Технология сабағында оқушылардың киім тігуді үйрету барысында шығармашлық қаблеттерін дамыту
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Технология сабағында оқушылардың киім тігуді үйрету барысында
шығармашлық қаблеттерің дамыту.
Мамандығы 050120 Кәсіптік оқыту
Орындады: ________________ Мурзабекова С.М.
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Жетекші ________________ __ Захай Б
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ Лузина О.И.
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарихи бөлім.
1.1. Қазақ ұлттық киімінің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Қазақтардың дәстұрлі қол өнерінің түр-
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3. Қазақтың тәнті ұлттық ою-өрнектері, өрнектеу
жолдары ... ... ... ... ... ... 24
2. Әдістемелік бөлім.
2.1. Еңбек тәрбиесі арқылы мектеп оқушыларын шығармашылыққа баулу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Оқушылардың шығармашлық қаблеттерің белсенді әдістерді қолдана отырып
дамыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3. Сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім беру жүйесі - сабақтастығы бар
білім беру бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік
білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық
формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы
тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi роль
атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай, әр
мұғалім, өз білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гөрі, жаңа
талапқа сай инновациялық технологияларды өз сабақтарында күнделікті
пайдаланса, сабақ тартымды да, мәнді, қонымды, тиімді болары сөзсіз. Бұл
жөнінде Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 8-бабында Білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу,
білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге
шығу деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айқандай:
Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай
білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін
тең ететін – білім. Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің
алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың
әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс – тәжірибесі
зерттеліп, мектеп өміріне енуде. Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты -
бәсекеге қабілетті маман дайындау. Мектеп – үйрететін орта, оның жүрегі -
мұғалім. Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше тұс - оның сабақты
түрлендіріп, тұлғаның жүрегіне жол таба білуі. Ұстаз атана білу, оны қадір
тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - әр мұғалімнің борышы. Ол өз кәсібін,
өз пәнін , барлық шәкіртін , мектебін шексіз сүйетін адам.Өзгермелі
қоғамдағы жаңа формация мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын
меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған, толысқан
шығармашыл тұлға құзыреті.Жаңа формация мұғалімі табысы, біліктері арқылы
қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын талаптар :
бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби
шеберлігі, әдістемелік жұмыстағы шеберлігі.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімі- рефлекцияға
қабілетті, өзін-өзі жүзеге асыруға талпынған әдіснамалық , зерттеушілік,
дидактикалық - әдістемелік, әлеуметтік тұлғалы,коммуникативтілік,
ақпараттық және тағы басқа құдыреттіліктердің жоғары деңгейімен
сипатталатын рухани- адамгершілікті, азаматтық жауапты, белсенді, сауатты,
шығармашыл тұлға.
Нәтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында
жекелеген ұғымдар мен нормаларды және тиімді педагогикалық технологияларды
меңгеру үшін педагогтардың кәсіби мәдениетін дамытуға бағытталған оқу
қажеттіліктері туындылап отыр.
Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтардың оқу қажеттіліктері нақты
білімнің мәнін түсінуге, соның нәтижесінде өзіндік іс- әрекетке енуге және
жеке өміріндегі тәжірибені жетілдіру мақсаттарына байланысты қалыптасады.
Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен потенциалдық мүмкіндіктермен келеді.
Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби шеберлікпен
ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде мақсатты түрде
білім беретін, қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық процесс қажет.
Басқаша айтқанда ересектерге арналған, жалпы және кәсіби білімнің
қажеттілігін дамыту, ғылым, білім мен мәдениет жетістіктері арқылы
адамдардың жалпы мәдениеті мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға
бағытталған танымдық іс-әрекетке ынталандыру үшін білім беру. Қазіргі білім
беру парадигмасы білікті адамға бағытталған білімнен мәдениет адамына
бағытталған білімге көшуді көздейді. Бұл білім беру жаңаша ұйымдастыру-
оның философиялық , психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен
тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді.
Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың
идеяларға негізделген жаңа мазмұнын қамтамасыз ету міндеті тұр.
Француз қайраткері Адамға оқып – үйрену өмірде болу, өмір сүру үшін қажет
дегендей оқыту процесін технологияландыру, осыған сәйкес оқу бағдармаларын
жасау, ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың еңбектерімен танысу жұмыстары
мұғалімдердің үздіксіз ізденісін айқындайды. Жаңа педагогикалық
технологиялардың негізгі мәні пассивті оқыту түрінен активті оқытуға көшу
оқу танымын ұйымдастырудағы бастамашылдығына жағдай туғызу, субьективтік
позицияны қалыптастыру.
Білім сапасын арттыру және нәтижеге бағытталған үлгіге беталуы барысында
мұғалімдер мемлекеттік стандарт берілген нәтижелерге жетуде кәсіби
шеберлікпен меңгерген зерттеу біліктері мен дағдылары нәтижесінде
проблеманың шешімін таба алатын, ақпараттық – коммуникативті мәдениеті
жоғары тұлғалық - дамытушылық функцияны атқарады. Қазіргі заман адамның осы
құзыреттілікті меңгере отырып тек кәсіби икемділігін оңтайландыруды
қамтамасыз ету ғана емес, іске асырылу мүмкіндігін үнемі оқып – үйрену
және өзін-өзі жасау талабын қалыптастыра алады.
Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы жобасында Қазақстанда оқитындарды сапалы біліммен
қамтамасыз етіп, халықаралық рейтингілердегі білім көрсеткішінің жақсаруы
мен қазақстандық білім беру жүйесінің тартымдылығын арттыру үшін, ең
алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, олардың бүкіл қызметі
бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін дамытуды
қамтамасыз ету, сондай- ақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау мен
ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен мән берілген. Осыған байланысты
қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі реформалар мен сыңдарлы
саясаттар, өзгерістер мен жаңалықтар әрбір педагог қауымының ойлауына,
өткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы жайлы толғануына, жаңа идеялармен
жаңа жүйелермен жұмыс жасауына негіз болары анық. Олай болса, білімнің
сапалы да саналы түрде берілуі білім беру жүйесіндегі педагогтердің,
зиялылар қауымының деңгейіне байланысты. Дәстүрлі білім беру жүйесінде
білікті мамандар даярлаушы кәсіби білім беретін оқу орындарының басты
мақсаты – мамандықтарды игерту ғана болса, ал қазір әлемдік білім
кеңестігіне ене отырып, басекеге қабілетті тұлға дайындау үшін адамның
құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нәтижеге бағдарланған білім беру
жүйесін ұсыну – қазіргі таңда негізгі өзекті мәселелердің бірі. Жалпы
алғанда құзырлылық ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова Құзырлылық ұғымы –
соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субъектілік тәжірибесіне ерекше
көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым.
Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы сомпетенсбелгілі сала бойынша жан –
жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар
төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді деп
көрсетеді. Бұл жайлы Б.Тұрғанбаева ... өзінің практикалық әрекеті арқылы
алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын –
құзырлылықтар деп атаймыз деп анықтаса, Ресей ғалымы Н.Кузьминаның
көзқарасы бойынша, Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның
дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы .
Латын тіліндегі компетенссөзін ғалым К.Құдайбергенова Құзырлылықты
білімін, біліктілігін, дағдысын, тұлға мінез- құлқын , ең бастысы тұлға
мүмкіндігін бағалаудың критерийі мақсатында қарастыру құзырлылық маңызын
толық аша алады. Олай болса, құзырлылық, нәтижеге бағдарланған жаңа білім
беру жүйесінің сапалық критерийі ретінде әлеуметтік және өмірлік
көзқарастарды есепке алу қажет деп жазса, Б.Тұрғанбаева Құзырлылыққа
бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік жолмен мәселені шешу мүмкіндігі
молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі
бола алады. Өйткені,құзырлылыққа бағытталған үлгіде білім алушылардың
өздерін ұйымдастыру - басты мақсаты деп көрсетеді.
Қ.Құдайбергенова Құзырды әртүрлі кенеттен болған ситуацияларда мәселелерді
шешу үшін қажетті білімді немесе әрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен
өмірлік ситуация арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал
құзырлылықты адамның өзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей
байланысты тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дәрежесі жоғары деңгейде
кіріктірілген құрылым ретінде қарастыру ұсынылады деген тоқтам жасайды.
Жоғары сынып оқушыларының тұлғалық технологиялық мәдениетін қалыптастырудың
бірқатар бағыттары, атап айтсақ: аймақтық білім беру – тұлғаның
технологиялық мәдениетін қалыптастырудың шарттары (И.А.Бажина), физика
сабағында тұлғаның технологиялық мәдениетін қалыптастыру (Р.М.Чудинский)
және т.б. зерттелген.
Халықтың сәндік-қолданбалы өнері де бірқатар зерттеу еңбектерінде
қарастырылған. Олардың бірі халықтың сәндік-қолданбалы өнерін жалпы білім
беретін мектептің бейнелеу өнері мен көркем еңбек сабақтарында пайдалану
жолдарын көрсетсе (Н.М.Конышева, А.С.Хворостов, Н.А.Горяева және т.б.),
екіншісі өнердің бұл түрін жоғары, арнайы орта оқу орындарының оқу-тәрбие
процесінде пайдалану әдістері мен жолдарын ұсынады (Г.А.Поровская,
Л.В.Ершова, Т.А.Давидова, С.Ф.Абдуллаев және т.б.).
Халықтың сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мәні туралы кезінде қазақ
ағартушылары: Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин да айтып өткен.
Аталған еңбектердің ішінде Ұ.Әбдіғаппарованың қазақ халқының балалар мен
жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйрету тәжірибесін жүйеге келтіріп,
ғылыми тұрғыда негіздеген іргелі зерттеуі аса қызығушылық туындатады.
Сонымен, ғылыми әдебиеттер мен мектеп тәжірибелеріне жасаған талдау қазақ
халқының сәндік-қолданбалы өнерінің оқушылардың технологиялық мәдениетін
қалыптастыру мақсатында арнайы зерттелмегенін дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ халқының ұлттық өнерін дәріптеу, келешек
ұрпаққа үйрету, өнер туындылары арқылы эстетикалық талғамын бейнелеужәне
шағрмашлық қаблеттерін дамыту. Біліктілік, дағдысын жаңарту, қалыптастыру
негізінде ізгілік қасиеттерінің, дүниетанымы мен ой-орісінің өсуін, ұлттық
танымның қалыптасуын шығармашылық қабілеттерінің дамуын арттыру. Халықтық
қолданбалы өнер туындыларының ішінен ұлтық киім тігу, оның сан алуан
түрлерімен, шығу тарихымен таныстыру
Зерттеудің обьектісі: Киім-кешек ұлт байлығы. Ұлттық киімдерімізге
қарап, халқымыздың эстетикалық талғамын бейнелеу шығармашлық қаблеттерің
ашып дамыту .Ата-бабаларымыз ұрпақ тәлім-тәрбиесіне өмірінің жалғасы деп
қараған. Адам көркі шүберек деген. Жас шамасына, дәулетіне қарай, шаруаға
да үйлесімді, суыққа да ыңғайлы киім киген. Қыз баланы үйдің ұйтқысы деп,
отбасы тіршілігіне баулыған: ою ойғызған,киім тіккізген, әр істің жан-
жағына баулыған. Дағдыларды жаңарту, белгілі әдістердің әсерін бекіту,
тапсырманы орындауға немесе білім іскерлігін жаңа жағдайға бейімдеу. Ұлттық
мақтанышты, сезімін ояту эстетикалық талғамын ұштау, әдемілікке, сұлулыққа,
талғампаздыққа тәрбиелеу. Оқушыларды өз елін, қазақтың халық өнерін
құрметтеуге тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: технология сабағында ұлттық тәрбие беру ұлттык киім тігу
арқылы щығармашлық қаблеттерін дамыту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мектептерде халықтық колданбалы өнер
арқылы ұлттық тәрбие берудің педагогикалық мәні ашылып, оқу-тәрбие
үрдісіндегі мүмкіндіктері айқындалса; оқушылардың технологиялық іс-
әрекеттері халықтық колданбалы өнерді меңгеруге бағытталса, онда оқушыларға
технология сабақтарында үлттық тәрбие беру тиімді болады және ой-өрісі,
танымы, шығармашылық қабілеті, білімі, біліктілігі, дағдысы, ізгілік
қасиеттері кальптасқан.
Міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең
білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде адамгершілік тұрғысынан жауапты
шешімдер қабылдауға қабілетті жеке түлғаны қалыптастыру, оқушыны
азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге тәрбиелеу білім алушылардың
еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамсыз ету үшін кәсіптік
дағдылар алуына жағдайлар жасау жэне осы қойылған міндеттерді іске асыру
үшін білім берудің мазмүнын дүниені түтастай қабылдауды қамтамасыз ететін
өнер, технология сияқты білім беру салалары арқылы іске асыру қажет...
-деп анық айтылған.
Мәселе. Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер
арқылы ұлттық тәрбие беру зерттеу жұмыстарымыздың негізгі мәселесін
туғызды.
Деректерді талдау: Дипломдық жұмыс кіріспеден және негізгі,
әдістемелік бөлімнен тұрады. Әдістемелік бөлімде оқушыларға киім пішу, тігу
әдістеріне сабақ жоспарлары мен киім пішу технологиясы әзірленді.
Технология сабағында оқушыларға ұлттық киім үлгілері мен мәдениетін
баяндау арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселелері қарастырылды. Осы
бөлімге: күн тізбелік және сабақ жоспарлары және шығармашылық жұмысты
баяндау жатады. Зерттеу жұмысын жасауда көптеген әдебиеттер қолданылды.
Әдістемелік бөлімде: Технология, Еңбекке баулу, Бейнелеу
өнері, Бастауыш мектеп, Қазақстан мектебі, Сынып жетекшісі, ¥лт
тағылымы, ¥лағат сияқты көптеген журналдар және тағы басқа көптеген
оқулықтар қолданылды.
Зерттеудің нәтижесі: Жалпы білім беретін орта мектептерде бейнелеу
және қолөнерін оқуда, ұрпақтың көркемдік мәдениетін қалыптастырып,
шығармашылық қабілеттерін дамыту, еңбекке тәрбиелеуге, эстетикалық биік
талғамдарын арттыруға, өнер мен шындықтың әдемілігін сүйсіне қабылдауға,
тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғай білуге, халықтың мәдениетін одан
әрі дамытуға үйренуге мүмкіндік береді.
Технологиялық мәдениет түсінігі 1995 ж. Москвада Технология
бағдарламасының проблемалары, перспективалары, жүзеге асыру және ендіру
тәжерибесі тақырыбына өткен 2-ші халықаралық конференция шешімінде пайда
болды. Онда тұлғаны дамытудың негізгі шарттарының бірі ретінде жастардың
технологиялық мәдениетінің қажеттілігін бүкіл әлем мойындайды делінген.
Педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдау оларда тұлғаның жалпы мәдениеті
мен оның кейбір компоненттерін (экологиялық, экономикалық, еңбек және т.б.)
қалыптастыруға байланысты көптеген материалдардың жинақталғанын, ал
тұлғаның технологиялық мәдениеті проблемасының аз зерттелгенін дәлелдейді.
Авторлар технологиялық мәдениетті тұлғаның жалпы мәдениетінің бір бөлігі
ретінде қарастырады, олардың құрылымдық компоненттеріне тоқталып, оның
өзіне тән ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Бірқатары технологиялық
мәдениет, тұлғаның технологиялық мәдениеті ұғымдарына анықтама береді.
Біз оларды жүйеге келтіріп, салыстырмалы түрде сипаттаймыз, сонымен бірге:
Оқушы тұлғасының технологиялық мәдениеті дегеніміз – оқушының түрленген іс-
әрекетті тиімді жүзеге асырудағы субъективті шарттары болып табылатын жеке
басына тән психологиялық ерекшелігі. Ол мотивтер мен құндылықтар жүйесін,
қайта өңделген іс-әрекетті жүзеге асыруға қажетті ғылыми және технологиялық
білім, іскерлік, дағды жүйесін, сондай-ақ осы іс-әрекетке ендіруге қажетті
тәжірибені қарастырады - деп өз анықтамамызды береміз.
Технологиялық мәдениеттің құрылымы мен мазмұнын анықтауда біз, ол
элементтердің динамикалық жиынтығын құрайды деген түсінікті тірек етеміз.
Технологиялық мәдениетті төмендегідей өзара байланыстағы құрылымдық
компоненттер арқылы көрсетеміз: эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық, іс-
әрекеттік.
Эмоционалдық-мотивациялық компонент тұлғаның түрлендіру әрекеті процесіне
қажетті құндылық бағдарының, мотивтерінің, құзырлық іскерлігі мен
адамгершілік-ерік қасиеттерінің кешенімен сипатталады.
Мазмұндық компонент тұлғаның түрлендіру әрекетінің әдістері мен тәсілдері
туралы ғылыми және технологиялық білімінің жиынтығын құрайды.
Іс-әрекеттік компонент тұлғаның меңгерген білім, іскерлік, дағдысының
негізінде алдыға қойған мақсатқа жетудегі әр түрлі технологияларды
пайдалану қабілеті ретінде сипатталады. Диссертацияда аталған
компоненттерге жан-жақты талдау беріледі және әр компоненттің мән-мағынасы,
мазмұндық сипаты мен өзара байланысы ашып көрсетіледі.
Әдетте тұлғаның маңызды көрінісі, кешенді білімнің – технологиялық
мәдениеттің компоненті сияқты ұзақ, адамның өмір бойына қалыптасады. Адам
балалық шақтан бастап қазіргі қоғамның технологиялық мәдениетінің даму
деңгейін көрсететін нақты білімді, іс-әрекет тәсілдерін меңгере бастайды.
Технологиялық мәдениетті балалық шақта қалыптастыру айналадағы адамдарға
еліктеуге негізделеді. Мектепке келісімен, бала технологиялық мәдениеттің
әртүрлі компоненттерін меңгеруде және қолдануда саналы түрде меңгеріп алуды
және белсенділікті талап ететін ортаға түседі. Л.С.Выготскийдің мәдени-
тарихи теориясына сәйкес адам онтогенезінде сензитивті кезеңдер болады, осы
кезеңде баланың бойында белгілі қасиеттерді қалыптастыру қажет етіледі,
егер осы кезеңде қажетті қасиеттер мен сананы бала бойында қалыптастырмаса,
онда оны соңында қалыптастыру қиынға соғады, кей жағдайда тіпті оны
қалыптастыру мүмкін болмайды. Осыған орай мектептегі білім алу кезеңі
тұлғаның технологиялық мәдениетінің негізін құрайтын, тұлғаның адамгершілік
қасиеттерін, ойлау логикасын, жалпы еңбектегі іскерлігі мен дағдысын
дамытуда аса пайдалы кезең болып саналады. Мектеп бітірушінің технологиялық
мәдениетінің жоғары деңгейде қалыптасуы мектепте алған білімінің негізіне
байланысты деп сенімді түрде айтуға болады.
Тұлғаның технологиялық мәдениетін қалыптастыру проблемасына кейінгі
онжылдықта аса мән берілуде. Алайда бұдан, отандық және шетел мектептерінің
тарихында бұл мәселеге бұрын-соңды назар аударылмаған деген ой туындамауы
керек. Біздің зерттеуіміз үшін оқушыларды еңбек әрекетіне даярлау мәселесі
көрініс алған еңбек тәрбиесі мен оқыту саласындағы жұмыстардың маңызы зор,
өйткені тұлғаның технологиялық мәдениеті ең алғаш сол жұмыстарда
қарастырылған. Технологиялық мәдениеттің кейбір элементтері экологиялық,
экономикалық, адамгершілік, эстетикалық, ақпараттық мәдениетті меңгеруге
байланысты мазмұндалған.
Технология білім беру саласы оқушыларды практикалық оқытудың жаңа сатысы
болып табылады. Бұл пән оқушыларды еңбекке оқытудың бұрынғы дамытудағы
бағыттарын оқушыларға қоршаған ортаның техника-технологиялық саласы туралы
толық мағлұмат беретін интеграцияланған бір моделіне жинақтайды,
технологиялық мәдениетті саналы түрде меңгеріп алуға септігін тигізеді.
Соңғы жылдары Технология пәні оқушыларға білім беру саласында қазақ
халқының сәндік-қолданбалы өнерін меңгерту мәселесіне аса мән беріп отыр.
Бұл орынды да, өйткені қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің
оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерді өте
жоғары.
Сәндік-қолданбалы өнер ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы алпысыншы
жылдардың ортасында пайда болды. Бұған дейін ол халықтың қарапайым
түсінігінде, қолөнер ұғымының аясында қабылданып, пайдаланылып келді.
Сәндік-қолданбалы өнер, қолөнерінің өңделіп жетілген формасы іспеттес
болғандықтан, екеуін бір-бірінен бөлектеп қарауға болмайды, керісінше, олар
бірін-бірі мазмұндық тұрғыда толықтыра түседі. Оны қол өнер, сәндік-
қолданбалы өнер ұғымдарына берілген анықтама-түсініктер дәлелдейді. Біз
ғылыми еңбектерде осы ұғымдарға берілген анықтамаларды жүйеге келтіреміз
және сәндік қолданбалы өнер, өзінің бастауын қолөнерден алады, қолөнер
туындыларының ою-өрнекпен әшекейленуі сәндік-қолданбалы өнердің пайда
болуына себеп болады, деп ой түйіндейміз. Ғалымдардың (К.Әмірғазин,
Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, М.Мырзақанов, Ж.Балкенов, С.Жолдасбекова,
Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) сәндік-қолданбалы өнер түрлері бойынша ұсынған
жіктемелеріне де жан-жақты сипаттама беріп топтастырамыз.
Жіктемелердің ішінде біз Ұ.Әбдіғапбарованың жіктемесін толығымен қолдаймыз,
өйткені бұл қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің атқаратын міндеттерін
толығымен ашып көрсетуге, әшекейлік (ою-өрнектік) мазмұнын бір-бірінен
ажыратып көрсетуге, өнер түрлеріне қарай сұрыптап пайдалануға, сәндік-
қолданбалы өнер түрлерінің кейбіріне толықтырулар ендіруге мүмкіндік
береді.
1. Тарихи бөлім.
1.1. Қазақ ұлттық киімінің түрлері.
Қазақы киімдердің көшілігі қазақ халқының көшпелі тұрмысы мен
дала табиғатының ыссы суық жағдайына байланысты табиғи материалдардан өлшеп-
пішіліп тігілетін болған. Ерлердің киімдері кең пішіліп тігілген. Өйткені,
қазақ тұрмысындағы барлық атқарылатын іс ер-азаматтардың ерекше қимыл-
қозғалыстарын қажет еткен. Ерлердің киімдері жау киім, жол киім, сән киім
деп топтап атаған.
Әйелдердің ұлттық киімдері әркімнің дене бітіміне ыңғайластырылып
тігілген, ерекше сәнділігімен көзге түседі. Бойжеткендер мен келіншектердің
киімдері әсем өрнектеліп, оюланып тігіледі.
Қазақтың ұлттық киімдері ерекше сәнділігімен көзге түседі.
Ұлттық киім үлгілерін Қазақстан Республикасының мемлекеттік Орталық
мұражайынан көруге болады. Мысалы, Жәңгір ханның әйелі Фатима ханымның
камзолы, қысқы киімнен Ш.Уалихановтың қарындасының аққу ішігі сақталған.
Қымбат барқытпен тысталған ақша қардай аппақ, аққудың мамығынан
тігілген ішік мұражайдың асыл қазынасы. Қазақ киімі құлазыған кең
даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының, салқын самалы мен аңызақ желінің
әсерімен қалыптасқан, бар өмірі көлік үстінде өткен Сарыарқа мен оған
іргелес жатқан ұланғайыр кеңістікте көшіп- қонып малшы қауымның, таңның
атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей жер шұқылап, мал ұстап күн
кешкен Сыр бойындағы, Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабындағы
жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған
тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық
мәдениетінің бірден-бір көрінісі болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен.
Қазақ халқының киім –кешегі ұлттық тұрмыстық және рухани мәдениеттің
бағалы ескерткіштерінің бірі екенін, одан қазақтардың ұлттық ерекшеліктері,
мәдени дәстүрлері, эстетикалық талғамы, анық байқалатынын оқушыларға
ұғындыру, ұлттық киімді қадірлеуге тәрбиелеу-маңызды мақсаттың бірі.
Қазақтардың ұлттық ерекшелігі киімді сәндеп кестелеу, зергерлік
және басқа әшекей заттармен әдіптеу-халықтың сұлулыққа құштарлығының
дәлелі.
Қазақ шеберлерінің көптеген қолтумалары өнердің өлмес
туындыларына айналды, бұлар-халықтың мәдени қазынасы.
Үйлесімділігімен, жүріп-тұруға ыңғайлылығымен ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын, аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кішігірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін, кәдесіне
лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын күміс
шытырлар жаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер белбеу,
кісе белдік, қыздар буынатын шиыртпалы нәзік белдік, күмістеген таптаурын
кебіс, көксауыр етік секілді, қол өнердегі мүлтіксіздіктің шегінен
көрінетін заттардың, алтынмен аптап, күміспен күптеген алқа, тамақша,
шолпы, сырға, бойтұмар, білезік, сақина-жүзіктердің болғаны әсемдікке
құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы екі
жақтылықты- тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жайт. Өйткені
заттық өндірістің өзі, сайып келгенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте
қайнасып жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын, шалғайына, етек-жеңіне оқа
тігетін, кимешектің өңіріне, жақтауына кесте жүргізетін, сәбидің, қыз
баланың, сал- серілердің бас киімене үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары, пайымдауға сия бермейтін сиқырлы-сұғанақ күштердің, дәлірек
айтқанда, жын, перілердің салқынын бойына тартып, пәле-жаладан, сұқық
көзден, ауру –сырқаудан сақтады-мыс деген көне түркі қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан туған. Бірақ кейінен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан, өңіржиексіз кимешектің-
келіншекті, ал үкісіз тақияның-қыз баланы, әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынсыз етіп көрсететінінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың, ағаштың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, жер-судың, тау-тастың кескінін
беретін дағдының ерте заманнан келе жатқанын және оның ежелгі сақ, үйсін
тайпаларының мәдени жетістіктері бойына сіңірген Қарғалы қоймасындағы
аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр дулығасындағы тау, ағаш,
құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне, тағы да басқа белгілі
ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей қорындағы кісе белбеу
оқшонтайларынан, қапсырмалардан, бойтұмарлардан, нәзік белдіктен көруге
болады.
Қазақта салтанатты киім мен күнделікті киім кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітімі сыпайылау, тігісі
жатық, зерлі оқалы, кестелі, басына киетіндері көтеріңкі, аяқ киімдері
шоңқайма, биік өкшелі, қайқы тұмысықты, таптаурынданған, түрлі-түсті
қайыспен, таспамен өрнектелген, зерлі жіптер мен кестеленген болып келеді.
Оның үстіне салтанаттық киім- кешекте алтын, күміс жалатқан, жалған қаралы,
қиыршықты, ширатпалы қапсырма, белдік, алқа, шолпы, сақина-білезік болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы, қолда бар мата, бөз, кенеп, шыт,
сәтен, сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек, көн секілді қарапайым
иатериалдар жаратылса, салтанаттық киім кешекке барқыт, масаты, мәуіті,
Шұға, жібек, қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар, бұлғын,
құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі, жылқы шегірені пайдаланған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын, жас
ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын, пішімін, бояу нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар, әйелдер,
кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ, қыздар белі
қымтылған, етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы камзол
киіп, беліне металл шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белдік
(оны нәзік белдік деп те атайды) буынады екен. Ал қайсыбір жерлерде етек-
жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп те
атайды) берген, арқасы немесе белі бүрілген көйлек, сыртына камзол киетін
болған. Қазақстанның оңтүстігіде осындай көйлектің үстіне белдемше
қаусырынады немесе шалғы орайды екен.
Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия, әсіресе қыздық дәуірінің
белгісі іспетті белдік, асқан ұқыптылықпен безендірілген. Қыз бала үшін
белдігін жоғалту арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз балаға өз
қалауымен кестелі немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөлекеттігі
болмаса, екі-үш бала тауып, егде тарта бастаған әйелге шымқай түсті матадан
тігілген, кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі көрінетін.
Қыздар шашын көбінесе қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре беретін
болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға, әсіресе еркектерге
көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан) тігілетін,
кеудесін, алқымын, жон арқасын жауып тұратын, жақтауы, өңірі, тамақ жағы
кестеленген кимешек киетін. Әйелдің бұл бас киімі ел арасында шаршысының,
пішімінің үлгісіне қарай шылауым, сұлама, күндік, орама деген аттармен де
белгілі.
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің
үстінен қамзол, басына жаулық оранған кимешек, аяғына етік немесе кебіс-
мәсі киіп, сырт киімінің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған.
Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып көктелетін қаптал
шапанға, пұшпақ ішікке, астары жүннен бастырылып, тысымен бірге көктелетін
күпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық орамал салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан, шалбар (кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік, қалпақ, тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік, кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа салып
бізге жеткенімен, оның құрамында, пішімінде, тігісінде уақыт талабына сай
әр түрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгені хақ.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық немесе
тік жағалы жібек көйлектің, жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына үшкіл
салынғанымен, балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан, дене бітімін
сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын күдері,
барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия, мұрақ, пұшпақ бөрік киіп,
иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылады екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті, барқыт,
бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек жеңі жіңішке
зерлі жолақпен, тоқыма ызбаларымен жиектелетін. Әсіресе нәубет атты
өрнектермен кестеленген күдері бешпет пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, щалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкрекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар
киіп, сыртынан кісе белбеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезінде күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүнінен бастырылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.
20-шы жылдарда Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтың тұрмысын
палеоэтнологиялық тұрғыдан зерттеген орыс ғалымы С.Руденко күпіні қазаққа
және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын белгілі болған
киім үлгісі деп есептеген.
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған. Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілерімен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда-кебентай) болып
табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара басқан
жұқа киізден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы болу
үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін. Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үскірік аяз бен ызғырық желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген. Қазақтық Кебенек киген келер, кебін киген келмес
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сыр киім түймеге бекітілмейтіндіктен, белдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі- кісе белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы- бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы, оқ-
дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншақтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытырларымен безендірілген.
Қазақта әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін аса
құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де
аңғаруға болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны-бөрік. Ол төрт үшкілден төрт
қырлы күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып, барқытпен,
шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар көбіне кәдеге жаратылған аң терілерінің
атымен құндыз бөрік, сусар бөрік, пұшпақ бөрік деп аталған. Халық арасында
елтірі бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық үлгідегі құлақшын да кеңінен
тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабының отырықшы
немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған ақ киізден үшкілдеп,
сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара жолақпен жабылатын,
қайырмасы қара барқытпен тысталатын қалпақ киген.
Оның қазақы, жырық, құйма, керей нұсқа деп аталатын түрлері болған. Орталық
және батыс Қазақстанның шонжарлары көбіне сәндік үшін аласа шошақ бөріктің
үстінен алтын зермен кестеленген шымқай күрең немесе қызыл барқытпен,
қайырмасы жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр жерде әр
түрлі атпен айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атап келген.
Малшы жазда басына шұғадан неме сесәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз
үш бұрышты етіп пішілген, күмбездің алдында арнайы күнқарағы бар жалбағай,
далбай, күләпара киген.
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның ең қарапайым әшекейі-шеңберінің айналасына
берілетін иректелген сызықша. Ал оның күмбезіне төрт жағынан жібек немесе
зерлі жіптермен шұғыла, гүл тағыда басқа өрнектер жүргізілгендері
жастар киетін тақияларға тән. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, Ташкент сияқты
қалалардан сатып алынған тақиялаларды да кәдесіне жаратқан.
Еркектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл- үнемі
бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып,ұзағырақ киюдің қамынан туған жағыдай.
Ал оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде ғана, онда
да европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Дала халқының арасында кеңінен таралған аяқ киім-қолдан иленген
көннен тігілетін саптама етік. Оны адамның аяғы мен тізе буынын суықтан
сақтауға бейімделген киіз байпақтың сыртынан киген. Жасыл шегіреннен
тігіліп, түсті қайыстармен, зермен безендірілетін қайқы тұмысықты көксауыр
етікті аса сыпайы аяқ киім ретінде көбінесе байлар киген. Қазақ сапалы
шегірен шығару үшін жұмысартылған көңге тары сеуіп, үстінен салмақты затпен
бастырып ұқсататын болған. Кебіс-мәсіні көбіне қарттар киген.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты таулы жерлерде етіктің сыртынан табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі
қайыстан тігілген шарық киетін.
Күйеу мен қалыңдықтың үйлену салтанатына киетіні сәнімен, әшекей
үйлесімімен, бояу-нақышымен ерекшеленген. Әсіресе күйеу жігіттің киім-
кешегінде кездесетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдіптелген, бірінің
үстіне бірін киетін көкірекше, бешпет, шапаны аса сәнді болған. Қалыңдықтың
кестелі барқыт көйлегі, оқалы камзолы күнделікті тұрмысқа, жүріп-тұруға
ыңғайсыз болғанымен, асқан ұқыптылықтың бірден-бір үлгісі болып табылатын
сәукелесі, алтынмен апталған, күміспен күптелген шытырлармен безендірілген
белдігі, шолпы, алқа, тамақша, сақина-білезігі, таптаурын немесе зерлі
кебісі мүлтіксіздігімен көз тартатын.
Сәукеле- бұрын киелі деп есептелген, өте ерте заманнан келе жатқан
қалыңдықтың бас киімі. Ол жөнінде көптеген дастандарда, аңыздарда айтылған.
Сәукелеге ұқсас бас киімдерді археологтар ерте ортағасырлық мүрделерден де
кездестірген. Үйлену салтанатына арнап қалыңдықты жасандырғанда, әлбетте
оның басына маңдайлық, желкелік жанамалар қыстырылатын қаңқа ретінде,
биіктігі 20-30 сантиметрдей келетін, бағалы аң терісімен көмкерілген сүйір
бөрік кигізетін де, үстіне сәукеленің өзін қондыратын болған.
Сәукеле көбіне күрең немесе шымқай қызыл барқытпен тысталған жұқа
киізден арт жағы биіктеу етіп пішілетін де, төбесі күміс зермен кестеленген
шашақты табақшамен жабылып, алтын жалатқан күміс шытырлармен, лағыл-жақұт
қондырылған тәтімен, екі жағына бірдей төгілетін маржан, інжу, перуза
моншақтарынан тізілген жақтамаларымен безендірілетін. Сәукелеге міндетті
түрде жұқа ақ желек ілетін болған. Ол беташар айтылғанда қалыңдықтың жүзін,
бүкіл денесін жауып төгіліп тұратындықтан, қыздың дене пішімін өте нәзік,
сымбатты етіп көрсететін.
Үйлену тойына бұрын қалыңдық сәукеленің орнына зерлі қасаба да киген.
Оған дәлел –қазақ тілінің лексиконында қасабалы қалыңдық, қасабалы
келіншек деген тіркестердің сақталып қалғаны. Шамасы, қазақ әйелінің осы
бір керемет бас киімі өзімен аттас көне түркі (қыпшақ) бас киімінің негізгі
элементтерін бойына сіңіріп бізге жеткен болса керек. Өйткені қасаба көне
түркіше алтын зерлі деген мағына береді. Қалыңдық қасабаны жібек
көйлектің үстіне қаусырынатын, шалғайына, етегіне кесте жүргізген белдемше
мен қыздарға тән сезімтал талғамының бірден-бір нышаны іспетті
нымшаға (көкірекше) қоса киген.
Қасаба киетін қалыңдыққа әдейі арнап,оның стиліне сай алқа,шолпы,
білезік,сақина-жүзік соқтырып,аяғына күмістен таптурын кебіс тіккізеді
екен.
Қасаба жөнінде мен бірінші рет онжылдықта оқып жүргенде өзімнің кіндік
шешем, заманында шеберлігімен аты шыққан Тілеулес Сейітбек келінінен
естігеніммен, ол кезде оған жөнді мән бере қойған жоқ едім. Ол кісінің
суреттеуіне қарағанда, қасабаның сұлабасы дөңгелек етіп пішілетін,
желкесіне қарай бірте-бірте ойытқи түсетін құламасы болған. Ол нымша мен
белдемшеге шалғыға) кеткен матадан, көбіне күрең немесе көгілдір барқыттан
тігілген. Айдынын зерлі жіптермен кестелеп, қиылысқан жерін алтын жолақпен
жапқан, металл шытырлармен безендірген.
Қасабаның маңдайына әр түрлі шытырлардан, інжу, маржан, перуза секілді
тастардан тізілген дөңгелек табақшалармен бекітілген қыстырма ілінеді екен.
Ал оң жағына, самайдың үстіне туралап, маңдайдағыдан ұзынырақ күміс
қоңыраушалармен ұшталған бес-алты тізбектен тұратын салпыншақ қыстырылатын
болған. Бұл жас келіннің жүйкесін жұбатады-мыс деген ескі ұғымнан туған
түсінік болса керек. Қасабаға қалыңдық сұқ көзден аулақ болсын деп үкі
қадаған.
Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң қасабаны үкісіз, желексіз киіп,
құламасына орамал саған.
Осындай көне бас киімнің бір нұсқасы Қазақстанның Орталық музейінде
тозығы жеткен ескі заттарды арасынан иауып алып, бірде белгілі тарихшы-
этнограф, ғылым докторы Халел Арғынбаевқа хабарлағанымда, ол кісі мұндай
бас киім жайында әзірше этногрфиялық әдебиетте ешқандай мағұлымат жоқ
дегенді айтты. Өкінішке қарай, музей қорында да бас киім қалпақ деген
жалпылама атпен тіркеген екен. Сөйтіп жүргенде 1979 жылы Мәскеуде Кастюм
народов средней Азий деген кітап басылып шықты да, онда қасаба атты бас
киімнің қазақта болғаны жайында айтылғаны ізденісімізге демеу беріп,
жігерлендіре түсті. Мұнан кейін бір күні А.С.Пушкин атындағы кітапханада
тарихи және мәдени ескерткіштерге қатысты материалдарды қарап отырып,
белгілі сәулеткер Төлеу Бәсеновтың еңбегінде жатияланған Бөкей ордасының
ханы Жәңгірдің зайыбы Фатиманың фотосуретінен ханшаның басына кигені өзім
іздеп жүрген қасаба екенін көріп, көңілім орнына түскендей болды. Оның
үстіне ханшаның киім-кешегі де қасабасымен қоса біздегі музей қорында болып
шықты.
Қазір бізге қасабаның негізгі үш түрі белгілі. Оның ішінде жұртқа
көбірек танымалы- Жәңгір ханның зайыбы киген түрін, Алматыдағы Тұскиіз
фабрикасында өндіріске енгізілді. Екіншісі Қазақ театр қоғамы
шеберханасында, Қаскелендегі Раушан фабрикасында қайта қалпына
келтірілді. Қасбаның желке жағындағы құламасының орнына шашылып тасталатын
жамылғы бар үшінші түрі, зерлі шашақ жасап әуре болғысы келмейтіндердің
матаны шетін сетінетіп, бас киімге жапыра салатынынан түрі өзгерген
қалпында, анда-мұнда кәдеге асырылып жүр.
Қасаба мен белдемше-нымшаға көбірек көңіл бөліп отырғанымыз осындай
тамаша киім үлгісіне әлі де болса жөнді көңіл бөлінбей келе жатқанымен
байланысты еді. Тіптен тақияға капрон үкі қадап әлек болғанша, қазақ
әйелінің ертеден келе жатқан қасаба секілді үкісіз киюге болатын бас киімін
тұрмысқа, концерттік ансамбльдерге ендіре берсек, қазақы киімді ұтымды
пайдалануға қосылған үлес болар еді.
Сәукеле мен қасаба бірте-бірте ХІХ-ғасырдың аяғына қарай тұрмыстан
шығып қалған. Әйтсе де олардың қайсы бір нұсқалары бай әулеттерде сақталып,
ғұрыптық бас киімдерге- рудың, тайпаның меншігіне айналғандықтан, ұрпақтан
ұрпаққа ауысып келген.Оларды ұзатылатын қызға,
түсетін келінге бас киім ретінде кезектесе кигізетін әдет осылай пайда
болған.
Баланың киімі, нәрестеге арнап мақта-матадан (бомазей,шыт,бөз) ұзынырақ,
иық жармасынсыз, әдептелмей тігілетін ит көйлекті, күләпараны, арасына жүн
салып көктелетін жұмысақ кеудеше мен шалбарды қоспағанда, негізінен
ересектердің киім-кешегін қайталайды. Мұның өзі баламыз тезірек ер жетсе
деген ата ананың игі тілегінен туған жәйт болса керек.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген. Әйелдер әдетте бұрымын
тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап, иығына қара
жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен қаралы белбеу
буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында көңіл айтуға
келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқытылып, жұбату айтылатын
кезде ғана кіретін.
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының киім кешегі
іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты, қалқанды,
сұңгі- найзаны, қылыш-қанжарды да кәдеге жаратқан. Металдан кіреуке
тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн, қыл салып сырылатын көкірекше киген.
Қазақы киім- өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен заттық-
тұрмыстық мәдениетінің бірден-бір көрінісі. ХІХ-ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтар мен экономикалық
және мәдени қарым-қатынастың нығаюы, әсіресе Қазақстанға орыстарды,
украиындардың, немістердің, татрлардың, тағы да басқа халықтардың көптеп
қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер,
сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған
жоқ.
Әйтсе де қазақы киімнің бірте-бірте тұрмыстан шыға бастауы Кеңес
өкіметі жылдарындағы қазақ ауылын жаңа негізінде қайта құру үрдісімен
байланысты еді. Өйткені адамның жеке басына қажетті киімнің барлық түрін
-ішкі жейдеден пальтоға дейін дайын күйінде сатып алуға мүмкіндік
туғандықтан, үй жағдайында киім тігудің азая түскені, көп жерде бұл
кәсіптің мүлдем жойылып кеткені осы кезеңмен тұстас болды.
Қазақтың киім- кешегінен халықтың өткендегі өндіргіш күштерінің
деңгейін, шаруашылығының даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың әсерін,
сол сияқты көрші елдердің ықпалын аңғаруға болады. Оның ізін жоғалтпай,
әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететіндігі даусыз. Оған
дәлел
-әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет, камзолдардың, аң терілерінен,
қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден тігілетін бас киімдердің, кебіс-
мәсінің, тағысын тағылардың республика тұрғындары арасында кеңінен қолдау
тауып келе жатқаны. Қазақи киімнің қонымдылығы, пішімінің мұқият
ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте қайнасқан келбет пен әшекей
бірлестігін қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен пайдалануға болатынын
болатынын көрсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-кешегіндегі жас
ерекшеліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр сарынының қатар
пайдаланып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар.
Қазақы киім -көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау
қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына келтіру,
баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын
ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе бертіні де күмән
туғызбыса керек. Мәселен ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни далалық
экспедитсиялар арқылы іздестіріп, киім кешектің әліде болса сақталып қалған
нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды жазып алғанның
өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-әжелерінен естігендерін
қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз хронологиялық жағынан ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басымен шектеледі. Республиканың музей
қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Киім-кешекті зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен, оларда қазақы қазақы киімге қатысты тікелей мағұлымат жоқтың
қасы. Өкінішке қарай, көне тарих жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған
қытай, араб, парсы, армян жазба деректері бұл жағынан әлі зерттелмей
келеді. Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да қазақы
киім жайында мәлімет табыла бермейді.
Осының бәрін ескере отырып, қазақы киімді жете түсінетін соңғы ұрпақ
ауыспай тұрғанда, жоспарлы түрде кең көлемді далалық экспедитциялар
ұйымдастырып, киім кешек нұсқаларын жинай беруді, ел аузындағы мәліметтерді
жазып алумен қатар жүргізе берген жөн. Ал музей қорына келсек, ондағы
қазақтың дәстүрлі киім кешегіне жаратылған мата, аң терілері, былғары,
шекпен, жұқа киіздің, сақтай білмесе, бірте-бірте бұзыла беретіні айқын.
Оларды ескірмей тұрғанда мұқият зерттеп, өңі тоза бастағандарын қайта
қалпына келтіріп, арнайы альбомдар, буклеттер шығару игі мақсатқа қосылған
үлкен үлес болмақ.
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгенін, оның өскелең
өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-тарихи
өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім кешегі- ұрпақтан
ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан сезімталдық
талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған жасампаздығы
мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс. Оның қай-
қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш сезімімізді оятатыны хақ.
2. Қазақтардың дәстұрлі қол өнерінің түр- түрлері.
Қазақ халқының шеберлік өнері еңбек барысында туды және тұрмыста тұтынатын
заттар өмірімен, архитектурамен тығыз байланысты болды. Қазақтың өз
тұрмысына керек заттардың бәрін қолөнер арқылы істеді. Тарихи жазба
деректерге қарағанда 16-18- ғасырларда қазақ арасында үйшілік, ұсталық,
зергерлік, қырнаушылық, өрімшілік, көпшілік (тері илеу), тігіншілік,
етікшілік, тағы басқа қолөнер кәсіптері болған. Қолөнер-ежелден келе
жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп атаған. Қолөнер
шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған.
Қолөнер дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр елдің, әр халықтың
тарихи дамуына, тұрмысына, табиғи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына
байланысты өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді.
Ағаш шеберлері ағаш тамырынан ойып, айғыш-ұйқыш өрнектер салып әдемі
тостағандар, бүйрек формалы қымыз ожаулар, күміспен құймалап асыл тастармен
мәнерленген әсем тегенелер және піспек бастар, шыны-аяқ салатын ағаш
құтылар, домбыра, қобыз, сияқты музыка аспаптарын жасаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Технология сабағында оқушылардың киім тігуді үйрету барысында
шығармашлық қаблеттерің дамыту.
Мамандығы 050120 Кәсіптік оқыту
Орындады: ________________ Мурзабекова С.М.
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Жетекші ________________ __ Захай Б
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ Лузина О.И.
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарихи бөлім.
1.1. Қазақ ұлттық киімінің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Қазақтардың дәстұрлі қол өнерінің түр-
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3. Қазақтың тәнті ұлттық ою-өрнектері, өрнектеу
жолдары ... ... ... ... ... ... 24
2. Әдістемелік бөлім.
2.1. Еңбек тәрбиесі арқылы мектеп оқушыларын шығармашылыққа баулу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Оқушылардың шығармашлық қаблеттерің белсенді әдістерді қолдана отырып
дамыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3. Сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім беру жүйесі - сабақтастығы бар
білім беру бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік
білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық
формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы
тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi роль
атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай, әр
мұғалім, өз білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гөрі, жаңа
талапқа сай инновациялық технологияларды өз сабақтарында күнделікті
пайдаланса, сабақ тартымды да, мәнді, қонымды, тиімді болары сөзсіз. Бұл
жөнінде Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 8-бабында Білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу,
білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге
шығу деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айқандай:
Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай
білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін
тең ететін – білім. Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің
алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың
әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс – тәжірибесі
зерттеліп, мектеп өміріне енуде. Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты -
бәсекеге қабілетті маман дайындау. Мектеп – үйрететін орта, оның жүрегі -
мұғалім. Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше тұс - оның сабақты
түрлендіріп, тұлғаның жүрегіне жол таба білуі. Ұстаз атана білу, оны қадір
тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - әр мұғалімнің борышы. Ол өз кәсібін,
өз пәнін , барлық шәкіртін , мектебін шексіз сүйетін адам.Өзгермелі
қоғамдағы жаңа формация мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын
меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған, толысқан
шығармашыл тұлға құзыреті.Жаңа формация мұғалімі табысы, біліктері арқылы
қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын талаптар :
бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби
шеберлігі, әдістемелік жұмыстағы шеберлігі.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімі- рефлекцияға
қабілетті, өзін-өзі жүзеге асыруға талпынған әдіснамалық , зерттеушілік,
дидактикалық - әдістемелік, әлеуметтік тұлғалы,коммуникативтілік,
ақпараттық және тағы басқа құдыреттіліктердің жоғары деңгейімен
сипатталатын рухани- адамгершілікті, азаматтық жауапты, белсенді, сауатты,
шығармашыл тұлға.
Нәтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында
жекелеген ұғымдар мен нормаларды және тиімді педагогикалық технологияларды
меңгеру үшін педагогтардың кәсіби мәдениетін дамытуға бағытталған оқу
қажеттіліктері туындылап отыр.
Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтардың оқу қажеттіліктері нақты
білімнің мәнін түсінуге, соның нәтижесінде өзіндік іс- әрекетке енуге және
жеке өміріндегі тәжірибені жетілдіру мақсаттарына байланысты қалыптасады.
Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен потенциалдық мүмкіндіктермен келеді.
Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби шеберлікпен
ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде мақсатты түрде
білім беретін, қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық процесс қажет.
Басқаша айтқанда ересектерге арналған, жалпы және кәсіби білімнің
қажеттілігін дамыту, ғылым, білім мен мәдениет жетістіктері арқылы
адамдардың жалпы мәдениеті мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға
бағытталған танымдық іс-әрекетке ынталандыру үшін білім беру. Қазіргі білім
беру парадигмасы білікті адамға бағытталған білімнен мәдениет адамына
бағытталған білімге көшуді көздейді. Бұл білім беру жаңаша ұйымдастыру-
оның философиялық , психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен
тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді.
Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың
идеяларға негізделген жаңа мазмұнын қамтамасыз ету міндеті тұр.
Француз қайраткері Адамға оқып – үйрену өмірде болу, өмір сүру үшін қажет
дегендей оқыту процесін технологияландыру, осыған сәйкес оқу бағдармаларын
жасау, ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың еңбектерімен танысу жұмыстары
мұғалімдердің үздіксіз ізденісін айқындайды. Жаңа педагогикалық
технологиялардың негізгі мәні пассивті оқыту түрінен активті оқытуға көшу
оқу танымын ұйымдастырудағы бастамашылдығына жағдай туғызу, субьективтік
позицияны қалыптастыру.
Білім сапасын арттыру және нәтижеге бағытталған үлгіге беталуы барысында
мұғалімдер мемлекеттік стандарт берілген нәтижелерге жетуде кәсіби
шеберлікпен меңгерген зерттеу біліктері мен дағдылары нәтижесінде
проблеманың шешімін таба алатын, ақпараттық – коммуникативті мәдениеті
жоғары тұлғалық - дамытушылық функцияны атқарады. Қазіргі заман адамның осы
құзыреттілікті меңгере отырып тек кәсіби икемділігін оңтайландыруды
қамтамасыз ету ғана емес, іске асырылу мүмкіндігін үнемі оқып – үйрену
және өзін-өзі жасау талабын қалыптастыра алады.
Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы жобасында Қазақстанда оқитындарды сапалы біліммен
қамтамасыз етіп, халықаралық рейтингілердегі білім көрсеткішінің жақсаруы
мен қазақстандық білім беру жүйесінің тартымдылығын арттыру үшін, ең
алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, олардың бүкіл қызметі
бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін дамытуды
қамтамасыз ету, сондай- ақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау мен
ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен мән берілген. Осыған байланысты
қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі реформалар мен сыңдарлы
саясаттар, өзгерістер мен жаңалықтар әрбір педагог қауымының ойлауына,
өткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы жайлы толғануына, жаңа идеялармен
жаңа жүйелермен жұмыс жасауына негіз болары анық. Олай болса, білімнің
сапалы да саналы түрде берілуі білім беру жүйесіндегі педагогтердің,
зиялылар қауымының деңгейіне байланысты. Дәстүрлі білім беру жүйесінде
білікті мамандар даярлаушы кәсіби білім беретін оқу орындарының басты
мақсаты – мамандықтарды игерту ғана болса, ал қазір әлемдік білім
кеңестігіне ене отырып, басекеге қабілетті тұлға дайындау үшін адамның
құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нәтижеге бағдарланған білім беру
жүйесін ұсыну – қазіргі таңда негізгі өзекті мәселелердің бірі. Жалпы
алғанда құзырлылық ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова Құзырлылық ұғымы –
соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субъектілік тәжірибесіне ерекше
көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым.
Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы сомпетенсбелгілі сала бойынша жан –
жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар
төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді деп
көрсетеді. Бұл жайлы Б.Тұрғанбаева ... өзінің практикалық әрекеті арқылы
алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын –
құзырлылықтар деп атаймыз деп анықтаса, Ресей ғалымы Н.Кузьминаның
көзқарасы бойынша, Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның
дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы .
Латын тіліндегі компетенссөзін ғалым К.Құдайбергенова Құзырлылықты
білімін, біліктілігін, дағдысын, тұлға мінез- құлқын , ең бастысы тұлға
мүмкіндігін бағалаудың критерийі мақсатында қарастыру құзырлылық маңызын
толық аша алады. Олай болса, құзырлылық, нәтижеге бағдарланған жаңа білім
беру жүйесінің сапалық критерийі ретінде әлеуметтік және өмірлік
көзқарастарды есепке алу қажет деп жазса, Б.Тұрғанбаева Құзырлылыққа
бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік жолмен мәселені шешу мүмкіндігі
молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі
бола алады. Өйткені,құзырлылыққа бағытталған үлгіде білім алушылардың
өздерін ұйымдастыру - басты мақсаты деп көрсетеді.
Қ.Құдайбергенова Құзырды әртүрлі кенеттен болған ситуацияларда мәселелерді
шешу үшін қажетті білімді немесе әрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен
өмірлік ситуация арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал
құзырлылықты адамның өзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей
байланысты тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дәрежесі жоғары деңгейде
кіріктірілген құрылым ретінде қарастыру ұсынылады деген тоқтам жасайды.
Жоғары сынып оқушыларының тұлғалық технологиялық мәдениетін қалыптастырудың
бірқатар бағыттары, атап айтсақ: аймақтық білім беру – тұлғаның
технологиялық мәдениетін қалыптастырудың шарттары (И.А.Бажина), физика
сабағында тұлғаның технологиялық мәдениетін қалыптастыру (Р.М.Чудинский)
және т.б. зерттелген.
Халықтың сәндік-қолданбалы өнері де бірқатар зерттеу еңбектерінде
қарастырылған. Олардың бірі халықтың сәндік-қолданбалы өнерін жалпы білім
беретін мектептің бейнелеу өнері мен көркем еңбек сабақтарында пайдалану
жолдарын көрсетсе (Н.М.Конышева, А.С.Хворостов, Н.А.Горяева және т.б.),
екіншісі өнердің бұл түрін жоғары, арнайы орта оқу орындарының оқу-тәрбие
процесінде пайдалану әдістері мен жолдарын ұсынады (Г.А.Поровская,
Л.В.Ершова, Т.А.Давидова, С.Ф.Абдуллаев және т.б.).
Халықтың сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мәні туралы кезінде қазақ
ағартушылары: Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин да айтып өткен.
Аталған еңбектердің ішінде Ұ.Әбдіғаппарованың қазақ халқының балалар мен
жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйрету тәжірибесін жүйеге келтіріп,
ғылыми тұрғыда негіздеген іргелі зерттеуі аса қызығушылық туындатады.
Сонымен, ғылыми әдебиеттер мен мектеп тәжірибелеріне жасаған талдау қазақ
халқының сәндік-қолданбалы өнерінің оқушылардың технологиялық мәдениетін
қалыптастыру мақсатында арнайы зерттелмегенін дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ халқының ұлттық өнерін дәріптеу, келешек
ұрпаққа үйрету, өнер туындылары арқылы эстетикалық талғамын бейнелеужәне
шағрмашлық қаблеттерін дамыту. Біліктілік, дағдысын жаңарту, қалыптастыру
негізінде ізгілік қасиеттерінің, дүниетанымы мен ой-орісінің өсуін, ұлттық
танымның қалыптасуын шығармашылық қабілеттерінің дамуын арттыру. Халықтық
қолданбалы өнер туындыларының ішінен ұлтық киім тігу, оның сан алуан
түрлерімен, шығу тарихымен таныстыру
Зерттеудің обьектісі: Киім-кешек ұлт байлығы. Ұлттық киімдерімізге
қарап, халқымыздың эстетикалық талғамын бейнелеу шығармашлық қаблеттерің
ашып дамыту .Ата-бабаларымыз ұрпақ тәлім-тәрбиесіне өмірінің жалғасы деп
қараған. Адам көркі шүберек деген. Жас шамасына, дәулетіне қарай, шаруаға
да үйлесімді, суыққа да ыңғайлы киім киген. Қыз баланы үйдің ұйтқысы деп,
отбасы тіршілігіне баулыған: ою ойғызған,киім тіккізген, әр істің жан-
жағына баулыған. Дағдыларды жаңарту, белгілі әдістердің әсерін бекіту,
тапсырманы орындауға немесе білім іскерлігін жаңа жағдайға бейімдеу. Ұлттық
мақтанышты, сезімін ояту эстетикалық талғамын ұштау, әдемілікке, сұлулыққа,
талғампаздыққа тәрбиелеу. Оқушыларды өз елін, қазақтың халық өнерін
құрметтеуге тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: технология сабағында ұлттық тәрбие беру ұлттык киім тігу
арқылы щығармашлық қаблеттерін дамыту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мектептерде халықтық колданбалы өнер
арқылы ұлттық тәрбие берудің педагогикалық мәні ашылып, оқу-тәрбие
үрдісіндегі мүмкіндіктері айқындалса; оқушылардың технологиялық іс-
әрекеттері халықтық колданбалы өнерді меңгеруге бағытталса, онда оқушыларға
технология сабақтарында үлттық тәрбие беру тиімді болады және ой-өрісі,
танымы, шығармашылық қабілеті, білімі, біліктілігі, дағдысы, ізгілік
қасиеттері кальптасқан.
Міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең
білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде адамгершілік тұрғысынан жауапты
шешімдер қабылдауға қабілетті жеке түлғаны қалыптастыру, оқушыны
азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге тәрбиелеу білім алушылардың
еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамсыз ету үшін кәсіптік
дағдылар алуына жағдайлар жасау жэне осы қойылған міндеттерді іске асыру
үшін білім берудің мазмүнын дүниені түтастай қабылдауды қамтамасыз ететін
өнер, технология сияқты білім беру салалары арқылы іске асыру қажет...
-деп анық айтылған.
Мәселе. Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер
арқылы ұлттық тәрбие беру зерттеу жұмыстарымыздың негізгі мәселесін
туғызды.
Деректерді талдау: Дипломдық жұмыс кіріспеден және негізгі,
әдістемелік бөлімнен тұрады. Әдістемелік бөлімде оқушыларға киім пішу, тігу
әдістеріне сабақ жоспарлары мен киім пішу технологиясы әзірленді.
Технология сабағында оқушыларға ұлттық киім үлгілері мен мәдениетін
баяндау арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселелері қарастырылды. Осы
бөлімге: күн тізбелік және сабақ жоспарлары және шығармашылық жұмысты
баяндау жатады. Зерттеу жұмысын жасауда көптеген әдебиеттер қолданылды.
Әдістемелік бөлімде: Технология, Еңбекке баулу, Бейнелеу
өнері, Бастауыш мектеп, Қазақстан мектебі, Сынып жетекшісі, ¥лт
тағылымы, ¥лағат сияқты көптеген журналдар және тағы басқа көптеген
оқулықтар қолданылды.
Зерттеудің нәтижесі: Жалпы білім беретін орта мектептерде бейнелеу
және қолөнерін оқуда, ұрпақтың көркемдік мәдениетін қалыптастырып,
шығармашылық қабілеттерін дамыту, еңбекке тәрбиелеуге, эстетикалық биік
талғамдарын арттыруға, өнер мен шындықтың әдемілігін сүйсіне қабылдауға,
тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғай білуге, халықтың мәдениетін одан
әрі дамытуға үйренуге мүмкіндік береді.
Технологиялық мәдениет түсінігі 1995 ж. Москвада Технология
бағдарламасының проблемалары, перспективалары, жүзеге асыру және ендіру
тәжерибесі тақырыбына өткен 2-ші халықаралық конференция шешімінде пайда
болды. Онда тұлғаны дамытудың негізгі шарттарының бірі ретінде жастардың
технологиялық мәдениетінің қажеттілігін бүкіл әлем мойындайды делінген.
Педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдау оларда тұлғаның жалпы мәдениеті
мен оның кейбір компоненттерін (экологиялық, экономикалық, еңбек және т.б.)
қалыптастыруға байланысты көптеген материалдардың жинақталғанын, ал
тұлғаның технологиялық мәдениеті проблемасының аз зерттелгенін дәлелдейді.
Авторлар технологиялық мәдениетті тұлғаның жалпы мәдениетінің бір бөлігі
ретінде қарастырады, олардың құрылымдық компоненттеріне тоқталып, оның
өзіне тән ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Бірқатары технологиялық
мәдениет, тұлғаның технологиялық мәдениеті ұғымдарына анықтама береді.
Біз оларды жүйеге келтіріп, салыстырмалы түрде сипаттаймыз, сонымен бірге:
Оқушы тұлғасының технологиялық мәдениеті дегеніміз – оқушының түрленген іс-
әрекетті тиімді жүзеге асырудағы субъективті шарттары болып табылатын жеке
басына тән психологиялық ерекшелігі. Ол мотивтер мен құндылықтар жүйесін,
қайта өңделген іс-әрекетті жүзеге асыруға қажетті ғылыми және технологиялық
білім, іскерлік, дағды жүйесін, сондай-ақ осы іс-әрекетке ендіруге қажетті
тәжірибені қарастырады - деп өз анықтамамызды береміз.
Технологиялық мәдениеттің құрылымы мен мазмұнын анықтауда біз, ол
элементтердің динамикалық жиынтығын құрайды деген түсінікті тірек етеміз.
Технологиялық мәдениетті төмендегідей өзара байланыстағы құрылымдық
компоненттер арқылы көрсетеміз: эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық, іс-
әрекеттік.
Эмоционалдық-мотивациялық компонент тұлғаның түрлендіру әрекеті процесіне
қажетті құндылық бағдарының, мотивтерінің, құзырлық іскерлігі мен
адамгершілік-ерік қасиеттерінің кешенімен сипатталады.
Мазмұндық компонент тұлғаның түрлендіру әрекетінің әдістері мен тәсілдері
туралы ғылыми және технологиялық білімінің жиынтығын құрайды.
Іс-әрекеттік компонент тұлғаның меңгерген білім, іскерлік, дағдысының
негізінде алдыға қойған мақсатқа жетудегі әр түрлі технологияларды
пайдалану қабілеті ретінде сипатталады. Диссертацияда аталған
компоненттерге жан-жақты талдау беріледі және әр компоненттің мән-мағынасы,
мазмұндық сипаты мен өзара байланысы ашып көрсетіледі.
Әдетте тұлғаның маңызды көрінісі, кешенді білімнің – технологиялық
мәдениеттің компоненті сияқты ұзақ, адамның өмір бойына қалыптасады. Адам
балалық шақтан бастап қазіргі қоғамның технологиялық мәдениетінің даму
деңгейін көрсететін нақты білімді, іс-әрекет тәсілдерін меңгере бастайды.
Технологиялық мәдениетті балалық шақта қалыптастыру айналадағы адамдарға
еліктеуге негізделеді. Мектепке келісімен, бала технологиялық мәдениеттің
әртүрлі компоненттерін меңгеруде және қолдануда саналы түрде меңгеріп алуды
және белсенділікті талап ететін ортаға түседі. Л.С.Выготскийдің мәдени-
тарихи теориясына сәйкес адам онтогенезінде сензитивті кезеңдер болады, осы
кезеңде баланың бойында белгілі қасиеттерді қалыптастыру қажет етіледі,
егер осы кезеңде қажетті қасиеттер мен сананы бала бойында қалыптастырмаса,
онда оны соңында қалыптастыру қиынға соғады, кей жағдайда тіпті оны
қалыптастыру мүмкін болмайды. Осыған орай мектептегі білім алу кезеңі
тұлғаның технологиялық мәдениетінің негізін құрайтын, тұлғаның адамгершілік
қасиеттерін, ойлау логикасын, жалпы еңбектегі іскерлігі мен дағдысын
дамытуда аса пайдалы кезең болып саналады. Мектеп бітірушінің технологиялық
мәдениетінің жоғары деңгейде қалыптасуы мектепте алған білімінің негізіне
байланысты деп сенімді түрде айтуға болады.
Тұлғаның технологиялық мәдениетін қалыптастыру проблемасына кейінгі
онжылдықта аса мән берілуде. Алайда бұдан, отандық және шетел мектептерінің
тарихында бұл мәселеге бұрын-соңды назар аударылмаған деген ой туындамауы
керек. Біздің зерттеуіміз үшін оқушыларды еңбек әрекетіне даярлау мәселесі
көрініс алған еңбек тәрбиесі мен оқыту саласындағы жұмыстардың маңызы зор,
өйткені тұлғаның технологиялық мәдениеті ең алғаш сол жұмыстарда
қарастырылған. Технологиялық мәдениеттің кейбір элементтері экологиялық,
экономикалық, адамгершілік, эстетикалық, ақпараттық мәдениетті меңгеруге
байланысты мазмұндалған.
Технология білім беру саласы оқушыларды практикалық оқытудың жаңа сатысы
болып табылады. Бұл пән оқушыларды еңбекке оқытудың бұрынғы дамытудағы
бағыттарын оқушыларға қоршаған ортаның техника-технологиялық саласы туралы
толық мағлұмат беретін интеграцияланған бір моделіне жинақтайды,
технологиялық мәдениетті саналы түрде меңгеріп алуға септігін тигізеді.
Соңғы жылдары Технология пәні оқушыларға білім беру саласында қазақ
халқының сәндік-қолданбалы өнерін меңгерту мәселесіне аса мән беріп отыр.
Бұл орынды да, өйткені қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің
оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерді өте
жоғары.
Сәндік-қолданбалы өнер ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы алпысыншы
жылдардың ортасында пайда болды. Бұған дейін ол халықтың қарапайым
түсінігінде, қолөнер ұғымының аясында қабылданып, пайдаланылып келді.
Сәндік-қолданбалы өнер, қолөнерінің өңделіп жетілген формасы іспеттес
болғандықтан, екеуін бір-бірінен бөлектеп қарауға болмайды, керісінше, олар
бірін-бірі мазмұндық тұрғыда толықтыра түседі. Оны қол өнер, сәндік-
қолданбалы өнер ұғымдарына берілген анықтама-түсініктер дәлелдейді. Біз
ғылыми еңбектерде осы ұғымдарға берілген анықтамаларды жүйеге келтіреміз
және сәндік қолданбалы өнер, өзінің бастауын қолөнерден алады, қолөнер
туындыларының ою-өрнекпен әшекейленуі сәндік-қолданбалы өнердің пайда
болуына себеп болады, деп ой түйіндейміз. Ғалымдардың (К.Әмірғазин,
Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, М.Мырзақанов, Ж.Балкенов, С.Жолдасбекова,
Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) сәндік-қолданбалы өнер түрлері бойынша ұсынған
жіктемелеріне де жан-жақты сипаттама беріп топтастырамыз.
Жіктемелердің ішінде біз Ұ.Әбдіғапбарованың жіктемесін толығымен қолдаймыз,
өйткені бұл қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің атқаратын міндеттерін
толығымен ашып көрсетуге, әшекейлік (ою-өрнектік) мазмұнын бір-бірінен
ажыратып көрсетуге, өнер түрлеріне қарай сұрыптап пайдалануға, сәндік-
қолданбалы өнер түрлерінің кейбіріне толықтырулар ендіруге мүмкіндік
береді.
1. Тарихи бөлім.
1.1. Қазақ ұлттық киімінің түрлері.
Қазақы киімдердің көшілігі қазақ халқының көшпелі тұрмысы мен
дала табиғатының ыссы суық жағдайына байланысты табиғи материалдардан өлшеп-
пішіліп тігілетін болған. Ерлердің киімдері кең пішіліп тігілген. Өйткені,
қазақ тұрмысындағы барлық атқарылатын іс ер-азаматтардың ерекше қимыл-
қозғалыстарын қажет еткен. Ерлердің киімдері жау киім, жол киім, сән киім
деп топтап атаған.
Әйелдердің ұлттық киімдері әркімнің дене бітіміне ыңғайластырылып
тігілген, ерекше сәнділігімен көзге түседі. Бойжеткендер мен келіншектердің
киімдері әсем өрнектеліп, оюланып тігіледі.
Қазақтың ұлттық киімдері ерекше сәнділігімен көзге түседі.
Ұлттық киім үлгілерін Қазақстан Республикасының мемлекеттік Орталық
мұражайынан көруге болады. Мысалы, Жәңгір ханның әйелі Фатима ханымның
камзолы, қысқы киімнен Ш.Уалихановтың қарындасының аққу ішігі сақталған.
Қымбат барқытпен тысталған ақша қардай аппақ, аққудың мамығынан
тігілген ішік мұражайдың асыл қазынасы. Қазақ киімі құлазыған кең
даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының, салқын самалы мен аңызақ желінің
әсерімен қалыптасқан, бар өмірі көлік үстінде өткен Сарыарқа мен оған
іргелес жатқан ұланғайыр кеңістікте көшіп- қонып малшы қауымның, таңның
атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей жер шұқылап, мал ұстап күн
кешкен Сыр бойындағы, Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабындағы
жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған
тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық
мәдениетінің бірден-бір көрінісі болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен.
Қазақ халқының киім –кешегі ұлттық тұрмыстық және рухани мәдениеттің
бағалы ескерткіштерінің бірі екенін, одан қазақтардың ұлттық ерекшеліктері,
мәдени дәстүрлері, эстетикалық талғамы, анық байқалатынын оқушыларға
ұғындыру, ұлттық киімді қадірлеуге тәрбиелеу-маңызды мақсаттың бірі.
Қазақтардың ұлттық ерекшелігі киімді сәндеп кестелеу, зергерлік
және басқа әшекей заттармен әдіптеу-халықтың сұлулыққа құштарлығының
дәлелі.
Қазақ шеберлерінің көптеген қолтумалары өнердің өлмес
туындыларына айналды, бұлар-халықтың мәдени қазынасы.
Үйлесімділігімен, жүріп-тұруға ыңғайлылығымен ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын, аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кішігірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін, кәдесіне
лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын күміс
шытырлар жаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер белбеу,
кісе белдік, қыздар буынатын шиыртпалы нәзік белдік, күмістеген таптаурын
кебіс, көксауыр етік секілді, қол өнердегі мүлтіксіздіктің шегінен
көрінетін заттардың, алтынмен аптап, күміспен күптеген алқа, тамақша,
шолпы, сырға, бойтұмар, білезік, сақина-жүзіктердің болғаны әсемдікке
құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы екі
жақтылықты- тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жайт. Өйткені
заттық өндірістің өзі, сайып келгенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте
қайнасып жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын, шалғайына, етек-жеңіне оқа
тігетін, кимешектің өңіріне, жақтауына кесте жүргізетін, сәбидің, қыз
баланың, сал- серілердің бас киімене үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары, пайымдауға сия бермейтін сиқырлы-сұғанақ күштердің, дәлірек
айтқанда, жын, перілердің салқынын бойына тартып, пәле-жаладан, сұқық
көзден, ауру –сырқаудан сақтады-мыс деген көне түркі қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан туған. Бірақ кейінен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан, өңіржиексіз кимешектің-
келіншекті, ал үкісіз тақияның-қыз баланы, әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынсыз етіп көрсететінінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың, ағаштың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, жер-судың, тау-тастың кескінін
беретін дағдының ерте заманнан келе жатқанын және оның ежелгі сақ, үйсін
тайпаларының мәдени жетістіктері бойына сіңірген Қарғалы қоймасындағы
аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр дулығасындағы тау, ағаш,
құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне, тағы да басқа белгілі
ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей қорындағы кісе белбеу
оқшонтайларынан, қапсырмалардан, бойтұмарлардан, нәзік белдіктен көруге
болады.
Қазақта салтанатты киім мен күнделікті киім кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітімі сыпайылау, тігісі
жатық, зерлі оқалы, кестелі, басына киетіндері көтеріңкі, аяқ киімдері
шоңқайма, биік өкшелі, қайқы тұмысықты, таптаурынданған, түрлі-түсті
қайыспен, таспамен өрнектелген, зерлі жіптер мен кестеленген болып келеді.
Оның үстіне салтанаттық киім- кешекте алтын, күміс жалатқан, жалған қаралы,
қиыршықты, ширатпалы қапсырма, белдік, алқа, шолпы, сақина-білезік болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы, қолда бар мата, бөз, кенеп, шыт,
сәтен, сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек, көн секілді қарапайым
иатериалдар жаратылса, салтанаттық киім кешекке барқыт, масаты, мәуіті,
Шұға, жібек, қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар, бұлғын,
құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі, жылқы шегірені пайдаланған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын, жас
ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын, пішімін, бояу нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар, әйелдер,
кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ, қыздар белі
қымтылған, етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы камзол
киіп, беліне металл шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белдік
(оны нәзік белдік деп те атайды) буынады екен. Ал қайсыбір жерлерде етек-
жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп те
атайды) берген, арқасы немесе белі бүрілген көйлек, сыртына камзол киетін
болған. Қазақстанның оңтүстігіде осындай көйлектің үстіне белдемше
қаусырынады немесе шалғы орайды екен.
Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия, әсіресе қыздық дәуірінің
белгісі іспетті белдік, асқан ұқыптылықпен безендірілген. Қыз бала үшін
белдігін жоғалту арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз балаға өз
қалауымен кестелі немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөлекеттігі
болмаса, екі-үш бала тауып, егде тарта бастаған әйелге шымқай түсті матадан
тігілген, кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі көрінетін.
Қыздар шашын көбінесе қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре беретін
болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға, әсіресе еркектерге
көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан) тігілетін,
кеудесін, алқымын, жон арқасын жауып тұратын, жақтауы, өңірі, тамақ жағы
кестеленген кимешек киетін. Әйелдің бұл бас киімі ел арасында шаршысының,
пішімінің үлгісіне қарай шылауым, сұлама, күндік, орама деген аттармен де
белгілі.
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің
үстінен қамзол, басына жаулық оранған кимешек, аяғына етік немесе кебіс-
мәсі киіп, сырт киімінің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған.
Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып көктелетін қаптал
шапанға, пұшпақ ішікке, астары жүннен бастырылып, тысымен бірге көктелетін
күпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық орамал салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан, шалбар (кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік, қалпақ, тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік, кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа салып
бізге жеткенімен, оның құрамында, пішімінде, тігісінде уақыт талабына сай
әр түрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгені хақ.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық немесе
тік жағалы жібек көйлектің, жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына үшкіл
салынғанымен, балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан, дене бітімін
сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын күдері,
барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия, мұрақ, пұшпақ бөрік киіп,
иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылады екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті, барқыт,
бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек жеңі жіңішке
зерлі жолақпен, тоқыма ызбаларымен жиектелетін. Әсіресе нәубет атты
өрнектермен кестеленген күдері бешпет пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, щалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкрекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар
киіп, сыртынан кісе белбеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезінде күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүнінен бастырылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.
20-шы жылдарда Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтың тұрмысын
палеоэтнологиялық тұрғыдан зерттеген орыс ғалымы С.Руденко күпіні қазаққа
және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын белгілі болған
киім үлгісі деп есептеген.
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған. Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілерімен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда-кебентай) болып
табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара басқан
жұқа киізден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы болу
үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін. Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үскірік аяз бен ызғырық желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген. Қазақтық Кебенек киген келер, кебін киген келмес
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сыр киім түймеге бекітілмейтіндіктен, белдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі- кісе белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы- бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы, оқ-
дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншақтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытырларымен безендірілген.
Қазақта әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін аса
құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де
аңғаруға болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны-бөрік. Ол төрт үшкілден төрт
қырлы күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып, барқытпен,
шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар көбіне кәдеге жаратылған аң терілерінің
атымен құндыз бөрік, сусар бөрік, пұшпақ бөрік деп аталған. Халық арасында
елтірі бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық үлгідегі құлақшын да кеңінен
тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабының отырықшы
немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған ақ киізден үшкілдеп,
сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара жолақпен жабылатын,
қайырмасы қара барқытпен тысталатын қалпақ киген.
Оның қазақы, жырық, құйма, керей нұсқа деп аталатын түрлері болған. Орталық
және батыс Қазақстанның шонжарлары көбіне сәндік үшін аласа шошақ бөріктің
үстінен алтын зермен кестеленген шымқай күрең немесе қызыл барқытпен,
қайырмасы жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр жерде әр
түрлі атпен айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атап келген.
Малшы жазда басына шұғадан неме сесәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз
үш бұрышты етіп пішілген, күмбездің алдында арнайы күнқарағы бар жалбағай,
далбай, күләпара киген.
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның ең қарапайым әшекейі-шеңберінің айналасына
берілетін иректелген сызықша. Ал оның күмбезіне төрт жағынан жібек немесе
зерлі жіптермен шұғыла, гүл тағыда басқа өрнектер жүргізілгендері
жастар киетін тақияларға тән. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, Ташкент сияқты
қалалардан сатып алынған тақиялаларды да кәдесіне жаратқан.
Еркектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл- үнемі
бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып,ұзағырақ киюдің қамынан туған жағыдай.
Ал оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде ғана, онда
да европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Дала халқының арасында кеңінен таралған аяқ киім-қолдан иленген
көннен тігілетін саптама етік. Оны адамның аяғы мен тізе буынын суықтан
сақтауға бейімделген киіз байпақтың сыртынан киген. Жасыл шегіреннен
тігіліп, түсті қайыстармен, зермен безендірілетін қайқы тұмысықты көксауыр
етікті аса сыпайы аяқ киім ретінде көбінесе байлар киген. Қазақ сапалы
шегірен шығару үшін жұмысартылған көңге тары сеуіп, үстінен салмақты затпен
бастырып ұқсататын болған. Кебіс-мәсіні көбіне қарттар киген.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты таулы жерлерде етіктің сыртынан табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі
қайыстан тігілген шарық киетін.
Күйеу мен қалыңдықтың үйлену салтанатына киетіні сәнімен, әшекей
үйлесімімен, бояу-нақышымен ерекшеленген. Әсіресе күйеу жігіттің киім-
кешегінде кездесетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдіптелген, бірінің
үстіне бірін киетін көкірекше, бешпет, шапаны аса сәнді болған. Қалыңдықтың
кестелі барқыт көйлегі, оқалы камзолы күнделікті тұрмысқа, жүріп-тұруға
ыңғайсыз болғанымен, асқан ұқыптылықтың бірден-бір үлгісі болып табылатын
сәукелесі, алтынмен апталған, күміспен күптелген шытырлармен безендірілген
белдігі, шолпы, алқа, тамақша, сақина-білезігі, таптаурын немесе зерлі
кебісі мүлтіксіздігімен көз тартатын.
Сәукеле- бұрын киелі деп есептелген, өте ерте заманнан келе жатқан
қалыңдықтың бас киімі. Ол жөнінде көптеген дастандарда, аңыздарда айтылған.
Сәукелеге ұқсас бас киімдерді археологтар ерте ортағасырлық мүрделерден де
кездестірген. Үйлену салтанатына арнап қалыңдықты жасандырғанда, әлбетте
оның басына маңдайлық, желкелік жанамалар қыстырылатын қаңқа ретінде,
биіктігі 20-30 сантиметрдей келетін, бағалы аң терісімен көмкерілген сүйір
бөрік кигізетін де, үстіне сәукеленің өзін қондыратын болған.
Сәукеле көбіне күрең немесе шымқай қызыл барқытпен тысталған жұқа
киізден арт жағы биіктеу етіп пішілетін де, төбесі күміс зермен кестеленген
шашақты табақшамен жабылып, алтын жалатқан күміс шытырлармен, лағыл-жақұт
қондырылған тәтімен, екі жағына бірдей төгілетін маржан, інжу, перуза
моншақтарынан тізілген жақтамаларымен безендірілетін. Сәукелеге міндетті
түрде жұқа ақ желек ілетін болған. Ол беташар айтылғанда қалыңдықтың жүзін,
бүкіл денесін жауып төгіліп тұратындықтан, қыздың дене пішімін өте нәзік,
сымбатты етіп көрсететін.
Үйлену тойына бұрын қалыңдық сәукеленің орнына зерлі қасаба да киген.
Оған дәлел –қазақ тілінің лексиконында қасабалы қалыңдық, қасабалы
келіншек деген тіркестердің сақталып қалғаны. Шамасы, қазақ әйелінің осы
бір керемет бас киімі өзімен аттас көне түркі (қыпшақ) бас киімінің негізгі
элементтерін бойына сіңіріп бізге жеткен болса керек. Өйткені қасаба көне
түркіше алтын зерлі деген мағына береді. Қалыңдық қасабаны жібек
көйлектің үстіне қаусырынатын, шалғайына, етегіне кесте жүргізген белдемше
мен қыздарға тән сезімтал талғамының бірден-бір нышаны іспетті
нымшаға (көкірекше) қоса киген.
Қасаба киетін қалыңдыққа әдейі арнап,оның стиліне сай алқа,шолпы,
білезік,сақина-жүзік соқтырып,аяғына күмістен таптурын кебіс тіккізеді
екен.
Қасаба жөнінде мен бірінші рет онжылдықта оқып жүргенде өзімнің кіндік
шешем, заманында шеберлігімен аты шыққан Тілеулес Сейітбек келінінен
естігеніммен, ол кезде оған жөнді мән бере қойған жоқ едім. Ол кісінің
суреттеуіне қарағанда, қасабаның сұлабасы дөңгелек етіп пішілетін,
желкесіне қарай бірте-бірте ойытқи түсетін құламасы болған. Ол нымша мен
белдемшеге шалғыға) кеткен матадан, көбіне күрең немесе көгілдір барқыттан
тігілген. Айдынын зерлі жіптермен кестелеп, қиылысқан жерін алтын жолақпен
жапқан, металл шытырлармен безендірген.
Қасабаның маңдайына әр түрлі шытырлардан, інжу, маржан, перуза секілді
тастардан тізілген дөңгелек табақшалармен бекітілген қыстырма ілінеді екен.
Ал оң жағына, самайдың үстіне туралап, маңдайдағыдан ұзынырақ күміс
қоңыраушалармен ұшталған бес-алты тізбектен тұратын салпыншақ қыстырылатын
болған. Бұл жас келіннің жүйкесін жұбатады-мыс деген ескі ұғымнан туған
түсінік болса керек. Қасабаға қалыңдық сұқ көзден аулақ болсын деп үкі
қадаған.
Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң қасабаны үкісіз, желексіз киіп,
құламасына орамал саған.
Осындай көне бас киімнің бір нұсқасы Қазақстанның Орталық музейінде
тозығы жеткен ескі заттарды арасынан иауып алып, бірде белгілі тарихшы-
этнограф, ғылым докторы Халел Арғынбаевқа хабарлағанымда, ол кісі мұндай
бас киім жайында әзірше этногрфиялық әдебиетте ешқандай мағұлымат жоқ
дегенді айтты. Өкінішке қарай, музей қорында да бас киім қалпақ деген
жалпылама атпен тіркеген екен. Сөйтіп жүргенде 1979 жылы Мәскеуде Кастюм
народов средней Азий деген кітап басылып шықты да, онда қасаба атты бас
киімнің қазақта болғаны жайында айтылғаны ізденісімізге демеу беріп,
жігерлендіре түсті. Мұнан кейін бір күні А.С.Пушкин атындағы кітапханада
тарихи және мәдени ескерткіштерге қатысты материалдарды қарап отырып,
белгілі сәулеткер Төлеу Бәсеновтың еңбегінде жатияланған Бөкей ордасының
ханы Жәңгірдің зайыбы Фатиманың фотосуретінен ханшаның басына кигені өзім
іздеп жүрген қасаба екенін көріп, көңілім орнына түскендей болды. Оның
үстіне ханшаның киім-кешегі де қасабасымен қоса біздегі музей қорында болып
шықты.
Қазір бізге қасабаның негізгі үш түрі белгілі. Оның ішінде жұртқа
көбірек танымалы- Жәңгір ханның зайыбы киген түрін, Алматыдағы Тұскиіз
фабрикасында өндіріске енгізілді. Екіншісі Қазақ театр қоғамы
шеберханасында, Қаскелендегі Раушан фабрикасында қайта қалпына
келтірілді. Қасбаның желке жағындағы құламасының орнына шашылып тасталатын
жамылғы бар үшінші түрі, зерлі шашақ жасап әуре болғысы келмейтіндердің
матаны шетін сетінетіп, бас киімге жапыра салатынынан түрі өзгерген
қалпында, анда-мұнда кәдеге асырылып жүр.
Қасаба мен белдемше-нымшаға көбірек көңіл бөліп отырғанымыз осындай
тамаша киім үлгісіне әлі де болса жөнді көңіл бөлінбей келе жатқанымен
байланысты еді. Тіптен тақияға капрон үкі қадап әлек болғанша, қазақ
әйелінің ертеден келе жатқан қасаба секілді үкісіз киюге болатын бас киімін
тұрмысқа, концерттік ансамбльдерге ендіре берсек, қазақы киімді ұтымды
пайдалануға қосылған үлес болар еді.
Сәукеле мен қасаба бірте-бірте ХІХ-ғасырдың аяғына қарай тұрмыстан
шығып қалған. Әйтсе де олардың қайсы бір нұсқалары бай әулеттерде сақталып,
ғұрыптық бас киімдерге- рудың, тайпаның меншігіне айналғандықтан, ұрпақтан
ұрпаққа ауысып келген.Оларды ұзатылатын қызға,
түсетін келінге бас киім ретінде кезектесе кигізетін әдет осылай пайда
болған.
Баланың киімі, нәрестеге арнап мақта-матадан (бомазей,шыт,бөз) ұзынырақ,
иық жармасынсыз, әдептелмей тігілетін ит көйлекті, күләпараны, арасына жүн
салып көктелетін жұмысақ кеудеше мен шалбарды қоспағанда, негізінен
ересектердің киім-кешегін қайталайды. Мұның өзі баламыз тезірек ер жетсе
деген ата ананың игі тілегінен туған жәйт болса керек.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген. Әйелдер әдетте бұрымын
тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап, иығына қара
жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен қаралы белбеу
буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында көңіл айтуға
келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқытылып, жұбату айтылатын
кезде ғана кіретін.
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының киім кешегі
іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты, қалқанды,
сұңгі- найзаны, қылыш-қанжарды да кәдеге жаратқан. Металдан кіреуке
тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн, қыл салып сырылатын көкірекше киген.
Қазақы киім- өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен заттық-
тұрмыстық мәдениетінің бірден-бір көрінісі. ХІХ-ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтар мен экономикалық
және мәдени қарым-қатынастың нығаюы, әсіресе Қазақстанға орыстарды,
украиындардың, немістердің, татрлардың, тағы да басқа халықтардың көптеп
қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер,
сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған
жоқ.
Әйтсе де қазақы киімнің бірте-бірте тұрмыстан шыға бастауы Кеңес
өкіметі жылдарындағы қазақ ауылын жаңа негізінде қайта құру үрдісімен
байланысты еді. Өйткені адамның жеке басына қажетті киімнің барлық түрін
-ішкі жейдеден пальтоға дейін дайын күйінде сатып алуға мүмкіндік
туғандықтан, үй жағдайында киім тігудің азая түскені, көп жерде бұл
кәсіптің мүлдем жойылып кеткені осы кезеңмен тұстас болды.
Қазақтың киім- кешегінен халықтың өткендегі өндіргіш күштерінің
деңгейін, шаруашылығының даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың әсерін,
сол сияқты көрші елдердің ықпалын аңғаруға болады. Оның ізін жоғалтпай,
әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететіндігі даусыз. Оған
дәлел
-әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет, камзолдардың, аң терілерінен,
қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден тігілетін бас киімдердің, кебіс-
мәсінің, тағысын тағылардың республика тұрғындары арасында кеңінен қолдау
тауып келе жатқаны. Қазақи киімнің қонымдылығы, пішімінің мұқият
ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте қайнасқан келбет пен әшекей
бірлестігін қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен пайдалануға болатынын
болатынын көрсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-кешегіндегі жас
ерекшеліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр сарынының қатар
пайдаланып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар.
Қазақы киім -көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау
қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына келтіру,
баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын
ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе бертіні де күмән
туғызбыса керек. Мәселен ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни далалық
экспедитсиялар арқылы іздестіріп, киім кешектің әліде болса сақталып қалған
нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды жазып алғанның
өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-әжелерінен естігендерін
қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз хронологиялық жағынан ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басымен шектеледі. Республиканың музей
қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Киім-кешекті зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен, оларда қазақы қазақы киімге қатысты тікелей мағұлымат жоқтың
қасы. Өкінішке қарай, көне тарих жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған
қытай, араб, парсы, армян жазба деректері бұл жағынан әлі зерттелмей
келеді. Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да қазақы
киім жайында мәлімет табыла бермейді.
Осының бәрін ескере отырып, қазақы киімді жете түсінетін соңғы ұрпақ
ауыспай тұрғанда, жоспарлы түрде кең көлемді далалық экспедитциялар
ұйымдастырып, киім кешек нұсқаларын жинай беруді, ел аузындағы мәліметтерді
жазып алумен қатар жүргізе берген жөн. Ал музей қорына келсек, ондағы
қазақтың дәстүрлі киім кешегіне жаратылған мата, аң терілері, былғары,
шекпен, жұқа киіздің, сақтай білмесе, бірте-бірте бұзыла беретіні айқын.
Оларды ескірмей тұрғанда мұқият зерттеп, өңі тоза бастағандарын қайта
қалпына келтіріп, арнайы альбомдар, буклеттер шығару игі мақсатқа қосылған
үлкен үлес болмақ.
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгенін, оның өскелең
өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-тарихи
өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім кешегі- ұрпақтан
ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан сезімталдық
талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған жасампаздығы
мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс. Оның қай-
қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш сезімімізді оятатыны хақ.
2. Қазақтардың дәстұрлі қол өнерінің түр- түрлері.
Қазақ халқының шеберлік өнері еңбек барысында туды және тұрмыста тұтынатын
заттар өмірімен, архитектурамен тығыз байланысты болды. Қазақтың өз
тұрмысына керек заттардың бәрін қолөнер арқылы істеді. Тарихи жазба
деректерге қарағанда 16-18- ғасырларда қазақ арасында үйшілік, ұсталық,
зергерлік, қырнаушылық, өрімшілік, көпшілік (тері илеу), тігіншілік,
етікшілік, тағы басқа қолөнер кәсіптері болған. Қолөнер-ежелден келе
жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп атаған. Қолөнер
шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған.
Қолөнер дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр елдің, әр халықтың
тарихи дамуына, тұрмысына, табиғи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына
байланысты өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді.
Ағаш шеберлері ағаш тамырынан ойып, айғыш-ұйқыш өрнектер салып әдемі
тостағандар, бүйрек формалы қымыз ожаулар, күміспен құймалап асыл тастармен
мәнерленген әсем тегенелер және піспек бастар, шыны-аяқ салатын ағаш
құтылар, домбыра, қобыз, сияқты музыка аспаптарын жасаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz