Қазақстанның халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы
Мазмұны:
Анықтамалар мен қысқартылған сөздердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .4-6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-12
1 Егемен Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық
дамуы ... ...13
1.1 Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы және ішкі саясатының
негізгі бағыттарының
айқындалуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...13-26
1.2 Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...27-41
2 Тәуелсіздіктің жиырма жылы: бейбітшілік, даму және
келісім ... ... ... ... ..42
2.1 Қазақстан Республикасының көпвекторлы сыртқы саясаты ... ... ... ... 42-
61
2.2 Қазақстанның халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы ... ... ... ...62-78
3 Ұзақ мерзімді басты мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
3.1 Қазақстан Республикасының Қазақстан– 2030 стратегиялық даму жоспары
және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...79-86
3.2 Қазақстан әлемнің дамыған және бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына
қосылу
жолында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..87-96
Зерттеу- нәтижесінің тәжірибеде қолданыс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..97-103
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 04-107
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 08-
110
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11 1-112
Анықтамалар мен қысқартылған сөздердің тізімі:
Әкімшілік-аймақтық бөлу құрылым – мемлекет аймағын белгілі бір
бөлшектерге бөлу. Қазақстан Республикасының Әкімшілік-аймақтық бөлу
туралы Заңына сәйкес ҚР әкімшілік-аймақтық құрылым жүйесіне мынадай
әкімшілік-аймақтық өлшемдер кіреді: аул, кент, ауылдық округ,
қаладағы аудан, қала, аудан, облыс. Олар арқылы жергілікті мемлекеттік
органдар жүйесі құрылады және жұмыс жасайды. Ә.а.б. көбінесе
мемлекеттің табиғи, тарихи, ұлттық және әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерін көрсетеді.
Геосаясат – халықаралық қатынастар практикасы мен теориясындағы
географиялық, геостратегиялық, әлеуметтік-саяси, әскери, демографиялық,
экономикалық және басқа да факторлардың өзара байланысы туралы
түсінік.
Декларация– заңды шаралардың негізгі принциптерін үкіметтің немесе
партияның атынан ресми түрде мәлімдеу.
Делимитация – шекараны белгілеу. Келіссөздер жүргізу жолымен мемлекеттер
арасындағы шекара сызығының ортақ бағытын анықтау.
Демаркация – мемлекеттік шекараны арнайы шекаралық бағандармен белгілей
отырып жүргізу.
Демократия – (гректің “демос” – халық және “кратос” – билік деген
сөздерінен шыққан) “халық билігі” деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз бірнеше
мағынада қолданылады:
1.Мемлекет түрі.
2.Тендік, сайлау, көпшілік дауыспен шешім қабылдау принциптеріне
негізделген ұйымның ұйымдастырылу түрі.
3.Қоғамдық құрылымның мұраты.
Дипломатия – мемлекеттің сыртқы саясатын жүргізу құралы, әскери емес
тәжірибелік іс-шаралардың жиынтығы.
Зайырлы мемлекет – мемлекетті шіркеуден бөлу нәтижесінде пайда болған,
қоғамдық қатынастар діни нормалар негізінде емес, азаматтық негізде
реттелетін, мемлекеттік органдардың шешімдері діни тұрғыдан шығарылмайтын
мемлекеттің сипаты.
Ислам Конференцияся Ұйымы (ИКҰ) – әлемдегі Ислам мемлекеттерінің басын
қосатын халықаралық ұйым, 1969 жылдың 25 қыркүйегінде құрылған.
Компромисс – таласқа қатысушы жақтардың бір-бірінің талаптарын қабыл
алып, келісімге келуі.
Консенсус – халықаралық ұйымдарда, конференцияларда және кеңесулерде
шешімді тұтас қабылдауға кез келген қатысушы тарапынан формальды
қарсылық болмаған жағдайда және дауыс беру тәртібін өткізбей шешім
қабылдаудың әдісі, орындалу түрі.
Конституция – (латынша – constitio, мағынасы – белгілеу, орналастыру).
Қазіргі түсінік бойынша, Конституция – мемлекеттің Негізгі Заңы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы Заңының 1-ші бабына
сәйкес мемлекеттің шебін айқындайтын сызық құрлықта, суларда, ауада.
Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламенті белгілеген
халықаралық келісімдермен айқындалады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік шекарасы аймақтық шектелуін Қазақстан Республикасының толық
тәуелсіздік құқығы жүретін заңды бекітілген сызық ретінде қаралады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын қорғау -
жалпымемлекеттік қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жүйесінің ажырамас бөлігі.
Қазақстан-2030 Стратегиясы – Қазақстан Республикасының дамуының 2030 жылға
дейінгі кезеңге арналған стратегиялық бағдарламасы.
Мемлекеттік шекара сызығы – халықаралық шекара туралы немесе
мемлекеттік заң негізінде жүргізілген географиялық картада және
құрлықтағы сызықтар мыс., ашық теңізбен қиылысатын аймақтық сулар.
М.ш.с. мемлекеттің құрлықтағы, су бетіндегі, ауа кеңістігіндегі
және жер қойнауына тарайтын егемендігі. Көршілес мемлекеттер арасында
М.ш.с. әдетте арнайы шекара белгілерімен белгіленеді және хаттама-
сипаттамалардың карталарында тіркеледі. Өзгертулер екі жақтың келісімі
арқылы жүргізіледі.
Мемлекеттік егемендік туралы декларация - 1990 ж. 25 қазанда Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің қаулысы бойынша қабылданған тарихи құжат.
Меморандум – дипломатиялық құжаттың бір түрі. Меморандумның ерекше
белгісі – қандай да болмасын мәселені дәлелге негіздеу немесе занды
түрде толық мазмұндау.
Миграция – халықтың немесе белгілі бір топтың бір мемлекет аумағынан басқа
бір мемлекет аумағына ауысуы (келуі).
Редемаркация – бұрынғы демаркацияланған шекараны қайта тексеру,
белгілерді жаңарту немесе қажет болған жағдайда қосымша бағандар орнату.
Табиғи ресурстар – адам пайдаланатын табиғат компоненттері.
Унитарлы мемлекет — мемлекеттік немесе ұлттық-мемлекеттік құрылыстың бір
түрі. Оның территориясы әкімшілік-аумақтық бөліктерге (аймақтарға,
облыстарға, округтерге, аудандарға, департаменттерге және т.б.) бөлінеді.
АҚШ США – Америка Құрама Штаттары
БҰҰ ООН – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕурАзЭЫ ЕврАзЭС – Еуразия Экономикалық Ынтымақтастығы
ЕҚЫҰ ОБСЕ - Еуропалық Ынтымақтастық және Қауіпсіздік Ұйымы
ЕО ЕС – Еуропалық Одақ
ЕЭҚ ЕЭС - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
ИДБ ИБР – Ислам Даму Банкі
ИКҰ ОИК– Ислам Конференциясы Ұйымы
КСРО СССР – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КОКП ОК ЦК КПСС – Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының
Орталық Комитеті
Қазақ КСР Казахская ССР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
Қазақ АКСР – Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚазОАК КазЦИК - Қазақ Орталық Атқару Комитеті
ҚР РК – Қазақстан Республикасы
ҰҚШҰ - Ұжымдық қауіпсіздік шарт ұйымы
ІЖӨ ВВП – Ішкі Жалпы Өнім
РФ РФ – Ресей Федерациясы
СІМ МИД – Сыртқы істер министрлігі
ТМДСНГ – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚК КНБ – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ҰҚШ ДКБ – Ұжымдық қауіпсіздік шарты
ҰҚШҰ ОДКБ – Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
ШЫҰ ШОС – Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
Кіріспе
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда тәуелсіздігінің жиырма жылдығына
аяқ басты. Дүниежүзілік тарих тұрғысынан қарағанда, жиырма жыл – қас-қағым
сәт, бірақ жас тәуелсіз мемлекет үшін бұл – кәмелетке толу кезеңі. Бұл –
Қазақстанның өзінің мемлекеттік жобасының алғашқы қорытындыларын шығаратын
уақыт. Бұл – қарқынды дамушы мемлекеттің қол жеткізген жетістіктеріне көз
салуды талап ететін жағдай. Бұл – Қазақстан Республикасының мемлекеттік
табысының 20 жылына айналған барша Қазақстан халқының қажырлы еңбегінің қос
онжылдығы.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы КСРО ыдырағаннан кейін
қалыптасқан тәуелсіз мемлекеттер арасында лайықты ерекше орын алып отыр.
Қазақ модернизациясының ерекшелігі – Қазақстанның едәуір тиімді жүргізілген
экономикалық реформаларында, тек содан кейін ғана саяси модернизацияны
қолға алғанында жатыр. Қанатты сөзге айналған Назарбаевтың әуелі
экономика, содан кейін – саясат формуласы бұл жерде көп жайтты
түсіндіреді.
КСРО құлаған соң бұрынғы кеңес адамдарының 60 %-ы көзге ұрарлықтай
нашар – кедейшілік шегінен төмен деңгейде өмір сүруге айналғаны белгілі.
Бұл мәжбүрлі демократияландыру және еңбек етуші кедейлік синдромы
кеңестік дәуірден кейінгі көптеген мемлекеттерге осы уақытқа дейін сезіліп
келеді. Тәуелсіздікке қарай жасалған жол басында, осыдан жиырма жыл бұрын
Қазақстандағы экономикалық ахуал аса ауыр болды. Қазақ КСР-ы онсыз да
одақтас республикалардың экономикалық даму рейтингінде ортадан төмен он
екінші орын алатын. Бүгінгі таңда Қазақстан – табысты нарықтық экономикасы
бар мемлекет: соңғы 10 жылда қазақстандықтардың ақшалай кірісі 5 есеге
артқан. Орташа айлық еңбекақы алты есеге жуық өсті, ең төменгі еңбекақы 25
есеге жоғарылады. Бірінші кезекте ұлттық экономиканы дамытуға және халықтың
әл-ауқатын арттыруға үнемі көңіл бөлу өзінің оң нәтижесін берді. ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жеке басшылығымен экономикада сол кездердегі
аса ауыр, алайда қажетті шаралар (банк, зейнетақы саласындағы және өзге де
реформалар), ал сосын пісуі жеткен саяси жаңғырулар тиімді түрде жасалды.
Қазақстандық қоғамға дамудың оң мұраттарын сақтап қалудың және оларды
көбейтудің сәті түскенінің маңызы үлкен. Нәтижесінде, Қазақстан
Республикасы бүгінде КСРО құлағаннан кейін пайда болған тәуелсіз
мемлекеттер арасында айрықша орын алып отыр.
Қазақстан үшін соңғы жылдары халықаралық пішіндегі бастамаларына
қолдау табу және оларды алға тарту өзекті болып отыр.
Халықаралық коғамдастықтағы еліміздің позитивті образының қалыптасуы
және оның халықаралық мәртебеге ие болуы сыртқы саясатты жүргізудегі
республика басшылығының көрегендік шешімдерімен мүмкін болды. Бұл тұрғыда
ядролық қаруды таратпау, діни экстремизмге қарсы тұру, әлем діндері
арасында толерантты қарым-қатынас құру мәселелерін атап өтуге болады.
Осының негізінде еліміз аймақтық және ғаламдық қауіпсіздік мүддесі
турасында халықаралық аренаға өз бастамаларымен шығуға мүмкіндік алды.
Бүгінгі таңда халықаралық ұйымдар әлемде орын алып жатқан мәселелерді
шешуде тек мемлекеттерге емес, сондай-ақ, барша әлемдік тәртіпке өз
септігін тигізе алатындай маңызды рөлге ие болып отыр. Олардың құзырына
мемлекеттер арасындағы тиімді халықаралық ынтымақтастықты жан-жақты дамыту
сияқты бастамалар кіреді. Күні кеше Қазақстанның төрағалық еткен Еуропадағы
Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымы, Ислам Конференциясы Ұйымы әлемдік
қоғамдастықта ерекше орын алып отыр. Бұл – біз үшін үлкен мәртебе.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық дамуының басты
құжаты “Қазақстан-2030” бағдарламасы қабылданғаннан бері біз 10 жылдан
астам уақытты артқа тастадық. Осы 10 жылдың ішінде бүкіл әлем өзгерді, біз
де өзгердік. Кешегі мен бүгінгіні салыстырсақ, арамызда үлкен айырмашылық
бар. Мұны заман ағымына көзі жіті, көңілі жүйрік маманданған экономикалық
сарапшылар ғана емес, бүкіл халық сезеді.
Қазақстан-2030 - тек экономикалық стратегия ғана емес. Бұл адами
факторға негізделген мемлекетті жан-жақты модернизациялаудың кешенді
көрінісі.
Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында атты халыққа Жолдауында (2006 жыл) республиканың дүние жүзінің
неғұрлым дамыған және бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіруі
стратегиясын ұсынды. Бұл жөнінде пікірсайысқа қатысушылардың көбісі
әлеуметтік-экономикалық дамыған және бәсекеге қабілетті ел деген ұғымдарды
ұқсас ұғымдар, сонымен бірге олардың әрқайсысы дербес экономикалық
категория әрі олардың бағалаулары мен индекстері әр түрлі деген анықтама
береді.
Президент стратегиялық бағдарламада (2006) дербес екі міндетті:
таяудағы 10 жылда, біріншіден, әлеуметтік дамыған 50 елдің қатарына кіру
және, екіншіден, дүние жүзінің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру
міндеттерін қойды.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алған күнінен бастап Қазақстан
тарихының түрлі салаларында қарқынды түрде зерттеу жұмыстары жүргізіліп,
көптеген тақырыптардың сыры мен қырын айқындауға мүмкіндіктер туды.
Дегенмен, әлі де терең ғылыми талдау жасап, қайта қарауды қажет ететін
мәселелер мен тақырыптар жеткілікті. Академик М.Қ. Қозыбаев бұл турада:
Егер тарих ғылымының алдына тұрған міндеттерді бетбұрыс кезеңінің
талаптары тұрғысынан саралайтын болсақ, тарихшылардың туған халық алдындағы
қарызы белшесінен екені айқын көрінеді. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы
тарих ғылымы алдымен субъективизмнің, тоқырау идеологиясы мен
психологиясының шырмауында болып келді. Мен бұл тұжырымды тарихшылардың
талай ұрпағын ақтау үшін ғана келтіріп отырғаным жоқ, – деп жазуы осыған
дәлел деуге болады.
Тарихымыздың көмескі деп саналып келген немесе анығына жетіп
зерттелмеген мәселелерін қайта қарауда деректік құжаттарды қолданып, тың
негіздер батыл тұрғыда іздестіріліп, зерттеу барысында қолданысқа
енгізілді. Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығына арнайы жазылып отырған бұл
жұмыста еліміздің жеткен жетістіктері, алға қойған мақсаттарын қандай
жолмен жүзеге асырылғаны, жалпы болашаққа деген көзқарасы ашып көрсетіледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның тәуелсіздік алу
қарсаңындағы саяси өмірінен басталады. Мемлекетіміздің тәуелсіздігін
алғаны, оның ішкі және сыртқы саясаттағы алғаш қадамдары, алғашқы кездегі
экономикалық қиыншылықтары, туындаған мәселелерді шешуі, көрші елдермен
бейбіт қарым-қатынас орнатуы, одан әрі Шығыс және Батыс елдерімен
ынтымақтастыққа қол жеткізуі, әлемдік деңгейде маңызды рөлге ие болып
отырған халықаралық ұйымдарға мүше болып енуі, ұзақ мерзімді даму
жоспарының қолға алынып, жүзеге асырылуы, жиырма жыл ішінде жеткен
жетістіктері қарастырылады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі даму кезеңінің тарихын
қазіргі уақытта отандық ғалымдар да, шетелдік ғалымдар да құлшына
зерттеуде. Жаңа мемлекеттіліктің орнауы, президенттік институттың орнығуы
мен эволюциясы, билікті бөлісу жүйесін дамыту, қоғамды демократияландыру,
партиялық құрылымның эволюциясы, мемлекеттік-құқықтық жүйе мен сот
жүйесінің қалыптасуы проблемасы бойынша бірқатар еңбектер бар. Ұлттық
бірегейлік, мемлекеттілікті нығайту барысындағы этносаралық үйлесімді
қатынастарды қалыптастыру мәселелері қызу талқылануда. Еліміздің тарихи
зерттеулер саласындағы басты мекеме Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және
этнология институты, ҚР Президентінің жанындағы Қазақстанның стратегиялық
зерттеулер институты, Қазақстан даму институты, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тапсыруымен 2008 жылы құрылған Мемлекет тарихы
институты осы бағытта елеулі зерттеу жұмысын жүрізді, олардың нәтижелері,
еңбектері бірнеше мәрте жарияланып, кең ауқымды ғылыми айналымға енгізілді.
Тәуелсіз даму жылдары Қазақстан Республикасында туындап жатқан жаңа
үрдістерге өз ұстанымы, оларды көре білу ең алдымен Н.Ә.Назарбаевтың 20-дан
астам кітаптарында бейнеленеді. Олардың қатарында: Әділеттіктің ақ жолы,
Тәуелсіздік белестері, Еуразия жүрегінде, Тарих толқыныда,
Бейбітшілік кіндігі, Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл, Қазақстан
жолы, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы т.б. кітаптар бар.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев қазақстандық сыртқы саясаттың ұзақ мерзімдік
мақсаты есебінде Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясының ойдағыдай жүзеге асырылуы үшін қолайлы сыртқы
жағдайларды қалыптастыру және қолдауды айқындады.
Н.Ә.Назарбаевтың Бейбітшілік кіндігі атты зерттеуі заманауи дүниенің
аса күрделі проблемаларына арналған.
Н.Ә.Назарбаевтың Сындарлы он жыл атты кітабында қазіргі заманғы
лаңкестік, жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемалары
және оларға қарсы күрес шаралары қарастырылған. Өзінің еңбегінде Президент
былай деп атап көрсетті: Қазақстанда діни экстремизм – үлкен аяда көрініс
таба қоймаған құбылыс, алайда түптің түбінде, конфессиялық тұрақсыздық
процессі бізде де төбе көрсетуі мүмкін деген қауіп белгілі дәрежеде бар.
Әрине мұндай қуатты қауіп-қатер, оны дер кезінде сезінбеген немесе алдын
алмаған жағдайда төбе көрсетпек.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың тәуелсіздіктің 15 жылдығы қарсыңында
жазылған Қазақстан жолы деген еңбегі егемен Қазақстанның қалыптасуы мен
дамуының шежіресіне айналды. Онда мемлекет пен оның көп ұлтты халқының
өмірін түбірімен өзгерткен іргелі саяси және әлеуметтік-экономикалық
түрленуінің егжей-тегжейлі сипаттамасы беріледі.
Мемлекет басшысының Ғаламдық қоғамдастықтың түбегейлі жаңару
стратегиясы және өркениеттердің әріптестігі атты жаңа еңбегінің дүниеге
келуімен байланысты Қазақстанның қазіргі заманғы тарихының тарихнамалық
мүмкіндігі айтарлықтай байыды. Бұл еңбек Н.Ә.Назарбаевтың қазіргі заманғы
әлем жағдайында Қазақстан мен оның халқының игілікті болашағы туралы
алдыңғы еңбектерінде басталған қоғамның постиндустриялық дамуы
проблемаларына жүргізген іргелі және терең ғылыми зерттеулерінің жалғасы
болып табылады.
К. Жигалов пен Б. Сұлтановтың еңбектері Қазақстан Республикасының
Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметіне, Қазақстанның егемендігі мен
тәуелсіздігі үрдісіне арналған. Ж.Х. Жүнісованың, А.К. Котовтың
еңбектерінде Қазақстан мемлекеттілігі институттарының тарихи тұрғыда дамуы
зерттелген. Б.А. Майлыбаевтың, Б.У. Өтемісовтың, Е.М. Жексембиннің, С.З.
Зимановтың, Ә.Н. Нысанбаевтың, О.Сәбденнің және басқалардың зерттеулерінің
басты тақырыбы елдің ішкі дамуының проблемалары болып табылады.
М.Жүнісова мен Т.Мансұровтың Егемендік келбеті атты монографиясында
және Қазақстанның мемлекет және құқық институты ғалымдарының ұжымдық
зерттеуінде Қазақстанның егемендігі жылдарына жан-жақты талдау жасалды.
Н.Р. Жотабаевтың Демократия мен парламентаризм туралы атты еңбегі
зор ықылас туғызады, дербес үш еңбектен тұратын монография бір тақырыпқа
біріктірілген, олар: Парламенттік қызметтің кейбір штрихтары. Кремльдің
көзқарасы, Демократия: аңыз бен ақиқат және Қазақстанда
парламентаризмнің басталуы. Автор демократияның қағидатын, Қазақстанда
нарықтық экономикаға өту кезеңінде парламентаризмнің қалыптасуын түсінікті
түрде баяндайды, парламентаризмнің көкейкесті мәселелерін, он екінші
сайланған ҚР Жоғарғы Кеңесінің мемлекеттіліктің және тәуелсіз жаңа
мемлекеттің нарықтық экономикасының заңнамалық негіздерін жасаудағы
қызметін ашып көрсетеді.
Ж.Б. Әбілғожиннің Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихының
очерктері. ХХ ғасыр атты монографиясында алуан түрлі құжаттық материалдар
ғылыми айналысқа түскен, әлеуметтік-экономикалық тарих бойынша нақты
тұжырымдар жасалған, республиканың әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дамуында қоғамдық ұйымдардың атқаратын рөлі мен алатын орны айқындалған.
Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К.Тоқаев өзінің Тәуелсіздік туы
астында, Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты, Еңсеру.
Дипломатиялық очерктер атты еңбектерінде ҚР-ның көп қырлы өркениетті
сыртқы саясатының дамуы проблемаларына жеке көзқарасын білдіреді.
Тәуелсіз Қазақстанда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш Елші
А.Арыстанбекованың Біріккен Ұлттар және Қазақстан атты монографиясында
Қазақстанның БҰҰ-ға енуі, оның осы басты халықаралық ұйымында алғашқы айлар
мен жылдардағы қалыптасуы, Қазақстан мен БҰҰ-ның арасындағы
ынтымақтастықтығының негізгі бағыттарына арналады.
О.Сәбденнің ХХІ ғасыр табалдырығындағы өтпелі кезеңнің экономикалық
саясаты атты еңбегі мемлекеттің өтпелі кезең жағдайындағы экономикалық
саясатының өзекті проблемаларына арналған. Онда жинақталып үлгерген
тәжірибе қорытындыланады, елдегі қайта құру үрдісін дамытудағы оң және
теріс бағыттарға талдау жасалады.
Осы орайда К.Н. Бұрхановтың, Б.Ғ.Аяғанның, Б.К. Сұлтановтың
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихы (1985-2006) атты ұжымдық
еңбектерін атау маңызды болып табылады. Онда тарихи деректерді кең ауқымда
тарту негізінде Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау
жасалады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Егемен еліміздің тарихын зерттеп,
оның ішінде мемлекеттің дамуын, алға қойған мақсаттарына жетуін,
дүниежүзімен орнатқан бейбіт қатынастарын, әлемде ойып тұрып өз орнын алуын
зерттеп жүйелі түрде бір жұмыс ретінде таныстыру. Мерзімді басылымдардағы
тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық мақалалардың, еңбектердің,
монографиялардың, ғылыми жұмыстардың ерекшеліктері мен сипатын,
деректемелік, тарихнамалық маңызын көрсету және тәуелсіздік алғаннан бері,
қазіргі таңдағы тарихи оқиғаларға, саяси және әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер мен жетістіктердің өзекті мәселелеріне қатысты жазылған
еңбектерді саралау арқылы олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын анықтау.
Зерттеудің нысаны. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан
бері 20 жыл ішінде саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріне,
ерекшеліктеріне арналған іргелі зерттеу еңбектеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі кезеңдегі
объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды. Сонымен
қатар еліміздің тәуелсіз жылдарын зерттеуге мүмкіндік беретін жалпығылыми
және арнайы-тарихи әдістер кешені қолданылды: тарихилық, жүйелілік,
салыстырмалы талдау мен жинақтау.
Жұмыстың орындалу барысында деректемелік іздестіру мен зерттеу
әдістемелік тәсілдерін пайдаланып, диплом жұмысының жазылуына негіз болған
зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып отырған Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап бүгінгі күнге дейінгі өміріне
текстологиялық және тұжырымдамалық талдау жасалды. Зерттеу мақсатына жету
үшін статистикалық, суреттемелік, жан-жақтылық, салыстырмалық әдістер
кеңінен қолданылды.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында Қазақстан
Республикасы мұрағаттарының қорларында сақталған құжаттар мен кітапхана
қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми зерттеулер,
Қазақстан Республикасы туралы 1991-2012 жылдар аралығында шыққан еңбектер
кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыстың жаңалығы аталған
тақырып бойынша осы уақытқа дейін жазылған мақалаларды жүйелеп, талдап
ғылыми айналымға енгізілуінде.
-тарихтың ақтаңдақ беттеріне объективті методологиялық
тұрғыдан баға беру, сараптамадан өткізу.
-Тәуелсіз Қазақстан тарихының проблемалық кезеңдерінің өзекті
мәселелеріне, тұжырымдамаларына қазіргі ғылыми талапқа сай талдау жасап,
шынайы баға беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында Отан
тарихынан лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарын жүргізу барсында
қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық
шегі 1991-2012 жылдар аралығы болып белгіленді. Жұмыста аталмыш жылдар
аралығында Тәуелсіз Қазақстанның алғаш қадамдарына, жүргізген саясатына,
экономикалық дамуына, әлеуметтік жағдайына, жеткен жетістіктеріне
байланысты жүргізілген іс-шараларды қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Алға қойған мақсаты мен міндеттерге
байланысты дипломдық жұмыстың құрылымын кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
глоссарий, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, кысқартылған сөздер тізімі
және қосымша мәліметтер құрайды.
1 Егемен Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуы
1. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы және ішкі саясатының
негізгі бағыттарының айқындалуы
1465-1466 жылдары негізі қаланған қазақ халқы бостандықты сүйіп өскен
халық. Халқымыздың өмірі бостандық үшін күреспен өтті. Жоңғар
шапқыншылықтарынан орны толмас қасірет көрген халық Ресей патшалығының
отарлық езгісіне тап болды. Үш жүз жыл бодандықта болған халқымыз
бостандықты аңсап, Тәуелсіздікке зарығып жетті.
Қазіргі заманғы Қазақстан мемлекеті – бірегей тарихи оқиғалардың
барысында қалыптасты. 1917 жылғы Қазан революциясынан кейін Қазақстан
аумағында саяси автономия – Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік
Республикасы дүниеге келді. Одақ құрамындағы Қазақ Республикасы 1937 жылғы
Конституция бойынша жұмысшы және шаруа социалистік мемлекеті болып
есептелді. 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясында ол жұмысшылардың,
шаруалардың және интеллегенцияның, республиканың барлық ұлттары
еңбекшілерінің еркі мен мүдделерін білдіретін социалистік жалпыхалықтық
мемлекет деп жазылды. Осы айтылғаннан Қазақстанның КСРО деп аталатын
мемлекет ішіндегі мемлекет саналғаны айқын көрінеді. Одан әрі мемлекеттің
таптық мәні атап көрсетілді. Қазақстанды мемлекет деп тану үшін негізгі
ресімді белгілері, атап айтқанда өз аумағының, Жоғарғы Кеңесінің
(Парламенттің), Үкіметтің, сот жүйесінің, азаматтықтың және мемлекеттік
рәміздердің болуы сақталды. Іс жүзінде одақтық органдардың шешімімен
аумақтың өзгеруі мүмкін болды (мысалы, Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі
кезінде Қазақстан халқының келісуінсіз Өзбек републикасына берілді). Қазақ
КСР Конституциясы КСРО Конституциясының көшірмесі дерлік еді. Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі қабылдаған заңдар одақтық заңдардың негізінде әзірленді.
Қазақ КСР Үкіметі өзінің қызметін демократиялық централизм принципі
бойынша, яғни одақтық үкіметке сөзсіз бағыну негізінде жүзеге асырды. Қос
азаматтық-республиканың және КСР Одағының азаматтығы қабылданды.
Мемлекеттіліктің басқа да нышандары одақтық мемлекетке ұқсас болды. Шын
мәнінде Қазақ КСР-ін мемлекет, дербестігі, тәуелсіздігі және егемендігі бар
саяси ұйым деп есептеуге негіздеме жоқ еді[1].
КСР Одағы ыдырағаннан кейін ғана Қазақ КСР-і дербес, егеменді
мемлекетке айналды. 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланған сәттен
бастап бес жыл бойына мемлекеттіліктің негізгі нышандарының қалыптасу
барысы жүрді. ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында Еуразия құрлығының ұлан-
байтақ аумағында социалистік деп аталған бір мемлекеттік-құқықтық жүйе
сапалы әрі мазмұнды өзге бір мемлекеттік-құқықтық жүйемен ауысты. Бұл КСР
Одағы ыдырағаннан соң және бұрынғы одақтас республикалардың негізінде
дербес егеменді мемлекеттер құрылғаннан кейін жүзеге асты. Бірнеше жылдың
ішінде тарихта өте сирек кездесетін екі оқиға орын алды. Біріншісі,
құдіретті астам держава деп есептеліп келген одақтас мемлекет бір сәтте
құлады. Соған сәйкес ескіні ысырып, оның орнына жаңа тұрпатты мемлекет пен
жаңа құқықтық жүйені жасақтаудың объективті қажеттігі пайда болды.
Қазақстанда социалистік мемлекет аппаратын ығыстыру бірнеше жылдар
бойына өтті және негізінен 1993 жылдың аяғында Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесінің өзін-өзі таратуымен және халық депутаттары Кеңесі
жүйесінің жойылуымен аяқталды. Жоғарғы Кеңес пен халық депутаттарының
жергілікті Кеңестері мемлекеттік өкіметтің жоғарыдан төменге дейінг барлық
органдарын (азаматтар сайлаған аудандық соттардың судьяларынан басқа)
жасақтағандықтан, Қазақстанда Кеңестер жүйесін жою мемлекеттік органдарды
ұйымдастыру мен олардың қызметінің бұрынғы кеңестік қағидатынан бас тарту
дегенді білдірді, мұның өзі оларды түбімен қайта құруға жеткізді. Ескі
аппаратты ығыстыру ерекше әлеуметтік-саяси шиеленіссіз, жаңа конституциялық
құжаттар негізінде және соларға сәйкес жүргізіледі[5].
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі
туралы Декларация бірінші конституциялық акт болып табылады. ҚазКСР-інің
1991 жылғы 10 желтоқсандағы заңымен Қазақстан Республикасы болып қайта
аталуына байланысты құжат Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендігі
туралы Декларация деген атауға ие болды. Қазіргі кезде Декларацияны
бағалауда екі ұстаным орын алып отыр. Біреулер: ол Қазақстанның мемлекеттік
құрылысына қандай да болсын елеулі өзгерістер енгізген жоқ, сондықтан
тәуелсіз және социалистік емес мемлекет идеялары баяндалған акті болып
есептеле алмайды деп пайымдайды. Екінші біреулері Декларация тәуелсіздікті
және мемлекет дамуының социалистік емес жолының бастауын қалады. Құжатта
социалистік федеративтік мемлекеттің принципін, ұйымдастырылу тәртібі мен
қызметін теріске шығарған ережелер баяндалған және ол бұрын орын алмаған
тың жаңалықтарды ұсынды деп есептейді.
Декларация Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігін жариялады. ҚазКСР-і
1978 жылғы ҚазКСР Конституциясы бойынша заң жүзінде егеменді мемлекет
болды, алайда ҚазКСР-інің егемендік құқықтары КСР Одағының егемендігімен
шектелді. Конституцияның 73-бабында КСРО заңдарын ҚазКСР-інің аумағында
орындау міндетті деп атап көрсетілген. Ал Декларация бойынша Қазақ КСР-і
өз аумағында Республиканың егеменді құқықтары мен Конституциясын бұзатын
Одақтың заңдары мен оның жоғары органдарының басқа да актілерінің
қолданылуын тоқтата тұруға құқылы делінген болатын. Қазақ КСР-інің
аумағында, оның өз еркімен Одаққа берген мәселелерін қоспағанда, Қазақ КСР
Конституциясы мен заңдарын үстемдігі орнатылды. Басқаша айтқанда,
Декларация Қазақстанның дербес Конституциялық заңнамасына негіз қалады[8].
Қазақ КСР-інің мемлекеттік өкімет органдары Декларация қабылданғанға
дейін КСРО мемлекеттік өкімет органдарының құрамдас бөлігі болды. КСРО
Жоғарғы Кеңесінен бастап селолық, ауылдық Кеңестерге дейінгі Кеңестердің
барлық буындары мемлекеттік өкіметтің бірыңғай жүйесін құрады. Кеңестер
жүйесіне кірмейтін мемлекеттік органдардың дербес ұйымы туралы айтылмады.
Декларацияда Қазақ КСР-і Республикадағы саяси, экономикалық, әлеуметтік
және ұлттық-мәдени құрылысқа, оның әкімшілік-аумақтық құрылымына байланысты
барлық мәселерді дербес шешеді, мемлекеттік өкімет пен басқару органдарының
құрлымы мен құзыретін айқындайды деп жазылған. Қазақ КСР-інің 1978 жылғы
Конституциясында мемлекеттік өкіметтің бірлігі принципі орнықтырылды. Бүкіл
мемлекеттік билік Қазақ КСР-інің саяси негізін құрайтын халық депутаттары
Кеңестері арқылы жүзеге асырылды. Барлық басқа мемлекеттік органдар
Кеңестердің бақылауында және оған есеп беріа тұратын болды. Көріп
отырғанымыздай, мемлекеттік өкімет билігін бөлу туралы әңгіме де болған
жоқ. Декларацияда болса: республикада мемлекеттік өкімет билігі оны заң
шығару, атқару және сот билігіне бөлу принципі бойынша жүзеге асырылады
деп жазылған.
1991 жылғы 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
атауын Қазақстан Республикасы деп өзгерту туралы Қазақ КСР-інің Заңы
қабылданды. Заң конституциялық деп аталмағанымен іс жүзінде осы мазмұнға
сай еді, өйткені 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясында конституциялық заң
деген ұғым мүлде жоқ болатын. Бұл заң социалистік мемлекетті тарату үшін
құқықтық негізді қорытындылады. Заң мемлекеттің мәнін таптық ұстаным
тұрғысынан емес, өркениеттік тұрғыдан бағалады. Қазақстан халқы жұмысшы
табына, шаруаларға және зиялы қауымға бөлінбеді, ал Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы социалистік жалпыхалықтық мемлекет ретінде (Қазақ
КСР Конституциясының 1-бабы) солардың еркі мен мүдделерін білдірді. Жаңа
Заң таптар мен әлеуметтік жіктерді ауызға алмай, бүкіл халықтың өзін-өзі
билеу, адам құқықтары мен бостандықтарының мызғымайтындығына,иқоғамның
саяси және идеологиялық алуан түрлілігіне негізделген демократиялық,
тәуелсіз, бейбітшіл, құқықтық мемлекеттік құруға ұмтылысын басшылыққа
алды. Заңнан келтірілген үзіндіде социалистік мемлекет тетігін жою
қажеттігі туралы идеялар ғана емес, сонымен бірге мемлекеттің
ұйымдастырылуы, қызметі және оның міндеттері принципін түбірімен өзгерту
идеялары да баяндалған. Мұнда бұрынғы Қазақ КСР-і демократиялық және
құқықтық емес әрі тәуелді мемлекет екендігі жанама түрде мойындалады. Заң
Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп қайта атады. Ол тиісті өзгерістер
енгізу, атап айтқанда, Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы
Декларацияға өзгерістер енгізу қажеттігін көрсетті. 1991 жылғы 10
желтоқсандағы Заң қабылданған сәттен бастап, құжат Қазақ Республикасының
Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация деп атала бастайды[7].
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1991 жылы 16 желтоқсанда
қабылдаған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы тарихи құжат болды. Заң КСРО-
ның құлауына бйланысты қабылданды және Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады. Заңның кіріспесінде Қазақстан
мемлекеті басшылыққа алуға тиіс Қазақстан мемлектінің құқықтық принциптері
баяндалды. Оларға Жалпыға бірдей адам құқықтары декларациясында,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген
жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу
құқықғының басымдығын мойындау, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру,
бейбітшіл сыртқы саясатты жүзеге асыру жатады.
Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық Заң бойынша Қазақстан
Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп танылды.
Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан Конституциялық заңға сәйкес өз
аумағында бүкіл өкімет билігін толық иеленеді, ішкі және сыртқы саясатты
дербес белгілеп, жүргізеді. Демократиялық және құқықтық мемлекетті құру
стратегиялық мақсат болып табылады. Конституциялық заңда мемлекеттік
тәуелсіздіктің маңызды принципі орнықтырылды. Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында оның Конституциясы заңдары қолданылады. Конституциялық
заңның мұндай ережесін КСР Одағының құлауымен және оның Конституциясы мен
заңдарының Қазақстан аумағында қолданылуын тоқтатуымен түсіндірілді.
Қазақстан Республикасы мойындаған халықаралық құқық нормалары
Конституциялық заң бойынша қалыптасатын ұлттық құқықтық жүйенің бастау көзі
болып табылады. Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа кіруі үшін бұл ереженің
зор маңызы бар. Конституциялық заң мемлекеттік егемендіктің басқа бір
маңызды принципін де орнықтырды. Қазақстан Республикасының аумағы қазіргі
шекараларында біртұтас, бөлінбейтін және қол сұғуға болмайтын аумақ деп
жарияланды. Мемлекеттің басқа мемлекеттермен өзара қатынасының негізгі
принциптері оның тәуелсіздігінің елеулі белгісі болып табылады.
Конституциялық заңда Қазақстан Республикасы өзінің барлық басқа
мемлекеттермен өзара қатынасын халықаралық құқық принцитері бойынша құрады
деп жазылды. Өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін басқа мемлекеттердің тануы
үшін Қазақстан Республикасының ашық екені жарияланды. Мемлекеттік
егемендіктің аталмыш принциптері тәуелсіз Қазақстан қызметінің негізіне
алынды және алғашқы күннен бастап жүзеге асырыла бастады[12].
Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық Заңның бірқатар
ережелері Қазақстан Республикасының халқы мен азаматтарының мәртебесіне
арналды. Тарихи тағдыр ортақтастығы қазақ ұлтымен біріктірген барлық ұлттар
азаматтарының жиынтығы болып табылатын Қазақстан халқының анықтамасы
келтірілді. Қазақстан халқы республикада егемендіктің бірден-бір иесі және
мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып табылады және ол оны тікелей де
өздері сайлайтын мемлекеттік органдар арқылы да жүзеге асырады. Заң
Қазақстан халқын таптарға бөлмейді, қайта оны әлеуметтік тұрғыдан бірыңғай,
тұтас құбылыс ретінде қарайды. Халықты бұлай түсінудің зор маңызы бар,
өйткені халықтың бір әлеуметтік тобы екінші әлеуметтік тобына қарама-қарсы
қойылмайды, қайсыбір топқа саяси-құқықтық және басқадай артықшылықтар
берілмейді. Конституциялық заі егемендіктің маңызды элементін өз
азаматтығының болуын баянды етті. Республикасының барлық азаматтар
өздерінің ұлтына ұстайтын дініне, қандай қоғамдық бірлестікке жататынына,
тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына шұғылданатын қызметіне,
тұрғылықты орнына қарамастан бірдей құқықтары иеленіп, бірдей
міндеттерлікте болатыны мойындалды. Азаматтық тең құқылыққа қол
сұғылмаушылықтың заң бойынша жазаланатыны ерекше атап көрсетілді.
1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
тәуелсіз, егеменді Қазақстан мемлекетінің тұңғыш Конституциясын қабылдады.
Ол жаңа тәуелсіз мемлекеттің орнауында және Республика заңдарының
қалыптасуында белгілі бір тарихи рөл атқарды[39].
Қоғамды түбегейлі қайта құрудың қажеттілігі жаңа Конституцияны
әзірлеуді талап етті, ол 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда
қабылданды. 1998 жылғы 8 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің
бастамасы бойынша Парламент Конституцияға Парламенттің өкілеттіктерін,
қоғамдық өмірдің демократиялық негіздерін кеңейткен жиырмаға жуық
өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Президент Н.Ә.
Назарбаевтың бастамасымен 2007 жылғы 21 мамырда Республика Парламенті
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Заң қабылдады. Заң қоғамдық құрылысқа бірқатар елеулі
өзгерістер енгізді. Парламенттің өкілеттіктерін кеңейтті. 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы кіріспеден, тоғыз бөлімнен және 98
баптан тұрады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Адам
және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің жоғары
құндылықтары деп жарияланды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару
нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Конституция бойынша халық
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып есептеледі және оны тікелей
республикалық референдум, еркін сайлау арқылы, сондай-ақ өзінің билігін
мемлекеттік органдарға беру жолымен жүзеге асырады. Мемлекеттік билік
Конституция мен заңдар негізінде оның заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлінуі принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Биліктің бұл
тармақтары тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, бір-бірімен
өзара байланыста іс-қимыл жасайды. Конституция идеологиялық, саяси
партиялар мен қоғамдық бірлестіктер құруға мүмкіндік береді. Мемлекеттік
және жеке меншікті мойындау әрі тең дәрежеде қорғау туралы ереже елеулі
ереже болып табылады. Жер және оның қойнауы, суы, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттің меншігінде саналады[18].
Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып табылады. Мемлекет Қазақстан
халқының тілдерін үйренуге және дамытуға жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.
Конституцияда азаматтық алу және оны тоқтату туралы, азаматтардың
жекебасылық, экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен
бостандықтары, сондай-ақ олардың міндеттері туралы нормалар баяндалған.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асырудың материалдық, саяси
және заңнамалық кепілдіктеріне, сондай-ақ ұлтаралық келісімді қамтамасыз
етуге ерекше көңіл бөлінеді. Қос азаматтыққа жол берілмейді.
Өзінің тәуелсіздігін алған Қазақстан Республикасын дүниежүзінің
ондаған елі таныды. Біздің елді алғашқылардың бірі болып Түркия, сол
сияқты АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. ірі-ірі мемлекеттер
мойындады. Қазақстан шет елдерде дипломатиялық және консулдық өкілдіктер
ашуға кірісті. Ал Алматыда шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және
ұлттық ұйымдардың өкілдіктері жұмыс істей бастады. Республиканың
егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап мемлекет аралық және үкімет
аралық келісім-шарттарға қол қою жүзеге асырылды.
Тәуелсіз Қазақстан Республиканың алдына үлкен келелі міндеттер
қойылды. Олар елдің ішкі жағдайында Егемен Қазақстан мемлекетінің
тұтастығын нығайтып, нарықтық экономикаға көшу, жоспарлады іске асыру,
елдің ішінде көп ұтты халықтардың бірлігін сақтауда барлық мүмкіндіктерді
пайдалану. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты міндеттер –оның бүкіл
дүниежүзі елдерімен байланыстарын одан әрі дамытып, алдыңғы қатарлы
өркениетті мемлекеттердің қатарына қосылу, елдің қәуіпсіздігін қорғау,
әлемде бейбітшілікті сақтай отырып, ядролық соғысты болғызбау. Халықтың
ерік жігері тек осындай аса маңызды міндеттерді іске асыруға бағытталды.
1992 жылы қаңтарда Қазақстан өзінің тұңғыш сом алтынын шығарып, мемлекеттің
алтын қорын жинауды бастады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасуы кезек күттірмейтін
міндет ретінде оның мемлекеттік рәміздерін қабылдауды талап етті.
1992 жылы маусымда Жоғарғы Кеңестің сессиясы республиканың жаңа
мемлекеттік Туы мен Елтаңбасын бекітті. Сол жылғы желтоқсанда Республиканың
Гимнінің (әнұран) жаңа мәтіні қабылданды[38].
1936 жылы бекітілген Қазақ КСР-інің мемлекеттік туы мен елтаңбасында
Кеңес елінің идеологиялық бағытын (тап күресі, кеңес халқының бірлігі,
коммунизм идеясын дүние жүзіне тарату) бейнелеген және республиканың
этникалық-мәдени ерекшелігін ескермеген рәміздер енгізілген еді. Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік Туы – мемлекеттік негізгі рәміздердің бірі.
Тудың ортасында арайлы күн, күннің астында қалықтаған қыран бейнеленген.
Тік бұрышты көгілдір матаның ағаш сабына бекітілген тұсында ұлттық оюлармен
кестеленгентік жолақ өрнектелген. Тудың ені ұзындығының жартысына тең.
Бірыңғай көк-көгілдір төбедегі бұлтсыз ашық аспанның биік күмбезін
елестетеді және Қазақстан халқының бірлік, ынтымақ жолына адалдығын
аңғартады. Күн – уақыт, заман бейнесі. Ұлан-байтақ кеңістікте қалықтаған
қыран Қазақстан Республикасының еркіндік сүйгіш асқақ рухын, қазақ халқының
жан-дүниесінің кеңдігін паш етеді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасының негізі –шаңырақ.
Ол елтаңбаның жүрегі. Шаңырақ мемлекеттің түп-негізі –отбасының бейнесі.
Шаңырақ –күн шеңбері. Айналған күн шеңберінің қозғалыстағы суреті іспетті.
Шаңырақ – киіз үйдің күмбезі көшпелі түркілер үшін үйдің, ошақтың,
отбасының бейнесі. Тұлпар – дала дүлдүлі, ер-азаматтың сәйгүлігі. Ол
жеңіске деген жасымас жігердің, қажымас қайраттың, қажырдың, тәуелсіздікке
ұмтылған құлшыныстың бейнесі. Қанатты тұлпар уақыт пен кеңістікті
біріктіреді. Ол – өлмес өмірдің бейнесі. Бесбұрышты жұлдыз елтаңбаның тәжі
іспетті. Қазақстан Республикасының елтаңбасының авторлары – Ж. Мәлібеков
пен Ш. Уалиханов[19].
Мемлекеттік Ту мен Елтаңба жөніндегі арнайы заңда Қазақстан
Республикасының азаматтары ту мен елтаңбаны құрметтеуге міндетті екендігі
атап көрсетілді. 1992 жылғы маусымда Қазақстан Республикасы Әнұранының
музыкалық редакциясы туралы Заң, кейіннен – Әнұран мәтіні қабылданды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік рәміздерінің бірі. Әнұран салтанатты
рәсімдерде, мемлекеттік органдар өткізетін өзге де шараларға байланысты
орындалады.
Ел рәміздерін қабылдау – аса маңызды тарихи оқиға болды. Көп жылдар
бойы Қазақстан өзінің ішкі және сыртқы саясатын анықтау мүмкіндігінен
айырылған еді. Енді жаңа рәміздерді қабылдау тарихи сахнаға жаңа
мемлекеттің, жаңа бейбітшілік сүйгіш державаның шығуын білдірді.
Ұлт пен мемлекеттің дамуы мен болашағына үлкен әсерін тигізетін
және оның қауіпсіздігі мен ұлттық идеологиясының жандануына тікелей
байланысты мәселердің бірі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік
шекарасының қалыптасуы[60].
Ата-бабаларымыз жердің құндылығын, қасиетін, оның халыққа
береке, тіршілік, өсіп-өніп көркею әкелетіндігін ерте кезден-ақ
біліп, оған үлкен жауапкершілікпен қараған. Олар жердің халыққа,
әсіресе қазақ елінің ата кәсібі – көшпелі мал шаруашылығында аса
қажет екендігін тереңінен түсінгендіктен, жерді аса қадірлеп, әр
кезде оны жанын аямай қорғауға тырысқан.
Бүгінгі танда, кеңестік империясының ыдырап, ұлттық республикалардың
тәуелсіздік алуы, еліміздің басқа мемлекеттермен терезесі тең
мемлекет ретінде мемлекеттік шекарасын айқындауы әлемнің назарын өзіне
аударып, осы аймақта орын алған геосаяси өзгерістер терең
зерттелінді.
Тәуелсіз Қазақстан үшін елдігін, мемлекеттігін, территориялық
тұтастығын сақтай отырып, басқа мемлекеттермен терезесі тең деңгейде
байланыстар жасау аса маңызды.
Кеңес өкіметі ыдыраған соң жаңа пайда болып, тәуелсіздігін
алған жас республикалар мен Ресей арасында шекаралар туралы әр түрлі
деңгейдегі әңгімелер қозғала бастағаны белгілі. Әсіресе, Қазақстан
шекараларына Ресей тарапынан көз алартушылар кездесіп жатты. Қазақстанның
солтүстік және шығыс облыстарында орыс халқының, орыс тілділердің басым
екенін желеу етіп, жас республиканың тұтастығын бұзғысы келгендер де
болды.
Қазақстан басшылығының алдында Қытай сияқты ірі әрі бірегей
мемлекетпен жаңа қарым-қатынастар орнату міндеті тұрды. Мұндай үлкен
әскери мүмкіншілігі бар күштердің назарының бір жерге түйісуі
Қазақстанның шекарасы мен қарулы күштерін нығайтуды қажет етті.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
ресми дипломатиялық қатынас 1992 жылы 3 қаңтарда орнады. Екі ел
үкіметтері егемендікті және аумақтық тұтастықты өзара құрметтеу, бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау, тендік және өзара тиімді байланыс
орнатуға, сондай-ақ бейбіт өмір сүру принциптері негізінде екі ел
арасындағы достық және ынтымақтастық қарым-қатынастарын дамытуға
келісті.
Қазақстанның шығыс көршісі Қытай Халық Республикасы арасындағы
шекараның жалпы ұзындығы 1782 шақырымды құрайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін өз
территориясын, мемлекеттік шекарасын анықтай бастады. Еліміздің солтүстік-
батыс шекарасымен шектесіп жатқан Ресей Федерациясымен алғашқы күннен
бастап мемлекеттік шекараны анықтау үшін келіссөздер жүргізіле бастаған
болатын. Екі ел арасындағы созылып жатқан шекара сызығының ұзындығы
шамамен 7400 шақырымды құрайды. Қазақстанның шығыс, солтүстік және
батыс аймақтарындағы 8 облысының шекарасы Ресеймен, ал Қазақстанмен
Ресейдің 22 субъектісі шектеседі.
1992 жылы 25 мамырда екі ел басшылары Н.Назарбаев пен
Б.Ельцин Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында
мемлекеттік шекараны қорғау, бір-бірінің территориялық тұтастығын сақтау,
оған қол сұқпау жөнінде және өзара көмек көрсету, достық қарым-
қатынас туралы келісім-шартқа қол қойды[21].
Қазақстанның Орталық Азия республикаларымен шектесетін шекарасына
келетін болсақ, бұл жерде шекараны анықтау мен күзету оңай болып
көрінгенімен, ол өзіндік себептері бар күрделі мәселеге айналды.
Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі қызметін атқарған
Е.Ыдырысовтың пайымдауынша, республикамыздың оңтүстік мемлекеттік
шекарасының ұзындығы Қырғыз республикасымен шамамен 1050 шақырым,
Өзбекстанмен 2150 шақырым және Түрікменстанмен 400 шақырым құрайды.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен 1992
жылғы қаңтарда Ішкі істер әскері құрылды. Қазақстан территориясында
КСРО–ның оңтүстік-шығыс шекараларын қорғауға арналған КСРО Қарулы
Күштерінің жалпы саны 200 мың адамнан тұратын әсекери топтары орналасты.
Оның құрамында стратегиялық ядролық күштердің, 40 жалпы әскери армияның
бірлестіктері, құрамалары және бөлімдері, 73 әуе армиясының, 37 әуе
шабуылынан қорғаныс күштері корпусы, 56 аралас авиациялық әскеи-әуе күштері
корпусы, сондай-ақ тыл және техникалық жабдықтау құрамалары мен бөлімдері
болды. Қалыптасқан жағдай Қазақстанда орналасқан әскерге жақсы жолға
қойылған қатаң бақылау орнатылуын талап етті. Ел басшылығы бұл үшін барлық
қажет шараларды қолданды. 1991 жылы 21 тамызда Қазақстан Президентінің "
Қазақ КСР- інің Қауіпсіздік кеңесін құру туралы” Жарлығы шықты.
Жарияланған егемендікті қорғау үшін, сондай-ақ, елдегі және
республикадағы әскери саясатқа іс жүзінде ықпал ету үшін республикалық
қорғаныс мекемесін құру обьективті қажеттілікке айналды.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның мемлекеттік
саясатын біртіндеп жүзеге асыра отырып, 1991 жылы 25 қазанда Қазақстан
Президенті Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы Жарлық
шығарды. Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы болып генерал-лейтенант
С.Қ. Нұрмағамбетов тағайындалды[27].
Республика армиясының негізгі құрамында бірнеше (оның ішінде бір танк)
дивизиясы бар 40 жалпы әскери армия, авиация корпусы, радио және
радиотехникалық барлау бөлімшелері, жабдықтау бөлімшелері және Байқоңыр
ғарыш айлағын, Семей сынақ алаңын және Сарышағандағы, Ембідегі, Арал
теңізінің Барсакелмес аралындағы сынақ алаңдарын арнайы жабдықтау
бөлімдері, базалар, арсеналдар, қоймалар және басқа да бөлімдер мен
мекемелер құрады. Қазақстанда барлығы 200 мыңнан астам әскери қызметшілер
болды, олардың қарауында стратегиялық қарудың аталған түрлерінен басқа 1200
танк және брондалған машиналар, 1500 артиллериялық жүйе және 370 әскери
ұшақ бар еді.
Бұрынғы Кеңес Армиясының аталған бірлестіктері, құрамалары және
бөлімдері Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің негізін құрады.
Тәуелсіз Қазақстан армиясын құруда қорғаныс мәселесі бойынша құқықтық
негіз қалаудың маңызы зор болды. Бұл жұмысты Президент, Үкімет, Қорғаныс
министрлігі белсенді әрі мақсатты түрде жүргізді. Жас республиканың Отан
қорғау мәселелері жөніндегі алғашқы заңдары өз уақытында және тиісті
деңгейде дайындалды. 1992 жылы 22 қыркүйектің өзінде-ақ Жоғары Кеңес "
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері және Қорғаныс туралы” Заңды
қабылдады. Төрт айдан кейін – 1993 жылы 19 қаңтарда "Жалпыға бірдей әскери
міндет және әскери қызмет туралы”, ал екі аптадан кейін – 1993 жылы 1
ақпанда " Әскери қызметшілердің және олардың отбасының мәртебесі әлеуметтік
қорғалуы туралы” Заңдар күшіне енді. Сондай-ақ, 1993 жылы 11 ақпанда
Президент бекіткен Қазақстан Республикасының алғашқы әскери доктринасы
ұжымдық түрге дайындалды. Ол соғысты болдырмау, қорғаныс қуатының
жеткіліктілігі, ТМД елдерімен өзара көмек одағы принциптеріне негізделді.
Доктрина ережелері мемлекеттің сыртқы саяси және әскери қызметінде кеңінен
пайдаланылды[56].
Қарулардың бір түрлерін жойып, енді біреулерін қысқарту жөніндегі
шаралар шет ел бақылаушыларының қатысуымен немесе әскери техника мен қару
орналасқан аудандарды одан әрі бақылауға алу арқылы жүзеге асырылды.
Қазақстандық нысандарда инспекциялық сапармен 16 мемлекеттен келген 33
инспекторлар тобы болды. Өз кезегінде қазақстандық өкілдер Германия,
Польша, Италия аумағындағы шарттарды жүзеге асыру жөніндегі көп ұлтты
инспекцияларға қатысты.
Республиканы ядролық қарусыз мемлекетке айналдыру идеясын республика
жұртшылығы әр түрлі қабылдады. Ядролық қуатты сақтау идеясын жақтаушылар да
табылды, онсыз елдің қауіпсіздігі мен территориясының тұтастығына кепілдік
жасау мүмкін емес деп сендірді олар. Президент Н.Ә.Назарбаевтың, Сыртқы
істер министрлігінің және Қорғаныс министрлігінің күш-жігерімен оларды
тыныштандырып, оңтайлы нұсқаны таңдап алуға қол жетті. Біздің жерімізде
сақталып келген ядролық қуаттан бас тарту 1994 жылы желтоқсанда Ресей,
Англия және АҚШ-пен бірге "Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа
Қазақстан Республикасының қосылуына байланысты Қазақстан қауіпсіздігіне
кепілдік беру туралы меморандумға” қол қойылуы арқылы заңдастырылды. Біздің
еліміздің қауіпсіздігіне кепілдікті Қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Анықтамалар мен қысқартылған сөздердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .4-6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-12
1 Егемен Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық
дамуы ... ...13
1.1 Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы және ішкі саясатының
негізгі бағыттарының
айқындалуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...13-26
1.2 Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...27-41
2 Тәуелсіздіктің жиырма жылы: бейбітшілік, даму және
келісім ... ... ... ... ..42
2.1 Қазақстан Республикасының көпвекторлы сыртқы саясаты ... ... ... ... 42-
61
2.2 Қазақстанның халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы ... ... ... ...62-78
3 Ұзақ мерзімді басты мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
3.1 Қазақстан Республикасының Қазақстан– 2030 стратегиялық даму жоспары
және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...79-86
3.2 Қазақстан әлемнің дамыған және бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына
қосылу
жолында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..87-96
Зерттеу- нәтижесінің тәжірибеде қолданыс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..97-103
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 04-107
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 08-
110
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11 1-112
Анықтамалар мен қысқартылған сөздердің тізімі:
Әкімшілік-аймақтық бөлу құрылым – мемлекет аймағын белгілі бір
бөлшектерге бөлу. Қазақстан Республикасының Әкімшілік-аймақтық бөлу
туралы Заңына сәйкес ҚР әкімшілік-аймақтық құрылым жүйесіне мынадай
әкімшілік-аймақтық өлшемдер кіреді: аул, кент, ауылдық округ,
қаладағы аудан, қала, аудан, облыс. Олар арқылы жергілікті мемлекеттік
органдар жүйесі құрылады және жұмыс жасайды. Ә.а.б. көбінесе
мемлекеттің табиғи, тарихи, ұлттық және әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерін көрсетеді.
Геосаясат – халықаралық қатынастар практикасы мен теориясындағы
географиялық, геостратегиялық, әлеуметтік-саяси, әскери, демографиялық,
экономикалық және басқа да факторлардың өзара байланысы туралы
түсінік.
Декларация– заңды шаралардың негізгі принциптерін үкіметтің немесе
партияның атынан ресми түрде мәлімдеу.
Делимитация – шекараны белгілеу. Келіссөздер жүргізу жолымен мемлекеттер
арасындағы шекара сызығының ортақ бағытын анықтау.
Демаркация – мемлекеттік шекараны арнайы шекаралық бағандармен белгілей
отырып жүргізу.
Демократия – (гректің “демос” – халық және “кратос” – билік деген
сөздерінен шыққан) “халық билігі” деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз бірнеше
мағынада қолданылады:
1.Мемлекет түрі.
2.Тендік, сайлау, көпшілік дауыспен шешім қабылдау принциптеріне
негізделген ұйымның ұйымдастырылу түрі.
3.Қоғамдық құрылымның мұраты.
Дипломатия – мемлекеттің сыртқы саясатын жүргізу құралы, әскери емес
тәжірибелік іс-шаралардың жиынтығы.
Зайырлы мемлекет – мемлекетті шіркеуден бөлу нәтижесінде пайда болған,
қоғамдық қатынастар діни нормалар негізінде емес, азаматтық негізде
реттелетін, мемлекеттік органдардың шешімдері діни тұрғыдан шығарылмайтын
мемлекеттің сипаты.
Ислам Конференцияся Ұйымы (ИКҰ) – әлемдегі Ислам мемлекеттерінің басын
қосатын халықаралық ұйым, 1969 жылдың 25 қыркүйегінде құрылған.
Компромисс – таласқа қатысушы жақтардың бір-бірінің талаптарын қабыл
алып, келісімге келуі.
Консенсус – халықаралық ұйымдарда, конференцияларда және кеңесулерде
шешімді тұтас қабылдауға кез келген қатысушы тарапынан формальды
қарсылық болмаған жағдайда және дауыс беру тәртібін өткізбей шешім
қабылдаудың әдісі, орындалу түрі.
Конституция – (латынша – constitio, мағынасы – белгілеу, орналастыру).
Қазіргі түсінік бойынша, Конституция – мемлекеттің Негізгі Заңы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы Заңының 1-ші бабына
сәйкес мемлекеттің шебін айқындайтын сызық құрлықта, суларда, ауада.
Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламенті белгілеген
халықаралық келісімдермен айқындалады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік шекарасы аймақтық шектелуін Қазақстан Республикасының толық
тәуелсіздік құқығы жүретін заңды бекітілген сызық ретінде қаралады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын қорғау -
жалпымемлекеттік қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жүйесінің ажырамас бөлігі.
Қазақстан-2030 Стратегиясы – Қазақстан Республикасының дамуының 2030 жылға
дейінгі кезеңге арналған стратегиялық бағдарламасы.
Мемлекеттік шекара сызығы – халықаралық шекара туралы немесе
мемлекеттік заң негізінде жүргізілген географиялық картада және
құрлықтағы сызықтар мыс., ашық теңізбен қиылысатын аймақтық сулар.
М.ш.с. мемлекеттің құрлықтағы, су бетіндегі, ауа кеңістігіндегі
және жер қойнауына тарайтын егемендігі. Көршілес мемлекеттер арасында
М.ш.с. әдетте арнайы шекара белгілерімен белгіленеді және хаттама-
сипаттамалардың карталарында тіркеледі. Өзгертулер екі жақтың келісімі
арқылы жүргізіледі.
Мемлекеттік егемендік туралы декларация - 1990 ж. 25 қазанда Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің қаулысы бойынша қабылданған тарихи құжат.
Меморандум – дипломатиялық құжаттың бір түрі. Меморандумның ерекше
белгісі – қандай да болмасын мәселені дәлелге негіздеу немесе занды
түрде толық мазмұндау.
Миграция – халықтың немесе белгілі бір топтың бір мемлекет аумағынан басқа
бір мемлекет аумағына ауысуы (келуі).
Редемаркация – бұрынғы демаркацияланған шекараны қайта тексеру,
белгілерді жаңарту немесе қажет болған жағдайда қосымша бағандар орнату.
Табиғи ресурстар – адам пайдаланатын табиғат компоненттері.
Унитарлы мемлекет — мемлекеттік немесе ұлттық-мемлекеттік құрылыстың бір
түрі. Оның территориясы әкімшілік-аумақтық бөліктерге (аймақтарға,
облыстарға, округтерге, аудандарға, департаменттерге және т.б.) бөлінеді.
АҚШ США – Америка Құрама Штаттары
БҰҰ ООН – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕурАзЭЫ ЕврАзЭС – Еуразия Экономикалық Ынтымақтастығы
ЕҚЫҰ ОБСЕ - Еуропалық Ынтымақтастық және Қауіпсіздік Ұйымы
ЕО ЕС – Еуропалық Одақ
ЕЭҚ ЕЭС - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
ИДБ ИБР – Ислам Даму Банкі
ИКҰ ОИК– Ислам Конференциясы Ұйымы
КСРО СССР – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КОКП ОК ЦК КПСС – Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының
Орталық Комитеті
Қазақ КСР Казахская ССР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
Қазақ АКСР – Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚазОАК КазЦИК - Қазақ Орталық Атқару Комитеті
ҚР РК – Қазақстан Республикасы
ҰҚШҰ - Ұжымдық қауіпсіздік шарт ұйымы
ІЖӨ ВВП – Ішкі Жалпы Өнім
РФ РФ – Ресей Федерациясы
СІМ МИД – Сыртқы істер министрлігі
ТМДСНГ – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚК КНБ – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ҰҚШ ДКБ – Ұжымдық қауіпсіздік шарты
ҰҚШҰ ОДКБ – Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
ШЫҰ ШОС – Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
Кіріспе
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда тәуелсіздігінің жиырма жылдығына
аяқ басты. Дүниежүзілік тарих тұрғысынан қарағанда, жиырма жыл – қас-қағым
сәт, бірақ жас тәуелсіз мемлекет үшін бұл – кәмелетке толу кезеңі. Бұл –
Қазақстанның өзінің мемлекеттік жобасының алғашқы қорытындыларын шығаратын
уақыт. Бұл – қарқынды дамушы мемлекеттің қол жеткізген жетістіктеріне көз
салуды талап ететін жағдай. Бұл – Қазақстан Республикасының мемлекеттік
табысының 20 жылына айналған барша Қазақстан халқының қажырлы еңбегінің қос
онжылдығы.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы КСРО ыдырағаннан кейін
қалыптасқан тәуелсіз мемлекеттер арасында лайықты ерекше орын алып отыр.
Қазақ модернизациясының ерекшелігі – Қазақстанның едәуір тиімді жүргізілген
экономикалық реформаларында, тек содан кейін ғана саяси модернизацияны
қолға алғанында жатыр. Қанатты сөзге айналған Назарбаевтың әуелі
экономика, содан кейін – саясат формуласы бұл жерде көп жайтты
түсіндіреді.
КСРО құлаған соң бұрынғы кеңес адамдарының 60 %-ы көзге ұрарлықтай
нашар – кедейшілік шегінен төмен деңгейде өмір сүруге айналғаны белгілі.
Бұл мәжбүрлі демократияландыру және еңбек етуші кедейлік синдромы
кеңестік дәуірден кейінгі көптеген мемлекеттерге осы уақытқа дейін сезіліп
келеді. Тәуелсіздікке қарай жасалған жол басында, осыдан жиырма жыл бұрын
Қазақстандағы экономикалық ахуал аса ауыр болды. Қазақ КСР-ы онсыз да
одақтас республикалардың экономикалық даму рейтингінде ортадан төмен он
екінші орын алатын. Бүгінгі таңда Қазақстан – табысты нарықтық экономикасы
бар мемлекет: соңғы 10 жылда қазақстандықтардың ақшалай кірісі 5 есеге
артқан. Орташа айлық еңбекақы алты есеге жуық өсті, ең төменгі еңбекақы 25
есеге жоғарылады. Бірінші кезекте ұлттық экономиканы дамытуға және халықтың
әл-ауқатын арттыруға үнемі көңіл бөлу өзінің оң нәтижесін берді. ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жеке басшылығымен экономикада сол кездердегі
аса ауыр, алайда қажетті шаралар (банк, зейнетақы саласындағы және өзге де
реформалар), ал сосын пісуі жеткен саяси жаңғырулар тиімді түрде жасалды.
Қазақстандық қоғамға дамудың оң мұраттарын сақтап қалудың және оларды
көбейтудің сәті түскенінің маңызы үлкен. Нәтижесінде, Қазақстан
Республикасы бүгінде КСРО құлағаннан кейін пайда болған тәуелсіз
мемлекеттер арасында айрықша орын алып отыр.
Қазақстан үшін соңғы жылдары халықаралық пішіндегі бастамаларына
қолдау табу және оларды алға тарту өзекті болып отыр.
Халықаралық коғамдастықтағы еліміздің позитивті образының қалыптасуы
және оның халықаралық мәртебеге ие болуы сыртқы саясатты жүргізудегі
республика басшылығының көрегендік шешімдерімен мүмкін болды. Бұл тұрғыда
ядролық қаруды таратпау, діни экстремизмге қарсы тұру, әлем діндері
арасында толерантты қарым-қатынас құру мәселелерін атап өтуге болады.
Осының негізінде еліміз аймақтық және ғаламдық қауіпсіздік мүддесі
турасында халықаралық аренаға өз бастамаларымен шығуға мүмкіндік алды.
Бүгінгі таңда халықаралық ұйымдар әлемде орын алып жатқан мәселелерді
шешуде тек мемлекеттерге емес, сондай-ақ, барша әлемдік тәртіпке өз
септігін тигізе алатындай маңызды рөлге ие болып отыр. Олардың құзырына
мемлекеттер арасындағы тиімді халықаралық ынтымақтастықты жан-жақты дамыту
сияқты бастамалар кіреді. Күні кеше Қазақстанның төрағалық еткен Еуропадағы
Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымы, Ислам Конференциясы Ұйымы әлемдік
қоғамдастықта ерекше орын алып отыр. Бұл – біз үшін үлкен мәртебе.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық дамуының басты
құжаты “Қазақстан-2030” бағдарламасы қабылданғаннан бері біз 10 жылдан
астам уақытты артқа тастадық. Осы 10 жылдың ішінде бүкіл әлем өзгерді, біз
де өзгердік. Кешегі мен бүгінгіні салыстырсақ, арамызда үлкен айырмашылық
бар. Мұны заман ағымына көзі жіті, көңілі жүйрік маманданған экономикалық
сарапшылар ғана емес, бүкіл халық сезеді.
Қазақстан-2030 - тек экономикалық стратегия ғана емес. Бұл адами
факторға негізделген мемлекетті жан-жақты модернизациялаудың кешенді
көрінісі.
Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында атты халыққа Жолдауында (2006 жыл) республиканың дүние жүзінің
неғұрлым дамыған және бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіруі
стратегиясын ұсынды. Бұл жөнінде пікірсайысқа қатысушылардың көбісі
әлеуметтік-экономикалық дамыған және бәсекеге қабілетті ел деген ұғымдарды
ұқсас ұғымдар, сонымен бірге олардың әрқайсысы дербес экономикалық
категория әрі олардың бағалаулары мен индекстері әр түрлі деген анықтама
береді.
Президент стратегиялық бағдарламада (2006) дербес екі міндетті:
таяудағы 10 жылда, біріншіден, әлеуметтік дамыған 50 елдің қатарына кіру
және, екіншіден, дүние жүзінің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру
міндеттерін қойды.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алған күнінен бастап Қазақстан
тарихының түрлі салаларында қарқынды түрде зерттеу жұмыстары жүргізіліп,
көптеген тақырыптардың сыры мен қырын айқындауға мүмкіндіктер туды.
Дегенмен, әлі де терең ғылыми талдау жасап, қайта қарауды қажет ететін
мәселелер мен тақырыптар жеткілікті. Академик М.Қ. Қозыбаев бұл турада:
Егер тарих ғылымының алдына тұрған міндеттерді бетбұрыс кезеңінің
талаптары тұрғысынан саралайтын болсақ, тарихшылардың туған халық алдындағы
қарызы белшесінен екені айқын көрінеді. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы
тарих ғылымы алдымен субъективизмнің, тоқырау идеологиясы мен
психологиясының шырмауында болып келді. Мен бұл тұжырымды тарихшылардың
талай ұрпағын ақтау үшін ғана келтіріп отырғаным жоқ, – деп жазуы осыған
дәлел деуге болады.
Тарихымыздың көмескі деп саналып келген немесе анығына жетіп
зерттелмеген мәселелерін қайта қарауда деректік құжаттарды қолданып, тың
негіздер батыл тұрғыда іздестіріліп, зерттеу барысында қолданысқа
енгізілді. Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығына арнайы жазылып отырған бұл
жұмыста еліміздің жеткен жетістіктері, алға қойған мақсаттарын қандай
жолмен жүзеге асырылғаны, жалпы болашаққа деген көзқарасы ашып көрсетіледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның тәуелсіздік алу
қарсаңындағы саяси өмірінен басталады. Мемлекетіміздің тәуелсіздігін
алғаны, оның ішкі және сыртқы саясаттағы алғаш қадамдары, алғашқы кездегі
экономикалық қиыншылықтары, туындаған мәселелерді шешуі, көрші елдермен
бейбіт қарым-қатынас орнатуы, одан әрі Шығыс және Батыс елдерімен
ынтымақтастыққа қол жеткізуі, әлемдік деңгейде маңызды рөлге ие болып
отырған халықаралық ұйымдарға мүше болып енуі, ұзақ мерзімді даму
жоспарының қолға алынып, жүзеге асырылуы, жиырма жыл ішінде жеткен
жетістіктері қарастырылады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі даму кезеңінің тарихын
қазіргі уақытта отандық ғалымдар да, шетелдік ғалымдар да құлшына
зерттеуде. Жаңа мемлекеттіліктің орнауы, президенттік институттың орнығуы
мен эволюциясы, билікті бөлісу жүйесін дамыту, қоғамды демократияландыру,
партиялық құрылымның эволюциясы, мемлекеттік-құқықтық жүйе мен сот
жүйесінің қалыптасуы проблемасы бойынша бірқатар еңбектер бар. Ұлттық
бірегейлік, мемлекеттілікті нығайту барысындағы этносаралық үйлесімді
қатынастарды қалыптастыру мәселелері қызу талқылануда. Еліміздің тарихи
зерттеулер саласындағы басты мекеме Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және
этнология институты, ҚР Президентінің жанындағы Қазақстанның стратегиялық
зерттеулер институты, Қазақстан даму институты, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тапсыруымен 2008 жылы құрылған Мемлекет тарихы
институты осы бағытта елеулі зерттеу жұмысын жүрізді, олардың нәтижелері,
еңбектері бірнеше мәрте жарияланып, кең ауқымды ғылыми айналымға енгізілді.
Тәуелсіз даму жылдары Қазақстан Республикасында туындап жатқан жаңа
үрдістерге өз ұстанымы, оларды көре білу ең алдымен Н.Ә.Назарбаевтың 20-дан
астам кітаптарында бейнеленеді. Олардың қатарында: Әділеттіктің ақ жолы,
Тәуелсіздік белестері, Еуразия жүрегінде, Тарих толқыныда,
Бейбітшілік кіндігі, Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл, Қазақстан
жолы, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы т.б. кітаптар бар.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев қазақстандық сыртқы саясаттың ұзақ мерзімдік
мақсаты есебінде Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясының ойдағыдай жүзеге асырылуы үшін қолайлы сыртқы
жағдайларды қалыптастыру және қолдауды айқындады.
Н.Ә.Назарбаевтың Бейбітшілік кіндігі атты зерттеуі заманауи дүниенің
аса күрделі проблемаларына арналған.
Н.Ә.Назарбаевтың Сындарлы он жыл атты кітабында қазіргі заманғы
лаңкестік, жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемалары
және оларға қарсы күрес шаралары қарастырылған. Өзінің еңбегінде Президент
былай деп атап көрсетті: Қазақстанда діни экстремизм – үлкен аяда көрініс
таба қоймаған құбылыс, алайда түптің түбінде, конфессиялық тұрақсыздық
процессі бізде де төбе көрсетуі мүмкін деген қауіп белгілі дәрежеде бар.
Әрине мұндай қуатты қауіп-қатер, оны дер кезінде сезінбеген немесе алдын
алмаған жағдайда төбе көрсетпек.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың тәуелсіздіктің 15 жылдығы қарсыңында
жазылған Қазақстан жолы деген еңбегі егемен Қазақстанның қалыптасуы мен
дамуының шежіресіне айналды. Онда мемлекет пен оның көп ұлтты халқының
өмірін түбірімен өзгерткен іргелі саяси және әлеуметтік-экономикалық
түрленуінің егжей-тегжейлі сипаттамасы беріледі.
Мемлекет басшысының Ғаламдық қоғамдастықтың түбегейлі жаңару
стратегиясы және өркениеттердің әріптестігі атты жаңа еңбегінің дүниеге
келуімен байланысты Қазақстанның қазіргі заманғы тарихының тарихнамалық
мүмкіндігі айтарлықтай байыды. Бұл еңбек Н.Ә.Назарбаевтың қазіргі заманғы
әлем жағдайында Қазақстан мен оның халқының игілікті болашағы туралы
алдыңғы еңбектерінде басталған қоғамның постиндустриялық дамуы
проблемаларына жүргізген іргелі және терең ғылыми зерттеулерінің жалғасы
болып табылады.
К. Жигалов пен Б. Сұлтановтың еңбектері Қазақстан Республикасының
Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметіне, Қазақстанның егемендігі мен
тәуелсіздігі үрдісіне арналған. Ж.Х. Жүнісованың, А.К. Котовтың
еңбектерінде Қазақстан мемлекеттілігі институттарының тарихи тұрғыда дамуы
зерттелген. Б.А. Майлыбаевтың, Б.У. Өтемісовтың, Е.М. Жексембиннің, С.З.
Зимановтың, Ә.Н. Нысанбаевтың, О.Сәбденнің және басқалардың зерттеулерінің
басты тақырыбы елдің ішкі дамуының проблемалары болып табылады.
М.Жүнісова мен Т.Мансұровтың Егемендік келбеті атты монографиясында
және Қазақстанның мемлекет және құқық институты ғалымдарының ұжымдық
зерттеуінде Қазақстанның егемендігі жылдарына жан-жақты талдау жасалды.
Н.Р. Жотабаевтың Демократия мен парламентаризм туралы атты еңбегі
зор ықылас туғызады, дербес үш еңбектен тұратын монография бір тақырыпқа
біріктірілген, олар: Парламенттік қызметтің кейбір штрихтары. Кремльдің
көзқарасы, Демократия: аңыз бен ақиқат және Қазақстанда
парламентаризмнің басталуы. Автор демократияның қағидатын, Қазақстанда
нарықтық экономикаға өту кезеңінде парламентаризмнің қалыптасуын түсінікті
түрде баяндайды, парламентаризмнің көкейкесті мәселелерін, он екінші
сайланған ҚР Жоғарғы Кеңесінің мемлекеттіліктің және тәуелсіз жаңа
мемлекеттің нарықтық экономикасының заңнамалық негіздерін жасаудағы
қызметін ашып көрсетеді.
Ж.Б. Әбілғожиннің Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихының
очерктері. ХХ ғасыр атты монографиясында алуан түрлі құжаттық материалдар
ғылыми айналысқа түскен, әлеуметтік-экономикалық тарих бойынша нақты
тұжырымдар жасалған, республиканың әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дамуында қоғамдық ұйымдардың атқаратын рөлі мен алатын орны айқындалған.
Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К.Тоқаев өзінің Тәуелсіздік туы
астында, Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты, Еңсеру.
Дипломатиялық очерктер атты еңбектерінде ҚР-ның көп қырлы өркениетті
сыртқы саясатының дамуы проблемаларына жеке көзқарасын білдіреді.
Тәуелсіз Қазақстанда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш Елші
А.Арыстанбекованың Біріккен Ұлттар және Қазақстан атты монографиясында
Қазақстанның БҰҰ-ға енуі, оның осы басты халықаралық ұйымында алғашқы айлар
мен жылдардағы қалыптасуы, Қазақстан мен БҰҰ-ның арасындағы
ынтымақтастықтығының негізгі бағыттарына арналады.
О.Сәбденнің ХХІ ғасыр табалдырығындағы өтпелі кезеңнің экономикалық
саясаты атты еңбегі мемлекеттің өтпелі кезең жағдайындағы экономикалық
саясатының өзекті проблемаларына арналған. Онда жинақталып үлгерген
тәжірибе қорытындыланады, елдегі қайта құру үрдісін дамытудағы оң және
теріс бағыттарға талдау жасалады.
Осы орайда К.Н. Бұрхановтың, Б.Ғ.Аяғанның, Б.К. Сұлтановтың
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихы (1985-2006) атты ұжымдық
еңбектерін атау маңызды болып табылады. Онда тарихи деректерді кең ауқымда
тарту негізінде Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау
жасалады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Егемен еліміздің тарихын зерттеп,
оның ішінде мемлекеттің дамуын, алға қойған мақсаттарына жетуін,
дүниежүзімен орнатқан бейбіт қатынастарын, әлемде ойып тұрып өз орнын алуын
зерттеп жүйелі түрде бір жұмыс ретінде таныстыру. Мерзімді басылымдардағы
тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық мақалалардың, еңбектердің,
монографиялардың, ғылыми жұмыстардың ерекшеліктері мен сипатын,
деректемелік, тарихнамалық маңызын көрсету және тәуелсіздік алғаннан бері,
қазіргі таңдағы тарихи оқиғаларға, саяси және әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер мен жетістіктердің өзекті мәселелеріне қатысты жазылған
еңбектерді саралау арқылы олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын анықтау.
Зерттеудің нысаны. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан
бері 20 жыл ішінде саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріне,
ерекшеліктеріне арналған іргелі зерттеу еңбектеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі кезеңдегі
объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды. Сонымен
қатар еліміздің тәуелсіз жылдарын зерттеуге мүмкіндік беретін жалпығылыми
және арнайы-тарихи әдістер кешені қолданылды: тарихилық, жүйелілік,
салыстырмалы талдау мен жинақтау.
Жұмыстың орындалу барысында деректемелік іздестіру мен зерттеу
әдістемелік тәсілдерін пайдаланып, диплом жұмысының жазылуына негіз болған
зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып отырған Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап бүгінгі күнге дейінгі өміріне
текстологиялық және тұжырымдамалық талдау жасалды. Зерттеу мақсатына жету
үшін статистикалық, суреттемелік, жан-жақтылық, салыстырмалық әдістер
кеңінен қолданылды.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында Қазақстан
Республикасы мұрағаттарының қорларында сақталған құжаттар мен кітапхана
қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми зерттеулер,
Қазақстан Республикасы туралы 1991-2012 жылдар аралығында шыққан еңбектер
кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыстың жаңалығы аталған
тақырып бойынша осы уақытқа дейін жазылған мақалаларды жүйелеп, талдап
ғылыми айналымға енгізілуінде.
-тарихтың ақтаңдақ беттеріне объективті методологиялық
тұрғыдан баға беру, сараптамадан өткізу.
-Тәуелсіз Қазақстан тарихының проблемалық кезеңдерінің өзекті
мәселелеріне, тұжырымдамаларына қазіргі ғылыми талапқа сай талдау жасап,
шынайы баға беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында Отан
тарихынан лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарын жүргізу барсында
қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық
шегі 1991-2012 жылдар аралығы болып белгіленді. Жұмыста аталмыш жылдар
аралығында Тәуелсіз Қазақстанның алғаш қадамдарына, жүргізген саясатына,
экономикалық дамуына, әлеуметтік жағдайына, жеткен жетістіктеріне
байланысты жүргізілген іс-шараларды қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Алға қойған мақсаты мен міндеттерге
байланысты дипломдық жұмыстың құрылымын кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
глоссарий, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, кысқартылған сөздер тізімі
және қосымша мәліметтер құрайды.
1 Егемен Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуы
1. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы және ішкі саясатының
негізгі бағыттарының айқындалуы
1465-1466 жылдары негізі қаланған қазақ халқы бостандықты сүйіп өскен
халық. Халқымыздың өмірі бостандық үшін күреспен өтті. Жоңғар
шапқыншылықтарынан орны толмас қасірет көрген халық Ресей патшалығының
отарлық езгісіне тап болды. Үш жүз жыл бодандықта болған халқымыз
бостандықты аңсап, Тәуелсіздікке зарығып жетті.
Қазіргі заманғы Қазақстан мемлекеті – бірегей тарихи оқиғалардың
барысында қалыптасты. 1917 жылғы Қазан революциясынан кейін Қазақстан
аумағында саяси автономия – Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік
Республикасы дүниеге келді. Одақ құрамындағы Қазақ Республикасы 1937 жылғы
Конституция бойынша жұмысшы және шаруа социалистік мемлекеті болып
есептелді. 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясында ол жұмысшылардың,
шаруалардың және интеллегенцияның, республиканың барлық ұлттары
еңбекшілерінің еркі мен мүдделерін білдіретін социалистік жалпыхалықтық
мемлекет деп жазылды. Осы айтылғаннан Қазақстанның КСРО деп аталатын
мемлекет ішіндегі мемлекет саналғаны айқын көрінеді. Одан әрі мемлекеттің
таптық мәні атап көрсетілді. Қазақстанды мемлекет деп тану үшін негізгі
ресімді белгілері, атап айтқанда өз аумағының, Жоғарғы Кеңесінің
(Парламенттің), Үкіметтің, сот жүйесінің, азаматтықтың және мемлекеттік
рәміздердің болуы сақталды. Іс жүзінде одақтық органдардың шешімімен
аумақтың өзгеруі мүмкін болды (мысалы, Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі
кезінде Қазақстан халқының келісуінсіз Өзбек републикасына берілді). Қазақ
КСР Конституциясы КСРО Конституциясының көшірмесі дерлік еді. Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі қабылдаған заңдар одақтық заңдардың негізінде әзірленді.
Қазақ КСР Үкіметі өзінің қызметін демократиялық централизм принципі
бойынша, яғни одақтық үкіметке сөзсіз бағыну негізінде жүзеге асырды. Қос
азаматтық-республиканың және КСР Одағының азаматтығы қабылданды.
Мемлекеттіліктің басқа да нышандары одақтық мемлекетке ұқсас болды. Шын
мәнінде Қазақ КСР-ін мемлекет, дербестігі, тәуелсіздігі және егемендігі бар
саяси ұйым деп есептеуге негіздеме жоқ еді[1].
КСР Одағы ыдырағаннан кейін ғана Қазақ КСР-і дербес, егеменді
мемлекетке айналды. 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланған сәттен
бастап бес жыл бойына мемлекеттіліктің негізгі нышандарының қалыптасу
барысы жүрді. ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында Еуразия құрлығының ұлан-
байтақ аумағында социалистік деп аталған бір мемлекеттік-құқықтық жүйе
сапалы әрі мазмұнды өзге бір мемлекеттік-құқықтық жүйемен ауысты. Бұл КСР
Одағы ыдырағаннан соң және бұрынғы одақтас республикалардың негізінде
дербес егеменді мемлекеттер құрылғаннан кейін жүзеге асты. Бірнеше жылдың
ішінде тарихта өте сирек кездесетін екі оқиға орын алды. Біріншісі,
құдіретті астам держава деп есептеліп келген одақтас мемлекет бір сәтте
құлады. Соған сәйкес ескіні ысырып, оның орнына жаңа тұрпатты мемлекет пен
жаңа құқықтық жүйені жасақтаудың объективті қажеттігі пайда болды.
Қазақстанда социалистік мемлекет аппаратын ығыстыру бірнеше жылдар
бойына өтті және негізінен 1993 жылдың аяғында Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесінің өзін-өзі таратуымен және халық депутаттары Кеңесі
жүйесінің жойылуымен аяқталды. Жоғарғы Кеңес пен халық депутаттарының
жергілікті Кеңестері мемлекеттік өкіметтің жоғарыдан төменге дейінг барлық
органдарын (азаматтар сайлаған аудандық соттардың судьяларынан басқа)
жасақтағандықтан, Қазақстанда Кеңестер жүйесін жою мемлекеттік органдарды
ұйымдастыру мен олардың қызметінің бұрынғы кеңестік қағидатынан бас тарту
дегенді білдірді, мұның өзі оларды түбімен қайта құруға жеткізді. Ескі
аппаратты ығыстыру ерекше әлеуметтік-саяси шиеленіссіз, жаңа конституциялық
құжаттар негізінде және соларға сәйкес жүргізіледі[5].
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі
туралы Декларация бірінші конституциялық акт болып табылады. ҚазКСР-інің
1991 жылғы 10 желтоқсандағы заңымен Қазақстан Республикасы болып қайта
аталуына байланысты құжат Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендігі
туралы Декларация деген атауға ие болды. Қазіргі кезде Декларацияны
бағалауда екі ұстаным орын алып отыр. Біреулер: ол Қазақстанның мемлекеттік
құрылысына қандай да болсын елеулі өзгерістер енгізген жоқ, сондықтан
тәуелсіз және социалистік емес мемлекет идеялары баяндалған акті болып
есептеле алмайды деп пайымдайды. Екінші біреулері Декларация тәуелсіздікті
және мемлекет дамуының социалистік емес жолының бастауын қалады. Құжатта
социалистік федеративтік мемлекеттің принципін, ұйымдастырылу тәртібі мен
қызметін теріске шығарған ережелер баяндалған және ол бұрын орын алмаған
тың жаңалықтарды ұсынды деп есептейді.
Декларация Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігін жариялады. ҚазКСР-і
1978 жылғы ҚазКСР Конституциясы бойынша заң жүзінде егеменді мемлекет
болды, алайда ҚазКСР-інің егемендік құқықтары КСР Одағының егемендігімен
шектелді. Конституцияның 73-бабында КСРО заңдарын ҚазКСР-інің аумағында
орындау міндетті деп атап көрсетілген. Ал Декларация бойынша Қазақ КСР-і
өз аумағында Республиканың егеменді құқықтары мен Конституциясын бұзатын
Одақтың заңдары мен оның жоғары органдарының басқа да актілерінің
қолданылуын тоқтата тұруға құқылы делінген болатын. Қазақ КСР-інің
аумағында, оның өз еркімен Одаққа берген мәселелерін қоспағанда, Қазақ КСР
Конституциясы мен заңдарын үстемдігі орнатылды. Басқаша айтқанда,
Декларация Қазақстанның дербес Конституциялық заңнамасына негіз қалады[8].
Қазақ КСР-інің мемлекеттік өкімет органдары Декларация қабылданғанға
дейін КСРО мемлекеттік өкімет органдарының құрамдас бөлігі болды. КСРО
Жоғарғы Кеңесінен бастап селолық, ауылдық Кеңестерге дейінгі Кеңестердің
барлық буындары мемлекеттік өкіметтің бірыңғай жүйесін құрады. Кеңестер
жүйесіне кірмейтін мемлекеттік органдардың дербес ұйымы туралы айтылмады.
Декларацияда Қазақ КСР-і Республикадағы саяси, экономикалық, әлеуметтік
және ұлттық-мәдени құрылысқа, оның әкімшілік-аумақтық құрылымына байланысты
барлық мәселерді дербес шешеді, мемлекеттік өкімет пен басқару органдарының
құрлымы мен құзыретін айқындайды деп жазылған. Қазақ КСР-інің 1978 жылғы
Конституциясында мемлекеттік өкіметтің бірлігі принципі орнықтырылды. Бүкіл
мемлекеттік билік Қазақ КСР-інің саяси негізін құрайтын халық депутаттары
Кеңестері арқылы жүзеге асырылды. Барлық басқа мемлекеттік органдар
Кеңестердің бақылауында және оған есеп беріа тұратын болды. Көріп
отырғанымыздай, мемлекеттік өкімет билігін бөлу туралы әңгіме де болған
жоқ. Декларацияда болса: республикада мемлекеттік өкімет билігі оны заң
шығару, атқару және сот билігіне бөлу принципі бойынша жүзеге асырылады
деп жазылған.
1991 жылғы 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
атауын Қазақстан Республикасы деп өзгерту туралы Қазақ КСР-інің Заңы
қабылданды. Заң конституциялық деп аталмағанымен іс жүзінде осы мазмұнға
сай еді, өйткені 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясында конституциялық заң
деген ұғым мүлде жоқ болатын. Бұл заң социалистік мемлекетті тарату үшін
құқықтық негізді қорытындылады. Заң мемлекеттің мәнін таптық ұстаным
тұрғысынан емес, өркениеттік тұрғыдан бағалады. Қазақстан халқы жұмысшы
табына, шаруаларға және зиялы қауымға бөлінбеді, ал Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы социалистік жалпыхалықтық мемлекет ретінде (Қазақ
КСР Конституциясының 1-бабы) солардың еркі мен мүдделерін білдірді. Жаңа
Заң таптар мен әлеуметтік жіктерді ауызға алмай, бүкіл халықтың өзін-өзі
билеу, адам құқықтары мен бостандықтарының мызғымайтындығына,иқоғамның
саяси және идеологиялық алуан түрлілігіне негізделген демократиялық,
тәуелсіз, бейбітшіл, құқықтық мемлекеттік құруға ұмтылысын басшылыққа
алды. Заңнан келтірілген үзіндіде социалистік мемлекет тетігін жою
қажеттігі туралы идеялар ғана емес, сонымен бірге мемлекеттің
ұйымдастырылуы, қызметі және оның міндеттері принципін түбірімен өзгерту
идеялары да баяндалған. Мұнда бұрынғы Қазақ КСР-і демократиялық және
құқықтық емес әрі тәуелді мемлекет екендігі жанама түрде мойындалады. Заң
Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп қайта атады. Ол тиісті өзгерістер
енгізу, атап айтқанда, Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы
Декларацияға өзгерістер енгізу қажеттігін көрсетті. 1991 жылғы 10
желтоқсандағы Заң қабылданған сәттен бастап, құжат Қазақ Республикасының
Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация деп атала бастайды[7].
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1991 жылы 16 желтоқсанда
қабылдаған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы тарихи құжат болды. Заң КСРО-
ның құлауына бйланысты қабылданды және Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады. Заңның кіріспесінде Қазақстан
мемлекеті басшылыққа алуға тиіс Қазақстан мемлектінің құқықтық принциптері
баяндалды. Оларға Жалпыға бірдей адам құқықтары декларациясында,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген
жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу
құқықғының басымдығын мойындау, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру,
бейбітшіл сыртқы саясатты жүзеге асыру жатады.
Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық Заң бойынша Қазақстан
Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп танылды.
Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан Конституциялық заңға сәйкес өз
аумағында бүкіл өкімет билігін толық иеленеді, ішкі және сыртқы саясатты
дербес белгілеп, жүргізеді. Демократиялық және құқықтық мемлекетті құру
стратегиялық мақсат болып табылады. Конституциялық заңда мемлекеттік
тәуелсіздіктің маңызды принципі орнықтырылды. Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында оның Конституциясы заңдары қолданылады. Конституциялық
заңның мұндай ережесін КСР Одағының құлауымен және оның Конституциясы мен
заңдарының Қазақстан аумағында қолданылуын тоқтатуымен түсіндірілді.
Қазақстан Республикасы мойындаған халықаралық құқық нормалары
Конституциялық заң бойынша қалыптасатын ұлттық құқықтық жүйенің бастау көзі
болып табылады. Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа кіруі үшін бұл ереженің
зор маңызы бар. Конституциялық заң мемлекеттік егемендіктің басқа бір
маңызды принципін де орнықтырды. Қазақстан Республикасының аумағы қазіргі
шекараларында біртұтас, бөлінбейтін және қол сұғуға болмайтын аумақ деп
жарияланды. Мемлекеттің басқа мемлекеттермен өзара қатынасының негізгі
принциптері оның тәуелсіздігінің елеулі белгісі болып табылады.
Конституциялық заңда Қазақстан Республикасы өзінің барлық басқа
мемлекеттермен өзара қатынасын халықаралық құқық принцитері бойынша құрады
деп жазылды. Өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін басқа мемлекеттердің тануы
үшін Қазақстан Республикасының ашық екені жарияланды. Мемлекеттік
егемендіктің аталмыш принциптері тәуелсіз Қазақстан қызметінің негізіне
алынды және алғашқы күннен бастап жүзеге асырыла бастады[12].
Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық Заңның бірқатар
ережелері Қазақстан Республикасының халқы мен азаматтарының мәртебесіне
арналды. Тарихи тағдыр ортақтастығы қазақ ұлтымен біріктірген барлық ұлттар
азаматтарының жиынтығы болып табылатын Қазақстан халқының анықтамасы
келтірілді. Қазақстан халқы республикада егемендіктің бірден-бір иесі және
мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып табылады және ол оны тікелей де
өздері сайлайтын мемлекеттік органдар арқылы да жүзеге асырады. Заң
Қазақстан халқын таптарға бөлмейді, қайта оны әлеуметтік тұрғыдан бірыңғай,
тұтас құбылыс ретінде қарайды. Халықты бұлай түсінудің зор маңызы бар,
өйткені халықтың бір әлеуметтік тобы екінші әлеуметтік тобына қарама-қарсы
қойылмайды, қайсыбір топқа саяси-құқықтық және басқадай артықшылықтар
берілмейді. Конституциялық заі егемендіктің маңызды элементін өз
азаматтығының болуын баянды етті. Республикасының барлық азаматтар
өздерінің ұлтына ұстайтын дініне, қандай қоғамдық бірлестікке жататынына,
тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына шұғылданатын қызметіне,
тұрғылықты орнына қарамастан бірдей құқықтары иеленіп, бірдей
міндеттерлікте болатыны мойындалды. Азаматтық тең құқылыққа қол
сұғылмаушылықтың заң бойынша жазаланатыны ерекше атап көрсетілді.
1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
тәуелсіз, егеменді Қазақстан мемлекетінің тұңғыш Конституциясын қабылдады.
Ол жаңа тәуелсіз мемлекеттің орнауында және Республика заңдарының
қалыптасуында белгілі бір тарихи рөл атқарды[39].
Қоғамды түбегейлі қайта құрудың қажеттілігі жаңа Конституцияны
әзірлеуді талап етті, ол 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда
қабылданды. 1998 жылғы 8 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің
бастамасы бойынша Парламент Конституцияға Парламенттің өкілеттіктерін,
қоғамдық өмірдің демократиялық негіздерін кеңейткен жиырмаға жуық
өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Президент Н.Ә.
Назарбаевтың бастамасымен 2007 жылғы 21 мамырда Республика Парламенті
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Заң қабылдады. Заң қоғамдық құрылысқа бірқатар елеулі
өзгерістер енгізді. Парламенттің өкілеттіктерін кеңейтті. 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы кіріспеден, тоғыз бөлімнен және 98
баптан тұрады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Адам
және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің жоғары
құндылықтары деп жарияланды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару
нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Конституция бойынша халық
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып есептеледі және оны тікелей
республикалық референдум, еркін сайлау арқылы, сондай-ақ өзінің билігін
мемлекеттік органдарға беру жолымен жүзеге асырады. Мемлекеттік билік
Конституция мен заңдар негізінде оның заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлінуі принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Биліктің бұл
тармақтары тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, бір-бірімен
өзара байланыста іс-қимыл жасайды. Конституция идеологиялық, саяси
партиялар мен қоғамдық бірлестіктер құруға мүмкіндік береді. Мемлекеттік
және жеке меншікті мойындау әрі тең дәрежеде қорғау туралы ереже елеулі
ереже болып табылады. Жер және оның қойнауы, суы, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттің меншігінде саналады[18].
Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып табылады. Мемлекет Қазақстан
халқының тілдерін үйренуге және дамытуға жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.
Конституцияда азаматтық алу және оны тоқтату туралы, азаматтардың
жекебасылық, экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен
бостандықтары, сондай-ақ олардың міндеттері туралы нормалар баяндалған.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асырудың материалдық, саяси
және заңнамалық кепілдіктеріне, сондай-ақ ұлтаралық келісімді қамтамасыз
етуге ерекше көңіл бөлінеді. Қос азаматтыққа жол берілмейді.
Өзінің тәуелсіздігін алған Қазақстан Республикасын дүниежүзінің
ондаған елі таныды. Біздің елді алғашқылардың бірі болып Түркия, сол
сияқты АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. ірі-ірі мемлекеттер
мойындады. Қазақстан шет елдерде дипломатиялық және консулдық өкілдіктер
ашуға кірісті. Ал Алматыда шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және
ұлттық ұйымдардың өкілдіктері жұмыс істей бастады. Республиканың
егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап мемлекет аралық және үкімет
аралық келісім-шарттарға қол қою жүзеге асырылды.
Тәуелсіз Қазақстан Республиканың алдына үлкен келелі міндеттер
қойылды. Олар елдің ішкі жағдайында Егемен Қазақстан мемлекетінің
тұтастығын нығайтып, нарықтық экономикаға көшу, жоспарлады іске асыру,
елдің ішінде көп ұтты халықтардың бірлігін сақтауда барлық мүмкіндіктерді
пайдалану. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты міндеттер –оның бүкіл
дүниежүзі елдерімен байланыстарын одан әрі дамытып, алдыңғы қатарлы
өркениетті мемлекеттердің қатарына қосылу, елдің қәуіпсіздігін қорғау,
әлемде бейбітшілікті сақтай отырып, ядролық соғысты болғызбау. Халықтың
ерік жігері тек осындай аса маңызды міндеттерді іске асыруға бағытталды.
1992 жылы қаңтарда Қазақстан өзінің тұңғыш сом алтынын шығарып, мемлекеттің
алтын қорын жинауды бастады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасуы кезек күттірмейтін
міндет ретінде оның мемлекеттік рәміздерін қабылдауды талап етті.
1992 жылы маусымда Жоғарғы Кеңестің сессиясы республиканың жаңа
мемлекеттік Туы мен Елтаңбасын бекітті. Сол жылғы желтоқсанда Республиканың
Гимнінің (әнұран) жаңа мәтіні қабылданды[38].
1936 жылы бекітілген Қазақ КСР-інің мемлекеттік туы мен елтаңбасында
Кеңес елінің идеологиялық бағытын (тап күресі, кеңес халқының бірлігі,
коммунизм идеясын дүние жүзіне тарату) бейнелеген және республиканың
этникалық-мәдени ерекшелігін ескермеген рәміздер енгізілген еді. Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік Туы – мемлекеттік негізгі рәміздердің бірі.
Тудың ортасында арайлы күн, күннің астында қалықтаған қыран бейнеленген.
Тік бұрышты көгілдір матаның ағаш сабына бекітілген тұсында ұлттық оюлармен
кестеленгентік жолақ өрнектелген. Тудың ені ұзындығының жартысына тең.
Бірыңғай көк-көгілдір төбедегі бұлтсыз ашық аспанның биік күмбезін
елестетеді және Қазақстан халқының бірлік, ынтымақ жолына адалдығын
аңғартады. Күн – уақыт, заман бейнесі. Ұлан-байтақ кеңістікте қалықтаған
қыран Қазақстан Республикасының еркіндік сүйгіш асқақ рухын, қазақ халқының
жан-дүниесінің кеңдігін паш етеді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасының негізі –шаңырақ.
Ол елтаңбаның жүрегі. Шаңырақ мемлекеттің түп-негізі –отбасының бейнесі.
Шаңырақ –күн шеңбері. Айналған күн шеңберінің қозғалыстағы суреті іспетті.
Шаңырақ – киіз үйдің күмбезі көшпелі түркілер үшін үйдің, ошақтың,
отбасының бейнесі. Тұлпар – дала дүлдүлі, ер-азаматтың сәйгүлігі. Ол
жеңіске деген жасымас жігердің, қажымас қайраттың, қажырдың, тәуелсіздікке
ұмтылған құлшыныстың бейнесі. Қанатты тұлпар уақыт пен кеңістікті
біріктіреді. Ол – өлмес өмірдің бейнесі. Бесбұрышты жұлдыз елтаңбаның тәжі
іспетті. Қазақстан Республикасының елтаңбасының авторлары – Ж. Мәлібеков
пен Ш. Уалиханов[19].
Мемлекеттік Ту мен Елтаңба жөніндегі арнайы заңда Қазақстан
Республикасының азаматтары ту мен елтаңбаны құрметтеуге міндетті екендігі
атап көрсетілді. 1992 жылғы маусымда Қазақстан Республикасы Әнұранының
музыкалық редакциясы туралы Заң, кейіннен – Әнұран мәтіні қабылданды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік рәміздерінің бірі. Әнұран салтанатты
рәсімдерде, мемлекеттік органдар өткізетін өзге де шараларға байланысты
орындалады.
Ел рәміздерін қабылдау – аса маңызды тарихи оқиға болды. Көп жылдар
бойы Қазақстан өзінің ішкі және сыртқы саясатын анықтау мүмкіндігінен
айырылған еді. Енді жаңа рәміздерді қабылдау тарихи сахнаға жаңа
мемлекеттің, жаңа бейбітшілік сүйгіш державаның шығуын білдірді.
Ұлт пен мемлекеттің дамуы мен болашағына үлкен әсерін тигізетін
және оның қауіпсіздігі мен ұлттық идеологиясының жандануына тікелей
байланысты мәселердің бірі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік
шекарасының қалыптасуы[60].
Ата-бабаларымыз жердің құндылығын, қасиетін, оның халыққа
береке, тіршілік, өсіп-өніп көркею әкелетіндігін ерте кезден-ақ
біліп, оған үлкен жауапкершілікпен қараған. Олар жердің халыққа,
әсіресе қазақ елінің ата кәсібі – көшпелі мал шаруашылығында аса
қажет екендігін тереңінен түсінгендіктен, жерді аса қадірлеп, әр
кезде оны жанын аямай қорғауға тырысқан.
Бүгінгі танда, кеңестік империясының ыдырап, ұлттық республикалардың
тәуелсіздік алуы, еліміздің басқа мемлекеттермен терезесі тең
мемлекет ретінде мемлекеттік шекарасын айқындауы әлемнің назарын өзіне
аударып, осы аймақта орын алған геосаяси өзгерістер терең
зерттелінді.
Тәуелсіз Қазақстан үшін елдігін, мемлекеттігін, территориялық
тұтастығын сақтай отырып, басқа мемлекеттермен терезесі тең деңгейде
байланыстар жасау аса маңызды.
Кеңес өкіметі ыдыраған соң жаңа пайда болып, тәуелсіздігін
алған жас республикалар мен Ресей арасында шекаралар туралы әр түрлі
деңгейдегі әңгімелер қозғала бастағаны белгілі. Әсіресе, Қазақстан
шекараларына Ресей тарапынан көз алартушылар кездесіп жатты. Қазақстанның
солтүстік және шығыс облыстарында орыс халқының, орыс тілділердің басым
екенін желеу етіп, жас республиканың тұтастығын бұзғысы келгендер де
болды.
Қазақстан басшылығының алдында Қытай сияқты ірі әрі бірегей
мемлекетпен жаңа қарым-қатынастар орнату міндеті тұрды. Мұндай үлкен
әскери мүмкіншілігі бар күштердің назарының бір жерге түйісуі
Қазақстанның шекарасы мен қарулы күштерін нығайтуды қажет етті.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
ресми дипломатиялық қатынас 1992 жылы 3 қаңтарда орнады. Екі ел
үкіметтері егемендікті және аумақтық тұтастықты өзара құрметтеу, бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау, тендік және өзара тиімді байланыс
орнатуға, сондай-ақ бейбіт өмір сүру принциптері негізінде екі ел
арасындағы достық және ынтымақтастық қарым-қатынастарын дамытуға
келісті.
Қазақстанның шығыс көршісі Қытай Халық Республикасы арасындағы
шекараның жалпы ұзындығы 1782 шақырымды құрайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін өз
территориясын, мемлекеттік шекарасын анықтай бастады. Еліміздің солтүстік-
батыс шекарасымен шектесіп жатқан Ресей Федерациясымен алғашқы күннен
бастап мемлекеттік шекараны анықтау үшін келіссөздер жүргізіле бастаған
болатын. Екі ел арасындағы созылып жатқан шекара сызығының ұзындығы
шамамен 7400 шақырымды құрайды. Қазақстанның шығыс, солтүстік және
батыс аймақтарындағы 8 облысының шекарасы Ресеймен, ал Қазақстанмен
Ресейдің 22 субъектісі шектеседі.
1992 жылы 25 мамырда екі ел басшылары Н.Назарбаев пен
Б.Ельцин Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында
мемлекеттік шекараны қорғау, бір-бірінің территориялық тұтастығын сақтау,
оған қол сұқпау жөнінде және өзара көмек көрсету, достық қарым-
қатынас туралы келісім-шартқа қол қойды[21].
Қазақстанның Орталық Азия республикаларымен шектесетін шекарасына
келетін болсақ, бұл жерде шекараны анықтау мен күзету оңай болып
көрінгенімен, ол өзіндік себептері бар күрделі мәселеге айналды.
Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі қызметін атқарған
Е.Ыдырысовтың пайымдауынша, республикамыздың оңтүстік мемлекеттік
шекарасының ұзындығы Қырғыз республикасымен шамамен 1050 шақырым,
Өзбекстанмен 2150 шақырым және Түрікменстанмен 400 шақырым құрайды.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен 1992
жылғы қаңтарда Ішкі істер әскері құрылды. Қазақстан территориясында
КСРО–ның оңтүстік-шығыс шекараларын қорғауға арналған КСРО Қарулы
Күштерінің жалпы саны 200 мың адамнан тұратын әсекери топтары орналасты.
Оның құрамында стратегиялық ядролық күштердің, 40 жалпы әскери армияның
бірлестіктері, құрамалары және бөлімдері, 73 әуе армиясының, 37 әуе
шабуылынан қорғаныс күштері корпусы, 56 аралас авиациялық әскеи-әуе күштері
корпусы, сондай-ақ тыл және техникалық жабдықтау құрамалары мен бөлімдері
болды. Қалыптасқан жағдай Қазақстанда орналасқан әскерге жақсы жолға
қойылған қатаң бақылау орнатылуын талап етті. Ел басшылығы бұл үшін барлық
қажет шараларды қолданды. 1991 жылы 21 тамызда Қазақстан Президентінің "
Қазақ КСР- інің Қауіпсіздік кеңесін құру туралы” Жарлығы шықты.
Жарияланған егемендікті қорғау үшін, сондай-ақ, елдегі және
республикадағы әскери саясатқа іс жүзінде ықпал ету үшін республикалық
қорғаныс мекемесін құру обьективті қажеттілікке айналды.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның мемлекеттік
саясатын біртіндеп жүзеге асыра отырып, 1991 жылы 25 қазанда Қазақстан
Президенті Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы Жарлық
шығарды. Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы болып генерал-лейтенант
С.Қ. Нұрмағамбетов тағайындалды[27].
Республика армиясының негізгі құрамында бірнеше (оның ішінде бір танк)
дивизиясы бар 40 жалпы әскери армия, авиация корпусы, радио және
радиотехникалық барлау бөлімшелері, жабдықтау бөлімшелері және Байқоңыр
ғарыш айлағын, Семей сынақ алаңын және Сарышағандағы, Ембідегі, Арал
теңізінің Барсакелмес аралындағы сынақ алаңдарын арнайы жабдықтау
бөлімдері, базалар, арсеналдар, қоймалар және басқа да бөлімдер мен
мекемелер құрады. Қазақстанда барлығы 200 мыңнан астам әскери қызметшілер
болды, олардың қарауында стратегиялық қарудың аталған түрлерінен басқа 1200
танк және брондалған машиналар, 1500 артиллериялық жүйе және 370 әскери
ұшақ бар еді.
Бұрынғы Кеңес Армиясының аталған бірлестіктері, құрамалары және
бөлімдері Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің негізін құрады.
Тәуелсіз Қазақстан армиясын құруда қорғаныс мәселесі бойынша құқықтық
негіз қалаудың маңызы зор болды. Бұл жұмысты Президент, Үкімет, Қорғаныс
министрлігі белсенді әрі мақсатты түрде жүргізді. Жас республиканың Отан
қорғау мәселелері жөніндегі алғашқы заңдары өз уақытында және тиісті
деңгейде дайындалды. 1992 жылы 22 қыркүйектің өзінде-ақ Жоғары Кеңес "
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері және Қорғаныс туралы” Заңды
қабылдады. Төрт айдан кейін – 1993 жылы 19 қаңтарда "Жалпыға бірдей әскери
міндет және әскери қызмет туралы”, ал екі аптадан кейін – 1993 жылы 1
ақпанда " Әскери қызметшілердің және олардың отбасының мәртебесі әлеуметтік
қорғалуы туралы” Заңдар күшіне енді. Сондай-ақ, 1993 жылы 11 ақпанда
Президент бекіткен Қазақстан Республикасының алғашқы әскери доктринасы
ұжымдық түрге дайындалды. Ол соғысты болдырмау, қорғаныс қуатының
жеткіліктілігі, ТМД елдерімен өзара көмек одағы принциптеріне негізделді.
Доктрина ережелері мемлекеттің сыртқы саяси және әскери қызметінде кеңінен
пайдаланылды[56].
Қарулардың бір түрлерін жойып, енді біреулерін қысқарту жөніндегі
шаралар шет ел бақылаушыларының қатысуымен немесе әскери техника мен қару
орналасқан аудандарды одан әрі бақылауға алу арқылы жүзеге асырылды.
Қазақстандық нысандарда инспекциялық сапармен 16 мемлекеттен келген 33
инспекторлар тобы болды. Өз кезегінде қазақстандық өкілдер Германия,
Польша, Италия аумағындағы шарттарды жүзеге асыру жөніндегі көп ұлтты
инспекцияларға қатысты.
Республиканы ядролық қарусыз мемлекетке айналдыру идеясын республика
жұртшылығы әр түрлі қабылдады. Ядролық қуатты сақтау идеясын жақтаушылар да
табылды, онсыз елдің қауіпсіздігі мен территориясының тұтастығына кепілдік
жасау мүмкін емес деп сендірді олар. Президент Н.Ә.Назарбаевтың, Сыртқы
істер министрлігінің және Қорғаныс министрлігінің күш-жігерімен оларды
тыныштандырып, оңтайлы нұсқаны таңдап алуға қол жетті. Біздің жерімізде
сақталып келген ядролық қуаттан бас тарту 1994 жылы желтоқсанда Ресей,
Англия және АҚШ-пен бірге "Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа
Қазақстан Республикасының қосылуына байланысты Қазақстан қауіпсіздігіне
кепілдік беру туралы меморандумға” қол қойылуы арқылы заңдастырылды. Біздің
еліміздің қауіпсіздігіне кепілдікті Қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz