Сөз жасамдық элементтері түбір сөздер
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Термин-терминтанудың
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.1 Терминнің тілдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6
1.2.. Терминге қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
ІІ Компьютер саласындағы
неологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Неологизмдердің жасалу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2. Компьютер жүйесіндегі неологизмдердің қалыптасу тәсілдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазіргі лингвистикада әр түрлі мамандық
салалар терминологиясының даму және қалыптасу заңдылық-тарының
ерекшеліктерін біріздендіруге қызығушылық әлі туа қойған жоқ. Соңғы
мерзімде белсенді түрде дамып жатқан компьютерлік тілдік бірліктер аумағы
да осыған сай ,сонымен қатар компьютерлік тілдік бірліктер синтагматика
аспектісінде әлсіз қарастырылғаны сияқты, парадигмалық жоспар қарым-
қатынасында да дұрыс қарастырылмаған.
Компьютерлік технологиялық парадигманың қалыптасу дәрежесі оның
негізгі тілдік ерекшеліктерін анықтайды, сонымен қатар қалыптасып жатқан
терминдер синонимінің қатарын, толықтай айтқанда, компьютерлік тілдік
бірліктердің атауын анықтаудағы ғалымдардың бірауызды пікірлерінің
терминологиялық белгісіздігін дәлелдеуі мүмкін. Әр түрлі ғылыми
публицистикалық еңбектерде компьютерлік терминдер атаулары авторлардың қай
салада жұмыс істеуіне байланысты әр түрлі мағынада қолданылып жатады.
Ағылшын тілді терминологиялық жүйенің түрленуіне тіл білімі
ғалымдарының арнайы тілдік бірліктерге және арнайы мақсаттардағы адамзат
үрдісінің әр түрлі саласына және әлем суретінің бағалы компонеттерінің
түсінікті, ойламды ғылыми лингвомәдениетіне сәйкес қызмет ететін тілдерге
күшті қызықтыру білдіруде.
Компьютер тіліндегі неологизмдерді белгілі бір жүйеге, қалыпқа келтіру
үшін олардың жасалу жолдарына, тәсілдеріне, құрамына, этимологиясына
кеңірек назар салуымыз керек. Сондықтан компьютер тіліндегі
неологизмдердің қалыптасуын жүйелеу, сөздік жасау, әсіресе төл тілді
компьютерлік неологизмдерді қалыптастыру өте өзекті.
Диплом жұмысының нысаны: Әбдірәсілов Е. Компьютер терминографиясының
жүйесі. Тәжірибелік материал ретінде 2220 сөзден тұратын компьютерлік
терминдер ағылшынша-қазақша сөздік пайдаланылды. Компьютер режиміндегі
http:study-english.infowordbuild ing.php,http:study-
english.infohttp:English_vocabulary .info,www.term-formation.info
терминологиялық сөздіктер қоры алынды.
Диплом жұмысының мақсаты: Жұмыстың басты мақсаты - компьютерлік
терминологияда неологизмдердің қалыптасу тәсілдеріне кешенді түрде зерттеу
жүргізу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Термин ұғымынмен танысу, терминдерге қойылатын мақсат пен
міндеттерге тоқталу.
- Неологизм атауы, түрі мен жасалу жолдарын қарастыру;
- Компьютер терминологиясындағы неологизмдердің қалыптасу
тәсілдеріне жүйесі түрде талдау жасау.
Диплом жұмысының дереккөздері: Әбдірәсілов Е. Компьютер
терминографиясының жүйесі. – Астана, 2005. – 205 б. Ө.Айтбайұлы,
Ж.Бұланбаев Компьютер терминдерінің сөздігі, Алматы-2006ж, 2220 сөзден
тұратын компьютерлік терминдер ағылшынша-қазақша сөздік пайдаланылды.
Компьютер режиміндегі http:study-english.info
wordbuilding.php,http:study-
english.infohttp:English_vocabulary .info,www.term-formation.info
терминологиялық сөздіктер қоры алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысының жаңалығы - бұл
жұмыста компьютерлік терминдік неологизмдердің құрылымдық-семантикалық және
жасалу жолдары қарастырылуда. Диплом жұмысын жазу барысында компьютерлік
терминдік жүйенің негізгі сөз жасау үлгілеріне талдаулар жасалынды.
Сонымен қатар диплом жұмысын жазу барасында, көп құрамды
неологизмдердің байланысу тәсілдеріне назар аудардарылды. Компьютерлік
неологизмдердің күнделікті өмірде белсенді қолданатынына байланысты, тіпті
кейбір сөздердің жаргонға айналып кеткенін де дәлелденді.
Диплом жұмысының ғылыми маңызы: Бұл жұмыста мамандандырылған тілдік
бірліктердің семантикалық және құрылымдық үлгілері анықталған. Жұмыста
терминдердің жасалу жолдарының түрлері арнайы қарастылды. Терминдердің
әдеби және ауыз екі, жаргондармен байланысы қарастырылған.
Диплом жұмысының практикалық құндылығы: Зерттеуде қол жеткізген ғылыми
нәтижелер мен қорытындыларды жоғары оқу орындары мен мектептерде,
семинарлар мен лекция сабақтарында, сонымен қатар терминология және
неологизм бойынша арнайы курстар оқығанда, ғылыми зерттеулер жүргізу
барысында терминологиялық-неологизмдер базасы ретінде қолдануға, ағылышын
тіл білімі мен компьютер тілі бойынша мектеп және жоғары оқу орындары
оқулықтарын дайындау жұмыстарын жүргізу кезінде қолдануға болады..
Диплом жұмысысының теориялық құндылығы. Бұл жұмыста қолданылған
теориялық материалдарды лексикология, қазіргі ағылшын тілінің стилистикасы,
, сонымен қатар курстық жұмыстар жазу кезінде, мектептер мен жоғары оқу
орындарындағы Информатика пәні сабақтарында қолдануға болады. Сонымен
қатар диплом жұмысындағы терминдердік неологизмдер құрылымдары мен жасалу
жолдары туралы мәліметтерді басқа да арнайы салаларда қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І Термин –терминтанудың нысаны
1. Терминнің тілдік сипаты
Терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы
саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде
қолданылатын сөз деп ұғамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің
тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин
жөнінде сөз қозғалғанда "Барлық термин — сөз. Бірақ сөздің бәрі термин
емес" деген тұжырым жиі қайталанып жатады. Бұл тұжырымды тілдегі сөз
деп танылатын тілдік бірліктерге қатысты дұрыс айтылған деуге болады.
Алайда терминнің тілдік бірлік болып табыл-майтын құрамына сандар,
графикалық таңбалар кіретін символ-сөз түрлері де болатындықтан, мұндай
тұжырымды терминнің барлық типтеріне қатысты жалпы сипат ретінде
қабылдауға келе бермейді.
Сонымен қатар, терминнің тек қана сөз емес, терминологияда сөз
тіркесі түріндегі термин-дердің мол екенін және кейбір тілші-терминолог
ғалымдар атап корсетіп жүргеніндей, сөйлем терминдердің де болатынын
ескерсек, "Барлық термин – сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес" деген
пайымдаудың термин табиғатын жан-жақты ашып тұр дей алмасақ керек.
Термин - латын тілінен алынған сөз. Бастапқы мәні шекаралық
белгі,шекара, шек ұғымдарын білдірген. Бұл күнде осы сөз арқылы ғылым
мен техника, саясат, дипломатия салаларындағы ұғымдардың атауы болып
табылатын сөздердің жиынтығы деген мағынаға ие болған. [1,85-96 б.].
Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминология ұғымының
теориялық мәнін ашуға тырысады. Ол термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара
байланысы жөніндегі пікірлерді салыстыра келіп, екі бағытқа тоқталады: яғни
– терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар, екіншісі – терминді
ұғыммен байланысты қарайтындар. А.А.Реформатскийдің байқауынша, терминді
ұғыммен байланысты қарайтындардың бағытының кең етек алып, дамып келе
жатқандығын, яғни оның ғылымда анығырақ байқалатындығын көруге болады. Осы
кезге дейінгі термин мен терминологияға берілген анықтамалардың кемшілігін
атап көрсетеді.
Термин – рим мифологиясында шекара құдайы. Термин – терминалдар
құрметіне арналған мейрам дегенді аңғартады. Сонымен бірге термин –
шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл – 1980 жылы Мәскеуде
жарық көрген бір томдық Кеңестік энциклопедиялық сөздікте берілген
анықтама[2.12 б.].
О.С.Османова Лингвистикалық терминдер сөздігі деген еңбегінде:
Термин (ағыл.) дегеніміз – арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды да белгілеу
үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б ). Тілдегі арнайы ( ғылыми,
техникалық т.б.) сөздер мен сөз тіркестері [3.18 б.] - деген пікірді
айтады.
Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д.Э.Розенталь мен
М.А.Теленкова терминнің бір ғана мағына беретінін айтады. Тілдегі сөздердің
бірсыпырасы көп мағыналы болып келсе, термин жалқы мағынаны береді[4.115
б.], - дейді. Бұл, әрине, термин сөздердің табиғатын анықтайтын басты
белгісі деп есептеуге болады. Термин құрамы жағынан түбір сөз де, туынды
сөз де, күрделі сөз де, терминологиялық тіркес те болуы мүмкін. Мысалы:
Түбір терминдер: сөз (лингв.), тау (геогр.), ән (муз.), тап (тарих),
сан (матем.) т.б.
Туынды терминдер:а) айдауыл (әскери), шағылдырғыш (физ.) косынды
(мат.) есімдік (лигв.), балқынды (хим.), буландырғыш (машин.) т.б. ә)
біріккен атаулар — асқазан (мед.), ішперде (биол), шымтезек (хим.) сөзжасам
(лигв.),қолжазба (әдеб.).
Терминдер ұлт тіліндегі сөзжасам үлгілерімен қатар шет тілдерінің
термин жасаушы терминбөлшектері (терминдік элемент) қатысуы арқылы да
жасалады.
Терминбөлшек (терминоэлемент) дегеніміз — терминологиялық мағынасы бар
ең кіші бірлік.
Терминбөлшектің мағынасын бұдан да толықырак аша түсетін анықтама бар.
Мысалы, В.Ф.Новодранованың терминбөлшекке берген мына анықтамасын айтуға
болады:
Термин бөлшек - әдетте терминнің құрамында белгілі бір орынды иеленіп,
мейілінше тұрақтаған жалпы мағынаны білдіретін, туынды терминдердің үнемі
қайталанып отыратын және жаңа терминдер жасауға қабілетті бөлшегі.
Тең мағыналы терминдер (равнозначные термины) - бір ұғымның атауы
ретінде пайдаланылатын мағыналары бірдей (немесе дәл сондай) терминдер.
Лингвистикалық анықтама:
Термин — ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым атауы болып
табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (аныктамасы) бар сөз немесе сөз
тіркесі.
Терминтанушылық анықтама:
Термин - терминологиялық жүйенің элементі.
Арнаулы мақсаттар тілі теориясы тұрғысынан берілген анықтама:
Термин - адам қызметі мен білімнің арнаулы салаларының жалпы, нақты
немесе абстракті ұғымдарын белгілейтін белгілі бір арнаулы мақсаттар
тілінің лексикалық бірлігі. Термин ұғым атауы болса, терминнің дефинициясы
деген — сол ұғым атауына берілген дәл ғылыми анықтама. Термин сөздің
мағынасы оның дефинициясы арқылы анықталады.
Қоғам дамып, ілгерілеген сайын, оның тілі де соғұрлым жаңа атаулармен
толығып жетіле түсетіндігі заңды құбылыс. Алайда тілдегі өзгеріс оның
барлық саласын бірдей қамти алмайды. Өзгеріске бейім тұратыны – оның
лексикасы. Әсіресе, терминологиялық лексиканың бұл ретте жаңарып, түрлену
сипаты қарқынды келеді. ХХІ ғасырдағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық
ерекшелігін айқындайтын, технологиялық жетістіктері мен мүмкіндіктерінің
негізінде туындап, қоғам өмірінің түрлі салаларында пәрменді қолданылып
жүрген президент, банк, банкомат, кредит, валюта, лицензия, тендер,
рейтинг, тест, компьютер, интернет, сайт сияқты көптегенхалықаралық
терминдер қазақ тілінің сөздік құрамына еніп те кетті.
Сайып келгенде, бірсыпыра тілші ғалымдар әртүрлі болжам жасағанмен
негізінен бір тұжырымға келеді.
Бұл аталған құбылыстың ықпалынан лингвистикалық терминдер де сырт
қалмаған. Мәселен, соңғы жиырма жылдың көлемінде орын алған тіл-тілдердегі
жаңалық компьютер тіліне функционалды грамматиканың енуіне үлкен көмегі
тиді. Осы салаға қатысты зерттеле басталған компьютер терминдеріндегі
неологизмдердің жасалау жолдары зерттеле бастады. Қазіргі компьютер тілінің
осындай бағытта өріс алуымен жаңа тілдік терминдер қатары өсті. Мысалы:
Answer Wizard- жауаптар шеңбері, аrchive-мұрағат, перне жүйелік, перне
тақта, тышқан, курсор, принтер – басып шығару, көшірме және тағы басқа
терминдермен толықты. Бұл саланың ғалымдары,студенттері, аспирант,
магистрлері басқа мемлекетке бару жағынан гөрі өз мемлекетімізде ғана жұмыс
істей алады. Осы салада жасалған оқулықтар тек өз елімізде ғана оқытылады.
Ал бұл оқулықтар шет елдерге ауысқан кезде де тек ағылшын тілді
аудиториялар үшін апарылады. Осыған байланысты ғылымның басқа салаларына
қарағанда филологиялық (тіл және әдебиетті қоса алып отырмыз) терминдер
нағыз ұлттық мәнге ие болу керек [6, 110 б], - деп, аталған үдерістің
маңызын ең әуелі мемлекеттік мүдде тұрғысынан түсіндіреді. Профессор,
терминтанушы Т.Сайрамбаевтың пікірінше, терминдердің қолданылу дәрежесі
ғана емес, олардың жасалу жолдары мен құрылымдық түрлерінің әдеттегі әдеби
тіл нормасымен ара қатынасы, олардың контекстегі қолданылуы маңызды,
өйткені әрбір сөздің, терминдік тіркестердің, калькалық аударманың
сөйлемде қолдануда ғана мағынасы нақтыланады [7, 47 б]. Cондықтан ғалым
терминдердің сөйлемде қолданылуын,
- біріншіден, терминдердің ішкі құрылымдық ерекшеліктер тұрғысынан;
- екіншіден, терминдердің сөйлем ішіндегі ерекшеліктері тұрғысынан
қарастырды.
Т. Сайрамбаев профессор, терминтанушы, бірнеше терминдік сөздіктердің
авторы соның ішінде Компьютерлік терминдер еңбегінде терминологиялық
сөздіктерге, оның ішінде лингвистикалық сөздіктерге мән беру қажеттігіне
үнемі көпшілік назарын аударады.
Себебі, ғалымның пікірінше, қазіргі кезде қолданыста жүрген
лингвистикалық сөздіктер тілдің дамуындағы терминдерді қамтуда өресі жетер
емес. Өйткені сөздіктер, біріншіден, алғашқы ертедегі ғалымдар еңбегі,
солар әзірше бұрынғыша қайта-қайта басылып, бізге жетекші дәрежеде
болғанмен, күнделікті тілдік дамуды қамти алмаса керек. Сонда тілдік даму
мен оның терминін жинастырып, оны жариялауда үлкен алшақтық бар. Мұның өзі
тілдік терминнің зерттелуінің әлі де жетіспей жатқанын көрсетсе керек [9,
71-72 б].
Кейінірек профессордың ұйғарымымен көрнекті қазақ ғалымдары С.
Амажолов пен Н. Сауранбаевтың авторлық терминдері де зерттеу нысанына
айналды. Нәтижесінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н.
Сауранбаев еңбектерінде қолданылған авторлық терминдердің тізімдемесі
жасалды. Жиналған авторлық терминдер қазіргі қазақ тілінде қолданылу
жиілігіне қарай пәрменді (актив) термин және пәрменсіз (пассив) термин деп
жіктелді.
Олардың пәрменденуі мен пәрменсізденуінің лингвистикалық және
экстролингвистикалық себептері анықталды. Қорыта айтқанда, профессор Т.
Сайрамбаев – компьютер терминологиясының дамуына және оның ғылыми тұрғыда
зерттелуіне елеулі үлес қосқан көрнекті ғалым:
- біріншіден, профессор Т. Сайрамбаев лингвистикалық терминдерді
мүмкіндігінше компьютердің төл сөздері негізінде беру бағытын басты қағида
ретінде ұстанды;
- екіншіден, лингвистикалық терминдердің авторларын анықтау, компьютер
тіл білімі терминдерінің қалыптасу тарихын нақтылау бағытын айқындап,
суденттер мен ізденушілердің ғылыми зерттеу жұмысына жетекшілік жасады;
- үшіншіден, әр жылдары шыққан лингвистикалық сөздіктердің сапасына
қатысты өз пікірін білдіріп отырды;
- төртіншіден, лингвистикалық сөздіктерге енген терминдерге
статистикалық талдау жүргізді;
- бесіншіден, лингвистикалық терминдерді тіл білімінің салалары
бойынша жіктеп зерттеудің үлгісін көрсетті;
- алтыншыдан, терминдік тіркестердің байланысу тәсілдерін анықтады;
- жетіншіден, профессор Т. Сайрамбаевтың өзі де бірнеше лингвистикалық
терминдердің авторы ретінде танылды[5, 41 б].
Термин – ерекше лексикалық құбылыс. Оны қолданушы топ сапалы түрде
тәртіптеп, ретке келтіріп отырады. Сондықтан бір сөзді белгілі бір ғылым
өкілдері термин ретінде қабылдап, қолдана бастаса, ал сол сөздің мағынасы
кәсіпке қарай ыңғайланады, сонымен шектеледі. Бұл сөзді қабылдаған ғылым
ерекшелігіне қарай онымен тіркесетін сөздер де ерекшеленеді.
Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен ағылшын тілінің төл бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану.
Бұл – термин саласында бұрыннан келе жатқан негізгі де дәстүрлі
принцип.
Бірақ терминология мәселесінің бүгінде күн тәртібіне қайта қойылуына
себеп болып отырған да осы негізгі принциптің іс жүзінде орындалмай,
бұрмаланып келуі.. Оның көптеген себептері де болды. Ең басты себеп – заман
үрдісі, тіл саясаты мен идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне
жасаған үстемдігі мен өктемдігі. Екінші себеп, еліміздегі ұлт, ұлыс тілдері
өздерінің дамудан кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып орыс
тілімен терезесі тең тұра алмайды деген пікірдің орталықта да, жергілікті
мамандар арасында да қалыптасуы[10, 115 б.]. – дейді .
Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана тіліміздің барша
байлығын сарқа пайдалану керек деген принципке жете мән бермегендігімізден
деп айтуға болады. Сондықтан да бүгінде бұл мәселе жаңа серпіліс алып
отырған бұқаралық үрдіс екені мәлім болып отыр.
Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық
еңбекте қазақ терминологиясының жүз жылға таяу даму тарихы жүйелі де
деректі зерттелінген. Әдеби тілдің, оның ішінде ғылыми тілдің өркендеуіне
септігін тигізген терминдік жүйе, бұрын-соңды айтылған келелі пікірлер,
болжамдар сарапқа салына отырып, салиқалы ой-пікірлері зерттеушіні елітіп,
тартып отырады. Автор өзінің термин жасау жөніндегі көзқарасын анық
байқатумен қатар, еңбектің соңында 1927 жылдан бастап, 1997 жылдар арасында
термин туралы еңбектер мен сөздіктердің тізімін (16) көрсеткен.
Терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы
саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде
қолданылатын сөз деп ұгамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің
тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин
жөнінде сөз қозғалғанда Барлық термин — сөз. Бірақ сөздің бәрі термин
емес [11, 65 б.]. деген тұжырым жиі қайталанып жатады. Бұл тұжырымды
тілдегі сөз деп танылатын тілдік бірліктерге қатысты дұрыс айтылған деуге
болады. Алайда терминнің тілдік бірлік болып табыл-майтын құрамына сандар,
графикалық таңбалар кіретін символ-сөз түрлері де болатындықтан, мұндай
тұжырымды терминнің барлық типтеріне қатысты жалпы сипат ретінде қабылдауға
келе бермейді. Сонымен қатар, терминнің тек қана сөз емес, терминологияда
сөз тіркесі түріндегі термин-дердің мол екенін және кейбір тілші-терминолог
ғалымдар атап корсетіп жүргеніндей, сөйлем терминдердің де болатынын
ескерсек, Барлық термин – сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес деген
пайымдаудың термин табиғатын жан-жақты ашып тұр дей алмасақ керек.
Сондай терминнің тілдік табиғатын түсіндіру кезінде өте жиі
қайталанатын тұжырымдардың бірі Н.З.Котелованың Терминдер - сөздер, тілдік
ешнәрсе оларға жат емес (Термины — это слова, и ничто языковое им не
чуждо) [11, 189 б.] деген сөзі. Ғалымның сөзін түпнұсқа тілдегі қалпына
байланып жоғарыдағыдай сөзбе-сөз, дәлме-дәл көшірмей, автордың айтпақ ойы
мен сөйлем мағынасын сақтай отырып, өз түсінігімізге лайықтап, тілімізге
жатықтау етіп сәл басқашалау аударсақ, Термин деген — сөз, тілдегі сөзге
тән қасиеттердің ешқайсысы да оған жат емес деген болар едік. Термин-
сөздің лингвистикалық табиғатын тану тұрғысынан келгенде ғалымның пікірі
орынды айтылған. Оны соңғы жылдары терминтану саласында жүргізілген
көптеген лингвистикалық зерттеулер нәтижелері растап отыр.
Тіл – бір-бірімен әр түрлі қарым-қатынасқа түсетін, әр түрлі
мағыналармен байланысты және әр түрлі деңгейде орналасқан элементтердің
құрылымы сияқты [12, 13-14 б]. Тіл адам санасының үрдісін қамтамасыз
ететін адамның когнитивті жүйесінің негізі болып табылады. Тіл – танымды
бейнелеп, адамның когнитивті әлеміне, интеллектісіне, адамның танымдық
құрылысына жарық шашады.
В.Гумбольдт: тілде ешқандай бірлік жоқ, әрбір жеке элемент өздерін
бүтін элементтің бөлігі ретінде бейнелейді [13, 12 б] деп жазса,
Ф. де Соссюр ... тіл - элементтері бүтіндікті туғызатын, ал бір элементтің
мағынасы бір мерзімдік жайлылықты білдіретін деген жүйенің өзі [12, 147б].
– деп ойлайды. Сондықтан тіл – белгілі бір бір-бірімен байланысты жүйелік-
элементтердің белгілі бір жүйесіне енгізілген жүйе болып табылады. ,
Тілдік жүйелер әр түрлі негізде бөліне алады. Сондай бір лексикалық
тілдік жүйелердің бірі – жүйе, құрылым, арнайы қарым-қатынас аумағындағы
қабілетті функциялық тіл ретінде талданып жүрген Городецкий, [12, 36 б],
тілдік бірлік сөзі. Отандық лингвистика ғылымында тілдік бірлік түсінігі
ХХғасырдың 60-жылдары пайда болды. Н.Д. Андреевтің анықтауы бойынша:
тілдік бірлік – бұл тілдік элементтер жинағы және бірқалыпты тақырыпты
мәтіндегі олардың қарым-қатынасы[12, 89 б].
Л.Л. Нелюбинаның түсіндірме-аударма сөздігінде: тілдік бірлік
дегеніміз – тілдік құрылым мен бірліктердің жиынтығынан тұратын, мамандық
функционалданған және әлеуметтік тілдік аумағында қолданылатын,
функциональдық-стилистикалық бағытта және арнайы қарым-қатынас аумағында
қызмет ететін кіші лингвистикалық жүйе бөлігі деп жазылған[13, 78 б]. Бұл
түсініктемеге сәйкес тілдік бірлік – тақырыптық бірқалыпты пәндік аумақтағы
тілдік бірлік жүйелер қатары. Тілдік бірліктердің бір негізгі ерекшелігі –
ғылыми-техникалық сөздіктердің байыту көзі, жай сөздіктерге қосымша көзі
болып табылатындығы, яғни, сөздіктерде арнайы лексиканың енуі, дәлірек
айтқанда – терминдердің келеуі.
Терминдер дегеніміз – әрбір мамандық тілдерде маңызды рөль атқаратын,
анық түсінікті мағыналы сөздер [12, 45-46 б].
Терминдер арнайы лексика тілінің негізгі құрайтын бөлігі болып
табылады. Ғылымның әрбір саласы, соның қатарында компьютерлік технология
саласы өзінің даму барысында жоғарғы семантикалық анықтыққа ие белгілі
ғылымның барлық бірізді номинациясы үшін өзіндік тілдік бірліктерді
жасайды. Әр түрлі мамандық үрдіс салалары, жекелей айтқанда, ғылым және
техника әдеби тілдің ішкі жүйесін жасайды.
Бірақ терминнің жасалуы, қолданылуы, қызметі тұрғысынан жалпы әдеби
тілдегі атаулардан өзіндік айырмашылықтары бар екендігін атап көрсетіп
жүрген ғалымдар пікірлерін де ескерусіз қалдыруға болмайды. Солардың бірі -
Өмірзақ Айтпайұлының Компьютер терминологиясының қалыптасуы мен дамуы
атты еңбегіндегі термин жайлы айтылған нақты тұжырымдарына назар аударайық.
Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады. (кейде сөйлем түрінде
де кездеседі.)
Термиңдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялықтаңба
түріндегі терминдер де бар.Бірақ терминологиядағы олардың үлес салмағы
термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен.)
3. Термин — белгілі бір терминологияның мүшесі(А. А. Реформатский).
Термин деген — ұғым аты.
Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
6. Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер,сөз табына
қатысы жағынан зат есімдер болады.
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізіненғылым тілінде,
арнаулы сала шеңберінде қолданылады.
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің
көпшілігінде аталып көрсетілетін, мамандар мойындаған терминнің басты
белгілері деуге болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде,
лингвистикалық ғылыми әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік
қырлары мен ерекшеліктері аталып жатады [14, 145-168 б.].
Терминдер ұлт тіліндегі сөзжасам үлгілерімен қатар шет тілдерінің
термин жасаушы терминбөлшектері (терминдік элемент) қатысуы арқылы да
жасалады.
Осылай, тілдік бөліктер белгілі бір заттық аумақты бейнелейтін,
лексика-грамматикалық талаптары бар, мамандық үрдіске сай қарым-қатынас
жағдайы және тақырыптық бірізділік функциясы бар кәдімгі тілдік жүйенің
бөлігі ретінде қарастырылады.
Ғылыми-техникалық төңкеріске байланысты көп бөліктегі жаңа
нысандардың пайда болуы, процессі, құбылысында оларды номинациялауға
арналған жаңа (неологизмдер) терминдер пайда болады, соан кейін ғана
терминология біріздендіріледі және қалыпқа сәйкестенеді. Біз қарастырып
отырған компьютперлік терминология әлі жас, яғни, ол әлі қалыптасуды
жалғастырады және бұл үрдіс барлығы үшін тыныш боып саналатынын ескерте
кету керек.
Терминология, жүйелік қарым-қатынас бірліктеріне кіретін есеппен
арнайы уақыт аралығында алынған терминдік жүйені құрайды. Терминдік жүйе –
бұл терминдер арасындағы қарым-қатынасты анықтау арқылы көп терминдердің
біріздендірілуі. [13, 13 б]. Р.Ю. Кобрин и М.В. Антоновалар: ... егер
терминология – заттық облыстағы динамиканың шындығын суреттейтін шын нысан
болса, онда терминдік жүйе – бұл терминологияның түрінің қалыптасқан
қасиеті.
Терминдік жүйе деп негізінде терминологияның когнитивті түрін, немесе
заттық ұғымның метатүрін атауға болады [13, 14 б]. - деп сесептейді.
Біздің пікірімізше, терминдік жүйе дегеніміз – терминологияның синхрондық
ізі бар, арнайы бір уақыт аралығында жазылған, логикалық өзара байланысы
бар терминдердің анықталған ізі.
Тілдік бөлік, арнайы мақсаттағы тіл, терминология, терминдік
жүйе түсініктерін анықтауды талдау арқылы біз, арнайы мақсаттағы тіл
тілдік бөлікке кіріп, оынң бөлшегіне айналады деген тұжырымға келдік. LSP-
негізгі құрайтын элемент, яғни, терминологияның тілдік бөлігіне сәйкес
келеді.
Бұл дипломдық жұмыста қарастырылып отырған ғылыми-техникалық
аумағындағы компьютерлік тілдік бірліктертің өзіндік тілдік ерекшеліктері
бар, және олар арнайы (компьютерлік технология) білімін жинайды, береді
және мамандық қарым-қатынас құралы ретінде қызмет атқарады. Компьютер
ттехнологиясындағы ағылшын тілді тілдік бірліктердің түрлерін бөліп
қарастыруға болады. Олар: көп құрамды терминдер, термин-эпонимдер және
кірме термин элементтегі терминологиялық лексикалар.
Бұл терминдердің басқа терминдерден айырмашылығы – олар тек
компьютерлік технологиямен байланысты ұғымдарды білдіреді. Компьютерлік
технологиялардың ағылшын терминологиясы басқа ғылымдардан енгенін
білдіреді.Компьютерлік технологияның жас сала екеніне байланысты синонимдік
және көп құрамды терминдердің көптеген түрлері аббревиация процесіне
белсенді қатынасады.
2. Терминге қойылатын талаптар
Тіл мамандары мен терминтанушылардың көпшілігінің еңбектерінде атап
көрсетіліп жүрген терминге қойылатын негізгі талаптар мыналар:
Терминнің бірмағыналылығы. Термин негізіненбір арнаулы сала ішінде ғана бір
мағынаны білдіруі,синонимдерінің болмауы керек. "Бір таңбаланушыға- бір
таңба, бір таңбаға - бір таңбаланушы" сәйкескелуі керек деген қағидаттан
туындаған бұл талаптыорындауға салалық мамандардың қай-қайсысы дамүдделі.
Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын кездестіруге болады.
Термин мағынасының дәлдігі.
Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның мазмұнын қамтып, ұғымның
негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы берілуі. Терминологиядағы
шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талапта үнемі орындала бермеуі мүмкін.Біз
термин мағынасының дәлдігі туралы сөз қозғағанда бұл талапты оның
дефинициясының дәлберілуіне қатысты қойған дұрыс деп пайымдаймыз.
Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы. Бірнеше сөздің тіркесуінен тұратын
көп сыңарлы терминді үғым атауы ретінде, атаусөз ретінде қолдану қолайлылық
туғыза бермейді. Атау сөздердің қысқа
да нұсқа болғаны жақсы-ақ. Тіл үнемділікті ұнатады. Тіліміздегі көптеген
көп құранды тіркестердің лексикалануы, біріккен, кіріккен сөздердің пайда
болуы, күрделі атаулардың ықшамдалуы осы үнемзаңының талаптары. Алайда
терминологияда бұл талапүнемі орындала бермейді. Терминологиялық тіркестер,
терминдер жүйесінде көптеп кездеседі. Терминнің көпқұрамдылығы оның
кемшілігі емес, қайта ондай атаулардың ұғым мазмұнын дәл беру тұрғысынан
артықшылықтары бар деп санайтын ғалымдар да бар. Бұл тұрғыдан келгенде
"Термин мағынасының дәлдігінің қысқалығынан маңызды. Сондықтан да
терминнің көп сыңарлы болуын оның кемшілігі деп есептеуге болмайды. Егер
қандай да бір ұғым бір-бірімен өзара жақсы үндескен сөздерден тұратын
тіркеспен аталса, онда ол терминнің жүйелілігін және сол ұғымның өзге
ұғымдармен байланысын көрсетеді".
Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдер де
негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам
тәсілдерін пайдалану арқылы туындайды. Салалық терминдердің көпшілігі әр
саланың ғалымдарының, практик мамандарының қаламынан туындайды.
Салалық мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін,
тілдік заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу
ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын.
Оның үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық
қабілетті қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам
заңдылықтарын қанағаттандыра бермейтіни термин-сөздер ұшырасып калып
жатады.
Терминнің туыңды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің ықшам болуы
қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына
кіретіндіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы жұрнақтарды үсті-
үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше туынды сөз, жаңа
атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа жауап бере
бермейді. Бұл талапты терминнің сөз тудыруға (деривациялык) қабыеттілігі
деп те атайды.
Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым тілі
бейнелілікті,образдылықты емес, әр ұғымды өз атымен атаудықажет ететін
дәлдікті, нақтылықты қалайды. Солсебептен де ғылым тілінің негізін
құрайтынтерминдердің эмоциональдық тұрғыдан бейтараптықтанытып, оларға
экспрессияның тән болмауы талапетіледі.
7) Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға
қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін,
айтуға ауыр қарапайым лексика қатарынан, жаргон, арго сөздердің термин
ретінде тандалмағаны жөн.
Жоғарыда аталған талаптарды терминнің мағынасына, тұлғасы мен
қолданысына қарай –семантикалық талаптар, терминнің тұлғасына қойылатын
талаптар және прагматикалық талаптар деп үшке жіктеп қарастыру жиі
ұшырасады.
Терминге қойылатын талаптар:
Терминге қойылатын талаптар
Семантикалық Терминнің Прагматикалық
Талаптар тұлғасьша қойылатьн (функциональдық) талаптар
талаптар
1 2 3
1. Мағыналық 1.Тілдікнормаға 1.Қолданысқа
қайшылықтың сәйкес келуі енгізілгендігі
болмауы (кәсіби жаргондардың, (терминді мамандардың,
(терминнің ұғым фонетикалық және ғылыми қауымның қабыл-дауы
мазмұнына грамматикалық нормадан немесе жиі
сай келуі) ауытқулардын, болмауы) қодданылатындығы)
2.Бірмағыналы-лық2.Терминнің ықшамдылығы 2. Жатықайтылуы
(Бұл талап (қысқалығы) а) лексикалык (жағымды дыбысталуы)
негізінен белгіліықшамдылық ә) тұлғалық
бір арнаулы ықшамдылық
терминология
шеңберінде
қойылады)
Бөлімді түйіндей келе мынадай тұжырым жасауға болады:
Термин атауы латын тілінен енген қазақша баламасы шекаралық белгі,
шек деген мағына берді.Термин атауының ұғымына мынадай анықтамалар
берілді:
Термин — белгілі бір терминологияның мүшесі(А. А. Реформатский)
Термин деген — ұғым аты.
Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер,сөз табына қатысы
жағынан зат есімдер болады.
Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізіненғылым тілінде, арнаулы
сала шеңберінде қолданылады.
Термин - терминологиялық жүйенің элементі.
Терминге қойылатын талаптар:
1.Терминнің бірмағыналылығы
2.Термин мағынасының дәлдігі
3. Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы.
4. Терминнің тілдегі сөзжасам заддылықтарына сәйкес келуі
5. Терминнің туыңды сөз жасауға қолайлы болуы
ІІ Компьютер саласындағы неологизмдердің талдануы
2.1 Неологизмдердің жасалу жолдары
Неологизм сөзі - грек тілінен аударғанда тілде пайда болған жаңа
сөз, тілдік жаңалық, грамматикалық ерекшелік дегенді білдіреді. Тілдің даму
барысында пайда болып, ғылым мен техниканың өркендеу барысында, әлеуметтік
– экономикалық өзгерістер негізінде дүниеге келіп, жаңа түсініктерге
анықтама беретін немесе қалыптасқан атауларға басқаша жаңа атау беретін
тілдік бірліктерді неологизмдер деп атаймыз[16, 1б].
Жаңа зат пен құбылыс пайда болғаннанкейін оларды ұғымдық жағынан
сипаттайтын жаңа атаулар қажет. Жаңа атаулар тіл ғылымында лексика
бөлімінің, оның ішінде неологизм тармағының зерттеу нысаны болды.
Неологизм - қай тілде болмасын ұғымының баламасы. Бірақ неологизм
терминінің мәні жаңа сөз бен жаңа сөз қолданыс болып салалық түрге
бөлінетіні ғылыми-зерттеу еңбектерде арнайы қаралған емес. Қазіргі орыс
тіліндегі жаңа сөздер атты диссертациялық зерттеуінде Л.И.Джоглидзе:
неологизмдер - тілдегі жаңа сөздер, тіл жүйесінің лексикалық бөлігі.
Неологизмдер – сөйлеу тілінде дайын күйінде қолданылатын, бірақ
салыстырмалы түрде жақында пайда болған сөздер[17, 10 б], - деп
тұжырымдайды . Ал Р.Ю. Намитокова Жаңа сөздер – тілде белгілі бір кезеңде
пайда болған, бұрын болмаған және жалпы қолданысқа түспеген, сол тілде
сөйлеушілер жаңалық сипатын сезінетін сөздер [18, 543 б]. екенін айтады
Қазақ ғалымдарының пікіріне сүйенсек, неологизм дегеніміз - бір тілде
жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік арасында толық қалыптаспаған жаңа
сөздер[19, 458 б];
- тілге сіңісіп, жалпы халықтық сипат ала қоймаған жаңа сөздер[20,
218б];
- халықтың қоғамдық – саяси тұрмысындағы тарихи маңызды оқиғалармен
байланысты мерзімдерде пайда болған әдеби тілдегі жаңа мағыналы жаңа сөздер
мен тұрақты сөз тіркестері [21, 118 б];
Неологизмдерге берілген анықтамалар күні бүгінге дейін бірін-бірі
қайталаумен келеді. Алғаш рет А.Алдашеваның Қазіргі ағылшын тіліндегі жаңа
қолданыстар тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында жаңа сөз
қолданыстарға анықтама беріледі: ...Неологизмді, оккозиональды сөздерді,
жеке авторлық сөздерді, потенциальды сөздердің бәрін біріктіріп,
лексикалық жаңа қолданыстар [22, 125 б] - дейміз.
Бұл пікір бойынша неологизм деген жалпы ұғым жаңа қолданыстар
терминінің аясына кіреді. Ш.Бәйтікованың пікірі бойынша: неологизмдер –
тілімізде бұрын болмаған, жаңадан пайда болған сөздер. Мысалы: өнеркәсіп,
бесжылдық, ұшқыш, тракторшы, шекарашы. Ал неологизм мағына –тілімізде
бұрыннан бар сөздер. Бірақ бұрынғы мағынасының үстіне жаңа мағына қосылған
не мағынасы жаңарған сөздер.[ 18 ,46 б]
Жаңа сөздердің қолданысқа енген тілде бұрын болмау шарттылығы
ескеріле бермейді. Орыс тілін зерттеуші ғалымдардың пікірлері шынайылыққа
жетелеп келеді де, соңғы тұжырымын күмәндандырып жібереді. Шынайылыққа
жетелеуі – жаңа сөздердің дайын күйінде қолданылатындығы, бұрын
болмағандығы және салыстырмалы түрде жақында пайда болғандығы. Күмәнді тұсы
– жалпы қолданысқа түспегендігі. Егер олар жалпы қолданысқа түспесе әдеби
тілдің құрамына қалай енетіні ойландырады. Қазақ тіліндегі зерттеу
еңбектерінде неологизмдерді кезеңдерге бөліп қарастырған. Қазан
революциясына дейінгі тілімізге ене бастаған жаңа сөздер Б.Әбілқасымов ,
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы неологизмдер Ш.Бәйтікова, С.Исаев,
Р.Барлыбаев , ХХ ғасырдың 70-90 жылдарындағы жаңа қолданыстар. Неологизм –
жаңа дәуірде жаңадан пайда болған сөздер болса Н.Сауранбаев , біздің
әрбір жаңа кезеңдерімізде пайда болған жаңа сөздердің бәрі – орыс тілінен
не сол арқылы басқа шет тілдерден енген сөздер. Яғни, жаңа сөздердің екінші
анықтағыш белгісі – басқа тілден дайын күйінде енгендігі. Бұларға қоса,
жаңа сөздерді қолданылу жиілігіне қарай екі топқа бөлетін көзқарастар да
кездеседі: жиі қолданылатындары – неологизмдер, сирек қолданылатындары –
окказионализмдер Р.Ю.Намитокова . Егер жаңа сөздердің жиі қолданыла-
тындарын неологизмдер қатарына жатқызатын болсақ, олардың халыққа тез
түсінікті болатындығы - өзінен-өзі белгілі. Жоғарыда келтірілген жалпы
халықтық сипат ала қоймаған, көпшілік арасында толық қалыптаспаған
тіркестерінің неологизм анықтамасына дәйектілігі негізсіз болып шығады. Ал
жаңа сөздердің жаңалық сипатының жойылуын олардың белсенділігімен
байланыстыратын болсақ, жаңа зат пен жаңа құбылыстың да ескіру үдерісін
назардан тыс қалдырмау керек шығар. Өйткені Бүінгі неологизм деп таныған
сөзіміз 5-10 жыл өтісімен-ақ неологизмдер тізімінен шығып, ең актив
сөздердің қатарына барып қосылып жатады [20, 235 б] - деген Ә.Болғанбаев
пікірі осыған саяды. Мәселені жаңа сөздерді белсенділігі арқылы байырғы
сөздеріміздің қатарына қосумен шеше алмаймыз.Олардың жаңа болуының өзі
тілдік қорымызға мағыналық та, формалық та ерекшелігімен қосылуында екенін
ескеретін болсақ, жаңа сөздердің бір қалыптылығы мен құбылмалылығының
себептеріне мән бергеніміз жөн.
Жаңа сөздердің көп болуы тіл байлығымызды молайтады деген қасаң
пікірді аластататын күн жеткен секілді. Басқа тілден өз үлгісімен келген
жаңа сөздер ана тіліміздің заңдылығына көндіге қоймайды. Сондықтан олардың
төл тіліміздегі баламасын табуға әрекет жасаймыз. Бұны қазақ тіліндегі
зерттеулерде калька тәсілімен сөзбе-сөз аудару жолы ретінде береді.Аударма
ешқашан жаңа сөз ұғымын қабылдамайды.Себебі жаңа сөздің дәл мағынасын
беретін сөз өз қорымызда болса, жаңа зат пен жаңа құбылыстың да өзімізде
бұрыннан болғандығын айғақтайды. Біз жаңа сөздерді мағыналық жақындығы,
үйлесімділігі сай келетін балама сөздермен ауыстырып жүрміз. Негізінде,
Р.А.Будаговтың: Жалпы тілдік неологизмдер – неологизм сөздер және
неологизм мағына болып екіге бөлінеді [23, 125 б], - деуі неологизмдерді
салаға бөліп қарастырудың тиімділігіне жөн сілтейтін секілді. Сондықтан біз
компьютер саласындағы неологизмдердің қалыптасу тәсіолерін зерттеуге баса
назар аудардық. Себебі, қоғам алға басқан сайын, компьтер саласына күнде
жаңа сөздер еніп жатады. Тіпті оларды белгілі бір қалыпқа, түрге бөліп
зерттеу жүргізуге де үлгермей қаламыз.
Заманауи неологизмдердің пайда болу жолдары көбінесе морфологиялық,
лексикалық, лексика-семантикалық деген бірнеше түрлерге бөлінеді:
1. сөз құрау, және сөздердің мағынасының өзгеруі,
2.аффиксация, сөз күрделендіру,
3.конверсия, сөздерді кіріктіру,
4.қысқарту, тіркестіру лексикалық-семантикалық тәсіл,
5.сөздегі дыбыстарды алмастыру және екпінді ауыстыру (фонологиялық
тәсіл) сияқты көптеген жаңа сөздер жасау тәсілдері бар. [Ағылшын тілінің
лексикологиясы 54б 7]
Тілде бар сөздерді қайта қабылдау. Неологизмдерді құрудың бұл тәсілі
арқылы танымал сөздерге жаңа мағына беруге болады.
Басқа тілдерден ену. Көптеген сөздер басқа тілдерден еніп,
неологизмдер қатарына жатқызылады. Компьютер тіліндегі тілдік бірліктердің
барлығы дерлік, басқа тілдерден енген. Соның ішінде ағылшын тілі және орыс
тілі арқылы енген сөздер жатады
Сөзқосым тәсілі арқылы ағылшын тіліндегі сөздердің жасалуының өте
ежелгі, жан-жақты және танымал тәсілі - сөздердің қосылуы. Олар нақ осы
кезге дейін өзідерінің белсенділіктерін жоғалтқан жоқ. Қазіргі ағылшын
тілінің жаңа сөздерінің үштен брін – күрделі сөздер алып жатыр. Күрделі
неологизмдердің ішінде көбіне екі компонентті құрайтындар кездеседі.
Сөздердің қосылу процесі екі сөздің (екі негіздің) қосылуынан
жасалады.
Сөзқосым жасалған туынды сөздер біріккен (кіріккен) сөздер деп
аталады. Олар көбінесе екі не одан да жоғары сөздердің қосылуы арқылы
жасалады.
Сөздерді қысқарту (аббревиатура). Кейбір неологизмдер қысқарған сөздер
түрінде қолданылады немесе оларды қысқартуға тура келеді. Жалпы, қысқарту
дегеніміз – сөздерді бастапқы әріптер немесе мағынасын білдіретін әріптер
көмегімен белгілеу
Аффикстік бірліктер ережеге сәйкес, түгелімен ағылшын тіліндегі сөз
жасамдық дәстүрді сақтай отырып, яғни морфологиялық құрылым мен мағына
сипатына байланысты тасушы тілге әдеттегідей көшеді. Сондықтан компьютерлік
неологизмдердің пайда болуы сол сөздің мағынасы толық ашылған сәтте ғана
сөздің жаңа екенін аңғарады. Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік
сипаттамасы олардың терминологизациясы, яғни олардың белгілі бір ғылым мен
техника саласына тұрақтануы болып табылады. Барлық жаңа жасалған аффикстік
сөздерді жартысы ғылым саласына қатысты болып келеді
Конверсия деп сөздің бір сөз табынан екіншісі нефункционалды
ауысын білдіреді, яғни бір сөздің бірнеше сөз табының ролінде қолданылуы
[26, 345б]. Бірақ кейбір ғалымдар конверсияны сөзжасам деп
атайды. Мысалы, қазір Интернет желілерінде E-mail meus to ... деген
сөздерді жиі кездестіруге болады
Сөз тіркестері – грамматикалық үлгі, мұнда сөз тіркесімділігінің
негізгі категориялық ерекшеліктері мәселесі қарастырылады. Терминологиялық
лексика терминдердің тізімі ғана емес, белгілі ұғымдардың ғылыми
дүниетанымдағы анықтамасын көрсетуші жүйе екендігімен сипатталынады. Бұл
тараушада метатіл мәселесі де терминнің аса күрделі жүйеге
негізделетіндігін дәлел етуге болатындығы баса айтылады. Сөз тіркесінен
жасалатын терминдердің грамматикалық сипаты, үйлесімділігі, ұғым анықтығы
белгілі бір дәнекер тәсілдер арқылы байланысқа түсетіндігі анықталынады.
Сөз тіркестерінің есімді және етістікті түрлерінің теориялық мәселесі
синтаксистік қатынас арқылы қарастырылады. Сөз тіркесі үшін аса қажетті
басты белгі –теңін тауып тіркесу. Сөз тіркесінің басты белгілері, амал-
тәсілдері арқылы байланысу формасы, жасалуы – терминологиялық жүйенің
пәрменді көрсеткіші болып табылады. Тіл үнемі өзгеріс үстінде болатынын
ескерсек те филология ғылымдарының докторы, профессор Талғат Сайрамбаевтың
өз еңбектерінде синтаксистік терминдер туралы да бірсыпыра тың ой-пікірлер
айтқанына баса назар аударғанды жөн көрдік. Сөз тіркесі және синтаксистік
терминдер туралы жазған еңбегінде синтаксистік терминдерді орыс тілінен
аударылмай сол қалпында қолданылған терминдер, бір сыңары орыс тілінде,бір
сыңары қазақша терминдер,екі сыңары да қазақша терминдер деп
топтастырады[7, 347 б]).
Қорытындылай келгенде, неологизм дегеніміз – жаңарған сөздер қатары.
Оған тек жаңа басқа тілден енген жаңа сөздер ғана емес, тіпті бұрын
қолданылып жүрген сөздің жаңаша нұсқасы да жатады. Неологизм күнделікті
талдауды, саралауды, зерттеуді қажет ететін салалардың бірі болып табылады.
Себебі, қоғам дамыған сайын, тілімізде дамып, жаңа сөздер қатары молая
бермек. Жалпы, неологизм тіл білімінің жеке бір саласы ретінде зерттеліп,
қалыптасу үстінде деп айта аламыз. Неологизм сөзі грек тілінен аударғанда
тілде пайда болған жаңа сөз, тілдік жаңалық, грамматикалық ерекшелік
дегенді білдіреді. Тілдің даму барысында пайда болып, ғылым мен техниканың
өркендеу барысында, әлеуметтік – экономикалық өзгерістер негізінде дүниеге
келіп, жаңа түсініктерге анықтама беретін немесе қалыптасқан атауларға
басқаша жаңа атау беретін тілдік бірліктерді неологизмдер деп атаймыз.
Екінші типті неологизмдерді біз стилистік неологизмдер деп атаймыз, ал,
бірінші типтік неологизмдер олар терминологиялық неологизмдер болмақ.
Аталған екі типті неологизмдердің екеуіде стилистикалық тұрғыдан
қарастырғанда әртүрлі функциялар атқарып, әртүрлі мақсаттарға қолданылады.
Неологизмдердің стилистикалық функциялары, олардың терминологиялық және
стилистикалық қасиеттеріне байланысты ажыратылады. Басқаша айтқанда, оның
қолдану мақсатына қарай бұрында қолданыста жүрген түсініктерді немесе
заттарды басқа атаулармен атауға байланысты сондай-ақ жаңадан пайда болған
құбылыстар мен заттарға атау беруіне байланысты ажыратамыз.
Заманауи ағылшын жазушыларының тіліндегі неологизмдердің пайда болу
жолдары көбінесе сөзқұрау, конверсия және сөздердің мағынасының өзгеруі
болып табылады. Неологизмдердің өмірінің ұзақтығы олардың қоғамдағы алатын
орнына байланысты болмақ, басқаша айтқанда белгілі бір түсінікті атау
барысында берілген неологизм қандай деңгейде қолданылады, берілген
сөздердің қаншалықты синонимдары бар, жалпы практикада қолдану жиілігі
қаншалықты жиі болатынына байланысты болмақ. Көптеген неологизмдер тілден
біржолата жоғалып кетеді, кейбіреуі сол сөзді ойлап тапқан автордың
есімімен қосақталып жүреді, кейбір аймақтарда пайда болған сөздер кейде
мүлдем жоғалып кетеді. Неологизм бүкіл халықтық қолданысқа ие болғаннан
бастап ол сөз неологизм болуын тоқтатады.
Компьютер технологиясындағы ағылшын тілді терминдер лексикалық
бірліктермен қатарласа жүретін қасиеттері бар. Бұл саланың жаңадан
қалыптасып жатқан жас сала болғандықтан,компьютерлік технология терминдері
үнемі жаңарып тұратын терминологияның жас қалыптасушы терминдік жүйесі деп
аталып, лингвистикалық талдау жасауды қажет ететін процесске жатады.
Әрбір терминологияның өзіндік сөз құрау құрылымы бар. Сол сияқты
компьютерлік терминдік неологизмдердің де өзіндік ерекшеліктері жоқ емес.
Компьютерлік неологизмдер қалыптасыушы неологизмдер болып табылатындықтан
олар, терминдік жүйеге жаңа терминдер әкеледі, әсіресе, көпқұрамды
бірліктер. Қанша көп құрамды термин болса, соншалықты ол жаңа термин болып
саналады[12, 14б]). .
Қай ғылымда болмасын, қай тілде болмасын интернационалдық терминдер
болады. Оны мәнін жоғалтпау үшін сол күйінде қалдырған жөн. Мысалы,
компъютер, байт, процессор. Өйткені көп тілдердің бәрінде өзіндік аудармасы
болғанымен, компьютер сөзі қолданылады. Зерттеуші Г.Зәуірбекова өз
мақаласында процессорды амал жәшік десе болады деген ойын біддіреді. Бұл
құптарлық жайт деп санаймыз. Өйткені, процессор — компьютер құрамындағы
бүкіл есептеу-сараптау амалының жинақталған жері болып табылады. Ал
компъютерлік бағдарлама термині жұмсақ бөлшек деп аударылған. Калькалық
аударманы қолдансақ, rиап жұмсақ, jіап бөлшек дегенді білдіреді.Ал
компьютерлік қоңдырғылар (құралдар) — қатты бөлшек деп аударылған.
Компьютерлік дискурстің өзіндік жеке қарым-қатынас аймағы бар. Бұл
аймақ – бөлінген техника және компьютерлік технологиялар туралы білімдері
бар мамандардың қарым-қатынасы болып табылады. Бұл дипломдық жұмыста біз
компьютерлік терминдердің қалыптасуына назар аударамыз. Компьтер пайда
болғаннан кейін адамдар тілінде көп қолданысқа ие бола бастаған
терминдердің бірі - Интернет яғни Желі сөзі. Интернет, желі – әскери,
мемлекеттеік, іскер, жеке қолданушыларды жылдам түрде біріктіретін
компьютерлік, тәжірибелік желі ретінде пайда болды. Қазіргі кезде үлкен
көлемдегі қызметтерді ұсынатын және көп құрамдағы адамдардың бір-бірімен
электрондық пошта (e-mail), телеконференция арқылы байланыс жасауға
мүмкіндік беретін әлемдегі ең үлкен компьютерлік желі болып табылады.
Бүгінгі күні желі қоғамдық мәдениеттің бөлінбес бөлшегіне айналды. Оның
ерекшелігі тек қана маңызды техникалық құрал емес, сонымен қатар маңызды
әлеуметтік құбылыс болуында. Қазіргі кезде Желі барлық қоғам мүшелері үшін
техникалық мамандық аумағында қалып қойған жоқ. Сонымен қатар, көптеген
терминдер мамандық аумағының шеңберіндегі арнайы лексикалық бірлік ретінде
ғана қалып қоймай, тез уақытта қолданысқа ие болады. Қазіргі компьютерлік
терминологияның ең маңызды ерекшелігі – Желімен байланысты лексика, және
адамдардың Желіні қолдана отырып іске асыратын лексикалар болып табылады.
Бұл лексика бағдарламалаулармен, электроникамен, математикамен және тағы
басқа маңызды ғылымдармен байланысты терминдерге, техниканың шығуына
байланысты пайда болған терминдерге қосылмайды.
Сондай ғылым және техника тілінің бөлігін тудыратын терминдерге мына
сөздерді жатқызуға болады: cable, disk, bit, binary, database,display,
virus, computer[24, 412-645 бб]. Бұл сөздер Желі аумағынан ұзағырақ
таратылады. Белгілі бір жағдай, іс-әрекет, операция, және персоналдық
әрекет кезінде Желімен байланысты қажетті, көптеген сөздер мен фразалар
саны пайда болды. Көптеген терминдер бағдарламалық қамтамасыз етуге
көмектеседі, олар Желіні қолдануға мүмкіндік береді. Бұл терминдер тұрақты
түрде экранда пайда болып отырады. Кейбіреуі үнемі (жасырын мәзірде) белгі
формасында пайда болып отырады. Олар экран алаңын және функциясын,
қолданушының директивтерін нақты орналастыру үшін қолданылады. Мысалы:
file, edit, view, insert, paste, format, tools, window, help, search,
refresh, address, history,stop, contact, top, back, forward, home, send,
save, open, close, select, toolbars, fonts, options[24, 412-645 бб]. .
Кейбір терминдер қолданысқа байланысты аралық уақытта, әсіресе,
бірдеңе дұрыс емес жағдайда орындалғанда қателікті білдіру хаты ретінде
пайда болып отырады. Ондай терминдерге төмендегі сөздерді жатқызамыз:
forbidden, illegal operation, error, not found, 404 error[24, 412-645
бб].
Кейбір терминдер компьютердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Термин-терминтанудың
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.1 Терминнің тілдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6
1.2.. Терминге қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
ІІ Компьютер саласындағы
неологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Неологизмдердің жасалу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2. Компьютер жүйесіндегі неологизмдердің қалыптасу тәсілдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазіргі лингвистикада әр түрлі мамандық
салалар терминологиясының даму және қалыптасу заңдылық-тарының
ерекшеліктерін біріздендіруге қызығушылық әлі туа қойған жоқ. Соңғы
мерзімде белсенді түрде дамып жатқан компьютерлік тілдік бірліктер аумағы
да осыған сай ,сонымен қатар компьютерлік тілдік бірліктер синтагматика
аспектісінде әлсіз қарастырылғаны сияқты, парадигмалық жоспар қарым-
қатынасында да дұрыс қарастырылмаған.
Компьютерлік технологиялық парадигманың қалыптасу дәрежесі оның
негізгі тілдік ерекшеліктерін анықтайды, сонымен қатар қалыптасып жатқан
терминдер синонимінің қатарын, толықтай айтқанда, компьютерлік тілдік
бірліктердің атауын анықтаудағы ғалымдардың бірауызды пікірлерінің
терминологиялық белгісіздігін дәлелдеуі мүмкін. Әр түрлі ғылыми
публицистикалық еңбектерде компьютерлік терминдер атаулары авторлардың қай
салада жұмыс істеуіне байланысты әр түрлі мағынада қолданылып жатады.
Ағылшын тілді терминологиялық жүйенің түрленуіне тіл білімі
ғалымдарының арнайы тілдік бірліктерге және арнайы мақсаттардағы адамзат
үрдісінің әр түрлі саласына және әлем суретінің бағалы компонеттерінің
түсінікті, ойламды ғылыми лингвомәдениетіне сәйкес қызмет ететін тілдерге
күшті қызықтыру білдіруде.
Компьютер тіліндегі неологизмдерді белгілі бір жүйеге, қалыпқа келтіру
үшін олардың жасалу жолдарына, тәсілдеріне, құрамына, этимологиясына
кеңірек назар салуымыз керек. Сондықтан компьютер тіліндегі
неологизмдердің қалыптасуын жүйелеу, сөздік жасау, әсіресе төл тілді
компьютерлік неологизмдерді қалыптастыру өте өзекті.
Диплом жұмысының нысаны: Әбдірәсілов Е. Компьютер терминографиясының
жүйесі. Тәжірибелік материал ретінде 2220 сөзден тұратын компьютерлік
терминдер ағылшынша-қазақша сөздік пайдаланылды. Компьютер режиміндегі
http:study-english.infowordbuild ing.php,http:study-
english.infohttp:English_vocabulary .info,www.term-formation.info
терминологиялық сөздіктер қоры алынды.
Диплом жұмысының мақсаты: Жұмыстың басты мақсаты - компьютерлік
терминологияда неологизмдердің қалыптасу тәсілдеріне кешенді түрде зерттеу
жүргізу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Термин ұғымынмен танысу, терминдерге қойылатын мақсат пен
міндеттерге тоқталу.
- Неологизм атауы, түрі мен жасалу жолдарын қарастыру;
- Компьютер терминологиясындағы неологизмдердің қалыптасу
тәсілдеріне жүйесі түрде талдау жасау.
Диплом жұмысының дереккөздері: Әбдірәсілов Е. Компьютер
терминографиясының жүйесі. – Астана, 2005. – 205 б. Ө.Айтбайұлы,
Ж.Бұланбаев Компьютер терминдерінің сөздігі, Алматы-2006ж, 2220 сөзден
тұратын компьютерлік терминдер ағылшынша-қазақша сөздік пайдаланылды.
Компьютер режиміндегі http:study-english.info
wordbuilding.php,http:study-
english.infohttp:English_vocabulary .info,www.term-formation.info
терминологиялық сөздіктер қоры алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысының жаңалығы - бұл
жұмыста компьютерлік терминдік неологизмдердің құрылымдық-семантикалық және
жасалу жолдары қарастырылуда. Диплом жұмысын жазу барысында компьютерлік
терминдік жүйенің негізгі сөз жасау үлгілеріне талдаулар жасалынды.
Сонымен қатар диплом жұмысын жазу барасында, көп құрамды
неологизмдердің байланысу тәсілдеріне назар аудардарылды. Компьютерлік
неологизмдердің күнделікті өмірде белсенді қолданатынына байланысты, тіпті
кейбір сөздердің жаргонға айналып кеткенін де дәлелденді.
Диплом жұмысының ғылыми маңызы: Бұл жұмыста мамандандырылған тілдік
бірліктердің семантикалық және құрылымдық үлгілері анықталған. Жұмыста
терминдердің жасалу жолдарының түрлері арнайы қарастылды. Терминдердің
әдеби және ауыз екі, жаргондармен байланысы қарастырылған.
Диплом жұмысының практикалық құндылығы: Зерттеуде қол жеткізген ғылыми
нәтижелер мен қорытындыларды жоғары оқу орындары мен мектептерде,
семинарлар мен лекция сабақтарында, сонымен қатар терминология және
неологизм бойынша арнайы курстар оқығанда, ғылыми зерттеулер жүргізу
барысында терминологиялық-неологизмдер базасы ретінде қолдануға, ағылышын
тіл білімі мен компьютер тілі бойынша мектеп және жоғары оқу орындары
оқулықтарын дайындау жұмыстарын жүргізу кезінде қолдануға болады..
Диплом жұмысысының теориялық құндылығы. Бұл жұмыста қолданылған
теориялық материалдарды лексикология, қазіргі ағылшын тілінің стилистикасы,
, сонымен қатар курстық жұмыстар жазу кезінде, мектептер мен жоғары оқу
орындарындағы Информатика пәні сабақтарында қолдануға болады. Сонымен
қатар диплом жұмысындағы терминдердік неологизмдер құрылымдары мен жасалу
жолдары туралы мәліметтерді басқа да арнайы салаларда қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І Термин –терминтанудың нысаны
1. Терминнің тілдік сипаты
Терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы
саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде
қолданылатын сөз деп ұғамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің
тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин
жөнінде сөз қозғалғанда "Барлық термин — сөз. Бірақ сөздің бәрі термин
емес" деген тұжырым жиі қайталанып жатады. Бұл тұжырымды тілдегі сөз
деп танылатын тілдік бірліктерге қатысты дұрыс айтылған деуге болады.
Алайда терминнің тілдік бірлік болып табыл-майтын құрамына сандар,
графикалық таңбалар кіретін символ-сөз түрлері де болатындықтан, мұндай
тұжырымды терминнің барлық типтеріне қатысты жалпы сипат ретінде
қабылдауға келе бермейді.
Сонымен қатар, терминнің тек қана сөз емес, терминологияда сөз
тіркесі түріндегі термин-дердің мол екенін және кейбір тілші-терминолог
ғалымдар атап корсетіп жүргеніндей, сөйлем терминдердің де болатынын
ескерсек, "Барлық термин – сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес" деген
пайымдаудың термин табиғатын жан-жақты ашып тұр дей алмасақ керек.
Термин - латын тілінен алынған сөз. Бастапқы мәні шекаралық
белгі,шекара, шек ұғымдарын білдірген. Бұл күнде осы сөз арқылы ғылым
мен техника, саясат, дипломатия салаларындағы ұғымдардың атауы болып
табылатын сөздердің жиынтығы деген мағынаға ие болған. [1,85-96 б.].
Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминология ұғымының
теориялық мәнін ашуға тырысады. Ол термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара
байланысы жөніндегі пікірлерді салыстыра келіп, екі бағытқа тоқталады: яғни
– терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар, екіншісі – терминді
ұғыммен байланысты қарайтындар. А.А.Реформатскийдің байқауынша, терминді
ұғыммен байланысты қарайтындардың бағытының кең етек алып, дамып келе
жатқандығын, яғни оның ғылымда анығырақ байқалатындығын көруге болады. Осы
кезге дейінгі термин мен терминологияға берілген анықтамалардың кемшілігін
атап көрсетеді.
Термин – рим мифологиясында шекара құдайы. Термин – терминалдар
құрметіне арналған мейрам дегенді аңғартады. Сонымен бірге термин –
шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл – 1980 жылы Мәскеуде
жарық көрген бір томдық Кеңестік энциклопедиялық сөздікте берілген
анықтама[2.12 б.].
О.С.Османова Лингвистикалық терминдер сөздігі деген еңбегінде:
Термин (ағыл.) дегеніміз – арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды да белгілеу
үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б ). Тілдегі арнайы ( ғылыми,
техникалық т.б.) сөздер мен сөз тіркестері [3.18 б.] - деген пікірді
айтады.
Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д.Э.Розенталь мен
М.А.Теленкова терминнің бір ғана мағына беретінін айтады. Тілдегі сөздердің
бірсыпырасы көп мағыналы болып келсе, термин жалқы мағынаны береді[4.115
б.], - дейді. Бұл, әрине, термин сөздердің табиғатын анықтайтын басты
белгісі деп есептеуге болады. Термин құрамы жағынан түбір сөз де, туынды
сөз де, күрделі сөз де, терминологиялық тіркес те болуы мүмкін. Мысалы:
Түбір терминдер: сөз (лингв.), тау (геогр.), ән (муз.), тап (тарих),
сан (матем.) т.б.
Туынды терминдер:а) айдауыл (әскери), шағылдырғыш (физ.) косынды
(мат.) есімдік (лигв.), балқынды (хим.), буландырғыш (машин.) т.б. ә)
біріккен атаулар — асқазан (мед.), ішперде (биол), шымтезек (хим.) сөзжасам
(лигв.),қолжазба (әдеб.).
Терминдер ұлт тіліндегі сөзжасам үлгілерімен қатар шет тілдерінің
термин жасаушы терминбөлшектері (терминдік элемент) қатысуы арқылы да
жасалады.
Терминбөлшек (терминоэлемент) дегеніміз — терминологиялық мағынасы бар
ең кіші бірлік.
Терминбөлшектің мағынасын бұдан да толықырак аша түсетін анықтама бар.
Мысалы, В.Ф.Новодранованың терминбөлшекке берген мына анықтамасын айтуға
болады:
Термин бөлшек - әдетте терминнің құрамында белгілі бір орынды иеленіп,
мейілінше тұрақтаған жалпы мағынаны білдіретін, туынды терминдердің үнемі
қайталанып отыратын және жаңа терминдер жасауға қабілетті бөлшегі.
Тең мағыналы терминдер (равнозначные термины) - бір ұғымның атауы
ретінде пайдаланылатын мағыналары бірдей (немесе дәл сондай) терминдер.
Лингвистикалық анықтама:
Термин — ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым атауы болып
табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (аныктамасы) бар сөз немесе сөз
тіркесі.
Терминтанушылық анықтама:
Термин - терминологиялық жүйенің элементі.
Арнаулы мақсаттар тілі теориясы тұрғысынан берілген анықтама:
Термин - адам қызметі мен білімнің арнаулы салаларының жалпы, нақты
немесе абстракті ұғымдарын белгілейтін белгілі бір арнаулы мақсаттар
тілінің лексикалық бірлігі. Термин ұғым атауы болса, терминнің дефинициясы
деген — сол ұғым атауына берілген дәл ғылыми анықтама. Термин сөздің
мағынасы оның дефинициясы арқылы анықталады.
Қоғам дамып, ілгерілеген сайын, оның тілі де соғұрлым жаңа атаулармен
толығып жетіле түсетіндігі заңды құбылыс. Алайда тілдегі өзгеріс оның
барлық саласын бірдей қамти алмайды. Өзгеріске бейім тұратыны – оның
лексикасы. Әсіресе, терминологиялық лексиканың бұл ретте жаңарып, түрлену
сипаты қарқынды келеді. ХХІ ғасырдағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық
ерекшелігін айқындайтын, технологиялық жетістіктері мен мүмкіндіктерінің
негізінде туындап, қоғам өмірінің түрлі салаларында пәрменді қолданылып
жүрген президент, банк, банкомат, кредит, валюта, лицензия, тендер,
рейтинг, тест, компьютер, интернет, сайт сияқты көптегенхалықаралық
терминдер қазақ тілінің сөздік құрамына еніп те кетті.
Сайып келгенде, бірсыпыра тілші ғалымдар әртүрлі болжам жасағанмен
негізінен бір тұжырымға келеді.
Бұл аталған құбылыстың ықпалынан лингвистикалық терминдер де сырт
қалмаған. Мәселен, соңғы жиырма жылдың көлемінде орын алған тіл-тілдердегі
жаңалық компьютер тіліне функционалды грамматиканың енуіне үлкен көмегі
тиді. Осы салаға қатысты зерттеле басталған компьютер терминдеріндегі
неологизмдердің жасалау жолдары зерттеле бастады. Қазіргі компьютер тілінің
осындай бағытта өріс алуымен жаңа тілдік терминдер қатары өсті. Мысалы:
Answer Wizard- жауаптар шеңбері, аrchive-мұрағат, перне жүйелік, перне
тақта, тышқан, курсор, принтер – басып шығару, көшірме және тағы басқа
терминдермен толықты. Бұл саланың ғалымдары,студенттері, аспирант,
магистрлері басқа мемлекетке бару жағынан гөрі өз мемлекетімізде ғана жұмыс
істей алады. Осы салада жасалған оқулықтар тек өз елімізде ғана оқытылады.
Ал бұл оқулықтар шет елдерге ауысқан кезде де тек ағылшын тілді
аудиториялар үшін апарылады. Осыған байланысты ғылымның басқа салаларына
қарағанда филологиялық (тіл және әдебиетті қоса алып отырмыз) терминдер
нағыз ұлттық мәнге ие болу керек [6, 110 б], - деп, аталған үдерістің
маңызын ең әуелі мемлекеттік мүдде тұрғысынан түсіндіреді. Профессор,
терминтанушы Т.Сайрамбаевтың пікірінше, терминдердің қолданылу дәрежесі
ғана емес, олардың жасалу жолдары мен құрылымдық түрлерінің әдеттегі әдеби
тіл нормасымен ара қатынасы, олардың контекстегі қолданылуы маңызды,
өйткені әрбір сөздің, терминдік тіркестердің, калькалық аударманың
сөйлемде қолдануда ғана мағынасы нақтыланады [7, 47 б]. Cондықтан ғалым
терминдердің сөйлемде қолданылуын,
- біріншіден, терминдердің ішкі құрылымдық ерекшеліктер тұрғысынан;
- екіншіден, терминдердің сөйлем ішіндегі ерекшеліктері тұрғысынан
қарастырды.
Т. Сайрамбаев профессор, терминтанушы, бірнеше терминдік сөздіктердің
авторы соның ішінде Компьютерлік терминдер еңбегінде терминологиялық
сөздіктерге, оның ішінде лингвистикалық сөздіктерге мән беру қажеттігіне
үнемі көпшілік назарын аударады.
Себебі, ғалымның пікірінше, қазіргі кезде қолданыста жүрген
лингвистикалық сөздіктер тілдің дамуындағы терминдерді қамтуда өресі жетер
емес. Өйткені сөздіктер, біріншіден, алғашқы ертедегі ғалымдар еңбегі,
солар әзірше бұрынғыша қайта-қайта басылып, бізге жетекші дәрежеде
болғанмен, күнделікті тілдік дамуды қамти алмаса керек. Сонда тілдік даму
мен оның терминін жинастырып, оны жариялауда үлкен алшақтық бар. Мұның өзі
тілдік терминнің зерттелуінің әлі де жетіспей жатқанын көрсетсе керек [9,
71-72 б].
Кейінірек профессордың ұйғарымымен көрнекті қазақ ғалымдары С.
Амажолов пен Н. Сауранбаевтың авторлық терминдері де зерттеу нысанына
айналды. Нәтижесінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н.
Сауранбаев еңбектерінде қолданылған авторлық терминдердің тізімдемесі
жасалды. Жиналған авторлық терминдер қазіргі қазақ тілінде қолданылу
жиілігіне қарай пәрменді (актив) термин және пәрменсіз (пассив) термин деп
жіктелді.
Олардың пәрменденуі мен пәрменсізденуінің лингвистикалық және
экстролингвистикалық себептері анықталды. Қорыта айтқанда, профессор Т.
Сайрамбаев – компьютер терминологиясының дамуына және оның ғылыми тұрғыда
зерттелуіне елеулі үлес қосқан көрнекті ғалым:
- біріншіден, профессор Т. Сайрамбаев лингвистикалық терминдерді
мүмкіндігінше компьютердің төл сөздері негізінде беру бағытын басты қағида
ретінде ұстанды;
- екіншіден, лингвистикалық терминдердің авторларын анықтау, компьютер
тіл білімі терминдерінің қалыптасу тарихын нақтылау бағытын айқындап,
суденттер мен ізденушілердің ғылыми зерттеу жұмысына жетекшілік жасады;
- үшіншіден, әр жылдары шыққан лингвистикалық сөздіктердің сапасына
қатысты өз пікірін білдіріп отырды;
- төртіншіден, лингвистикалық сөздіктерге енген терминдерге
статистикалық талдау жүргізді;
- бесіншіден, лингвистикалық терминдерді тіл білімінің салалары
бойынша жіктеп зерттеудің үлгісін көрсетті;
- алтыншыдан, терминдік тіркестердің байланысу тәсілдерін анықтады;
- жетіншіден, профессор Т. Сайрамбаевтың өзі де бірнеше лингвистикалық
терминдердің авторы ретінде танылды[5, 41 б].
Термин – ерекше лексикалық құбылыс. Оны қолданушы топ сапалы түрде
тәртіптеп, ретке келтіріп отырады. Сондықтан бір сөзді белгілі бір ғылым
өкілдері термин ретінде қабылдап, қолдана бастаса, ал сол сөздің мағынасы
кәсіпке қарай ыңғайланады, сонымен шектеледі. Бұл сөзді қабылдаған ғылым
ерекшелігіне қарай онымен тіркесетін сөздер де ерекшеленеді.
Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен ағылшын тілінің төл бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану.
Бұл – термин саласында бұрыннан келе жатқан негізгі де дәстүрлі
принцип.
Бірақ терминология мәселесінің бүгінде күн тәртібіне қайта қойылуына
себеп болып отырған да осы негізгі принциптің іс жүзінде орындалмай,
бұрмаланып келуі.. Оның көптеген себептері де болды. Ең басты себеп – заман
үрдісі, тіл саясаты мен идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне
жасаған үстемдігі мен өктемдігі. Екінші себеп, еліміздегі ұлт, ұлыс тілдері
өздерінің дамудан кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып орыс
тілімен терезесі тең тұра алмайды деген пікірдің орталықта да, жергілікті
мамандар арасында да қалыптасуы[10, 115 б.]. – дейді .
Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана тіліміздің барша
байлығын сарқа пайдалану керек деген принципке жете мән бермегендігімізден
деп айтуға болады. Сондықтан да бүгінде бұл мәселе жаңа серпіліс алып
отырған бұқаралық үрдіс екені мәлім болып отыр.
Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық
еңбекте қазақ терминологиясының жүз жылға таяу даму тарихы жүйелі де
деректі зерттелінген. Әдеби тілдің, оның ішінде ғылыми тілдің өркендеуіне
септігін тигізген терминдік жүйе, бұрын-соңды айтылған келелі пікірлер,
болжамдар сарапқа салына отырып, салиқалы ой-пікірлері зерттеушіні елітіп,
тартып отырады. Автор өзінің термин жасау жөніндегі көзқарасын анық
байқатумен қатар, еңбектің соңында 1927 жылдан бастап, 1997 жылдар арасында
термин туралы еңбектер мен сөздіктердің тізімін (16) көрсеткен.
Терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы
саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде
қолданылатын сөз деп ұгамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің
тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин
жөнінде сөз қозғалғанда Барлық термин — сөз. Бірақ сөздің бәрі термин
емес [11, 65 б.]. деген тұжырым жиі қайталанып жатады. Бұл тұжырымды
тілдегі сөз деп танылатын тілдік бірліктерге қатысты дұрыс айтылған деуге
болады. Алайда терминнің тілдік бірлік болып табыл-майтын құрамына сандар,
графикалық таңбалар кіретін символ-сөз түрлері де болатындықтан, мұндай
тұжырымды терминнің барлық типтеріне қатысты жалпы сипат ретінде қабылдауға
келе бермейді. Сонымен қатар, терминнің тек қана сөз емес, терминологияда
сөз тіркесі түріндегі термин-дердің мол екенін және кейбір тілші-терминолог
ғалымдар атап корсетіп жүргеніндей, сөйлем терминдердің де болатынын
ескерсек, Барлық термин – сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес деген
пайымдаудың термин табиғатын жан-жақты ашып тұр дей алмасақ керек.
Сондай терминнің тілдік табиғатын түсіндіру кезінде өте жиі
қайталанатын тұжырымдардың бірі Н.З.Котелованың Терминдер - сөздер, тілдік
ешнәрсе оларға жат емес (Термины — это слова, и ничто языковое им не
чуждо) [11, 189 б.] деген сөзі. Ғалымның сөзін түпнұсқа тілдегі қалпына
байланып жоғарыдағыдай сөзбе-сөз, дәлме-дәл көшірмей, автордың айтпақ ойы
мен сөйлем мағынасын сақтай отырып, өз түсінігімізге лайықтап, тілімізге
жатықтау етіп сәл басқашалау аударсақ, Термин деген — сөз, тілдегі сөзге
тән қасиеттердің ешқайсысы да оған жат емес деген болар едік. Термин-
сөздің лингвистикалық табиғатын тану тұрғысынан келгенде ғалымның пікірі
орынды айтылған. Оны соңғы жылдары терминтану саласында жүргізілген
көптеген лингвистикалық зерттеулер нәтижелері растап отыр.
Тіл – бір-бірімен әр түрлі қарым-қатынасқа түсетін, әр түрлі
мағыналармен байланысты және әр түрлі деңгейде орналасқан элементтердің
құрылымы сияқты [12, 13-14 б]. Тіл адам санасының үрдісін қамтамасыз
ететін адамның когнитивті жүйесінің негізі болып табылады. Тіл – танымды
бейнелеп, адамның когнитивті әлеміне, интеллектісіне, адамның танымдық
құрылысына жарық шашады.
В.Гумбольдт: тілде ешқандай бірлік жоқ, әрбір жеке элемент өздерін
бүтін элементтің бөлігі ретінде бейнелейді [13, 12 б] деп жазса,
Ф. де Соссюр ... тіл - элементтері бүтіндікті туғызатын, ал бір элементтің
мағынасы бір мерзімдік жайлылықты білдіретін деген жүйенің өзі [12, 147б].
– деп ойлайды. Сондықтан тіл – белгілі бір бір-бірімен байланысты жүйелік-
элементтердің белгілі бір жүйесіне енгізілген жүйе болып табылады. ,
Тілдік жүйелер әр түрлі негізде бөліне алады. Сондай бір лексикалық
тілдік жүйелердің бірі – жүйе, құрылым, арнайы қарым-қатынас аумағындағы
қабілетті функциялық тіл ретінде талданып жүрген Городецкий, [12, 36 б],
тілдік бірлік сөзі. Отандық лингвистика ғылымында тілдік бірлік түсінігі
ХХғасырдың 60-жылдары пайда болды. Н.Д. Андреевтің анықтауы бойынша:
тілдік бірлік – бұл тілдік элементтер жинағы және бірқалыпты тақырыпты
мәтіндегі олардың қарым-қатынасы[12, 89 б].
Л.Л. Нелюбинаның түсіндірме-аударма сөздігінде: тілдік бірлік
дегеніміз – тілдік құрылым мен бірліктердің жиынтығынан тұратын, мамандық
функционалданған және әлеуметтік тілдік аумағында қолданылатын,
функциональдық-стилистикалық бағытта және арнайы қарым-қатынас аумағында
қызмет ететін кіші лингвистикалық жүйе бөлігі деп жазылған[13, 78 б]. Бұл
түсініктемеге сәйкес тілдік бірлік – тақырыптық бірқалыпты пәндік аумақтағы
тілдік бірлік жүйелер қатары. Тілдік бірліктердің бір негізгі ерекшелігі –
ғылыми-техникалық сөздіктердің байыту көзі, жай сөздіктерге қосымша көзі
болып табылатындығы, яғни, сөздіктерде арнайы лексиканың енуі, дәлірек
айтқанда – терминдердің келеуі.
Терминдер дегеніміз – әрбір мамандық тілдерде маңызды рөль атқаратын,
анық түсінікті мағыналы сөздер [12, 45-46 б].
Терминдер арнайы лексика тілінің негізгі құрайтын бөлігі болып
табылады. Ғылымның әрбір саласы, соның қатарында компьютерлік технология
саласы өзінің даму барысында жоғарғы семантикалық анықтыққа ие белгілі
ғылымның барлық бірізді номинациясы үшін өзіндік тілдік бірліктерді
жасайды. Әр түрлі мамандық үрдіс салалары, жекелей айтқанда, ғылым және
техника әдеби тілдің ішкі жүйесін жасайды.
Бірақ терминнің жасалуы, қолданылуы, қызметі тұрғысынан жалпы әдеби
тілдегі атаулардан өзіндік айырмашылықтары бар екендігін атап көрсетіп
жүрген ғалымдар пікірлерін де ескерусіз қалдыруға болмайды. Солардың бірі -
Өмірзақ Айтпайұлының Компьютер терминологиясының қалыптасуы мен дамуы
атты еңбегіндегі термин жайлы айтылған нақты тұжырымдарына назар аударайық.
Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады. (кейде сөйлем түрінде
де кездеседі.)
Термиңдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялықтаңба
түріндегі терминдер де бар.Бірақ терминологиядағы олардың үлес салмағы
термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен.)
3. Термин — белгілі бір терминологияның мүшесі(А. А. Реформатский).
Термин деген — ұғым аты.
Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
6. Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер,сөз табына
қатысы жағынан зат есімдер болады.
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізіненғылым тілінде,
арнаулы сала шеңберінде қолданылады.
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің
көпшілігінде аталып көрсетілетін, мамандар мойындаған терминнің басты
белгілері деуге болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде,
лингвистикалық ғылыми әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік
қырлары мен ерекшеліктері аталып жатады [14, 145-168 б.].
Терминдер ұлт тіліндегі сөзжасам үлгілерімен қатар шет тілдерінің
термин жасаушы терминбөлшектері (терминдік элемент) қатысуы арқылы да
жасалады.
Осылай, тілдік бөліктер белгілі бір заттық аумақты бейнелейтін,
лексика-грамматикалық талаптары бар, мамандық үрдіске сай қарым-қатынас
жағдайы және тақырыптық бірізділік функциясы бар кәдімгі тілдік жүйенің
бөлігі ретінде қарастырылады.
Ғылыми-техникалық төңкеріске байланысты көп бөліктегі жаңа
нысандардың пайда болуы, процессі, құбылысында оларды номинациялауға
арналған жаңа (неологизмдер) терминдер пайда болады, соан кейін ғана
терминология біріздендіріледі және қалыпқа сәйкестенеді. Біз қарастырып
отырған компьютперлік терминология әлі жас, яғни, ол әлі қалыптасуды
жалғастырады және бұл үрдіс барлығы үшін тыныш боып саналатынын ескерте
кету керек.
Терминология, жүйелік қарым-қатынас бірліктеріне кіретін есеппен
арнайы уақыт аралығында алынған терминдік жүйені құрайды. Терминдік жүйе –
бұл терминдер арасындағы қарым-қатынасты анықтау арқылы көп терминдердің
біріздендірілуі. [13, 13 б]. Р.Ю. Кобрин и М.В. Антоновалар: ... егер
терминология – заттық облыстағы динамиканың шындығын суреттейтін шын нысан
болса, онда терминдік жүйе – бұл терминологияның түрінің қалыптасқан
қасиеті.
Терминдік жүйе деп негізінде терминологияның когнитивті түрін, немесе
заттық ұғымның метатүрін атауға болады [13, 14 б]. - деп сесептейді.
Біздің пікірімізше, терминдік жүйе дегеніміз – терминологияның синхрондық
ізі бар, арнайы бір уақыт аралығында жазылған, логикалық өзара байланысы
бар терминдердің анықталған ізі.
Тілдік бөлік, арнайы мақсаттағы тіл, терминология, терминдік
жүйе түсініктерін анықтауды талдау арқылы біз, арнайы мақсаттағы тіл
тілдік бөлікке кіріп, оынң бөлшегіне айналады деген тұжырымға келдік. LSP-
негізгі құрайтын элемент, яғни, терминологияның тілдік бөлігіне сәйкес
келеді.
Бұл дипломдық жұмыста қарастырылып отырған ғылыми-техникалық
аумағындағы компьютерлік тілдік бірліктертің өзіндік тілдік ерекшеліктері
бар, және олар арнайы (компьютерлік технология) білімін жинайды, береді
және мамандық қарым-қатынас құралы ретінде қызмет атқарады. Компьютер
ттехнологиясындағы ағылшын тілді тілдік бірліктердің түрлерін бөліп
қарастыруға болады. Олар: көп құрамды терминдер, термин-эпонимдер және
кірме термин элементтегі терминологиялық лексикалар.
Бұл терминдердің басқа терминдерден айырмашылығы – олар тек
компьютерлік технологиямен байланысты ұғымдарды білдіреді. Компьютерлік
технологиялардың ағылшын терминологиясы басқа ғылымдардан енгенін
білдіреді.Компьютерлік технологияның жас сала екеніне байланысты синонимдік
және көп құрамды терминдердің көптеген түрлері аббревиация процесіне
белсенді қатынасады.
2. Терминге қойылатын талаптар
Тіл мамандары мен терминтанушылардың көпшілігінің еңбектерінде атап
көрсетіліп жүрген терминге қойылатын негізгі талаптар мыналар:
Терминнің бірмағыналылығы. Термин негізіненбір арнаулы сала ішінде ғана бір
мағынаны білдіруі,синонимдерінің болмауы керек. "Бір таңбаланушыға- бір
таңба, бір таңбаға - бір таңбаланушы" сәйкескелуі керек деген қағидаттан
туындаған бұл талаптыорындауға салалық мамандардың қай-қайсысы дамүдделі.
Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын кездестіруге болады.
Термин мағынасының дәлдігі.
Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның мазмұнын қамтып, ұғымның
негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы берілуі. Терминологиядағы
шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талапта үнемі орындала бермеуі мүмкін.Біз
термин мағынасының дәлдігі туралы сөз қозғағанда бұл талапты оның
дефинициясының дәлберілуіне қатысты қойған дұрыс деп пайымдаймыз.
Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы. Бірнеше сөздің тіркесуінен тұратын
көп сыңарлы терминді үғым атауы ретінде, атаусөз ретінде қолдану қолайлылық
туғыза бермейді. Атау сөздердің қысқа
да нұсқа болғаны жақсы-ақ. Тіл үнемділікті ұнатады. Тіліміздегі көптеген
көп құранды тіркестердің лексикалануы, біріккен, кіріккен сөздердің пайда
болуы, күрделі атаулардың ықшамдалуы осы үнемзаңының талаптары. Алайда
терминологияда бұл талапүнемі орындала бермейді. Терминологиялық тіркестер,
терминдер жүйесінде көптеп кездеседі. Терминнің көпқұрамдылығы оның
кемшілігі емес, қайта ондай атаулардың ұғым мазмұнын дәл беру тұрғысынан
артықшылықтары бар деп санайтын ғалымдар да бар. Бұл тұрғыдан келгенде
"Термин мағынасының дәлдігінің қысқалығынан маңызды. Сондықтан да
терминнің көп сыңарлы болуын оның кемшілігі деп есептеуге болмайды. Егер
қандай да бір ұғым бір-бірімен өзара жақсы үндескен сөздерден тұратын
тіркеспен аталса, онда ол терминнің жүйелілігін және сол ұғымның өзге
ұғымдармен байланысын көрсетеді".
Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдер де
негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам
тәсілдерін пайдалану арқылы туындайды. Салалық терминдердің көпшілігі әр
саланың ғалымдарының, практик мамандарының қаламынан туындайды.
Салалық мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін,
тілдік заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу
ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын.
Оның үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық
қабілетті қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам
заңдылықтарын қанағаттандыра бермейтіни термин-сөздер ұшырасып калып
жатады.
Терминнің туыңды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің ықшам болуы
қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына
кіретіндіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы жұрнақтарды үсті-
үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше туынды сөз, жаңа
атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа жауап бере
бермейді. Бұл талапты терминнің сөз тудыруға (деривациялык) қабыеттілігі
деп те атайды.
Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым тілі
бейнелілікті,образдылықты емес, әр ұғымды өз атымен атаудықажет ететін
дәлдікті, нақтылықты қалайды. Солсебептен де ғылым тілінің негізін
құрайтынтерминдердің эмоциональдық тұрғыдан бейтараптықтанытып, оларға
экспрессияның тән болмауы талапетіледі.
7) Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға
қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін,
айтуға ауыр қарапайым лексика қатарынан, жаргон, арго сөздердің термин
ретінде тандалмағаны жөн.
Жоғарыда аталған талаптарды терминнің мағынасына, тұлғасы мен
қолданысына қарай –семантикалық талаптар, терминнің тұлғасына қойылатын
талаптар және прагматикалық талаптар деп үшке жіктеп қарастыру жиі
ұшырасады.
Терминге қойылатын талаптар:
Терминге қойылатын талаптар
Семантикалық Терминнің Прагматикалық
Талаптар тұлғасьша қойылатьн (функциональдық) талаптар
талаптар
1 2 3
1. Мағыналық 1.Тілдікнормаға 1.Қолданысқа
қайшылықтың сәйкес келуі енгізілгендігі
болмауы (кәсіби жаргондардың, (терминді мамандардың,
(терминнің ұғым фонетикалық және ғылыми қауымның қабыл-дауы
мазмұнына грамматикалық нормадан немесе жиі
сай келуі) ауытқулардын, болмауы) қодданылатындығы)
2.Бірмағыналы-лық2.Терминнің ықшамдылығы 2. Жатықайтылуы
(Бұл талап (қысқалығы) а) лексикалык (жағымды дыбысталуы)
негізінен белгіліықшамдылық ә) тұлғалық
бір арнаулы ықшамдылық
терминология
шеңберінде
қойылады)
Бөлімді түйіндей келе мынадай тұжырым жасауға болады:
Термин атауы латын тілінен енген қазақша баламасы шекаралық белгі,
шек деген мағына берді.Термин атауының ұғымына мынадай анықтамалар
берілді:
Термин — белгілі бір терминологияның мүшесі(А. А. Реформатский)
Термин деген — ұғым аты.
Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер,сөз табына қатысы
жағынан зат есімдер болады.
Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізіненғылым тілінде, арнаулы
сала шеңберінде қолданылады.
Термин - терминологиялық жүйенің элементі.
Терминге қойылатын талаптар:
1.Терминнің бірмағыналылығы
2.Термин мағынасының дәлдігі
3. Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы.
4. Терминнің тілдегі сөзжасам заддылықтарына сәйкес келуі
5. Терминнің туыңды сөз жасауға қолайлы болуы
ІІ Компьютер саласындағы неологизмдердің талдануы
2.1 Неологизмдердің жасалу жолдары
Неологизм сөзі - грек тілінен аударғанда тілде пайда болған жаңа
сөз, тілдік жаңалық, грамматикалық ерекшелік дегенді білдіреді. Тілдің даму
барысында пайда болып, ғылым мен техниканың өркендеу барысында, әлеуметтік
– экономикалық өзгерістер негізінде дүниеге келіп, жаңа түсініктерге
анықтама беретін немесе қалыптасқан атауларға басқаша жаңа атау беретін
тілдік бірліктерді неологизмдер деп атаймыз[16, 1б].
Жаңа зат пен құбылыс пайда болғаннанкейін оларды ұғымдық жағынан
сипаттайтын жаңа атаулар қажет. Жаңа атаулар тіл ғылымында лексика
бөлімінің, оның ішінде неологизм тармағының зерттеу нысаны болды.
Неологизм - қай тілде болмасын ұғымының баламасы. Бірақ неологизм
терминінің мәні жаңа сөз бен жаңа сөз қолданыс болып салалық түрге
бөлінетіні ғылыми-зерттеу еңбектерде арнайы қаралған емес. Қазіргі орыс
тіліндегі жаңа сөздер атты диссертациялық зерттеуінде Л.И.Джоглидзе:
неологизмдер - тілдегі жаңа сөздер, тіл жүйесінің лексикалық бөлігі.
Неологизмдер – сөйлеу тілінде дайын күйінде қолданылатын, бірақ
салыстырмалы түрде жақында пайда болған сөздер[17, 10 б], - деп
тұжырымдайды . Ал Р.Ю. Намитокова Жаңа сөздер – тілде белгілі бір кезеңде
пайда болған, бұрын болмаған және жалпы қолданысқа түспеген, сол тілде
сөйлеушілер жаңалық сипатын сезінетін сөздер [18, 543 б]. екенін айтады
Қазақ ғалымдарының пікіріне сүйенсек, неологизм дегеніміз - бір тілде
жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік арасында толық қалыптаспаған жаңа
сөздер[19, 458 б];
- тілге сіңісіп, жалпы халықтық сипат ала қоймаған жаңа сөздер[20,
218б];
- халықтың қоғамдық – саяси тұрмысындағы тарихи маңызды оқиғалармен
байланысты мерзімдерде пайда болған әдеби тілдегі жаңа мағыналы жаңа сөздер
мен тұрақты сөз тіркестері [21, 118 б];
Неологизмдерге берілген анықтамалар күні бүгінге дейін бірін-бірі
қайталаумен келеді. Алғаш рет А.Алдашеваның Қазіргі ағылшын тіліндегі жаңа
қолданыстар тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында жаңа сөз
қолданыстарға анықтама беріледі: ...Неологизмді, оккозиональды сөздерді,
жеке авторлық сөздерді, потенциальды сөздердің бәрін біріктіріп,
лексикалық жаңа қолданыстар [22, 125 б] - дейміз.
Бұл пікір бойынша неологизм деген жалпы ұғым жаңа қолданыстар
терминінің аясына кіреді. Ш.Бәйтікованың пікірі бойынша: неологизмдер –
тілімізде бұрын болмаған, жаңадан пайда болған сөздер. Мысалы: өнеркәсіп,
бесжылдық, ұшқыш, тракторшы, шекарашы. Ал неологизм мағына –тілімізде
бұрыннан бар сөздер. Бірақ бұрынғы мағынасының үстіне жаңа мағына қосылған
не мағынасы жаңарған сөздер.[ 18 ,46 б]
Жаңа сөздердің қолданысқа енген тілде бұрын болмау шарттылығы
ескеріле бермейді. Орыс тілін зерттеуші ғалымдардың пікірлері шынайылыққа
жетелеп келеді де, соңғы тұжырымын күмәндандырып жібереді. Шынайылыққа
жетелеуі – жаңа сөздердің дайын күйінде қолданылатындығы, бұрын
болмағандығы және салыстырмалы түрде жақында пайда болғандығы. Күмәнді тұсы
– жалпы қолданысқа түспегендігі. Егер олар жалпы қолданысқа түспесе әдеби
тілдің құрамына қалай енетіні ойландырады. Қазақ тіліндегі зерттеу
еңбектерінде неологизмдерді кезеңдерге бөліп қарастырған. Қазан
революциясына дейінгі тілімізге ене бастаған жаңа сөздер Б.Әбілқасымов ,
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы неологизмдер Ш.Бәйтікова, С.Исаев,
Р.Барлыбаев , ХХ ғасырдың 70-90 жылдарындағы жаңа қолданыстар. Неологизм –
жаңа дәуірде жаңадан пайда болған сөздер болса Н.Сауранбаев , біздің
әрбір жаңа кезеңдерімізде пайда болған жаңа сөздердің бәрі – орыс тілінен
не сол арқылы басқа шет тілдерден енген сөздер. Яғни, жаңа сөздердің екінші
анықтағыш белгісі – басқа тілден дайын күйінде енгендігі. Бұларға қоса,
жаңа сөздерді қолданылу жиілігіне қарай екі топқа бөлетін көзқарастар да
кездеседі: жиі қолданылатындары – неологизмдер, сирек қолданылатындары –
окказионализмдер Р.Ю.Намитокова . Егер жаңа сөздердің жиі қолданыла-
тындарын неологизмдер қатарына жатқызатын болсақ, олардың халыққа тез
түсінікті болатындығы - өзінен-өзі белгілі. Жоғарыда келтірілген жалпы
халықтық сипат ала қоймаған, көпшілік арасында толық қалыптаспаған
тіркестерінің неологизм анықтамасына дәйектілігі негізсіз болып шығады. Ал
жаңа сөздердің жаңалық сипатының жойылуын олардың белсенділігімен
байланыстыратын болсақ, жаңа зат пен жаңа құбылыстың да ескіру үдерісін
назардан тыс қалдырмау керек шығар. Өйткені Бүінгі неологизм деп таныған
сөзіміз 5-10 жыл өтісімен-ақ неологизмдер тізімінен шығып, ең актив
сөздердің қатарына барып қосылып жатады [20, 235 б] - деген Ә.Болғанбаев
пікірі осыған саяды. Мәселені жаңа сөздерді белсенділігі арқылы байырғы
сөздеріміздің қатарына қосумен шеше алмаймыз.Олардың жаңа болуының өзі
тілдік қорымызға мағыналық та, формалық та ерекшелігімен қосылуында екенін
ескеретін болсақ, жаңа сөздердің бір қалыптылығы мен құбылмалылығының
себептеріне мән бергеніміз жөн.
Жаңа сөздердің көп болуы тіл байлығымызды молайтады деген қасаң
пікірді аластататын күн жеткен секілді. Басқа тілден өз үлгісімен келген
жаңа сөздер ана тіліміздің заңдылығына көндіге қоймайды. Сондықтан олардың
төл тіліміздегі баламасын табуға әрекет жасаймыз. Бұны қазақ тіліндегі
зерттеулерде калька тәсілімен сөзбе-сөз аудару жолы ретінде береді.Аударма
ешқашан жаңа сөз ұғымын қабылдамайды.Себебі жаңа сөздің дәл мағынасын
беретін сөз өз қорымызда болса, жаңа зат пен жаңа құбылыстың да өзімізде
бұрыннан болғандығын айғақтайды. Біз жаңа сөздерді мағыналық жақындығы,
үйлесімділігі сай келетін балама сөздермен ауыстырып жүрміз. Негізінде,
Р.А.Будаговтың: Жалпы тілдік неологизмдер – неологизм сөздер және
неологизм мағына болып екіге бөлінеді [23, 125 б], - деуі неологизмдерді
салаға бөліп қарастырудың тиімділігіне жөн сілтейтін секілді. Сондықтан біз
компьютер саласындағы неологизмдердің қалыптасу тәсіолерін зерттеуге баса
назар аудардық. Себебі, қоғам алға басқан сайын, компьтер саласына күнде
жаңа сөздер еніп жатады. Тіпті оларды белгілі бір қалыпқа, түрге бөліп
зерттеу жүргізуге де үлгермей қаламыз.
Заманауи неологизмдердің пайда болу жолдары көбінесе морфологиялық,
лексикалық, лексика-семантикалық деген бірнеше түрлерге бөлінеді:
1. сөз құрау, және сөздердің мағынасының өзгеруі,
2.аффиксация, сөз күрделендіру,
3.конверсия, сөздерді кіріктіру,
4.қысқарту, тіркестіру лексикалық-семантикалық тәсіл,
5.сөздегі дыбыстарды алмастыру және екпінді ауыстыру (фонологиялық
тәсіл) сияқты көптеген жаңа сөздер жасау тәсілдері бар. [Ағылшын тілінің
лексикологиясы 54б 7]
Тілде бар сөздерді қайта қабылдау. Неологизмдерді құрудың бұл тәсілі
арқылы танымал сөздерге жаңа мағына беруге болады.
Басқа тілдерден ену. Көптеген сөздер басқа тілдерден еніп,
неологизмдер қатарына жатқызылады. Компьютер тіліндегі тілдік бірліктердің
барлығы дерлік, басқа тілдерден енген. Соның ішінде ағылшын тілі және орыс
тілі арқылы енген сөздер жатады
Сөзқосым тәсілі арқылы ағылшын тіліндегі сөздердің жасалуының өте
ежелгі, жан-жақты және танымал тәсілі - сөздердің қосылуы. Олар нақ осы
кезге дейін өзідерінің белсенділіктерін жоғалтқан жоқ. Қазіргі ағылшын
тілінің жаңа сөздерінің үштен брін – күрделі сөздер алып жатыр. Күрделі
неологизмдердің ішінде көбіне екі компонентті құрайтындар кездеседі.
Сөздердің қосылу процесі екі сөздің (екі негіздің) қосылуынан
жасалады.
Сөзқосым жасалған туынды сөздер біріккен (кіріккен) сөздер деп
аталады. Олар көбінесе екі не одан да жоғары сөздердің қосылуы арқылы
жасалады.
Сөздерді қысқарту (аббревиатура). Кейбір неологизмдер қысқарған сөздер
түрінде қолданылады немесе оларды қысқартуға тура келеді. Жалпы, қысқарту
дегеніміз – сөздерді бастапқы әріптер немесе мағынасын білдіретін әріптер
көмегімен белгілеу
Аффикстік бірліктер ережеге сәйкес, түгелімен ағылшын тіліндегі сөз
жасамдық дәстүрді сақтай отырып, яғни морфологиялық құрылым мен мағына
сипатына байланысты тасушы тілге әдеттегідей көшеді. Сондықтан компьютерлік
неологизмдердің пайда болуы сол сөздің мағынасы толық ашылған сәтте ғана
сөздің жаңа екенін аңғарады. Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік
сипаттамасы олардың терминологизациясы, яғни олардың белгілі бір ғылым мен
техника саласына тұрақтануы болып табылады. Барлық жаңа жасалған аффикстік
сөздерді жартысы ғылым саласына қатысты болып келеді
Конверсия деп сөздің бір сөз табынан екіншісі нефункционалды
ауысын білдіреді, яғни бір сөздің бірнеше сөз табының ролінде қолданылуы
[26, 345б]. Бірақ кейбір ғалымдар конверсияны сөзжасам деп
атайды. Мысалы, қазір Интернет желілерінде E-mail meus to ... деген
сөздерді жиі кездестіруге болады
Сөз тіркестері – грамматикалық үлгі, мұнда сөз тіркесімділігінің
негізгі категориялық ерекшеліктері мәселесі қарастырылады. Терминологиялық
лексика терминдердің тізімі ғана емес, белгілі ұғымдардың ғылыми
дүниетанымдағы анықтамасын көрсетуші жүйе екендігімен сипатталынады. Бұл
тараушада метатіл мәселесі де терминнің аса күрделі жүйеге
негізделетіндігін дәлел етуге болатындығы баса айтылады. Сөз тіркесінен
жасалатын терминдердің грамматикалық сипаты, үйлесімділігі, ұғым анықтығы
белгілі бір дәнекер тәсілдер арқылы байланысқа түсетіндігі анықталынады.
Сөз тіркестерінің есімді және етістікті түрлерінің теориялық мәселесі
синтаксистік қатынас арқылы қарастырылады. Сөз тіркесі үшін аса қажетті
басты белгі –теңін тауып тіркесу. Сөз тіркесінің басты белгілері, амал-
тәсілдері арқылы байланысу формасы, жасалуы – терминологиялық жүйенің
пәрменді көрсеткіші болып табылады. Тіл үнемі өзгеріс үстінде болатынын
ескерсек те филология ғылымдарының докторы, профессор Талғат Сайрамбаевтың
өз еңбектерінде синтаксистік терминдер туралы да бірсыпыра тың ой-пікірлер
айтқанына баса назар аударғанды жөн көрдік. Сөз тіркесі және синтаксистік
терминдер туралы жазған еңбегінде синтаксистік терминдерді орыс тілінен
аударылмай сол қалпында қолданылған терминдер, бір сыңары орыс тілінде,бір
сыңары қазақша терминдер,екі сыңары да қазақша терминдер деп
топтастырады[7, 347 б]).
Қорытындылай келгенде, неологизм дегеніміз – жаңарған сөздер қатары.
Оған тек жаңа басқа тілден енген жаңа сөздер ғана емес, тіпті бұрын
қолданылып жүрген сөздің жаңаша нұсқасы да жатады. Неологизм күнделікті
талдауды, саралауды, зерттеуді қажет ететін салалардың бірі болып табылады.
Себебі, қоғам дамыған сайын, тілімізде дамып, жаңа сөздер қатары молая
бермек. Жалпы, неологизм тіл білімінің жеке бір саласы ретінде зерттеліп,
қалыптасу үстінде деп айта аламыз. Неологизм сөзі грек тілінен аударғанда
тілде пайда болған жаңа сөз, тілдік жаңалық, грамматикалық ерекшелік
дегенді білдіреді. Тілдің даму барысында пайда болып, ғылым мен техниканың
өркендеу барысында, әлеуметтік – экономикалық өзгерістер негізінде дүниеге
келіп, жаңа түсініктерге анықтама беретін немесе қалыптасқан атауларға
басқаша жаңа атау беретін тілдік бірліктерді неологизмдер деп атаймыз.
Екінші типті неологизмдерді біз стилистік неологизмдер деп атаймыз, ал,
бірінші типтік неологизмдер олар терминологиялық неологизмдер болмақ.
Аталған екі типті неологизмдердің екеуіде стилистикалық тұрғыдан
қарастырғанда әртүрлі функциялар атқарып, әртүрлі мақсаттарға қолданылады.
Неологизмдердің стилистикалық функциялары, олардың терминологиялық және
стилистикалық қасиеттеріне байланысты ажыратылады. Басқаша айтқанда, оның
қолдану мақсатына қарай бұрында қолданыста жүрген түсініктерді немесе
заттарды басқа атаулармен атауға байланысты сондай-ақ жаңадан пайда болған
құбылыстар мен заттарға атау беруіне байланысты ажыратамыз.
Заманауи ағылшын жазушыларының тіліндегі неологизмдердің пайда болу
жолдары көбінесе сөзқұрау, конверсия және сөздердің мағынасының өзгеруі
болып табылады. Неологизмдердің өмірінің ұзақтығы олардың қоғамдағы алатын
орнына байланысты болмақ, басқаша айтқанда белгілі бір түсінікті атау
барысында берілген неологизм қандай деңгейде қолданылады, берілген
сөздердің қаншалықты синонимдары бар, жалпы практикада қолдану жиілігі
қаншалықты жиі болатынына байланысты болмақ. Көптеген неологизмдер тілден
біржолата жоғалып кетеді, кейбіреуі сол сөзді ойлап тапқан автордың
есімімен қосақталып жүреді, кейбір аймақтарда пайда болған сөздер кейде
мүлдем жоғалып кетеді. Неологизм бүкіл халықтық қолданысқа ие болғаннан
бастап ол сөз неологизм болуын тоқтатады.
Компьютер технологиясындағы ағылшын тілді терминдер лексикалық
бірліктермен қатарласа жүретін қасиеттері бар. Бұл саланың жаңадан
қалыптасып жатқан жас сала болғандықтан,компьютерлік технология терминдері
үнемі жаңарып тұратын терминологияның жас қалыптасушы терминдік жүйесі деп
аталып, лингвистикалық талдау жасауды қажет ететін процесске жатады.
Әрбір терминологияның өзіндік сөз құрау құрылымы бар. Сол сияқты
компьютерлік терминдік неологизмдердің де өзіндік ерекшеліктері жоқ емес.
Компьютерлік неологизмдер қалыптасыушы неологизмдер болып табылатындықтан
олар, терминдік жүйеге жаңа терминдер әкеледі, әсіресе, көпқұрамды
бірліктер. Қанша көп құрамды термин болса, соншалықты ол жаңа термин болып
саналады[12, 14б]). .
Қай ғылымда болмасын, қай тілде болмасын интернационалдық терминдер
болады. Оны мәнін жоғалтпау үшін сол күйінде қалдырған жөн. Мысалы,
компъютер, байт, процессор. Өйткені көп тілдердің бәрінде өзіндік аудармасы
болғанымен, компьютер сөзі қолданылады. Зерттеуші Г.Зәуірбекова өз
мақаласында процессорды амал жәшік десе болады деген ойын біддіреді. Бұл
құптарлық жайт деп санаймыз. Өйткені, процессор — компьютер құрамындағы
бүкіл есептеу-сараптау амалының жинақталған жері болып табылады. Ал
компъютерлік бағдарлама термині жұмсақ бөлшек деп аударылған. Калькалық
аударманы қолдансақ, rиап жұмсақ, jіап бөлшек дегенді білдіреді.Ал
компьютерлік қоңдырғылар (құралдар) — қатты бөлшек деп аударылған.
Компьютерлік дискурстің өзіндік жеке қарым-қатынас аймағы бар. Бұл
аймақ – бөлінген техника және компьютерлік технологиялар туралы білімдері
бар мамандардың қарым-қатынасы болып табылады. Бұл дипломдық жұмыста біз
компьютерлік терминдердің қалыптасуына назар аударамыз. Компьтер пайда
болғаннан кейін адамдар тілінде көп қолданысқа ие бола бастаған
терминдердің бірі - Интернет яғни Желі сөзі. Интернет, желі – әскери,
мемлекеттеік, іскер, жеке қолданушыларды жылдам түрде біріктіретін
компьютерлік, тәжірибелік желі ретінде пайда болды. Қазіргі кезде үлкен
көлемдегі қызметтерді ұсынатын және көп құрамдағы адамдардың бір-бірімен
электрондық пошта (e-mail), телеконференция арқылы байланыс жасауға
мүмкіндік беретін әлемдегі ең үлкен компьютерлік желі болып табылады.
Бүгінгі күні желі қоғамдық мәдениеттің бөлінбес бөлшегіне айналды. Оның
ерекшелігі тек қана маңызды техникалық құрал емес, сонымен қатар маңызды
әлеуметтік құбылыс болуында. Қазіргі кезде Желі барлық қоғам мүшелері үшін
техникалық мамандық аумағында қалып қойған жоқ. Сонымен қатар, көптеген
терминдер мамандық аумағының шеңберіндегі арнайы лексикалық бірлік ретінде
ғана қалып қоймай, тез уақытта қолданысқа ие болады. Қазіргі компьютерлік
терминологияның ең маңызды ерекшелігі – Желімен байланысты лексика, және
адамдардың Желіні қолдана отырып іске асыратын лексикалар болып табылады.
Бұл лексика бағдарламалаулармен, электроникамен, математикамен және тағы
басқа маңызды ғылымдармен байланысты терминдерге, техниканың шығуына
байланысты пайда болған терминдерге қосылмайды.
Сондай ғылым және техника тілінің бөлігін тудыратын терминдерге мына
сөздерді жатқызуға болады: cable, disk, bit, binary, database,display,
virus, computer[24, 412-645 бб]. Бұл сөздер Желі аумағынан ұзағырақ
таратылады. Белгілі бір жағдай, іс-әрекет, операция, және персоналдық
әрекет кезінде Желімен байланысты қажетті, көптеген сөздер мен фразалар
саны пайда болды. Көптеген терминдер бағдарламалық қамтамасыз етуге
көмектеседі, олар Желіні қолдануға мүмкіндік береді. Бұл терминдер тұрақты
түрде экранда пайда болып отырады. Кейбіреуі үнемі (жасырын мәзірде) белгі
формасында пайда болып отырады. Олар экран алаңын және функциясын,
қолданушының директивтерін нақты орналастыру үшін қолданылады. Мысалы:
file, edit, view, insert, paste, format, tools, window, help, search,
refresh, address, history,stop, contact, top, back, forward, home, send,
save, open, close, select, toolbars, fonts, options[24, 412-645 бб]. .
Кейбір терминдер қолданысқа байланысты аралық уақытта, әсіресе,
бірдеңе дұрыс емес жағдайда орындалғанда қателікті білдіру хаты ретінде
пайда болып отырады. Ондай терминдерге төмендегі сөздерді жатқызамыз:
forbidden, illegal operation, error, not found, 404 error[24, 412-645
бб].
Кейбір терминдер компьютердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz