ауысуын болжайды (әскери-техникалық жобаларға тән)
Кезенді итерационды модель – АЖ құру моделі кезендер арасындағы кері
байланыс циклдарының бар болуын жобалайды. Осындай модельдің артықшылығы
кезен аралық коррекциялау үлкен иілгіштікті және каскадты модельге
қарағанда аз жұмысты қамтамасыз етеді.
Бірақ әр кезендердің өмірлік циклы жүйенің барлық құрылу периодына
созылуы мүмкін.
Спиральды модель - өмірлік циклдың бастапқы кезендеріне ерекше көңіл
бөледі: талдау, алды ала және деталды жобалау. Спиральдың әр орамы жүйенің
фрагментін немесе версиясын құрудың кезендік моделіне сәйкес келеді, онда
жобаның мақсаты және сипаты нақтыланады, оның сапасы анықталады, спиральдың
келесі орамының жұмысы жоспарланады.
АЖ-ні талдау және жобалау кезенінде жасалған қателер немесе шешілмеген
сұрақтар келесі кезендерде қиын, шешілмейтін сұрақтарды тудырмайды, сонында
барлық жобаның жетістігіне әкелмейді.
Қазіргі тапсырысқа берілетін индустриалық АЖ-лердің негізгі ерекшелігі
жүйенің өмірлік циклының алдыңғы екі кезенде қуаттың концентрациясы
келесіден тұрады – талдаудан және жобалаудан, келесі кезендердің қатты емес
күрделілігіне және көп жұмыс істеу қатысты.
1.2 Интернеттің маңызы
Осы уақытқа дейін ғаламтор, ғылыми қызметкерлерге, көбінесе оқитын
аудиториялары бар, үлкен кітапханалары және көптеген орындары бар,
студенттердің және мұғалімдердің қолы босаған уақытында бір-бірімен
қатынасу және керекті қызықты ақпаратты алу үшін университеттік
қалашықтарды еске түсіретін.
Қазір кез-келген адам өзінің дербес компьютерін интернетке қоса алады
және өзіне керекті ақпаратты арзан бағамен ала алады. Әр адам жүйемен
өзінің қызметтес адамдарына немесе жолдастарына кез-келген ақпаратты
поштаның қызметінен арзан бағамен жіберуге құқысы бар, өзінің харнамасын
орналастыруға болады оның жарнамасын әлемдегі миллиондаған адамдар көре
алады.
Желіде жақсы өміріге керекті барлығы бар. Интернеттің бизнесменге не
керегі бар екенін анықтап көрейік.
Бірінші пайдалы функция – ақпараттық. Жүйе арқылы сіздерді қы-
зықтыратын кез келген құпиялы биржалық және коммерциялық, ғылыми және саяси
ақпаратты алуға болады және т.б.
Екінші функция - коммуникациялық. Желілік технологиялар қолданушыға
басқа қаладағы немесе әлемдегі өзінің серіктесімен телефон арқылы сөйлесуге
мүмкіндік береді, және де бұл қарапайым телефон байланысына қарағанда арзан
болады, оған аз шығын жұмсап және жедел түрде факс жіберуі мүмкін.
Үшінші функция – кеңестік. Интернет желісінде мамндар және
қолданушылар кездесіп, оларды қызықтыратын мәселелерді талқылайды және
интерактивті режимде пайдалы ақпаратпен алмасады.
Төртінші функция - коммерциялық. Бүкіл әлем бойынша Жүйе арқылы
белсенді сауда жүреді. Сатып алушы өнімдерді өз компьютерінің экранында
көріп шығады және кредиттік карточка арқылы төлейді. Өнімді ол жақын
орналасқан сауда нүктесінен алады.
Бесінші функция - жарнамалық. Интернет арқылы жарнама беру өте тиімді
және ол өзінің көпшілігімен және жеделдігімен ерекшеленеді.
Алтыншы функция - қызықтырушылық. Көптеген қызықты әдебиет-терді оқып
қарауға болады, қызықты компьютерлік ойындар ойнауға болады, әр түрлі
мұражайларға, басқа әлемдерге саяхат жасауға болады және т.б.
Жетінші функция - компьютерлік. ДК қолданушылар көбінесе тегін түрде
жаңа программалық өнімдерді, желіде жұмыс жасау инструкцияларын алуға
болады [5].
Интернеттің даму тарихындағы айта кетпеуге болмайтын келесі дата 1974
жыл ақпаратты жіберу протоколы TCPIP, қазіргі кезге дейін қолданылып
жүрген протокол. Ол протокол жүйенің әр бөліктеріне зақым келген жағдайда
конфигурациясын өзгерте алады.
1.3 Интернет қосымшаларының түрлері
Веб-сервер арқылы шешілген есеп, негізінде клиентке НТТР хаттамадағы
қорларын сұрауын білдіреді. Бірақ, әрқашанда қандай да стандартты емес іс-
әрекеттер қажет. Осындай жағдайда арнайы программалар, серверде және веб-
сервер арқылы өзара қатынасын клиент қолданылады.
Бүгінгі күнге дейін веб-серверді кеңейтілу түрінде қолданатын әртүрлі
қосымшалар бар. Біз осылардың тек маңыздыларын қарастырамыз:
– CGI-сценарий;
– ISAPI-кеңейтілуі;
– ASP-беттер;
– ActiveX элементінің басқармасы;
– PHP;
– т.б.
Web-технологияға қойылатын қазіргі замандағы кәсіптік талаптар.
– Веб-сервер үш негізгі есептің шешімін жүзеге асыруын
топтайды:
– Веб-публикация материалына дайындық, редакциялау, дизайн,
бірігу стилін сақтау және веб-бетіне біріңғай бейнені
көркемдеу, веб-құжатымен бай-ланыс қолдану және т.б.
– Веб-бетінде ақпараттың динамикалық ұсынысын қамтамасыз
ету: веб бетінде интерактивті құру әртүрлі ұйымда
ақпаратпен іздеу, беттің келіп-кетуін статистикамен
жүргізу, пайдаланушыларды тіркеу, уақыт тәртібі арқылы
бетке кіруі, ұйымның мәліметтер қорына кіруі болып
табылады.
– World Wide Web жүйесінің компоненті веб-сервердің
әкімшілігі сияқты.
Сонымен, Web-серверді өңдейтін және қолдайтын мамандар. Олар аса
тиісті білімді әртүрлі облыстан иеленуі керек [6].
Әдетте, бірінші есептің болашағын Web-бетінің пән облысын нақты ма-
ман, сондай-ақ маман веб-бетінің көркемделуін шешеді. Осында статикалық веб-
бетінің өңдеуі және құрылуы немесе статистикалық бөліктің Web-құжаты
орындалады. Осы есепті шығару үшін арнайы визуалды құрал HTML – құжаты
қолданылады (мысалы, Microsoft FrontPage, Delphi 8).
Ескерту: Қазіргі уақытта веб-бетін көркемдеу, HTML тілінен басқасы,
көбінесе Java, JavaScript, VBScript қолданылады. HTML тілінен көбінесе
ақпаратты форматтау мүмкіндігі ұсынылады.
Екінші есеп құралды өндеуін дұрыс қолдану, веб-сервер мүмкіндігімен
кеңейтілу және облыстың программалық мамандарымен шешіледі. Мақсаты-ның
құрылуын жүзеге асыру үшін, динамикалық өзгерістердің мүмкіндігін тану
интерактивті жұмыс режимі арқылы ұстау. Берілген есеп сценарий көмегімен
шешіледі.
Үшінші есеп әкімшілік жүйесінің мамандарымен шешіледі. Windows опе-
рациялық жүйесінің басқармасымен жұмыс істеу, серверлік кеңейтілудің кө-
мегімен әртүрлі құралдар өңдеуі құрылады. Көп таралғаны Delphi және Visual
Basic болып табылады (қазіргі заманда Windows-қосымша мүмкіндігін
қамтамасыз етеді).
Веб-бетінің құру процесі веб-дизайн және веб-программалау болып құры-
лады. Олардын арасында анық шекара жоқ. Көбінесе, веб-дизайн статистика-лық
бөліктің веб-бетің HTML тілінде түсінеді. HTML-құжатының үзіндісі көбінесе
Java тілінде веб-программалау облысына жатады. Веб-программалау облысының
ерекшелігі веб-сервердің кеңейтілуіне жатады.
Веб-беттерді құрылымы бойынша статикалық және динамикалық деп бө-луге
болады:
– Статикалық беттер қатан түрде берілген ақпаратты қамтиды,
оны өзгер-ту үшін гипермәтіндік құжатқа өзгерістер енгізу
қажет.
– Динамикалық беттер HTML-құжатының өзгеруіңсіз өзгеретін
мәлімет-терді (мысалы, мәлімет қорының ақпараты) көрсетеді.
HTML-бетінің динамикасын әдетте арнайы серверлік кеңейтілу сценарийы
деген ат құрайды (кейде веб-қосымшасының термині қолданы-лады). Сценарий
мен орындалған есеп-көптеген ақпараттың басын сырттай көрсетеді (мысалы,
мәліметтер қоры), HTML-құжаты серверлік түрде беріліп, содан кейін оның
клиентін босатады. Содан басқасы сценарий клиентпен өзара іс-қимыл
интерактивін қамтамасыз етеді. Клиентін серверге беруін мәлімет өндейді.
Бейненің жүзеге асуы, мысалы, мәліметтер қорын іздеу мүмкіндігін және
мәліметтер қорының сол ақпараттан таңдауын пайдаланушы сұрастырады.
1.4 Интернет желісінің иерархиясы
Интернет негізін жылдамдықтары жоғары телекоммуникациялық магист-
ральдық желілер құрады. Магистральдық желіге желілік кіру нүктелері NAP
(Network Access Point) арқылы автономдық жүйелер қосылады. Олардың әр-
қайсысының өзінің әкімшілік басқаруы, маршрутизатордың ішкі протоколдары
бар. Автономдық жүйелердің мысалдары:
EuNet - Орталық Еуропа әлемдерің қамтиды;
RUNet - Ресей университеттерің біріктіреді
Казнет - Қазақстандық желі, т.б.
Автономдық желілерді Интернетке кіру мүмкіндігін беретін компания-
провайдерлер қалыптастырады. (мысалыы, Relcom, Россия-Он-Лайн,
Қазақтелеком, ASTELL және т.б.). Интернет қызметің беретін (поставщик)
немесе провайлердің (ISP), өздерінің компьютерлік желілері бар.
Провайдер клиенттерді Интернетпен қосу үшін көптеген телефондық
линияларды сатып алады немесе жалға алады және олардың модемдері, бөлін-ген
телефондық және оптоволокондық линия арқылы компьютерлерің локаль-ді
желілерімен қосады [7].
Клиенттен провайдерге жіберілген желі бөлігі "ақырғы миля" деп
аталады. Интернетке қосылған желілік немесе локальды компьютерлер хост-
компьютерлер деп аталады (host - хозяин). Егер локальді желі Интернетке
қосылған болса, онда оның әрбір жұмыс станциясы да хост-компьютер арқылы
Интернетке шыға алады. Интернетке қосылған әрбір компьютердің өзінің адресі
болады, сол арқылы абонент әлемнің кез келген жерінде таба алады.
Интернеттің ең басты ерекшеліктерінің бірі бірнеше желілерді
біріктіріп отырса да, ешқандай иерархия жасамайды-Интернетке қосылған кез-
келген компьютер өзара тең болады.
1.5 Интернеттің серверлік сәулеті
Интернет желісінің структурасы-клиент-серверлік, ол деген желіден ақпа-
ратты алатын компьютерлер бар деген сөз олар – "клиенттер", ал клиенттерді
ақпаратпен қамтамасыз ететін компьютерлер бар олар – "серверлер" (серверлер
де ақпаратты алады, бірақ олардың негізгі қызметі ақпаратты қолданушыларға
беру болып саналады).
Компьютерлердің клиент-серверлік қатынасуы және қосымшалары.
Жүйенің қалау архитектурасы. World Wide Web-тегі программалық
қамтамасыз ету архитектурасына көшейік. WWW өте кең тараған "клиент-
серверлік" тәртібі бойынша жасалды. Клиент-сервер программасы интерфейс
қызыметін атқарады және Интернеттің кез-келген ақпараттарына жол ашады.
Клиент – HTML интерпретаторы. Және қарапайым интерпретатор сияқты ол клиент
командалардан басқа әр-түрлі функцияларды орындайды. Осы функциялардың
құрамына тек қана мәтін түріндегі ақпараттар ғана кіріп қоймай сонымен
қатар графикалық суреттер де кіреді.
Осы уақытқа дейінгі айтылған барлық ақпаратты World Wide Web-тың
классикалық сызбасына жатқызуға болады.Осы уақытта оның өзгерісі жөнін-де
айта кеткен жөн. 1996 жылдың орта кездерінде World Wide Web сервисінің
архитектурасында кішкене өзгертулер болды. World Wide Web-тің серверінің
модульдік структурасына қайта оралды. Осы қайтару API спецификациясы
түрінде болды. API – ол қосымша модульдерді өңдеу спецификациясы болды,
олар сервердің модульдерімен бірдей редактерленеді [8].
Маңызды параметр – Интернет желісіне кіру жылдамдығы. Ол автоном-дық
жүйелер арасындағы, автономдық жүйелер және абоненттік каналдар арасындағы
автономдық жүйелерге кіруге өту қабілеттігімен анықталады. Модемдік кіру
үшін көптеген жеке қолданушылар пайдаланатын бұл жылдамдық өте үлкен емес –
19 Кбитс – 56 Кбитс дейін, бөлінген телефон-дық линия арқылы кіру
жылдамдығы 64 Кбитс – 2 Мбитс -қа дейін барады, оптоволокондық және
серіктік байланыс каналдар арқылы кіру жылдамдығы 2 Мбитс - нан асады.
Интернет желісінің құрылымы – клиент-серверлік, яғни желіден ақпаратты
алатын компьютерлер бар – ол "клиенттер", және клиент-терді ақпаратпен
қамтитын компьютерлер бар – ол "серверлер".
Ақпаратты ғаламторға орналастырудың сенімділігі.
Интернет желісі әр түрлі типті он миллиондай компьютерлерді
біріктіреді: әр түрлі үлгілерлегі жеке компьютерлерден үлкен, өте үлкен
және тым үлкен компьютерлер мэйнфрэймдерге дейін. Сондай "әр түрлі түкті"
машиналардың бір – бірімен тіл табыса алуын табу – өте қиын есеп болып
саналады. Ол осы желіге арнайы жасалған компьютерлердің қарым – қатынастық
хаттама жүйесі арқылы шешіледі.
Осы жүйенің негізін екі басты хаттама құрайды:
Internet Protocol (IP) – желiаралык хаттамасы, OSI үлгісінің желiлiк
деңгейінің функцияларын орындайды.
Transmission Control Protocol (TCP) – беруді басқару хаттамсы, OSI
үлгісінің транспорттық деңгейінің функцияларын орындайды.
IP хаттамасы хабарламаларды электронды пакеттерге (IP-дейтеграммалар1)
бөлуді ұйымдастырады, жіберілетін пакеттерді маршрутизациялайды және алған
пакеттерді өңдейді. TCP транспорттық деңгейдегі хаттама болып табылады: ол
мәліметтер тасқынын басқарады, қателерді өңдейді және ақпараттық
пакеттердің барлығы алынған және керекті тәртіпте жиналған екеніне кепіл
болады.
Дейтаграмма – алдын - ала байланысы орнатылмаған желілерде хаттамалары
басшылық ететін мәліметтер бірлігінің (пакеттердің, кадрлардың,
ұяшықтардың, сегменттердің) жалпы атауы.
Интернет үшін тағы бір транспорттық деңгейдегі хаттама бар:
қолданушының дейтеграмма хаттамасы (UDP – User Datagram Protocol) –
жеңілірек және жауапкершілігі аз мәліметтерді жіберу үшін арналған.
Осы хаттамалардың қолдану процедурасының кезегі келесідей. Жіберуге
арналған ақпарат қолданбалы программаның тәсілдерімен белгілі форматтағы
блокқа оралынады. IP хаттамасы осы блоктарды пакеттерге бөледі, олардың
әрқайсысы алынған ақпараттың толықтығын және атын тексеру үшін өз номеріне
ие болады.
TCPIP желіаралық хаттамаларының жұмыс механизмі пошта қызметінің іс -
әрекеттеріне ұқсас:
Кәдімгі пошта арқылы жіберілген жазылған хабарламалар жіберушінің және
алушының мекен – жайы көрсетілген конверттерге (хаттарға) оралынады. Дәл
солай компьютерлер де жасайды: ақпараттық блоктарды элек-трондық пакеттерге
(сегменттерге) бөліп орайды және оптимальды жолмен бір компьютерден екінші
компьютерге жібереді. Осы электронды информациялық пакеттерде,
пошталықтарда сияқты стандартты қабат бар: информациялық хабарлама жіберуші
және қабылдаушы адресі бар арнайы басы,соңы және хабарлама аты бар
символдардан тұратын тексті кодты конвертке салынады. (IP-адрестер). Бұндай
кодты конверт хабарлама тұтастығын сақтап жүйеде жол сілтеушісі болады;
Хабарлама жіберілгеннен кейін хат пошта қызметінің қолында болады. Әр
пошта бөлімі қабылдаушы адресін оқып, қандай жолмен қабылдаушыға хатты әрі
қарай жіберген тиімділігін бағалап, келесі тиімді бөлімге хатты жібереді.
Интернет жүйесі де осыған ұқсас алгоритммен жұмыс жасайды. Пошта
бөлімшелерінің қызметін жүйе бөлімдерін қосатын маршрут-компьтерлер
атқарады [9].
Электронды пакеттер стандартты көлемге ие: егер оларда бір қабылдаушы
болса бір ұзын хабарлама бірнеше пакеттерде, керісінше, бір пакетте бірнеше
хабарлама болуы мүмкін. Әр пакет басқа жолдарға қарамай қабылдаушыға ең
тиімді жолмен жеткізілінеді. Басқаша айтқанда, бір-бірімен байланысқан
пакеттер мен бір компьютерден шыққан пакеттер қабылдаушыға әр-түрлі
жолдармен жеткізілуі мүмкін. Мұнда бір каналмен жүйеніңі әр түрлі жақтарына
бағытталған пакеттер жіберілуі мүмкін. Бұл телекоммуникация жүйе
ресурстарын эффектілі қолдануға және оның бұзылған бөлімдерін айналып өтуге
мүмкіндік береді.
Қабылдау соңында әр келген пакеттің сапсы тексеріледі, бір ұзын хабар-
ламаның пакеттері бірге жиналады, осы хабарлама пакеттерінің толықтығы
тексеріледі және бәрі түгел болса олар бір хабарламаға бірігеді. Егер
ақпарат пакеті жоғалып немесе бұзылса, оның көшірмесі шақырылады. Хабарлама
бүкіл бұзылмаған пакеттер жиналатын болғасын, олардың қабылдану кезегіне
мән берілмейді.
IP және TCP протоколдары тығыз байланыста болғандықтан, оларды бір
атпен айтады – TCPIP протоколдары.
Калифорния техникалық университетінде(АҚШ) жаңа протокол жасалды -
FastTCP, ол өлшемі 1500 байт пакеттерді интернет жүйесі бойынша жай TCP
протоколымен салыстырғанеда бірнеше есе рет тез берілуін ұйымдастырады. IP
және TCP протоколдарының негізінде көптеген жүйелік қосымша протоколдар
жасалған, олардың кейбіреулері:
File Transfer Protocol (FTP) – файл жіберу протоколы;
Telnet – жойылған доступ протоколы, яғни қашықтықтан жойылған ком-
пьютерде командаларды орындау;
Simple Mail Transfer Protocol (SMTP) – электронды поштаны жіберетін
жай протокол;
HyperText Transfer Protocol (HTTP) – гипертекст жіберу протоколы
(World Wide Web-те хабарлама жібергенде қолданылады);
Network News Transfer Protocol (NNTP) – жаңалық жіберу протоколып
(телеконференциялар).
Бұл протоколдар жүйеде оларға тән қосымша процестер құрады, ал TCP
протоколы осы процестер арасында деректер алмасуын жүзеге асырады. Бір
уақытта жүйеде бірнеше процесс жүруі мүмкін, сондықтан TCP протоколы оларды
тануы үшін оларға порт номері атты номерлер беріледі (мысалы 21 порт – FTP,
23 порт – Telnet) Порт номері және IP-адрес (кейде сокет деп атайды)
жүйедегі процесті анықтайды.
Қолданушының жүйемен араласуы UNIX операциялық жүйесі арқылы немесе
қазіргі кезде өте көп тараған, интернетте бүкіл сервис және
технологиялармен жұмыс істеуге арналған көптеген ыңғайлы интерфейске ие
қосымша программалары бар MS Windows ортасы арқылы жүреді. UNIX ортасында
ішкі жүйелік мәліметті кодтауға KOI-8 кодтары, ал Windows-те стандартта
ANSI кодтары қолданылады.
Интернетте мекенжай адрестеу беру үшін арнайы талаптар қойылады.
Мекенжай бір жағынан қолданушыға өзінің синтаксистік автоматты өндеуін
қамтамасыз ететін форматта болу керек, екінші жағынан мекенжайы беріліп
тұрған объект туралы мағлұмат беруі керек.
Сол себепті Интернетке қосылатын компьютер екі түрлі код емденуі
мүмкін:
Міндетті кодталу, желіде телекомуникацияға ыңғайлы болу керек:
компьютерге цифрлық IP-адрес (IP, Internet Protocol);
Міндетті емес кодталу, желідегі абонентке ыңғайлы; қолданушыға DNS-
адрес (DNS, Domain Name System).
4-ші нұсқасының цифрлық IP-адресі 32-разрядты екілік сандардан тұрады.
Ыңғайлы болу үшін ол 8 биттен тұратын төрт бөлікке бөлінеді, оларды
ондық санау жүйесі түрінде жасауға болады. Мекенжай компьютерді
идентификациялау үшін барлық ақпаратты сақтайды.
Компьютердің желіге көбеюіне байланысты 32-разрядты IP-мекенжайының
шектелгендігі анықталады, сондықтан келесі ерекшеліктерге ие болатын IP-
мекенжайының модернизацияланған протоколы өңделуде:
Компьютерлiк желiлер.
Желілер аумағына қарай бөлінді, олар глобальды (Wide Area Networks,
WAN), локальды (Local Area Networks, LAN) және региональды (Metropolitan
Area Networks, MAN) желілер.
Хронология бойынша ең бірінші WAN желісі пайда болды. Ол желі жүз
мыңдаған километрде жатқан компьютерлерді байланыстырады. Ең бірінші
глобаьдық компьютерлік желілер өзінің характеристикасын телефондық
желілерден алды. Оларда қолданылып жүрген және сапасыз байланыс жолдары
болды, сол себепті олар ақпаратты өте төмен жылдамдықпен жіберді оған қоса
файлдарды фондық режимде жіберу немесе электрондық поштаны жіберу
көмектерін шектеді.
LAN-желісі бірнеше километрге ғана созылды; олар өте жоғары байланыс
жолдарынан тұрды, осы себепті ақпаратты жіберудің қарапайым әдістерін
пайдаланып ақпарат алмасуда бірнеше гигабаит секундына жібере алды. Бұл
қызметтер қосылып тұрған режимде орындалады және өзінің ерекшелік-терімен
көзге түседі.
MAN-желісі бір үлкен қаланың ауқымын қамту үшін арналған. Түйіндері-
нің арасындағы ара қашықтығына қарамастан (бірнеше километрге созылған)
олар сапалы байланыс жолдарынан тұрады және ақпаратты тез арада жібере
алады. MAN-жілісі локальдық желілердің өзара арзан қосылуын және глобальды
желіге шығуға қамтамасыз етеді.
80-жылдардың соңына қарай локальдық және глобальдық желілер өздері-нің
арасында ара қашықтығымен, байланыс жолдарының сапасымен, ақпарат-ты жіберу
әдістерімен, әр-түрлі қызмет көрсетулерімен және масштабымен ерекшелінген
еді. Ары қарай LAN, WAN және MAN желілерінің қатынасуына байланысты олар
бір технология бойынша негізделді.
Барлық типтегі желілерді біріктіру тек қана локальдық, глобальдық және
компьютерлік желілердің ғана қызметі емес сонымен қатар басқа да
телекомуникациялық телефондық желілер, радио желілер телевизор желіле-
ріндегі типтер үшін керек. Қазіргі кезде ақпарат, дауыс және видео формат-
тағы ақпаратты жіберу үшін көптеген универсалды мультисервистік қызметтер
жасалуда.
Қолданушылардың құралдарын қосу үшін операторлар қосылу нүктелерін
қолданады. Қолданушылардан келген көптеген байланыс каналдарын қосатын
құралдар орналасқан ғимарат немесе орын.Кейде ондай нүктені орталық офис
деп те атайды - ол телефон операторлары үшін дәстүрлі атау. Желілік
операторлардың POP-ына абоненттер қосылады, ал POP жоғары дәрежелі
операторлар-төмен дәрежедегі операторлар немесе үлкен бірлескен
қолданушылар, оларға қосылудың жоғары жылдамдығы керек. Олардың олардың
офистерін немесе басқада қалалармен керек болған жағдайда басқа
мемлекеттермен біріктіру керек [10].
Корпоративті желілер.
Бірлескен желі – оның басты қызметі болып осы желіні қолданушы арнайы
бір өндіріспен байланысты. Бірлескен желіні қолданушы болып осы
өнеркәсіптің қызметкерлері бола алады. Байланыс операторлардың желілеріне
қарағанда бірлескен желі басқа өндірістерге немесе қолданушыларға көмек
көрсетпейді.
Сонда да бірлескен желі әр-түрлі масштаптағы өндірістердің желісі
болып саналады негізінде бұл аттын басқа қалаларда немесе басқа
мемлекеттерде орналасқан үлкен өнеркәсіптер үшін қолданады. Сондықтан
бірлескен желі қосалқы желі болып саналады оның құрамына локальдық және
глобальды желілер кіреді.
Бірлескен желінің структурасы жоғарыда көрсетілген телекомуникациялық
желінің структурасына өте ұқсас. Бірақ, кейбір айырмашылықтары да бар.
Мысалы, соңғы қолданушыларды қосатын локальды желі осында корпоративті желі
құрамына кіреді. Сонымен қатар бірлескен желілердің структурала-рының
аттары тек қана өздерінің қамтыған аймағын ғана емес сонымен қатар
өнеркәсіптің организациялық структурасын да анықтайды. Бірлескен желілерді
бөлімшелер және жұмыс топтарына, ғимарат желілеріне, кампус және
магистральдарға бөлу керек.
NAPIX-айырбастау орталығы.
Аймақты операторларға өздерінің қатынасын оңайлатып басқа оператор-
лармен қатынас жасау үшін, Интернетте арнай айырбастау орталықтары бар,
солардың көмегімен көптеген операторлар бірігіп жұмыс жасай алады. Ондай
айырбастау орталығы болып төмен дәрежедегі операторларды қосу үшін жоғары
дәрежедегі оператор да бола алады.
Айырбастау орталығы тек қана сол қызметтерді орындауға арналған ар-
найы компаниялары ғана бола алады. Осындай айырбастау орталықтары арнайы
атқа ие болады-көбінесе Internet eXchange (IX) немесе Network Access Point
(NAP). Минималды нұсқасында ондай орталық ақпарат тарататын қызметтерге
өзінің коммутациялық құралдарын орналастыру үшін өздерінің ғимаратын
ұсынады. Барлық физикалық және логикалық қатынастарды ақпарат таратушылар
өздері жасайды. Көбіне таралған операторлармен трафикті ауыстырғанда NAPIX
коммутациялық құралы пайдаланылады. NAPIX тек қана барлық ақпарат
таратушылардың құралдарын қосу үшін тек қана физикалық қатынасты анықтайды,
ал ISP-желілердің арасындағы логикалық байланыс орындалмайды және олардың
арасындағы трафик анықталмайды.
Сондықтан NAPIX-қа қосылған ақпарат таратушылар бұрынғыдай өздерінің
арасында шартқа отыруы қажет. Ең соңғы, ақпарат алмасу үшін арналған және
өздерінің трафиктерімен алмастыратын арнайы коммерциялық функциялар да бар.
Интернет – ол "желілердің желісі", бірақ Интернетке қосылған әр желіні
тәуелсіз оператор басқарады – Интернеттің ақпарат таратушысы (Internet
Service Provider, ISP).
Әр түрлі деңгейдегі желілерден және әр түрлі қолданушылар
категориялары үшін Интернетке кіру нұсқалары.
Алыстан катынау (remote access) термині Интернетке немесе одан едәуір
ара қашықтықта орналасқан және глобальды байланысты міндетті түрде
қолдануды қажет ететін кәсіпорын желісіне үй компьютері қолданушысының
кіруі туралы сөз қозғағанда жиі қолданады. Соңғы уақытта өшірілген кіру
негізінде жанұяның бірнеше компьютерлерін байланыстыратын үй желілеріне
немесе 2-3 жұмысшысы бар кәсіпорынның кішігірім бөлімдерінің кішкентай
желілеріне кіруді түсіндіре бастады.
Алыстан катынау ұйымдастырылуы қазіргі уақытта компьютерлік желілердің
басты проблемасының бірі болып табылады. Ол "соңғы миляның проблемалары"
атауына ие болды, мұндағы соңғы миля болып байланыс операторы-ның қатысу
нүктесінен (Point Of Presence, POP) клиенттердің бөлімдеріне дейінгі
қашықтықты түсінеді. Осы проблеманың қиындығы бірнеше фактормен анықталады.
Бір жағынан, қазіргі қолданушыларға кез – келген типті трафикті –
мәліметтерді, дауысты, видеоны сапалы түрде беруді қамтамасыз ететін жоғары
кіру жылдамдықты қажет етеді. Сол үшін бірнеше мегабит немесе, ең
болмағанда, бірнеше жүз килобит секундына болатын жылдамдық болуы керек.
Басқа жағынан қарағанда, үлкен және кішкентай қалалардағы, және әсіресе
ауылдық жерлердегі көптеген үйлер бұрынғыша байланыс операторларының қатысу
нүктесімен қолданушыны секундына он килобитке дейінгі жылдамдықпен
шектейтін телефондық желінің абоненттік аяқтауларымен қосылған.
Маңызды параметр - Интернет желісіне кіру жылдамдығы. Ол автономды
жүйелердің арасындағы, автономды жүйелердің және автономды жүйелерге
абоненттік кіру каналдарының ішінде байланыс каналдарының өту мүмкіндігімен
анықталады. Жеке компьютерлердің дара қолданушыларының көбі қолданылатын
коммутацияланған телефондық байланыс каналдарындағы модемдік кіру үшін осы
жылдамдық үлкен емес - 19 Кбитс – тан 56 Кбитс дейін; кішігірім ЛВС – ке
сай ерекшеленген телефондық сызық-тарға кіру үшін осы жылдамдық 64 Кбитс –
тан 2 Мбитс - қа дейін құрайды, және тек волоконды - оптикалық және
серіктік байланыс каналдары арқылы өзара байланысты ұйымдастыратын еңселі
желілер үшін өту мүмкіндігі 2 Мбитс - тен артады [11].
Қазіргі кезде Интернеттің ең дамыған жерлерінің бірі ол бүкіләлемдік
өрмек – гипермәтіндік құжат түрде көрсетілген жүйенің ресурсы. Көрстеу деп
негізінен серверге гипермәтіндік құжаттарды шығарғанды айтады, олар
статикалық және динамикалық болуы мүмкін. Веб-публикацияларды сервермен
араластыру үшін HTTP протоколы қолданылады.
"Веб-сервер" термині бірнеше бөліктерден тұрады.Ондай компьютерді
негізінен компьютерде орналасқан гипермәтіндік құжаттарды шығаратын, немесе
гипермәтіндік құжаттарға қатынайтын программалық өнім деп атайды. Соңғы
жерде веб-сервер клиенттерден НТТР протоколы арқылы келіп түскен
ақпараттарды өңдейді. Осыдан кейін еш келіспеушіліктер болмау үшін тек қана
программалық өнімді қолданамыз.
Гипермәтіндік құжаттарды көру үшін арнайы браузер деп аталатын
программа қолданамыз. Қазіргі кезде атақты браузерлер олар: Microsoft
Internet Explorer және Netscape Navigator. Браузер программалар гипермәтін
тілінің командаларын түсіндіреді және HTML–құжатының ішін көрсетеді.
Прокси-сервер (Proxy Server) – ол локальді корпоративті желілерді
Интер-нет желісіне қосатын ең ыңғайлы және қолайлы құрал. Прокси-сервер –
деге-німіз ол әрқашанда Интернетке қосылып тұрған және интернет желісінен
ақ-паратты мәліметтер базасына жүктеп содан кейін ары қарай жіберетін
компьютер. Бірлескен желі мен Интернет желісінің араласуы прокси-сервер
арқылы жүргізіледі, сондықтан бірлескен ақпаратты өте жақсы қорғайды,
барлық глобальды желімен қосылған жерлерін бақылап отырады, Интернеттің
кейбір сайттарымен қарым-қатынасты тоқтатады, көптеген протоколдарды және
белгіленген типті файлдарды қолдануға мүмкіндік береді, сонымен қатар
сервердің арнайы қорғау экрандары арқылы(брандмауэр) мәліметтерді сүзгіден
өткізеді.
URL -мекенжайының форматы.
Адрестеу үшін ең қолайлысы тек қана домендік мекенжай емес сонымен
қатар URL (Uniform Resource Locator) – ресурстың унифицирленген көрсет-
кішін қолданған дұрыс, ол домендік мекенжайға қоса компьютердің файлдық
ресурсының қолданылатын технологиясына қосымша ақпарат береді. Мысалы, URL-
де: http:www.kgu.kzplatonuslabmet. htm айтып кетейік:
http – Енуге қолданылатын, гипермәтінді жіберетін протокол. Көп жағдай-
да WWW-да осы гипермәтіндік протокол қолданылады.Басқа протоколмен енгіңіз
келсе мысалы FTP-қызметімен немесе Gopher-мен болса, онда беріп кету керек,
ftp: немесе gopher:;
www.kgu.kz – kgu web-серверінің домендік мекенжайы. Көп жағ-дайда
серверлердің мекенжайлары www префиксінен басталады, ол осы компьютерде web-
сервер қосылып тұрғанын көрсетеді;
platonuslabmet.htm – met.htm файлының спецификациясы. Бізді қызық-
тыратын файлға, компьютердің файлдық жүйесіне және осы файлдың атына жолды
көрсетеді. Осы мекенжайдың бөлігінде басқа ақпарат та сақталуы мүмкін,
мысалы, қолданушы сұранысының параметрі және программаның өңдеуші сұранысы.
Егер файлдың спецификациясы болмаса, онда қолдану-шыға серверді немесе
сайтты көрсететін файл беріледі.
Web-технологияның негізі.
Осы уақыт аралығында Интернеттің "три кита" танымылдылығы көп
талқыланды:
Электрондық почта (e-mail), берілген санаулы минут аралығында
хабарламаны бір желі пунктен басқасына онмың километр жерге дейін жібере
алады. Сонымен қатар электрондық хаттар текстік, дыбыстық, графика-лық,
және программалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 АҚПАРАТТЫ ИНТЕРНЕТТЕ ОРНАЛАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ 7
1.1Ақпараттық технологиялар
7
2. Интернеттің маңызы
12
1.3Интернет қосымшаларының түрлері
13
1.4Интернет желісінің иерархиясы
15
1.5Интернеттің серверлік
сәулеті
16
2. ТАУАРДЫ САТУ БОЙЫНША ИНТЕРНЕТ-ДҮКЕННІҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ӨҢДЕУ ЖӘНЕ
ҚОСЫМШАЛАР 42
2.1 Тег – HTML тілінің негізгі элементі
42
2.2 Құжат мәтінің форматтау
43
2.3 Кестелерді құру
45
2.4 Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің ақпараттық жүйесін өңдеу 49
3 ЖОБАЛАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ӘРЕКЕТІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІ
56
3.1 Жобалаудың экономикалық есебі
56
3.2 Техникалық талаптар
59
ҚОРЫТЫНДЫ
63 ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы: Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің
ақпараттық жүйесін өңдеу. Осы тауар сататын орталықтың қызыметін
көрсететін сайтты жасау.
Дипломдық жоба тақырыбының өзектілігі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі тақырып бойынша осы дүкенге арналған
интернет жүйесі арқылы ақпараттық жүйені пайдаланушыларға түсінікті, әрі
өте қызықты, кең көлемде қамтылған материалдарды қанағаттандыратындай етіп
жасау.
Қазіргі қоғамның талаптарына сәйкес жаңа техналогиялардың даму
барысында жұмыс орнын автоматтандыру негізгі мәселелердің бірі.
Өнеркәсіптерде, мемлекеттік және жеке шаруашылық мекемелерде, оқу
орындарында және басқа да салаларда ақпараттандыру жүйесін кеңейту және
жұмыс порталын жетілдіру мәселелері алға қойылып отыр.
Интернет дүкеннің көрсететін қызыметін жасау үшін көптеген
автоматтандырылған бағдарламалық жүйелер мен құрылғылар қолданылады,
олардың ішінде РНР бағдарламалау тілі. Осыған байланысты дүкен туралы
ақпаратты интернеттен алуды жеңілдету мақсатымен Тауарды сату бойынша
интернет-дүкеннің ақпараттық жүйесін өңдеу тауар сататын мекемелеріне
арналған авоматтандырылған сайтын құрастыру бағдарламасын жасау, өзекті
мәселе болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты: Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің
ақпараттық жүйесін өңдеу жұмыстарын есеп алуға арналған электронды жүйесін
құрастыру болып табылады. Жобаның басты мақсаты қазіргі компьютерлік
технологиялардың даму кезінде тауар сату мекемесінің, яғни пайдаланушылар
жұмысын жеңілдету болып отыр. Мәліметтер қорын құру, толықтыру, жаңарту
және алу персоналды және көпқолданушы мәліметтер қорының басқару жүйесінің
көмегімен жасалынады.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Берілген мекеме қызыметкерлеріне және
тауар сататын ұйымның сайтын пайдаланушыларға электронды ақпарат көзін
пайдалануға қолайлы етіп жасау.
Қойылған зерттеу мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
Автоматтандырылған жұмыс орынды қарастыру;
РНР жүйесінің түсініктері мен прициптері түсіну;
Бағдарламаны құрудың қадамдары жасау;
Экономикалық бөлім жасау
Техникалық қауіпсіздік шараларын еңгізу.
Бұл жұмысты жазу үшін РНР- ортасын қолдандылды. РНР бұл бағдарламашы
жұмысының жоғарғы нәтижелігін қамтамасыз ететін күрделі механизм.
Дипломдық жоба Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің ақпараттық
жүйесін өңдеу тауар сататын мекеменің ағымдағы өмірімен танысу және ол
туралы ақпаратты алуға арналған сайт жүйесін құрастыру бағдарламалық өнімі
РНР ортасында жазылды және мәліметтер қорын басқару жүйесін ретінде SQL
қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі SQL ақпаратты сақтау және өңдеу үшін
қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі жүйесінен бастап
үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын басқару жүйесі
SQL реляциялық мәліметтер қоры болып саналады және де оны пайдалану жаңадан
бастаған пайдалушыға да, сондай-ақ маманға да қолайлы.
Зерттеу обьектісі: Тауарды интернет арқылы сататын мекеменің
қолданатын құжаттары.
Зерттеу пәні: Web сайттың бағдарламалық жасақтамасын жүзеге асыру және
тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің ақпараттық жүйесін өңдеу.
Мәселені талдау дәрежесі. Дипломдық жобаның тақырыбын зерттеу
барысында отандық және шетелдік ғылыми еңбектері мен оқулықтар, электрондық
басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды, сонымен қоса интернет арқылы
бейне роликтердің көмегіне сүйене отырып қайсысы тиімді және қызықты екені
қарастырылды.
Зерттеу тәжірибесі: Салыстырмалық, аналитикалық, логикалық, құрылымдық
жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі.
Дипломдық жобаның жаңалығы: Тұтынушы мен пайдаланушылардың қолданатын
интерфейстің қолайлылығы, қажетті басқарушы элементтердің бар болуы,
сұрыптау, бейне және анимациялық роликтер немесе тезистердің ыңғайлылығы.
Дипломдық жобаның тәжәрибелік қоры: Сонымен, жаңа технологиялардың
дамуы есептеуіш техника әдістерін кеңінен енгізу, сонымен қатар шығарылатын
есептеуіш техникалар санын өсіру және оның сапасын жоғарылау,
компьютерлердің көптеген ғылым облыстарында кеңінен қолдануына мүмкіндік
жасады.
Қазіргі кезде көптеген ғылыми – техникалық мақсаттардың табысты шешімі
электронды есептеуіш машина шапшаң қолдануына тәуелді болады. Осыған тіреле
келе менің жасаған жұмысым қоғамның қазіргі кездегі дамуына сай. Бүгінгі
таңда компьютерлік дизайн, Web-дизайн, жүйелік программалушы, администратор
және тағы басқа мамандардың қажет екендігін түрлі жарнамалық газеттерден,
бұқаралық ақпарат құралдарынан да көруге болады. Аталған жұмыстардың қалай
дайындап, оларға қандай программалық құралдарды пайдалану арқылы
жетілдіруге болатыны әдістемелік жұмыстың өзекті мәселелерінің бірі болып
отыр.
Дипломдық жұмыстың құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жобаның өзектілігі, мақсаттары, талаптары, зерттеу
обектісі мен пәні, ғылыми жаңалығы және жұмыс құрлымы талқыланып ашылынды.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында ақпараттық технологиялар және
интернеттің мүмкіндіктері мен қоғамдық желі ағындары туралы жазылды.
Екінші бөлімінде РНР программалау ортасымен, мәліметтер қоры түсінігі
мен құрлымы туралы таныстыру есебі толығымен жүзеге асырылған. Бұл бөлімде
РНР – дің барлық нұсқалары қарастырылып, олардың арасындағы айырмашылықтары
талдаудан өткізілген және "Тауарды сату бойынша интернет-дүкеннің
ақпараттық жүйесін өңдеу" арналған сайты жасау мен жобалау үрдісі
сипатталған. Жобаны құрастыру барысында аспаптық бағдарламаның қолданылған
компоненттері, мәліметтер қорларды құру сатылары қарастырылған.
Дипломдық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланады.
1 АҚПАРАТЫ ИНТЕРНЕТТЕ ОРНАЛАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
1.1 Ақпараттық технологиялар
Жұмыс орнында экономикалық ақпараттық жүйелерді қолдану үшін оны
ақпараттық технологиялар көмегімен жобалау қажет. Сонымен қатар, осыдан
ертерек ЭАЖ жобалау үрдісі пәндік аймақтың экономикалық деректерін өңжеу
үрдісінен ерекшеленген болатын. Бүгінгі таңда ол сондай-ақ өз бетінше
болады және маман-жобалаушылардың жоғары дәрежелігін қажет етеді. Алайда
кез-келген қолданушыға мүмкін және ЭАЖ жеке элементтерін деректерді өңдеу
үрдістерімен жобалау үрдістерін сәйкестендіруге мүмкіндік беретін
ақпараттық технологиялар (АТ) құрастырылған. Мысалы, электронды пошта,
мәтіндік және кестелік процессорлар және т.б. Сонымен қатар, кез-келген
қолданушыға мүмкін ақпараттық технологияларды құрастыру тенденциясы
жалғасуда.
Жаңа ақпараттық технологиялардың құрылуы өз мақсаты ғана болып
табылмайды. Алайда технологиялармен алға көбіне күшті, жергілікті күштер
жылжуда: мәдениет, саясат, денсаулық қорғау қажеттіліктері, электронды
бизнес, электронды сауда, өнімдер мен тапсырыстар бойынша қызметтердің
өндірілуі.
Сонымен, жұмыс орнында жобалаушылармен құрастрылған ЭАЖ элементтері
ғана эксплуатацияланбайды, сондай-ақ ақпараттық жұмыскерге өз қызметін авто
қалыптастыруға мүмкіндік беретін ақпараттық технологиялар да
эксплуатацияланады.
Информатика пәні бойынша түсіндірмелі сөздік ақпараттық технологияның
келесі анықтамасын береді.
Ақпараттық технология – ақпараттық ресурстарды қолданудың еңбеу
сиымдылықты үрдістерін төмендету, олардың жеделдігі үшін ақпараттың жиынын,
сақталуын, өңделуін, шығарылуын және таратылуын қамтамасыздандыратын
технологиялық үрдістермен біріктірілген және әдістердің, өндірушілік
үрдістердің және бағдарламалы-техникалық құралдардың жиыны [1].
Ақпараттық технология анықтамасының құрама бөліктерін нақтырақ
қарастырайық.
Экономикалық ақпараттық жүйелердің әдістері жиыны өндірістік үрдістері
пәндік аймақта деректерді өңдеу үшін бағдарламалы-техникалық құралдардың
жобалануын және қолданылуын регламенттейтін қағидаларын, тәсілдерін,
әдістерін және шараларын анықтайды.
Ақпараттық технологияларды қолданудың мақсаты – ақпараттық ресурстарды
қолдану еңбек сиымдылығын төмендету. Ақпараттық ресурстар ретінде ұйымдар
үшін және материалды ресурстар ретінде шығарылатын бағалықтарды көрсететін
деректер жиыны түсіндіріледі. Оларға файлдар мен деректер базасы, құжаттар,
мәтіндер, графиктер, білімдер, аудио- және видеоақпараттар жатады.
Ақпараттық технологиялардың дамуына мультимедиялық құралдардың өңделуі
үлкен әсер етті. Мультимедиа – бұл ақпаратты ұсынудың бірнеше құралдарын
бір жүйеге біріктіру. Әдетте мультимедиа деп компьютерлік жүйеде мәтін,
дыбыс, графика, мультипликация, бейне кеңістіктік үлгілеу сияқты ақпаратты
ұсыну құралдарын біріктіру түсіндіріледі. “Мультимедиа” термині қуатты,
қымбат емес компьютерлердің пайда болуына байланысты, бертінде ғана таныла
бастады[1].
Қазіргі уақытта дыбыстық және бейне ақпаратпен жұмыс істеуге
қабілетті, дыбыстарды және бейне ақпараттарды қайта өңдеуге, анимациялық
бейнелерді қосқанда графикалық ақпараттың барлық түрлерін құруға, осының
барлығы бір ғана мультимедиа бейнесінде біріктіруге қабілетті үстел үсті
жұмыстарды стол үсті компьютерлері бар. Мультимедиа құралдарын қолдану
арқылы бейнелеу бір уақытта бірнеше сезім мүшелеріне әсер ететіндіктен,
аудиторияда жоғары қызығушылыққа ие болады. Орталарды осылайша біріктіру
ақпаратты қабылдаудың жаңа сапалы денгейін қамтамасыз етеді: адам, болып
жатқан жағыдайға белсенді түрде қатысады.
Бағдарламалық құралдар жалпы және қолданбалы бағдарламалық
қамтамасыздандырудан тұрады.
Жалпы бағдарламалық қамтамасыздандыру амалдық жүйе технологияларын,
бағдарламалау жүйелерін және компьютердің техникалық қызмет көрсету
бағдарламаларын жүзеге асырады.
Амалдық жүйе (АЖ) компьютердің қосылуы барысында автоматты түрде
жүктелетін және қолданушыға технологияны беретін бағдарлама, оның көмегімен
бағдарламаны іске қосуға, дискетаны форматтауға, файлды көшіруге,
компьютермен сұхбаттасуға, түрлі режимдерде деректерді өңдеуге және т.б.
жүзеге асыруға болады.
АЖ негізгі қызметі болып бағдарламалармен, файлдық жүйелермен, жадының
таратылуымен және басқа ресурстармен басқару табылады. Қазіргі заманғы
амалдық жүйелер қолданушымен компьютердің достық интерфейсін және түрлі
платформаларда жұмысын қамтамасыздандыратын амалдық жүйелердің
қабықшаларын, жөндеулерін, сыртқы ортасын көрсетеді.
Бағдарламалау жүйелері көбінесе ЭАЖ жобалау үшін қолданылады және
бағдарламалау тілін және осы тілден машиналық кодқа аудару бағдарламасын
көрсетеді. Көбіне таратылған болып обьектілі-бағытталған бағдарламалаулар
табылады. Обьектілі – бағытталған бағдарламалаулар соңғы уақытта визуалды
болып табылады (VO - Visual Objects).
Техникалық қызмет көрсету бағдарламалары компьютердің эксплуатациясы,
құртылған бағдарламалар мен деректердің қайта құрылуы барысында қателерді
таду үшін қызмет көрсетеді.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру ақпараттық технология
түрлілігін анықтайды және қосымшалар деп аталатын жеке қолданбалы
бағдарламалардан, немесе қолданбалы бағдарламалар пакетінен тұрады.
Ақпараттық технологияның жіктелуі үшін түрлі критерилер қолданылады.
Қазіргі уақытта жалпы пайдаланатын критерилер болып келесілер табылады:
– Пәндік аймақта қолданылуы;
– Қолдану функциясы;
– өңделетін деректердің түрлері;
– деректерді беру тәсілдері;
– технологияларды біріктіру тәсілдері.
Пәндік аймақта пайдаланылуы бойынша қолданбалы бағдарламалық
қамтамасыздандыру пәндік және қолданбалы қосымшалар болып бөлінеді.
Пәндік қосышмалар нақты есептердің бағдарламаларының типтік
пакеттерін, экономикалық ақпараттық жүйелердің ішкі жүйелерін, функционалды
ақпараттық жүйелерді көрсетеді. Типтік бағдарламалар мысалы нақты есептің
шешімі болып АЖО табылады – ұйым қызметкерлерінің автоматтандырылған жұмыс
орны [2].
Автоматтандырылған жұмыс орны - АЖО – маманды бағытталған
қосымшалармен жабдықталған және жұмыс орнында орналасған дербес
компьютерлерді айтады. Оның қызметі – ақпараттық жұмыскердің рутинді
жұмысының автоматтандырылуы. АЖО мысалдар ретінде бухгалтерлердің, қойма
жұмыскерлерінің, банк амалшысының, менеджерлердің АЖО алуға болады. ЭАЖ
функционалды ішкі жүйелері ретінде бухгалтерлік есеп, қаржылық жоспарлау
және талдау, кадрлар және т.б. ішкі жүйелері табылады. Функционалды
ақпараттық жүйелер мысалдары болып банктік, сақтандыру, салықтық және т.б.
жүйелер табылады.
ЭАЖ ішкі жүйелерінің пәндік қосымшаларын, функционалды ақпараттық
жүйелерді және АЖО құру үшін қамтамасыздандырушы пәндік қосымшалар мен
жалпы қызметтегі ақпараттық технологиялар қолданылады. Қамтамасыздандырушы
пәндік технологиялар мысалдары болып Project Expert, Marketing Expert, және
1C, Галактика, ПАРУС, BAAN, BaySIS формаларының қосымшалары және басқалары
табылады. Қамтамасыздандырушы пәндік қосмшаларды қолдану үшін нақты ұйым
мамандандырылуына және пәндік аймақтың білімі талап етіледі. Сәйкесінше
қамтамасыздандырушы пәндік технологияларды меңгеру үшін пәндік аймақ білім
қажет. Сондықтан олар бір оқу құралдарын қарастырмайды.
Қолданбалы қосымшалар - жалпы қызметтегі ақпараттық технология болып
табылады жәе жалпы әмбебап сипаттамадан тұрады. Олар тәжірибелі түрде
барлық экономикалық және басқарушылық қызметтерде пайдаланылған. Мысалы,
мәтіндік, кестелік процессорлер, электронды пршта, интернет. Олардың
меңгерілуі үшін пәндік аймақ білі қажет болады.
Берілген курс мақсаты – экономика мен басқару есептерін шешу барысында
жалпы қызметтегі ақпараттық технологияларды меңгеру.
Пайдалану функциясы бойынша ақпараттық технологиялардың келесі
түрлерін ерекшелеуге болады: есептеулер, деректердің сақталуы, құжат
айналымы, коммуникациялар, коллективті жұмыстың ұйымдастырылуы, шешімді
қабылдауда көмек.
Типтік есептеулерді автоматтандыру үшін қамтамасыздандырушы пәндік
технологиялар құрылған. Бір уақытта көптеген пәндік аймақтарда есептеулерді
өндіруге мүмкіндік беребін ақпараттық технологиялар құрыла бастады. Мысалы,
электронды кестелер.
Деректердің сақталуы үшін деректер базасы және деректер базасымен
басқару жүйелері құрастырылған. Ары қарай сақталатын деректердің көлемін
ұлғайту, сақтау үшін түрлі құралдардың қолданылуын, деректермен басқару
әдістерін күрделендіру деректердің, ақпаратты сақтаушылардың таратылған
өңдеулеріне әкеліп соқты.
Құжат айналымы құжаттардың жүйелендірілу, архивтелу, сақталу,
іздестіру және бақылауы орындалатын есептердің шешімі қарастырылуы қажет
дегенді білдіреді. Сонымен қатар өңдеуге ақпараттық жұмыскерлер қызметі
ортасына қатынайтын құжаттардың барлық типтері өңдеуге жатады. Құжаттарды
өңдеуді автоматтандыру мәтіндік, электрондығ графикалық редакторлер,
гипермәтіндік және мультимедиалық технологиялардың, деректер базасымен
басқару жүйесін қолданудан басталды. Кейінірек барлық аталған функцияларды
жүзеге асырушы электронды құжат айналымы жүйесі пайда болды.
Коммуникация функциясын автоматтандыру үшін желілік амалдық жүйе
қамтамысздандыратын желілік технологиялар құрастырылды. Деректермен алмасу
үшін қашықтатылған пайдаланушы арасында электронды пошта құрастырылған [3].
Жеке топтардың коллективті жұмысын ұйымдастыру үшін қызметкерлерді
және барлық кәсіпорын іскер үрдістер мен топтық жұмыс ұйымдастырылу
технологиясы құрастырылған.
Шешімді қабылдауды қолдау үшін сараптау жүйелері және деректер базасы
құрастырылды. Қазіргі уақытта оларға шешімді қабылдауды қолдану жүйесі,
талдау деректерін таңдау зерделік іскер технологиялар және талдау жүйелері
жатады.
Өңделетін деректер типі бойынша мәтіндік, кестелік, графикалық,
мультимедиалық, геоақпараттық, басқарушылық технологияларды ерекшелеуге
болады.
Мәтіндік деректер мәтіндік процессорлермен және типемәтіндік
технологиялармен өңделеді. Сандық деректер электронды кестелермен, деректер
базасымен басқару жүйелерімен өңделеді. Графиалық деректер екі және үш
өлшемді графикалық процессорлармен өңделеді. Мультимедиалық технологиялар
және видеоконференциялар деректердің барлық түрін өңдейді, ақиқат уақыт
обьектілерін қосқанда: дыбыс және видео. Геоақпараттық технологиялар
геогарфикалық және кеңістіктік деректерді қосқанда барлық деректер типін
өңдеуден өткізеді. Білімдер сараптау жүйелерінде, шешімді қабылдауды қолдау
жүйесінде, басқарушылық технологияларға жататын талдау жүйелерінде
қолданылады.
Деректерді беру тәсілдері бойынша желілік және желілік емес ақпараттық
технологияларды ерекшелеуге болады. Желілік ақпараттық технологиялар
желілік амалдық жүйемен қамтамасыздандырылады. Оларға электронды пошта,
деректерді таратылған өңдеу, ақпараттық сақтаушылар, электронды құжат
айналымы, интернет технологиясы, видео конференциялар, шешімді қабылдауды
қолдау жатады.
Амалдық жүйе басқармасында жұмыс істеуші ақпараттық технологиялар
желілік емеске жатады. Оларға электронды пошта, электронды кесте және
графикалық процессорларды қоспағанда электронды кеңсе технологиясы жатады.
Біріктіру тәсілі бойынша жалпы қызметтегі интегралданған ақпараттық
технологиялар және жалпы қызметтегі интеграцияланған жүйелер технлогиясын
ерекшелеуге болады.
Интегралданған ақпараттық технология жеке технологиялардың өзара
дамыған ақпараттық әрекеттесулерінің жиынын көрсетеді. Көбінесе жеке
технологиялар бір қосымшамен жүзеге асырылады, мысалы, электронды кеңсе.
Интегралданған ақпараттық жүйе интегралданған технологиялардың дамыған
ақпараттық өзара бір жүйеде әрекет етуінің түйінін көрсетеді. Осының
барысында орындалатын функциялардың күрделендірілуі және интеграциясы
орындалады, алғашқы технологияларды бөлу қиынға соғады. Интеграцияланған
ақпараттық жүйе мысалы болып ақпараттық сақтауыш табылады.
Ақпараттық технологиялардың басқа да критерилері мен басұа
жіктеушілерін алуға болады. Классификацияның критериіне байланысты сол және
бір технология түрлі класстарға жатқызылуы мүмкін.
АЖ өмірлік циклы
АЖ-құру және қолдану негізінде өмірлік цикл ұғымы жатыр.
Өмірлік цикл – бұл АЖ-ні моделін құру және қолдану, берілген құралдар
жиын керектігінің пайда болу моментінен бастап және оның пайдаланушылар
қолданысынан толық шығуына дейінгі оның әртүрлі қалыптарын көрсетеді.
Тапсырысқа берілген АЖ-ді құру және қолдану тәжірибесі оның өмірлік
циклынан келесі негізгі кезеңдерді ерекшелеуге мүмкіндік береді:
• Талдау – жүйенің не істеу керектігін анықтау;
• Жобалау – жүйенің негізгі қызметтерін қалай орындайтындығын анықтау;
Жобалау, ол алдымен, жүйеастыларының, қызметтік компоненттердің
спецификациясы және олардың жүйеде өзара әрекеттесуі;
• өндіру, жасау – жеке жүйеастын және қызметтік компоненттерді құру,
жүйеастыларын бір бүтінге біріктіру;
• тестілеу – талдау кезенінің басында анықталған көрсеткіштерге жүйенің
қызметтік және параметрлік сәйкес келуін тексеру;
• енгізу – жүйені жұмыс істеуге орнату және енгізу;
• сүйемелдеу – тапсырыс берушінің кәсіпорнында жүйенің қолдануындағы
штаттық процесті қамтамасыз ету.
АЖ-нің құрастыру, тестілеу және енгізу кезендері ұйымдастыру деген
біріктіргіш терминмен белгіленген [4].
Өмірлік цикл жобалау принципіне сәйкес құралады және ережеге сәйкес
итернациондық сипатқа ие: ең ертелерінен бастап жүзеге асырылған кезеңдер
сыртқы жағдайлардың және талаптардың өзгеруіне, қосымша шектеулерді енгізу
және т.б. сәйкес циклды түрде қайталанады.
Өмірлік циклдың әр кезенінде анықталған техникалық шешімдер жиыны
туады және олардың құжаттарын көрсетеді, мұнымен қоса әр кезең үшін алдыңғы
кезенде қабылданған құжаттар және шешімдер шығыс болып табылады.
Өмірлік циклдың бар моделдері АЖ-ні құру процесіндегі орындалу
тәртібінің кезендерін анықтайды. Осыған сәйкес келесі үш модель кең
таралымға ие болды:
Каскадты модель – алдыңғы кезен жұмыстарының толық аяқталғанынан кейін
келесі кезенге ауысуын болжайды (әскери-техникалық жобаларға тән)
Кезенді итерационды модель – АЖ құру моделі кезендер арасындағы кері
байланыс циклдарының бар болуын жобалайды. Осындай модельдің артықшылығы
кезен аралық коррекциялау үлкен иілгіштікті және каскадты модельге
қарағанда аз жұмысты қамтамасыз етеді.
Бірақ әр кезендердің өмірлік циклы жүйенің барлық құрылу периодына
созылуы мүмкін.
Спиральды модель - өмірлік циклдың бастапқы кезендеріне ерекше көңіл
бөледі: талдау, алды ала және деталды жобалау. Спиральдың әр орамы жүйенің
фрагментін немесе версиясын құрудың кезендік моделіне сәйкес келеді, онда
жобаның мақсаты және сипаты нақтыланады, оның сапасы анықталады, спиральдың
келесі орамының жұмысы жоспарланады.
АЖ-ні талдау және жобалау кезенінде жасалған қателер немесе шешілмеген
сұрақтар келесі кезендерде қиын, шешілмейтін сұрақтарды тудырмайды, сонында
барлық жобаның жетістігіне әкелмейді.
Қазіргі тапсырысқа берілетін индустриалық АЖ-лердің негізгі ерекшелігі
жүйенің өмірлік циклының алдыңғы екі кезенде қуаттың концентрациясы
келесіден тұрады – талдаудан және жобалаудан, келесі кезендердің қатты емес
күрделілігіне және көп жұмыс істеу қатысты.
1.2 Интернеттің маңызы
Осы уақытқа дейін ғаламтор, ғылыми қызметкерлерге, көбінесе оқитын
аудиториялары бар, үлкен кітапханалары және көптеген орындары бар,
студенттердің және мұғалімдердің қолы босаған уақытында бір-бірімен
қатынасу және керекті қызықты ақпаратты алу үшін университеттік
қалашықтарды еске түсіретін.
Қазір кез-келген адам өзінің дербес компьютерін интернетке қоса алады
және өзіне керекті ақпаратты арзан бағамен ала алады. Әр адам жүйемен
өзінің қызметтес адамдарына немесе жолдастарына кез-келген ақпаратты
поштаның қызметінен арзан бағамен жіберуге құқысы бар, өзінің харнамасын
орналастыруға болады оның жарнамасын әлемдегі миллиондаған адамдар көре
алады.
Желіде жақсы өміріге керекті барлығы бар. Интернеттің бизнесменге не
керегі бар екенін анықтап көрейік.
Бірінші пайдалы функция – ақпараттық. Жүйе арқылы сіздерді қы-
зықтыратын кез келген құпиялы биржалық және коммерциялық, ғылыми және саяси
ақпаратты алуға болады және т.б.
Екінші функция - коммуникациялық. Желілік технологиялар қолданушыға
басқа қаладағы немесе әлемдегі өзінің серіктесімен телефон арқылы сөйлесуге
мүмкіндік береді, және де бұл қарапайым телефон байланысына қарағанда арзан
болады, оған аз шығын жұмсап және жедел түрде факс жіберуі мүмкін.
Үшінші функция – кеңестік. Интернет желісінде мамндар және
қолданушылар кездесіп, оларды қызықтыратын мәселелерді талқылайды және
интерактивті режимде пайдалы ақпаратпен алмасады.
Төртінші функция - коммерциялық. Бүкіл әлем бойынша Жүйе арқылы
белсенді сауда жүреді. Сатып алушы өнімдерді өз компьютерінің экранында
көріп шығады және кредиттік карточка арқылы төлейді. Өнімді ол жақын
орналасқан сауда нүктесінен алады.
Бесінші функция - жарнамалық. Интернет арқылы жарнама беру өте тиімді
және ол өзінің көпшілігімен және жеделдігімен ерекшеленеді.
Алтыншы функция - қызықтырушылық. Көптеген қызықты әдебиет-терді оқып
қарауға болады, қызықты компьютерлік ойындар ойнауға болады, әр түрлі
мұражайларға, басқа әлемдерге саяхат жасауға болады және т.б.
Жетінші функция - компьютерлік. ДК қолданушылар көбінесе тегін түрде
жаңа программалық өнімдерді, желіде жұмыс жасау инструкцияларын алуға
болады [5].
Интернеттің даму тарихындағы айта кетпеуге болмайтын келесі дата 1974
жыл ақпаратты жіберу протоколы TCPIP, қазіргі кезге дейін қолданылып
жүрген протокол. Ол протокол жүйенің әр бөліктеріне зақым келген жағдайда
конфигурациясын өзгерте алады.
1.3 Интернет қосымшаларының түрлері
Веб-сервер арқылы шешілген есеп, негізінде клиентке НТТР хаттамадағы
қорларын сұрауын білдіреді. Бірақ, әрқашанда қандай да стандартты емес іс-
әрекеттер қажет. Осындай жағдайда арнайы программалар, серверде және веб-
сервер арқылы өзара қатынасын клиент қолданылады.
Бүгінгі күнге дейін веб-серверді кеңейтілу түрінде қолданатын әртүрлі
қосымшалар бар. Біз осылардың тек маңыздыларын қарастырамыз:
– CGI-сценарий;
– ISAPI-кеңейтілуі;
– ASP-беттер;
– ActiveX элементінің басқармасы;
– PHP;
– т.б.
Web-технологияға қойылатын қазіргі замандағы кәсіптік талаптар.
– Веб-сервер үш негізгі есептің шешімін жүзеге асыруын
топтайды:
– Веб-публикация материалына дайындық, редакциялау, дизайн,
бірігу стилін сақтау және веб-бетіне біріңғай бейнені
көркемдеу, веб-құжатымен бай-ланыс қолдану және т.б.
– Веб-бетінде ақпараттың динамикалық ұсынысын қамтамасыз
ету: веб бетінде интерактивті құру әртүрлі ұйымда
ақпаратпен іздеу, беттің келіп-кетуін статистикамен
жүргізу, пайдаланушыларды тіркеу, уақыт тәртібі арқылы
бетке кіруі, ұйымның мәліметтер қорына кіруі болып
табылады.
– World Wide Web жүйесінің компоненті веб-сервердің
әкімшілігі сияқты.
Сонымен, Web-серверді өңдейтін және қолдайтын мамандар. Олар аса
тиісті білімді әртүрлі облыстан иеленуі керек [6].
Әдетте, бірінші есептің болашағын Web-бетінің пән облысын нақты ма-
ман, сондай-ақ маман веб-бетінің көркемделуін шешеді. Осында статикалық веб-
бетінің өңдеуі және құрылуы немесе статистикалық бөліктің Web-құжаты
орындалады. Осы есепті шығару үшін арнайы визуалды құрал HTML – құжаты
қолданылады (мысалы, Microsoft FrontPage, Delphi 8).
Ескерту: Қазіргі уақытта веб-бетін көркемдеу, HTML тілінен басқасы,
көбінесе Java, JavaScript, VBScript қолданылады. HTML тілінен көбінесе
ақпаратты форматтау мүмкіндігі ұсынылады.
Екінші есеп құралды өндеуін дұрыс қолдану, веб-сервер мүмкіндігімен
кеңейтілу және облыстың программалық мамандарымен шешіледі. Мақсаты-ның
құрылуын жүзеге асыру үшін, динамикалық өзгерістердің мүмкіндігін тану
интерактивті жұмыс режимі арқылы ұстау. Берілген есеп сценарий көмегімен
шешіледі.
Үшінші есеп әкімшілік жүйесінің мамандарымен шешіледі. Windows опе-
рациялық жүйесінің басқармасымен жұмыс істеу, серверлік кеңейтілудің кө-
мегімен әртүрлі құралдар өңдеуі құрылады. Көп таралғаны Delphi және Visual
Basic болып табылады (қазіргі заманда Windows-қосымша мүмкіндігін
қамтамасыз етеді).
Веб-бетінің құру процесі веб-дизайн және веб-программалау болып құры-
лады. Олардын арасында анық шекара жоқ. Көбінесе, веб-дизайн статистика-лық
бөліктің веб-бетің HTML тілінде түсінеді. HTML-құжатының үзіндісі көбінесе
Java тілінде веб-программалау облысына жатады. Веб-программалау облысының
ерекшелігі веб-сервердің кеңейтілуіне жатады.
Веб-беттерді құрылымы бойынша статикалық және динамикалық деп бө-луге
болады:
– Статикалық беттер қатан түрде берілген ақпаратты қамтиды,
оны өзгер-ту үшін гипермәтіндік құжатқа өзгерістер енгізу
қажет.
– Динамикалық беттер HTML-құжатының өзгеруіңсіз өзгеретін
мәлімет-терді (мысалы, мәлімет қорының ақпараты) көрсетеді.
HTML-бетінің динамикасын әдетте арнайы серверлік кеңейтілу сценарийы
деген ат құрайды (кейде веб-қосымшасының термині қолданы-лады). Сценарий
мен орындалған есеп-көптеген ақпараттың басын сырттай көрсетеді (мысалы,
мәліметтер қоры), HTML-құжаты серверлік түрде беріліп, содан кейін оның
клиентін босатады. Содан басқасы сценарий клиентпен өзара іс-қимыл
интерактивін қамтамасыз етеді. Клиентін серверге беруін мәлімет өндейді.
Бейненің жүзеге асуы, мысалы, мәліметтер қорын іздеу мүмкіндігін және
мәліметтер қорының сол ақпараттан таңдауын пайдаланушы сұрастырады.
1.4 Интернет желісінің иерархиясы
Интернет негізін жылдамдықтары жоғары телекоммуникациялық магист-
ральдық желілер құрады. Магистральдық желіге желілік кіру нүктелері NAP
(Network Access Point) арқылы автономдық жүйелер қосылады. Олардың әр-
қайсысының өзінің әкімшілік басқаруы, маршрутизатордың ішкі протоколдары
бар. Автономдық жүйелердің мысалдары:
EuNet - Орталық Еуропа әлемдерің қамтиды;
RUNet - Ресей университеттерің біріктіреді
Казнет - Қазақстандық желі, т.б.
Автономдық желілерді Интернетке кіру мүмкіндігін беретін компания-
провайдерлер қалыптастырады. (мысалыы, Relcom, Россия-Он-Лайн,
Қазақтелеком, ASTELL және т.б.). Интернет қызметің беретін (поставщик)
немесе провайлердің (ISP), өздерінің компьютерлік желілері бар.
Провайдер клиенттерді Интернетпен қосу үшін көптеген телефондық
линияларды сатып алады немесе жалға алады және олардың модемдері, бөлін-ген
телефондық және оптоволокондық линия арқылы компьютерлерің локаль-ді
желілерімен қосады [7].
Клиенттен провайдерге жіберілген желі бөлігі "ақырғы миля" деп
аталады. Интернетке қосылған желілік немесе локальды компьютерлер хост-
компьютерлер деп аталады (host - хозяин). Егер локальді желі Интернетке
қосылған болса, онда оның әрбір жұмыс станциясы да хост-компьютер арқылы
Интернетке шыға алады. Интернетке қосылған әрбір компьютердің өзінің адресі
болады, сол арқылы абонент әлемнің кез келген жерінде таба алады.
Интернеттің ең басты ерекшеліктерінің бірі бірнеше желілерді
біріктіріп отырса да, ешқандай иерархия жасамайды-Интернетке қосылған кез-
келген компьютер өзара тең болады.
1.5 Интернеттің серверлік сәулеті
Интернет желісінің структурасы-клиент-серверлік, ол деген желіден ақпа-
ратты алатын компьютерлер бар деген сөз олар – "клиенттер", ал клиенттерді
ақпаратпен қамтамасыз ететін компьютерлер бар олар – "серверлер" (серверлер
де ақпаратты алады, бірақ олардың негізгі қызметі ақпаратты қолданушыларға
беру болып саналады).
Компьютерлердің клиент-серверлік қатынасуы және қосымшалары.
Жүйенің қалау архитектурасы. World Wide Web-тегі программалық
қамтамасыз ету архитектурасына көшейік. WWW өте кең тараған "клиент-
серверлік" тәртібі бойынша жасалды. Клиент-сервер программасы интерфейс
қызыметін атқарады және Интернеттің кез-келген ақпараттарына жол ашады.
Клиент – HTML интерпретаторы. Және қарапайым интерпретатор сияқты ол клиент
командалардан басқа әр-түрлі функцияларды орындайды. Осы функциялардың
құрамына тек қана мәтін түріндегі ақпараттар ғана кіріп қоймай сонымен
қатар графикалық суреттер де кіреді.
Осы уақытқа дейінгі айтылған барлық ақпаратты World Wide Web-тың
классикалық сызбасына жатқызуға болады.Осы уақытта оның өзгерісі жөнін-де
айта кеткен жөн. 1996 жылдың орта кездерінде World Wide Web сервисінің
архитектурасында кішкене өзгертулер болды. World Wide Web-тің серверінің
модульдік структурасына қайта оралды. Осы қайтару API спецификациясы
түрінде болды. API – ол қосымша модульдерді өңдеу спецификациясы болды,
олар сервердің модульдерімен бірдей редактерленеді [8].
Маңызды параметр – Интернет желісіне кіру жылдамдығы. Ол автоном-дық
жүйелер арасындағы, автономдық жүйелер және абоненттік каналдар арасындағы
автономдық жүйелерге кіруге өту қабілеттігімен анықталады. Модемдік кіру
үшін көптеген жеке қолданушылар пайдаланатын бұл жылдамдық өте үлкен емес –
19 Кбитс – 56 Кбитс дейін, бөлінген телефон-дық линия арқылы кіру
жылдамдығы 64 Кбитс – 2 Мбитс -қа дейін барады, оптоволокондық және
серіктік байланыс каналдар арқылы кіру жылдамдығы 2 Мбитс - нан асады.
Интернет желісінің құрылымы – клиент-серверлік, яғни желіден ақпаратты
алатын компьютерлер бар – ол "клиенттер", және клиент-терді ақпаратпен
қамтитын компьютерлер бар – ол "серверлер".
Ақпаратты ғаламторға орналастырудың сенімділігі.
Интернет желісі әр түрлі типті он миллиондай компьютерлерді
біріктіреді: әр түрлі үлгілерлегі жеке компьютерлерден үлкен, өте үлкен
және тым үлкен компьютерлер мэйнфрэймдерге дейін. Сондай "әр түрлі түкті"
машиналардың бір – бірімен тіл табыса алуын табу – өте қиын есеп болып
саналады. Ол осы желіге арнайы жасалған компьютерлердің қарым – қатынастық
хаттама жүйесі арқылы шешіледі.
Осы жүйенің негізін екі басты хаттама құрайды:
Internet Protocol (IP) – желiаралык хаттамасы, OSI үлгісінің желiлiк
деңгейінің функцияларын орындайды.
Transmission Control Protocol (TCP) – беруді басқару хаттамсы, OSI
үлгісінің транспорттық деңгейінің функцияларын орындайды.
IP хаттамасы хабарламаларды электронды пакеттерге (IP-дейтеграммалар1)
бөлуді ұйымдастырады, жіберілетін пакеттерді маршрутизациялайды және алған
пакеттерді өңдейді. TCP транспорттық деңгейдегі хаттама болып табылады: ол
мәліметтер тасқынын басқарады, қателерді өңдейді және ақпараттық
пакеттердің барлығы алынған және керекті тәртіпте жиналған екеніне кепіл
болады.
Дейтаграмма – алдын - ала байланысы орнатылмаған желілерде хаттамалары
басшылық ететін мәліметтер бірлігінің (пакеттердің, кадрлардың,
ұяшықтардың, сегменттердің) жалпы атауы.
Интернет үшін тағы бір транспорттық деңгейдегі хаттама бар:
қолданушының дейтеграмма хаттамасы (UDP – User Datagram Protocol) –
жеңілірек және жауапкершілігі аз мәліметтерді жіберу үшін арналған.
Осы хаттамалардың қолдану процедурасының кезегі келесідей. Жіберуге
арналған ақпарат қолданбалы программаның тәсілдерімен белгілі форматтағы
блокқа оралынады. IP хаттамасы осы блоктарды пакеттерге бөледі, олардың
әрқайсысы алынған ақпараттың толықтығын және атын тексеру үшін өз номеріне
ие болады.
TCPIP желіаралық хаттамаларының жұмыс механизмі пошта қызметінің іс -
әрекеттеріне ұқсас:
Кәдімгі пошта арқылы жіберілген жазылған хабарламалар жіберушінің және
алушының мекен – жайы көрсетілген конверттерге (хаттарға) оралынады. Дәл
солай компьютерлер де жасайды: ақпараттық блоктарды элек-трондық пакеттерге
(сегменттерге) бөліп орайды және оптимальды жолмен бір компьютерден екінші
компьютерге жібереді. Осы электронды информациялық пакеттерде,
пошталықтарда сияқты стандартты қабат бар: информациялық хабарлама жіберуші
және қабылдаушы адресі бар арнайы басы,соңы және хабарлама аты бар
символдардан тұратын тексті кодты конвертке салынады. (IP-адрестер). Бұндай
кодты конверт хабарлама тұтастығын сақтап жүйеде жол сілтеушісі болады;
Хабарлама жіберілгеннен кейін хат пошта қызметінің қолында болады. Әр
пошта бөлімі қабылдаушы адресін оқып, қандай жолмен қабылдаушыға хатты әрі
қарай жіберген тиімділігін бағалап, келесі тиімді бөлімге хатты жібереді.
Интернет жүйесі де осыған ұқсас алгоритммен жұмыс жасайды. Пошта
бөлімшелерінің қызметін жүйе бөлімдерін қосатын маршрут-компьтерлер
атқарады [9].
Электронды пакеттер стандартты көлемге ие: егер оларда бір қабылдаушы
болса бір ұзын хабарлама бірнеше пакеттерде, керісінше, бір пакетте бірнеше
хабарлама болуы мүмкін. Әр пакет басқа жолдарға қарамай қабылдаушыға ең
тиімді жолмен жеткізілінеді. Басқаша айтқанда, бір-бірімен байланысқан
пакеттер мен бір компьютерден шыққан пакеттер қабылдаушыға әр-түрлі
жолдармен жеткізілуі мүмкін. Мұнда бір каналмен жүйеніңі әр түрлі жақтарына
бағытталған пакеттер жіберілуі мүмкін. Бұл телекоммуникация жүйе
ресурстарын эффектілі қолдануға және оның бұзылған бөлімдерін айналып өтуге
мүмкіндік береді.
Қабылдау соңында әр келген пакеттің сапсы тексеріледі, бір ұзын хабар-
ламаның пакеттері бірге жиналады, осы хабарлама пакеттерінің толықтығы
тексеріледі және бәрі түгел болса олар бір хабарламаға бірігеді. Егер
ақпарат пакеті жоғалып немесе бұзылса, оның көшірмесі шақырылады. Хабарлама
бүкіл бұзылмаған пакеттер жиналатын болғасын, олардың қабылдану кезегіне
мән берілмейді.
IP және TCP протоколдары тығыз байланыста болғандықтан, оларды бір
атпен айтады – TCPIP протоколдары.
Калифорния техникалық университетінде(АҚШ) жаңа протокол жасалды -
FastTCP, ол өлшемі 1500 байт пакеттерді интернет жүйесі бойынша жай TCP
протоколымен салыстырғанеда бірнеше есе рет тез берілуін ұйымдастырады. IP
және TCP протоколдарының негізінде көптеген жүйелік қосымша протоколдар
жасалған, олардың кейбіреулері:
File Transfer Protocol (FTP) – файл жіберу протоколы;
Telnet – жойылған доступ протоколы, яғни қашықтықтан жойылған ком-
пьютерде командаларды орындау;
Simple Mail Transfer Protocol (SMTP) – электронды поштаны жіберетін
жай протокол;
HyperText Transfer Protocol (HTTP) – гипертекст жіберу протоколы
(World Wide Web-те хабарлама жібергенде қолданылады);
Network News Transfer Protocol (NNTP) – жаңалық жіберу протоколып
(телеконференциялар).
Бұл протоколдар жүйеде оларға тән қосымша процестер құрады, ал TCP
протоколы осы процестер арасында деректер алмасуын жүзеге асырады. Бір
уақытта жүйеде бірнеше процесс жүруі мүмкін, сондықтан TCP протоколы оларды
тануы үшін оларға порт номері атты номерлер беріледі (мысалы 21 порт – FTP,
23 порт – Telnet) Порт номері және IP-адрес (кейде сокет деп атайды)
жүйедегі процесті анықтайды.
Қолданушының жүйемен араласуы UNIX операциялық жүйесі арқылы немесе
қазіргі кезде өте көп тараған, интернетте бүкіл сервис және
технологиялармен жұмыс істеуге арналған көптеген ыңғайлы интерфейске ие
қосымша программалары бар MS Windows ортасы арқылы жүреді. UNIX ортасында
ішкі жүйелік мәліметті кодтауға KOI-8 кодтары, ал Windows-те стандартта
ANSI кодтары қолданылады.
Интернетте мекенжай адрестеу беру үшін арнайы талаптар қойылады.
Мекенжай бір жағынан қолданушыға өзінің синтаксистік автоматты өндеуін
қамтамасыз ететін форматта болу керек, екінші жағынан мекенжайы беріліп
тұрған объект туралы мағлұмат беруі керек.
Сол себепті Интернетке қосылатын компьютер екі түрлі код емденуі
мүмкін:
Міндетті кодталу, желіде телекомуникацияға ыңғайлы болу керек:
компьютерге цифрлық IP-адрес (IP, Internet Protocol);
Міндетті емес кодталу, желідегі абонентке ыңғайлы; қолданушыға DNS-
адрес (DNS, Domain Name System).
4-ші нұсқасының цифрлық IP-адресі 32-разрядты екілік сандардан тұрады.
Ыңғайлы болу үшін ол 8 биттен тұратын төрт бөлікке бөлінеді, оларды
ондық санау жүйесі түрінде жасауға болады. Мекенжай компьютерді
идентификациялау үшін барлық ақпаратты сақтайды.
Компьютердің желіге көбеюіне байланысты 32-разрядты IP-мекенжайының
шектелгендігі анықталады, сондықтан келесі ерекшеліктерге ие болатын IP-
мекенжайының модернизацияланған протоколы өңделуде:
Компьютерлiк желiлер.
Желілер аумағына қарай бөлінді, олар глобальды (Wide Area Networks,
WAN), локальды (Local Area Networks, LAN) және региональды (Metropolitan
Area Networks, MAN) желілер.
Хронология бойынша ең бірінші WAN желісі пайда болды. Ол желі жүз
мыңдаған километрде жатқан компьютерлерді байланыстырады. Ең бірінші
глобаьдық компьютерлік желілер өзінің характеристикасын телефондық
желілерден алды. Оларда қолданылып жүрген және сапасыз байланыс жолдары
болды, сол себепті олар ақпаратты өте төмен жылдамдықпен жіберді оған қоса
файлдарды фондық режимде жіберу немесе электрондық поштаны жіберу
көмектерін шектеді.
LAN-желісі бірнеше километрге ғана созылды; олар өте жоғары байланыс
жолдарынан тұрды, осы себепті ақпаратты жіберудің қарапайым әдістерін
пайдаланып ақпарат алмасуда бірнеше гигабаит секундына жібере алды. Бұл
қызметтер қосылып тұрған режимде орындалады және өзінің ерекшелік-терімен
көзге түседі.
MAN-желісі бір үлкен қаланың ауқымын қамту үшін арналған. Түйіндері-
нің арасындағы ара қашықтығына қарамастан (бірнеше километрге созылған)
олар сапалы байланыс жолдарынан тұрады және ақпаратты тез арада жібере
алады. MAN-жілісі локальдық желілердің өзара арзан қосылуын және глобальды
желіге шығуға қамтамасыз етеді.
80-жылдардың соңына қарай локальдық және глобальдық желілер өздері-нің
арасында ара қашықтығымен, байланыс жолдарының сапасымен, ақпарат-ты жіберу
әдістерімен, әр-түрлі қызмет көрсетулерімен және масштабымен ерекшелінген
еді. Ары қарай LAN, WAN және MAN желілерінің қатынасуына байланысты олар
бір технология бойынша негізделді.
Барлық типтегі желілерді біріктіру тек қана локальдық, глобальдық және
компьютерлік желілердің ғана қызметі емес сонымен қатар басқа да
телекомуникациялық телефондық желілер, радио желілер телевизор желіле-
ріндегі типтер үшін керек. Қазіргі кезде ақпарат, дауыс және видео формат-
тағы ақпаратты жіберу үшін көптеген универсалды мультисервистік қызметтер
жасалуда.
Қолданушылардың құралдарын қосу үшін операторлар қосылу нүктелерін
қолданады. Қолданушылардан келген көптеген байланыс каналдарын қосатын
құралдар орналасқан ғимарат немесе орын.Кейде ондай нүктені орталық офис
деп те атайды - ол телефон операторлары үшін дәстүрлі атау. Желілік
операторлардың POP-ына абоненттер қосылады, ал POP жоғары дәрежелі
операторлар-төмен дәрежедегі операторлар немесе үлкен бірлескен
қолданушылар, оларға қосылудың жоғары жылдамдығы керек. Олардың олардың
офистерін немесе басқада қалалармен керек болған жағдайда басқа
мемлекеттермен біріктіру керек [10].
Корпоративті желілер.
Бірлескен желі – оның басты қызметі болып осы желіні қолданушы арнайы
бір өндіріспен байланысты. Бірлескен желіні қолданушы болып осы
өнеркәсіптің қызметкерлері бола алады. Байланыс операторлардың желілеріне
қарағанда бірлескен желі басқа өндірістерге немесе қолданушыларға көмек
көрсетпейді.
Сонда да бірлескен желі әр-түрлі масштаптағы өндірістердің желісі
болып саналады негізінде бұл аттын басқа қалаларда немесе басқа
мемлекеттерде орналасқан үлкен өнеркәсіптер үшін қолданады. Сондықтан
бірлескен желі қосалқы желі болып саналады оның құрамына локальдық және
глобальды желілер кіреді.
Бірлескен желінің структурасы жоғарыда көрсетілген телекомуникациялық
желінің структурасына өте ұқсас. Бірақ, кейбір айырмашылықтары да бар.
Мысалы, соңғы қолданушыларды қосатын локальды желі осында корпоративті желі
құрамына кіреді. Сонымен қатар бірлескен желілердің структурала-рының
аттары тек қана өздерінің қамтыған аймағын ғана емес сонымен қатар
өнеркәсіптің организациялық структурасын да анықтайды. Бірлескен желілерді
бөлімшелер және жұмыс топтарына, ғимарат желілеріне, кампус және
магистральдарға бөлу керек.
NAPIX-айырбастау орталығы.
Аймақты операторларға өздерінің қатынасын оңайлатып басқа оператор-
лармен қатынас жасау үшін, Интернетте арнай айырбастау орталықтары бар,
солардың көмегімен көптеген операторлар бірігіп жұмыс жасай алады. Ондай
айырбастау орталығы болып төмен дәрежедегі операторларды қосу үшін жоғары
дәрежедегі оператор да бола алады.
Айырбастау орталығы тек қана сол қызметтерді орындауға арналған ар-
найы компаниялары ғана бола алады. Осындай айырбастау орталықтары арнайы
атқа ие болады-көбінесе Internet eXchange (IX) немесе Network Access Point
(NAP). Минималды нұсқасында ондай орталық ақпарат тарататын қызметтерге
өзінің коммутациялық құралдарын орналастыру үшін өздерінің ғимаратын
ұсынады. Барлық физикалық және логикалық қатынастарды ақпарат таратушылар
өздері жасайды. Көбіне таралған операторлармен трафикті ауыстырғанда NAPIX
коммутациялық құралы пайдаланылады. NAPIX тек қана барлық ақпарат
таратушылардың құралдарын қосу үшін тек қана физикалық қатынасты анықтайды,
ал ISP-желілердің арасындағы логикалық байланыс орындалмайды және олардың
арасындағы трафик анықталмайды.
Сондықтан NAPIX-қа қосылған ақпарат таратушылар бұрынғыдай өздерінің
арасында шартқа отыруы қажет. Ең соңғы, ақпарат алмасу үшін арналған және
өздерінің трафиктерімен алмастыратын арнайы коммерциялық функциялар да бар.
Интернет – ол "желілердің желісі", бірақ Интернетке қосылған әр желіні
тәуелсіз оператор басқарады – Интернеттің ақпарат таратушысы (Internet
Service Provider, ISP).
Әр түрлі деңгейдегі желілерден және әр түрлі қолданушылар
категориялары үшін Интернетке кіру нұсқалары.
Алыстан катынау (remote access) термині Интернетке немесе одан едәуір
ара қашықтықта орналасқан және глобальды байланысты міндетті түрде
қолдануды қажет ететін кәсіпорын желісіне үй компьютері қолданушысының
кіруі туралы сөз қозғағанда жиі қолданады. Соңғы уақытта өшірілген кіру
негізінде жанұяның бірнеше компьютерлерін байланыстыратын үй желілеріне
немесе 2-3 жұмысшысы бар кәсіпорынның кішігірім бөлімдерінің кішкентай
желілеріне кіруді түсіндіре бастады.
Алыстан катынау ұйымдастырылуы қазіргі уақытта компьютерлік желілердің
басты проблемасының бірі болып табылады. Ол "соңғы миляның проблемалары"
атауына ие болды, мұндағы соңғы миля болып байланыс операторы-ның қатысу
нүктесінен (Point Of Presence, POP) клиенттердің бөлімдеріне дейінгі
қашықтықты түсінеді. Осы проблеманың қиындығы бірнеше фактормен анықталады.
Бір жағынан, қазіргі қолданушыларға кез – келген типті трафикті –
мәліметтерді, дауысты, видеоны сапалы түрде беруді қамтамасыз ететін жоғары
кіру жылдамдықты қажет етеді. Сол үшін бірнеше мегабит немесе, ең
болмағанда, бірнеше жүз килобит секундына болатын жылдамдық болуы керек.
Басқа жағынан қарағанда, үлкен және кішкентай қалалардағы, және әсіресе
ауылдық жерлердегі көптеген үйлер бұрынғыша байланыс операторларының қатысу
нүктесімен қолданушыны секундына он килобитке дейінгі жылдамдықпен
шектейтін телефондық желінің абоненттік аяқтауларымен қосылған.
Маңызды параметр - Интернет желісіне кіру жылдамдығы. Ол автономды
жүйелердің арасындағы, автономды жүйелердің және автономды жүйелерге
абоненттік кіру каналдарының ішінде байланыс каналдарының өту мүмкіндігімен
анықталады. Жеке компьютерлердің дара қолданушыларының көбі қолданылатын
коммутацияланған телефондық байланыс каналдарындағы модемдік кіру үшін осы
жылдамдық үлкен емес - 19 Кбитс – тан 56 Кбитс дейін; кішігірім ЛВС – ке
сай ерекшеленген телефондық сызық-тарға кіру үшін осы жылдамдық 64 Кбитс –
тан 2 Мбитс - қа дейін құрайды, және тек волоконды - оптикалық және
серіктік байланыс каналдары арқылы өзара байланысты ұйымдастыратын еңселі
желілер үшін өту мүмкіндігі 2 Мбитс - тен артады [11].
Қазіргі кезде Интернеттің ең дамыған жерлерінің бірі ол бүкіләлемдік
өрмек – гипермәтіндік құжат түрде көрсетілген жүйенің ресурсы. Көрстеу деп
негізінен серверге гипермәтіндік құжаттарды шығарғанды айтады, олар
статикалық және динамикалық болуы мүмкін. Веб-публикацияларды сервермен
араластыру үшін HTTP протоколы қолданылады.
"Веб-сервер" термині бірнеше бөліктерден тұрады.Ондай компьютерді
негізінен компьютерде орналасқан гипермәтіндік құжаттарды шығаратын, немесе
гипермәтіндік құжаттарға қатынайтын программалық өнім деп атайды. Соңғы
жерде веб-сервер клиенттерден НТТР протоколы арқылы келіп түскен
ақпараттарды өңдейді. Осыдан кейін еш келіспеушіліктер болмау үшін тек қана
программалық өнімді қолданамыз.
Гипермәтіндік құжаттарды көру үшін арнайы браузер деп аталатын
программа қолданамыз. Қазіргі кезде атақты браузерлер олар: Microsoft
Internet Explorer және Netscape Navigator. Браузер программалар гипермәтін
тілінің командаларын түсіндіреді және HTML–құжатының ішін көрсетеді.
Прокси-сервер (Proxy Server) – ол локальді корпоративті желілерді
Интер-нет желісіне қосатын ең ыңғайлы және қолайлы құрал. Прокси-сервер –
деге-німіз ол әрқашанда Интернетке қосылып тұрған және интернет желісінен
ақ-паратты мәліметтер базасына жүктеп содан кейін ары қарай жіберетін
компьютер. Бірлескен желі мен Интернет желісінің араласуы прокси-сервер
арқылы жүргізіледі, сондықтан бірлескен ақпаратты өте жақсы қорғайды,
барлық глобальды желімен қосылған жерлерін бақылап отырады, Интернеттің
кейбір сайттарымен қарым-қатынасты тоқтатады, көптеген протоколдарды және
белгіленген типті файлдарды қолдануға мүмкіндік береді, сонымен қатар
сервердің арнайы қорғау экрандары арқылы(брандмауэр) мәліметтерді сүзгіден
өткізеді.
URL -мекенжайының форматы.
Адрестеу үшін ең қолайлысы тек қана домендік мекенжай емес сонымен
қатар URL (Uniform Resource Locator) – ресурстың унифицирленген көрсет-
кішін қолданған дұрыс, ол домендік мекенжайға қоса компьютердің файлдық
ресурсының қолданылатын технологиясына қосымша ақпарат береді. Мысалы, URL-
де: http:www.kgu.kzplatonuslabmet. htm айтып кетейік:
http – Енуге қолданылатын, гипермәтінді жіберетін протокол. Көп жағдай-
да WWW-да осы гипермәтіндік протокол қолданылады.Басқа протоколмен енгіңіз
келсе мысалы FTP-қызметімен немесе Gopher-мен болса, онда беріп кету керек,
ftp: немесе gopher:;
www.kgu.kz – kgu web-серверінің домендік мекенжайы. Көп жағ-дайда
серверлердің мекенжайлары www префиксінен басталады, ол осы компьютерде web-
сервер қосылып тұрғанын көрсетеді;
platonuslabmet.htm – met.htm файлының спецификациясы. Бізді қызық-
тыратын файлға, компьютердің файлдық жүйесіне және осы файлдың атына жолды
көрсетеді. Осы мекенжайдың бөлігінде басқа ақпарат та сақталуы мүмкін,
мысалы, қолданушы сұранысының параметрі және программаның өңдеуші сұранысы.
Егер файлдың спецификациясы болмаса, онда қолдану-шыға серверді немесе
сайтты көрсететін файл беріледі.
Web-технологияның негізі.
Осы уақыт аралығында Интернеттің "три кита" танымылдылығы көп
талқыланды:
Электрондық почта (e-mail), берілген санаулы минут аралығында
хабарламаны бір желі пунктен басқасына онмың километр жерге дейін жібере
алады. Сонымен қатар электрондық хаттар текстік, дыбыстық, графика-лық,
және программалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz