Ұлттық ерлер костюмін сәндеудегі форма мен элементтерді жобалау
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Дизайн кафедрасы
Адай Асель Асқарқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы Ұлттық ерлер костюмін сәндеудегі форма мен элементтерді
жобалау
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 20010 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Г.С.Мугжанова
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы Шуйнишев А.Ш.
Көкшетау 2010ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚСТАН ҰЛТЫҚ КИІМДЕРІ ТУРАЛЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ жерін мекендеген ежелгі көшпенді халықтардың
киімдері ... ... ... .9
1.2.Шапанға байланысты салт-дәстүр,
кәделер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.3.Казіргі заманғы киім дизайнының қайнар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
1.4. Ерлердің бас
киімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..42
1.5. Ою-өрнек тарихы мен
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
1.6 Қолымен тігудің қазақы әдіс тәсілдердің
қурылмдары ... ... ... ... ... ... 6 0
ІІ. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ЕР ҚИІМНІҢ КОНСТРУКЦИЯСЫ және ТІГІН
ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТӘРЖИБЕСІ
2.1. Шапанды конструкциялау
неғіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 62
2.2. Киімді пішуде қолданылатың қазақы
өлшемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
2.3. Шапан құру ушін қажетті бастапқы өлшемдік
белгілер ... ... ... ... .67
2.4. Шапан пішудің технояогиялық
бірізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
2.5. Жейде пішудің технологиялық
бірізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
2.6 Ерлер ұлтық қалпағын тігудің технологиялық
бірізділігі ... ... ... ... ... 70
2.7 Бөлінбейтің операциялардың
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 72
Пайдаланған
әдебиетгер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 76
Қосымша
Кіріспе
Киім – денені ауа райының, сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғайтын ,
адамның денесіне киюге арналған жасанды жамылғы түрі , тұтыныс бұйымы.
Киімнің шығуы адам еңбегінің ерекшеліктеріне , қоғамдық өндіріс пен
мәдениеттің дамуымен тығыз байланысты. Киім қоғамның материалдық және
рухани құрамдас бөлігі болып табылады. Бір жағынан бұл адамдардың еңбегімен
жасалған және кейбір қажеттілікті қанағаттандыратын материалдық құндылықтар
болса, екіншіден – ол адамның келбетін эстетикалық жағынан өзгертетін
қолданбалы сән өнері. Бізді қоршаған ғимараттар, еңбек , тұрмыс заттарымен
қатар, киім де өндірістік күштердің тарихи кезеңдерде дамуын , климаттық
жағдайды , халықтың ұлыттық ерекшелігін , оның әсемдікке деген талғамын
көрсетеді.
Киім адамның өмір сүруіне аса қажетті негізгі құралдардың бірі бола
отырып , белгілі дәрежеде олардың жас айырмашылығын , әлеуметтік жағдайы
мен этникалық ортасы туралы мағлұмат беретін этномәдени белгі.
Киім адамды қоршаған ортаның , табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғап ,
өзінің практикалық қызметін атқарса, адам денесіне сән беріп – эстетикалық
қызметін атқарған. Ағаш жапырақтарынан , аң терілерінен дөрекі жамылғы ,
лыпа сияқты алғашқы киімдер, адам алғашқы пайда болып, үңгірлер, жартас
қуыстарын паналап, ағаш бұтақтары мен шөп-шалам, қамыстан лашық, қалытқылар
жасап, табиғатпен үйлесім тапқан кезден басталған.
Адамдар табиғат жағдайлары мен әртүрлі жәндіктердің шағуынан қорғану үшін
денелеріне саз балшық, батпақ,май жаққан. Кейін бұларға өсімдік бояулары –
жоса, кармин (шымқай қызыл бояу), құрым, индиго (қара көк бояу), ізбес
қосылып эстетикалық мақсатта әтүрлі тәсілмен дегенге сурет салынған.
Адамзат полеолит – тас дәуірінде тігіссіз байланатын лыпа киімдерді
пайдаланумен қатар сүйек ине, сүйек бізді қолданып тері және тоқыма киім-
кешек жасап, киіну мәдениетінің басқа да түрлерін қалыптастыра бастаған.
Алғашқы қарапайым киімдер жай ғана байланатын немесе түйрелетін болған. Тас
дәуірінің соңын ала адамдар қолға үйреткен мал жүнін , аң терілерін жабайы
өсімдіктердің жапырақтарын , қабықтарын пайдаланудың жолын тауып , жабайы
кендір сияқтыларды есіп , мал жүндерін иіріп, сүйектен тебен ине жасап,
бастарына бүркеніш, үстілеріне жаға, жеңсіз тері киім, белге орайтын
алжапқыш, аяққа тартатын тері шақай сияқты біршама тұтас тері киімдерін
тіге білді.
Неолит дәуірінде өру, иіру және тоқу кәсібі дамып, иықтан , мықыннан
киілетін киім түрлері пайда болған.
Еңбек бөлінісі күшейіп, адамдар мал, аң терілерін илеп мәнерлеу , жүн
иіру, тоқыма тоқу, бояу жасау, тас күйдіріп металл өңдеуге қол жеткізген
заманаларда киім-кешек түрлері де кемелдене, түрлене түсті.
Киім тігісті және тігіссіз деген екі үлкен топқа бөлінеді. Тігіссіз киім
адам денесіне оралады, байланады, ілініп байланады.
Ұлыттық киім – бай тарихи-мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен
ғасырлардағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан кең көлемде
жан-жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзгеше
өзіндік қасиетке толы. Қазақтың ұлттық киімдері негізінен ертедегі
көшпенділер киімдерін еске түсіреді. Қазіргі өзіміз күнделікті киіп жүрген
бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алады.Көшпенділер адамзат
тарихында атқа отыруға қолайлы болу үшін ойлап тапқан кең шалбар мен екі
өңірі ашық , қаусырылатын кеуде киімі – шапанды адамзат өркениетіне қосқан.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтардың киім-
кешегін палеоэнологиялық деректермен салыстыра зерттеген С.И.Руденко,
күпінің қазаққа, оның ата-бабасына кем дегенде бұдан екі мың жыл бұрын
белгілі болған киім үлгісі екенін дәлелдеген.
Киімдердің етек-жеңіне рәміздік ұғымды тұспалдайтын ою-өрнек
элементтерін салу, үкі тағу, жын-перілерден , пәле-жаладан , ауру-сырқаудан
қорғайды , магиялық күш әсер етеді деген сенімнен туған. Кейіннен үкіні
тақия, сәукеленің төбелеріне, домбыраға, бесікке қадалған.
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары Еуропаның киім кию дәстүріне еліктей
бастады. Олар костюм-шалбар, қайырмалы жағалы ақ жейде, галстук тағуды
әдетке айналдырды. Шапанды тастап, пальтоға көшті , атқа мініп жүрмей,
күймеге отырды. Ұлттық киімдер олар үшін , яғни өздерін ақсүйектер деп атай
бастағандар үшін ада болды.
Ұлттық киім қашанда тарихшылардың, этнографтардың, өнертанушылардың
назарында болды. Суретшілер, әдебиетшілер, театр және кино қайраткерлері,
сәнгерлер дәуірлер бойы сақталған ұлттық киімдер арқылы өздері жасаған
бейнелерін қорландырып отырады.
Қазақ киімдерін зерттеу Қазан революциясынан кейін ғана кеңінен қолға
алына бастады. 1922 – 1926 жылдары Қазақ республикасының астанасы Орынбор
қаласының музейі Ақтөбе, Торғай, Қостанай, Орал, Атырау, Семей, Павлодар
аймақтарын аралап, көптеген ұлт киімдері мен өрнектердің, алтын-күмістен
жасалған бұйымдардың экспонаттарын жинап, әр облыстағы әртүрлі киім
үлгілерін зерттеп қағаз бетіне түсірген.
1. Қазақ жерін мекендеген ежелгі көшпенді халықтардың киімдері.
Қазақ ұлттық киімдерінің тарихи Ұлы дала көшпенділерінің тарихымен тығыз
байланысты. Бізге көшпенділер өздерінің бірнеше мыңдаған жылдар бойы
сақтаған салт-дәстүрін , киім кию мәдениетін , ғажайып өркениетін мұраға
қалдырып кетті. Осы ата-бабаларымыздың өткен тарихы, олар жасап кеткен
дүниелер күні бүгінге дейін маңызын жоймай, мұрагер біздің
қызығушылығымызды тудырып отыр. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық
киіміміз қазақ этносы көшпенді өмір салтын ХІХ ғасырға дейін сақтап келген
халықтардың бірі болғандықтан көшпенді өмір салтына ыңғайлы функционалды
және эстетикалық құндылықтарын өз бойына сақтап қалды. Қазақ киімдеріне
ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген сақтар, ғұндар, түркілер
мәдениеті және Қазақ мемлекетінің құрылуы, Ресейге қосылуы, революция
кезеңі, Кеңес өкіметінің орнауы сияқты тарихи оқиғалар көрініс тапты.
Шапан – қазақтың ең көп тараған , аса қастерлі , кәделі
сырткиімдерінің ертеден келе жатқан түрі. Тысы мен астарының арасына жүн
немесе мата салынып , сырты шұға, барқыт сияқты әдемі, әрі мықты матадан
қапталып, іші астарланады. Шапанды жібек , тоқыма, мақта,жүн маталардан ,
кейде күдеріден де тігіледі. Сал-серілер мен ауқатты қазақтардың шапандарын
тігуге ерекше жібек , барша сияқты бағалы маталар пайдаланылған. Олар
көбінесе Бұхарадан әкелінген.Шапандардың екі өңірін алтын жіптен жасалған
оқа салып әшекейленген.
Шапанның басты ерекшелігі жағасы , өңірі, жең ұштары әдемі ұлттық ою-
өрнекпен кестеленуінде. Кесте өрнектер ер адамның да әйелдердің де
шапандарына салынған , бірақ әйелдер шапанының әсемделуі ерлердің
шапандарына қарағанда өте нәзік болды. Кейде жиегіне әдемі болу үшін бағалы
аң терілерінен , басқа қымбат матадан зер, бұлық (түрлі матамен көмкеру)
немесе жұрын салынады. Шапанға түйме, әйелдер ілгек , қапсырма қадайды
немесе сыртынан белбеу буынады. Жаз маусымында киетін шапандар жұқа, күз
бен көктемде киетін шапандар қалың болды. Тігілетін матасының өңіне келсек
,әйелдер шапаны ашық өңді, ерлер шапаны баран (қара)өңді болып келеді.
Шапанның негізгі, дәстүрлі пошымы – ұзындығы тізеден сәл төмен болып,
жеңінің ұзындығы саусақ ұшын жабуы керек. Қазақ шапандарының алдыңғы
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға-
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген 2 өңірі,
артқы бойы, екі жеңі және жағасы ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ шеті
мен алдыңғы өңірі бойдың қусырылар екі жақ етегіне мықынға жеткенше етегін
кеңейту үшін екі үшіл шабу қойылады. Бел жағы тарлау келеді. Шапан жеңінің
екі беті бір-ақ қиылады. Жең түптері кең келеді де, оны жең түп , ойынды,
қолтырмаш деп атайды.
Өткен ғасырларда қазақтарды бейнелейтін суреттерде де және әртүрлі
сюжетті шығыс миниатюраларында да әлеуметтік белгі ретінде түрлі формалы
шапан киген әр қоғамдық жіктердің өкілдері бейнеленеді. Түрлі кәсіп иелері
де өздерінің арнаулы киімдерімен көрсетіледі. Мысалы, хандардың арнаулы
атқосшыларының шапанының етегі алдыңғы жағынан ойық болып келеді. Ал хан
сарайының есікағасы әрқашан етегі түрулі шапанмен бейнеленеді. Жұмыс
үстіндегі еңбек адамдарының да шапан етегі түрулі болып салынады. Шапандар
жаға қондыру мәнеріне қарай тік жағалы, қайырма жағалы және мойынды
айналдыра қаусыра келген орама жағалы деп аталады.
Шапанның пішілуіне қарай сырмалы шапан , қаптал шапан , қималы шапан,
кең қолтық ұзын жең шапан сияқты түрлері аталады. Матасының ерекшелігі ,
пішілуі, тігілуі, әшекейлері, жасына, әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты
шапанның – зер шапан , оқалы төре шапан деген қымбат түрлері бар. Ондай
шапанның екі өңірі мен жеңіне, қайырма жағасына зер ұсталады немесе
кестемен әшекейленеді. Тігінен матасына қарай мақпал, репс, шағи,
шибарқыт,пүліш, барқыт шапан деген түрлері де болады. Арасына жүн не мақта
салмай астарлап тігілетін жаздық жұқа шапанды жалаңқабат шапан дейді.
Шапанның кеңдігі мен бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнеріне қарай
аймақтық өзгешелігі болады. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты, сырмалы,
жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі өзбек , тәжік , ұйғыр
халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін салу болғандықтан
бұлардың киім үлгісімен тігілумәнеріне осы жағдайлардың ықпал еткенін
көреміз.
Орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек
қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі
болады.
Кіші жүздің шапандары да шалғайлы , жеңдері ұзын және кең , жүн тартқан,
бидайланған қалың, қайырма жағалы болып келеді.
Осындайайырмашылықтарына қарай, олардың бәріне бірдей ортақ, ұлттық
мәнер мен қазақша атаулары бар.
Күнделікті тұрмыс барысында киілетін сырттық шапандардың тыстары берік ,
аса қымбат емес маталардан жасалады. Оның жағасын кеспе үшкір орама жағалы
етіп, қмалтасыз және әшекей ою-өрнек салмай тігеді.
Шағи деп аталатын асыл қымбат матадан және басқа да асыл жібек тектес
маталардан әйелдердің той, мереке, жиындарда киетін “біркиерлік” былайша
айтқанда “бет жүздікке” арналған шапаны болады. Шағи шапандарды кестелеп,
ноқалап, көмкеріп, қиюлап сырып әдемі сынды етіп тігуге күш салады.
Киімнің ішінен киетін ерлерге арналған ішік шапан делінетін жұқа, қысқа
шапан түрлері бар. Ұзындығы тізеден жоғары, басқаларына қарағанда шолақтау
келген, көбіне тік жаға салынған, денеге қонымды тар етіп тігілген ішкілік
шапан. Бұл шапан түрін ішік, тон, күпі сияқты сырттық киімдердің ішінен
киеді. Сондықтан оған белбеу буынбайды, бар болғаны екі-үш түйме қадайды.
Ауыл арасына қыдырғанда сырттық шапан орнына жүрсе, суық кезде ішке киетін
шапан орнына жүреді. Шапанның тағы бір етегінің ұзындығы тізеге дейін,
кейде одан да төменірек түсіп тұратын, егде еркектер жазда киетін жағасыз,
жұқа, сырма түрі қаптал шапан.
Шапанның тұтынуға ыңғайластырылған бір түрінің жеңі қысқа болып
келеді. Жеңі шынтаққа дейін жететін қысқа жеңді шапанды тірек жең шапан деп
атайды. Іштік шапанның бұл түрін орта жастан жоғары әйел, еркек азаматтар
киеді, екі жамбасында қалтасы, кейбіреулерінде омырау қалта болады. Ерлерге
арналғанның жағасы тік, әйелдікі қайырма жаға салынады да ою, өрнек,
кестелеу, әр түрлі су түрлерімен өңірін, етегін сырып та тігеді.
Күмпей шапан – арасына түйе жүнін майдалап түтіп, қалыңырақ салған,
жақсылап сырып істеген, сыру аралықтары күмпиіңкіреп, көтеріліп тұратын
шапанның түрін Торғай, Ұлытау, Ырғыз жақта бертінге дейін қолданылған. Сыру
аралықтары күмпиіп, көтеріліп тұратындықтан солай аталған.
Тұтыныс қажеттілігіне қарай орындалуы мен әшекейлену мәнеріне қарай
мынадай шапандар ерекше дараланады: сал шапан өте асыл құнды матадан орама
жағалы етіп, кең, ұзын бүтіндей ен бойымен немесе жағасы, етегі, өңірі
айналдыра кестеленеді. Оған жүн, мақта тартылмай бос астар салынады, немесе
алыс қабылып, матадан тігіледі. Қиюлап көмкеріп ноқа жапсырып та тігеді.
Сал шапанды мырзалар киімнің сыртынан желбегей салып бос киеді.
Шапанды ересектер де, балалар да, әйелдер де киеді. Қазақ халқының
арасында сыйлы қонақтарға шапан тарту-таралғы, сый кәдеге жүруімен қатар,
түрлі жағдайларда төлем түрін (ат-шапан айып, шеге шапан) анықтайтын
әлеуметтік қызмет те атқарады. Ежелгі “Жеті жарғы” заң ережесінде тәртіп
дәстүрді бұзған адамдарға ат немесе шапан айып тарттырып жазалау да
шапанның қазақ өмірі мен тұрмысында зор маңызы бар екенін дәлелдейді. Бұл
күндері мүшел жасқа толған адамдарға шапан кигізу зор құрмет белгісі
ретінде қалыптасып келеді.
Шапан тез киюге, отырып, тұруға ыңғайлы әрі жылы болғандықтан
қазір үлкен кісілер көбіне шапан киіп жүреді.
1.2. Шапанға байланысты салт-дәстүр, кәделер.
Киімнің оны киюші адамның әлеуметтік-қоғамдық белгісі екендігінің
көрінісі – шапанның айналасында ерекше көрініс береді. Сондықтан да
шапанның түрі, формасы ғана емес, оның өмірде, тұрмыста, қоғамдық
қатынастарда қызметінен байқауға болады және ол қазірге дейін
өміршеңдігін жоғалта қоймаған үрдіс. Сондықтан да қазақта шапанды жағалы
киім ретінде қастерлеуі кездейсоқтық емес. Қазақ тұрмысында шапанның
қоғамдық өмірдегі маңызын көрсететін дәстүрдің бірі – адамға шапан
кигізу, иығына шапан жабу дәстүрі. Бұрынғы кезде хандар, патшалар жақсы
істеген еңбегі, атқарған қызметі үшін адамдарға қадірлі сый ретінде немесе
түрлі дәреже бергенде, соның белгісі ретінде иығына шапан жабатын. Мұндай
шапандар арнайы тіктіріліп, кейде аса құрмет белгісі ретінде ханның,
патшаның өз иығынан алынып берілетін. Ханның өзі киген шапанға ие болу
үлкен мәртебе саналады. Халықтың ауыз әдебиетінде де, қазақтың хан ,
сұлтандарына қатысты мұндай жағдайлар көп айтылады. Байшонжарлар да
ақындарға серілерге көрсеткен тамаша өнерлері үшін шапан сыйлайтын. Қазір
де түрлі той, салтанаттарда қадірлі адамдарға, сыйлы қонақтарға шапан жабу
ғұрпы сақталған.
Бұрынғы кезде бір елмен бір елдің арасында түрлі мақсатта елшілікте
жүргенде, құрметті сый орнына және түрлі мемлекеттік қатынастарды бекіту
белгісі ретінде шапандар жіберілетін , яғни шапан түрлі мемлекеттік
қатынастарда этикет нормаларды белгілейтін болған. Қазақ хандары орыс
патшасы мен қытай императорына бейбіт қатынас белгісі ретінде түрлі сыймен
бірге шапандар жіберіп отырады. Өз жағынан қытайдың Ежен ханы да,
қанаттының астына алғанын білдіріп, Абылай ханға, Тезек төреге салтанат
шапандарын сыйға жібергені белгілі. Қазақтың сұлтан төрелері, батырларының
орыстың ақ патшасына түрлі шен алып, мундир киюі де, бағынудың, адал қызмет
етудің көрінісі еді. Тіліміздегі шен-шекпен алу сөз тіркесі осындай түрлі
дәрежемен бірге соған сәйкес шекпен алудан шыққан сөз тіркесіне айналған.
Ал мінгізіп, шапан жабу салты құрметті қонаққа, ақынға, батырға,
палуанға және сол сияқты елге еңбек сіңірген ардақты, айтулы азаматтарға
көрсетілетін қазақ халқының ертеден келе жатқан ата салты. Яғни бұл
батыр, ақын, палуан деген құрметті атақтардан кейінгі берілетін
құрметтеу, сый-сияпат, марапат, мадақ белгісінің айғағы, ең жоғары құрметі
ретінде беріледі. Ат мінгізу, шапан жабу салты қазіргі күнде де жарасымды
жалғасын тауып келеді. Тіптен сарпа деп аталатын баланы сүндетке
отырғызған адамға берілетін сыйлық орнына қой немесе шапан , кейде жылқы да
жүрген.
Дәстүрлі отбасылық ғұрыптағы құдандалық салтында да шапан кигізу, киітке
жағалы киім беру - құрметтеудің және құдалық, жекжаттық қатынастың
белгісі, айғағы саналған. Халықтық дәстүр-салтында шапан сый-сияпат
есебінде жүретін – шеге шапан кәдесі құда болуға баталасқан екі жақ
келіскеннен кейін қыз әкесі жазушыға жабылады. Бұл уәде пісті деген сөз.
Жаушы жіберген жас жігіт ауылы келе жатқан өз жаушыларының үстіндегі
жаңа, яғни шеге шапанның көріп, оларды шашу шашып қарсы алады.
Отбасылық ғұрыпта киімнің, соның ішінде шапанның қызметі мұнымен
шектеліп қалмайды. Қалыңмалға берілетін (оның құрамы бас жақсы, қара мал,
той малы, сүт ақысы, жігіт түйе, ілу, дөңгелек, балама, олқы қалыңдар)
кәделер арасында да киім-кешектердің орны бар. Айталық, жігіт түйе
аталатын кәдеге екі түйе және міндеттітүрде жақсы сырткиім мен ер-тұрман
беріледі. Қызды алуға келген құдаларды шығарып саларда оларға жағалы киім
тарту етеді, құдалар қарымта қайтаратын ырымды тонбау деп атайды.
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы
ортаға-желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген
халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы ,
үйлесімділігі , жүріп – тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім – кешегі
секілді әуелі баста адамның тәнін жауып , мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан , ал кейіннен денені ыстық – суықтан , қуаң желден , әсіресе
мал айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын
аңғартады.
Киімді әшекейлеу , жағасына , өңіріне , етек – жеңіне кесте тігіп ,
оқа бастыру , зерлі жиеліктер жүгірту , киімді безендіруге қымбат металдар
мен асыл тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану – көбіне әсемдікке
құштарлықтың емес , дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты
үстемдік етушілердің байлығын , әлеуметтік өмірдегі алатын орнын баса
көрсету қажеттігінен туған болуы ықтимал . Өйткені , даланы мекендеп ,
үнемі малмен бірге көшіп – қонып жүрген елдің де , кедейшіліктің тауқыметін
көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты да , қаржысы да жете
бермесе керек . Халық арасында кең тараған “сұлуынан жылуы” деген сөз де
сол көне заманнан қалған болуы мүмкін .
Әйтседе , киім – кешеті әшекейлеу бірте – бірте ғасырлар өткен
сайын қалыптасқан дәстүрге айналады да әрбір ұрпақтың талғамына лайық
өмір талқысынан өтіп , ұлттық киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның
өзіндік ерекшеліктерін баса көрсететін ыңғайластығы болып қала берген .
Ұлыттық киім – көненің көзі , бізге жеткен материалдық
мәдениеттің жетістігі . Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау
қажеттігін ескерсек , мұндай жағдайларға үзілді – кесілді тиым салған жөн .
Біздің мәселенің бұл жағына баса назар аударып отырғанымыздың тағы бір
себебі – уақыт өткен сайын ұлттық киімді сақтап , зерттеп – білудің қиынға
түсе беретіндігінде болып отыр.
Дегенмен қазақтың ұлттық киімі дәуір талғамынан өтсе де ғылыми
тұрғыдан әлі де болса толық екшеле қоймаған құбылыс есебінде онан әрі
зерттей түсуді қажет етеді.
Ұлттық киімді зерттеп білудің бірден – бір тиімді жолы жазба
деректер болғанымен оларда қазақша киімнің дәл өзі жайлы мағлұматтар жоқтың
қасы. Өкінішке орай, көне тарихы жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған
қытай – араб – парсы – армян жазба деректері бұл тұрғыдан әлі зерттелмей
келеді. Бізде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да ұлттық киім
жайлы мәлімет табыла бермейді .
Сондықтан да қазақша киімді егжей – тегжейіне дейін жете
білетін ұрпақ – оны киген және түсіне білген соңғы адамдар ауыспай тұрғанда
жоспарлы түрде кең көлемді далалық экспедициялар ұйымдастырып , әлі де
болса кездесетін ұлттық киім нұсқаларын жинап беруді ел аузындағы
мәліметтерді жазып алумен қатар жүргізе берген жөн .
Ал музей қорына келсек , ондағы қазақтың дәстүрлі киімдердің
негізгі материалдары – мата , аң терілері , былғары , жұқа киіз сақтай
білмесе бірте – бірте бұзыла беретіндігі айқын. Осы себептен оларды
“ескермей” тұрғанда мұқият зерттеп , өңі тоза бастағандарын қайта қалпына
келтіріп , арнайы альбомдар , букеттер, проспектілер шығару игі мақсатқа
қосылған үлкен үлес болар еді .
Бұл салада ғылыми – көпшілік тақырыптармен деректі
фильмдер шығарудың , теледидар хабарын , баспасөз беттерінде арнайы
мақалалар ұйымдастырудың маңызы зор.
Қазақша киімге қажетті, әзірше баламасы жоқ, дәстүрлі
материалдарды, мәселе, түйе жүнінен шекпен тоқуды қазіргі мәуіті
комбинаттарының бірінде игеруге болар еді. Мұның мәнісі халықтың
материалдың мәдениеттің ось бір туындысын қалпына келтірудің қажет
екендігінде ғана емес, шекпен тоқымасынан тігілген киімдердің , басқалардың
былай қойғанда , үнемі көлік үстінде жүретін малшылар тұрмысынан
ыңғайлылығында болып отыр. Оның үстіне көрші республикалардан да шекпен
тоқымасын сатып алатындар табылатындығы даусыз. Ал , қаптал шапанның
шалғайына , шалбардың балағына жүргізілген зер жиектерді , камзолға қажетті
алтын оқаны , қыздардың тақиясына керекті металл әткеншектерді , алқа ,
тамақша , зер белдік сияқты іскерлік заттарды жеңіл және жергілікті
өнеркәсіп орындарында көптен шығаруға бізде толық мүмкіндіктер бар. Оның
үстіне оларды қазіргі киімге де пайдалануға болатындығына күмән келтіруге
болмайды.
Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының,
салқын самалы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан , бар өмірі көлік
үстінде өткен Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте көшіп-
қонған малшы қауымның , таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей
жер шұқылап, мал ұстап күн кешкен Сыр бойындағы , Қазақстанның оңтүстігі
мен Талас-Шу атырабындағы жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар
бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі
қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі
болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен , үйлесімділігімен , жүріп-тұруға
ыңғайлылығымен ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын , аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ, қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кіші-гірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып , келін түсіргенде ғана басына кигізетін , кәдесіне
лағыл , жақұт, інжу, маржан , перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын-
күміс шытырлар жаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер
белбеу, кісе белдік , кісе белдік , қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік
, күмістеген таптаурын кебіс, көксауыр етік секілді , қол өнеріндегі
мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін заттардың , алтынмен аптап , күміспен
күптеген алқа , тамақша, шолпы, бойтұмар, сырға , білезік , сақина-
жүзіктердің болғаны әсемдікке құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақы
киімнің табиғатындағы екі жақтылықты – тұрмыс қажеті мен сымбатты болу
қамын аңғартатын жәйт. Өйткені заттық өндірістің өзі , сайын келгенде,
халықтың сезімталдық талғамымен біте қайнасып жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын , шалғайына , етек-жеңіне оқа
тігетін , кимешектің өңіріне , жақтауына кетсе жүргізетін , сәбидің , қыз
баланың , сал-серілердің бас киіміне үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары , пайымдауға сыя бермейтін сиқырлы – сұғанақ күштердің , дәлірек
айтқанда , жын , перілердің салқынын бойына тартып , пәле-жаладан , сұқық
көзден , ауру-сырқаудан сақтайды-мыс деген көне түркі-қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан туған. Бірақ кейіннен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан , өңіржиексіз кимешектің
– келіншекті , ал үкісіз тақияның – қыз баланы , әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынсыз етіп көрсететінінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың ,
жыртқыштардың , бал арасының , көбелектің , ағаштың , жер-судың , тау-
тастың кескінін беретін дағдының ерте заманнан келе жатқанын және оның
ежелгі сақ , үйсін тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сіңірген
Қарғалы қоймасындағы аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр
дулығасындағы тау, ағаш , құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне,
тағы да басқа белгілі ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей
қорындағы кісе белбеу оқшантайларынан , қапсырмалардан , бойтұмарлардан ,
нәзік белдіктен көруге болады.
Қазақта салтанаттық киім мен күнделікті киім-кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітім сыпайылау, тігісі
жатық , зерлі оқалы , кестелі , басына киетіндері көтеріңкі , аяқ киімдері
шоңқима, биік өкшелі , қайқы тұрмысты , таптаурынданған , түрлі түсті
қайыспен , таспамен өрнектелген , зерлі жіптермен кестеленген болып келеді.
Оның үстіне салтанаттық киім-кешекте алтын , күміс жалатқан , жалған қаралы
, қиыршықты , ширатпалы қапсырма , белдік , алқа , шолпы , сақина-білезік
болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы , қолда бар мата, бөз, кенеп , шыт,
сәтен , сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек , көн секілді
қарапайым материалдар жаратылса , салтанаттық киім-кешекке барқыт, масаты,
мәуіті, шұға, жібек , қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар,
бұлғын , құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі , жылқы шегірені
пайдаланылған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын , жас
ерекшелігін , дене бітімін , бет әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен , бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын , пішімін , бояу-нақышын сақтап , әсіресе оның қыздар, әйелдер,
кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ , қыздар белі
қымтылған , етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек , оқалы қамзол
киіп , беліне металл шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс
белдік (оны нәзік белдік деп те атайды) буынады екен. Ал қайсыбір жерлерде
етек-жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп
те атайды) берген , арқасы немесе белі бүрілген көйлек сыртына қамзол
киетін болған. Қазақстанның оңтүстігінде осындай көйлектің үстіне белдемше
қаусырынады немесе шалғы орайды екен.
Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия , әсіресе қыздық дәуреннің
белгісі іспетті белдік асқан ұқыптылықпен безендірілген. Қыз бала үшін
белдігін жоғарту арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз балаға өз
қалауымен кестелі немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөлекеттігі
болмаса , екі-үш бала тауып , егде тарта бастаған әйелге шымқай түсті
матадан тігілген , кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі
көрінетін. Қыздар шашын көбіне қос бұрым етіп өріп , бас киімсіз-ақ жүре
беретін болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға , әсіресе
еркектерге көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан)
тігілетін , кеудесін , иығын , жон арқасын жауып тұратын , жақтауы , өңірі
, тамақ жағы кестеленген кимешек киетін. Әйелдің бұл бас киімі ел арасында
шаршысының , пішімінің үлгісіне қарай шылауым , сұлама , күндік , орама
деген аттармен де белгілі.
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған , тік жағалы жөн көйлектің
үстіне қамзол , басына жаулық оранған кимешек , аяғына етік немесе кебіс-
мәсі киіп , сырт киімінің қаусырмасын айқара , белбеумен буынатын болған.
Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып көктелетін қаптал
шапанға , пұшпақ ішікке , астары жүннен бастырылып , тысымен бірге
көктелетін күпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық , орамал
салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды , түйе жүн шекпенді , сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан , шалбар (кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік , қалпақ , тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік , кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа
салып бізге жеткенімен , оның құрамында , пішімінде, тігісінде уақыт
талабына сай әр түрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгені хақ.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық
немесе тік жағалы жібек көйлектің , жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына
үшкіл салғанымен , балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан , дене
бітімін сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын
күдері , барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия , мұрақ , пұшпақ
бөрік киіп , иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылады екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті , барқыт ,
бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек-жеңі жіңішке
зерлі жолақпен , тоқыма ызбаларымен жиектелетін. Әсіресе нәубәтатты
өрнектермен кестеленген күдері бешпен пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, шалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкірекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар
киіп, сыртынан кісе белбеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезінде күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүннен бастырылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.
20-жылдарда Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтың тұрмысын
полеоэтологиялық тұрғыдан зерттеген орыс ғалымы С.Руденко күпіні қазаққа
және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын белгілі болған
киім үлгісі деп есептеген.
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған. Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілерімен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда- кебентай)
болып табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара
бысқан жұқа киіден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы
болу үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін. Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үскірік аяз бен ызғырақ желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген. Қазақтың “Кебенек киген келер, кебін киген келмес”
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сырт киім түймеге бекітілмейтіндіктен, белдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі- кісі белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы- бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы, оқ-
дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншақтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытырларымен безендірілген.
Қазақта әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін
аса құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де
аңғаруға болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны- бөрік. Ол төрт үшкілден төрт
түрлі күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып, барқытпен,
шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар көбіне кәдеге жаратылған аң терілерінің
атымен құндыз бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық үлгідегі құлақшын да
кеңінен тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабының
отырықшы немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған жұқа ақ
киізден үшкілдеп, сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара
жолақпен жабылатын, қайырмасы қара барқытпен тысталатын қалпақ киген. Оның
қазақы, жырық, құйма, керей нұсқа деп аталатын түрлері болған. Орталық және
Батыс Қазақстанның шонжарлары көбіне сәндік үшін аласа шошақ бөріктің
үстінен алтын зермен кестеленген шымқай күрең немесе қызыл барқытпен,
қайырмасы жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр жерде әр
түрлі атпен айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атап келген.
Малшы жазда басына шұғадан немесе сәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз
үш бұрышты етіп пішілген, күмбезінің алдында арнайы күнқағары бар жалбағай,
далбай, күләпара киген.
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның ең қарапайым әшекейі- шеңберінің айналасына
берілетін иректелген сызықша. Ал оның “күмбезіне” төрт жағынан жібек немесе
зерлі жіптермен “шұғыла”, “гүл” тағы да басқа өрнектер жүргізілгендері
жастар киетін тақияларға тән. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, Ташкент сияқты
қалалардан сатып алыған тақияларды да кәдесіне жаратқан.
Еркектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл-
үнемі бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып, ұзағырақ киюдің қамынан туған
жағдай. Ал оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде
ғана, онда да европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Дала халқының арасында кеңінен тараған аяқ киім- қолдан иленген
көннен тігілетін саптама етік. Оны адамның аяғы мен тізе буынын суықтан
сақтауға бейімделген киіз байпақтың сыртынан киген. Жасыл шегіреннен
тігіліп, түсті қайыстармен, зермен безендірілетін қайқы тұмсықты көксауыр
етікті аса сыпайы аяқ киім ретінде көбінесе байлар киген. Қазақ сапалы
шегірен шығару үшін жұмсартылған көңге тары сеуіп, үстінен салмақты затпен
бастырып ұқсататын болған. Кебіс-мәсіні көбіне қарттар киген.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты таулы жерлерде етіктің сыртынан табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі
қайыстан тігілген шарық киетін.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген. Әйелдер әдетте
бұрымын тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап,
иығына қара жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен
қаралы белбеу буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында
көңіл айтуға келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқылып,
“жұбату” айтылатын кезде ғана кірген.
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының
киім-кешегі іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты,
қалқанды, сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металдан
кіреуке тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы кімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн, қыл салып сырылатын көкірекше киген.
Қазақы киім - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен
заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі. ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтармен экономикалық
және мәдени қарым-қатынастың нығаюы, әсіресе Қазақстанға орыстардың,
украиндардың, немістердің, татарлардың, тағы да басқа халықтардың көптеп
қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер,
сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған
жоқ.
Әйтсе де қазақы киімнің бірте-бірте тұрмыстан шыға бастауы
Кеңес үкіметі жылдарындағы қазақ ауылын жаңа негізде қайта құру үрдісімен
байланысты еді. Өйткені адамның жеке басына қажетті киімнің барлық түрін –
ішкі жейдеден пальтоға дейін дайын күйінде сатып алуға мүмкіндік
туғандықтан, үй жағдайында киім тігудің азая түсуі, көп жерде бұл кәсіптің
мүлдем жойылып кеткені осы кезеңмен тұстас болды.
Қазақтың киім-кешегінен халықтың өткендегі өндіргіш
күштерінің деңгейін, шаруашылығының даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың
әсерін, сол сияқты көрші елдердің ықпалын аңғаруға болады. Оның ізін
жоғалтпай, әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететініні
даусыз. Оған дәлел - әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет,
камзолдардың, аң терілерінен, қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден
тігілетін бас киімдердің, кебіс-мәсінің, тағысын тағылардың республика
тұрғындары арасында кеңінен қолдау тауып келе жатқаны. Қазақ киімнің
қонымдылығы, пішімінің мұқият ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте
қайнасқан келбет пен әшекей бірлестігін қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен
пайдалануға болатынын көрсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-
кешегіндегі жас ерекшекліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр
сарынының қатар пайдаланып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар.
Қазақы киім – көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ
ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына
келтіру, баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт
өткен сайын ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де
күмән туғызбаса керек. Мәселен, ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни
далалық экспедициялар арқылы іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса
сақталып қалған нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды
жазып алғанның өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-
әжелерінен естігендерін қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз
хронологиялық жағынан ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басымен шектеледі.
Республиканың музей қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Киім-кешекті зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба
деректер болғанымен, оларда қазақы киімге тікелей қатысты мағлұмат жоқтың
қасы. Өкінішке қарай, көне тарих жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған
қытай – араб – парсы – армян жазба деректері бұл жағынан әлі зерттелмей
келеді. Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да қазақы
киім жайында мәлімет табыла бермейді.
Осының бәрін ескере отыра, қазақы киімді жете түсінетін
соңғы ұрпақ ауыспай тұрғанда, жоспарлы түрде кең көлемді далалық
экспедициялар ұйымдастырып, киім-кешек нұсқаларын жинай беруді ел аузындағы
мәліметтеді жазып алумен қатар жүргізе берген жөн. Ал музей қорына келсек,
ондағы қазақтың дәстүрлі киім-кешегіне жаратылған мата, аң терілері,
былғары, шекпен, жұқа киіздің, сақтай білмесе, бірте-бірте бұзыла беретіні
айқын. Оларды “ескірмей” тұрғанда мұқият зерттеп, өңі тоза бастағандарын
қайта қалпына келтіріп, арнайы альбомдар, буклеттер шығару игі мақсатқа
қосылған үлкен үлес болмақ.
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгені,
оның өскелең өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-
тарихи өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім-кешегі –
ұрпақтан-ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан
сезімталдық талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған
жасампаздығы мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс.
Оның қай-қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш
сезімімізді оятатыны хақ.
Қазақтың ұлыттық киімдері халқымыздың өмір тіршілігімен ,
философиясымен , дәстүрі және әдет – ғұрпымен тығыз байланыста дамыды .
Ұлыттық киімдер үздіксіз (эстетикалық жағынан) жетілдіру процесін бастан
кешіреді , оның пішіні , түр – түсі , конструкциясы көп ғасырлық
тәжірибеден өтті . Халық өзінің эстетикалық талаптарына , іс-әрекетіне ,
тұрмысына , географиялық және климаттық ерекшелігіне сәйкес киім пішінін
жасап , оны сақтап қалды .
Ұлыттық киімнің негізгі мазмұны , құндылығы – оның демократиялығында
, функционалдылығында , пішін логикасы мен конструкциясында , рационалдығы
мен тұтастығында .
Ұлыттық киімнің барлық құрамдас бөліктері (бас киімі , нығы ,
белдігі және сыртқы киімі , аяқ киімі , безендірілуі) бірін-бірі толықтырып
біртұтас көркем ансамбль құрайды. (1 сурет)
Оған көркем сипаттағы құрылым тән . Халқымыздың ұлыттық киімдерінің мата
дайындау тәсілінен , киім түрлерінің әр түрлі пішіні мен кестеленуінен ,
аппликациялауынан , нәзік ойықтарынан халықтың рухани мәдениетімен астасқан
маңызды дәстүрлік жай-күй орын алған .
Ұлыттық киімде жеке бөліктері мен комполненттері үйлесім тапқан .
Ұлыттық киімдегі ритмикалық силуэтті сызықтардың түр-түсі табиғи түспен
үйлесіп , тұтас айқын көрініс беретін , маңызды рөлді атқарады . Ол пішін
көркемдігімен , сымбаттылығымен , сәнді өрнектерімен өте әсем көрінеді . (2
сурет)
Қазақтың ұлыттық киімдерінде халықтың этникалық тарихы ,
әлеуметтік – экономикалық және климаттық жағдайы , салт-дәстүрі көрініс
тапқан . Қазақтар құланның , сайғақ пен арыстанның , сондай ақ жанат пен
сусардың , бұлғынның , су тышқанның , ақ тышқанның және күзеннің терілерін
бағалаған . Ақ тышқан мен бұлғының терісі өзге аң терісінен гөрі қымбат
бағаланған. Теріден сыртқы киім тігілген . Оның жалпы атауын қазақ тон деп
атаған. Аң терісінен тігілген сыртқы киімді ішік деп атаған.
Жанат ішік-жанат терісінен , түлкі ішік-қара түлкі терісінен ,
қызыл алтай түлкісі ішігі-қызыл алтай түлкісінің терісінен дайындалған .
Түкті жібектен тысталған былғары ішік қалыңдық жасауының ең қымбатты бағалы
бұйымдарының бірі болды, бұл бұйым бас тон деп аталды . Қазақтар аққу,
гаргар (теңіз құсы), көк құтан жүнінен тон жасау әдісін де білді .1879 жылы
Ақмолада қазақтың қол өнері көрмесінде гаргар жүнінен жасалған тон
эспонатқа қойылды. Гаргар терісінің жүнін таңдай білу үшін және жақсы өңдеу
үшін ерекше қабілеттілік қажет. Сақ дәуірінде дәстүр бойынша аққу мамығынан
жасалған бақсылар киетін шекпен мен күртешеге көңіл бөлінді. Былғары тондар
шұғамен , қамқамен , жібекпен тысталып , матаның түсімен ерекшеленді. Тек
атақты адамдар ғана құндыз терісінен жасалып , көп шұғамен тысталған көк
тон киді. Кең әрі сәл ұзынырақ жағалы тондар құлын терісінен тігілді , ол
жарғақ тон деп аталады. Тон ешкі терісінен де дайындалған. Олардың ұзын
қылшығын жұлып тастап , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дизайн кафедрасы
Адай Асель Асқарқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы Ұлттық ерлер костюмін сәндеудегі форма мен элементтерді
жобалау
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 20010 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Г.С.Мугжанова
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы Шуйнишев А.Ш.
Көкшетау 2010ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚСТАН ҰЛТЫҚ КИІМДЕРІ ТУРАЛЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ жерін мекендеген ежелгі көшпенді халықтардың
киімдері ... ... ... .9
1.2.Шапанға байланысты салт-дәстүр,
кәделер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.3.Казіргі заманғы киім дизайнының қайнар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
1.4. Ерлердің бас
киімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..42
1.5. Ою-өрнек тарихы мен
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
1.6 Қолымен тігудің қазақы әдіс тәсілдердің
қурылмдары ... ... ... ... ... ... 6 0
ІІ. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ЕР ҚИІМНІҢ КОНСТРУКЦИЯСЫ және ТІГІН
ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТӘРЖИБЕСІ
2.1. Шапанды конструкциялау
неғіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 62
2.2. Киімді пішуде қолданылатың қазақы
өлшемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
2.3. Шапан құру ушін қажетті бастапқы өлшемдік
белгілер ... ... ... ... .67
2.4. Шапан пішудің технояогиялық
бірізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
2.5. Жейде пішудің технологиялық
бірізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
2.6 Ерлер ұлтық қалпағын тігудің технологиялық
бірізділігі ... ... ... ... ... 70
2.7 Бөлінбейтің операциялардың
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 72
Пайдаланған
әдебиетгер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 76
Қосымша
Кіріспе
Киім – денені ауа райының, сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғайтын ,
адамның денесіне киюге арналған жасанды жамылғы түрі , тұтыныс бұйымы.
Киімнің шығуы адам еңбегінің ерекшеліктеріне , қоғамдық өндіріс пен
мәдениеттің дамуымен тығыз байланысты. Киім қоғамның материалдық және
рухани құрамдас бөлігі болып табылады. Бір жағынан бұл адамдардың еңбегімен
жасалған және кейбір қажеттілікті қанағаттандыратын материалдық құндылықтар
болса, екіншіден – ол адамның келбетін эстетикалық жағынан өзгертетін
қолданбалы сән өнері. Бізді қоршаған ғимараттар, еңбек , тұрмыс заттарымен
қатар, киім де өндірістік күштердің тарихи кезеңдерде дамуын , климаттық
жағдайды , халықтың ұлыттық ерекшелігін , оның әсемдікке деген талғамын
көрсетеді.
Киім адамның өмір сүруіне аса қажетті негізгі құралдардың бірі бола
отырып , белгілі дәрежеде олардың жас айырмашылығын , әлеуметтік жағдайы
мен этникалық ортасы туралы мағлұмат беретін этномәдени белгі.
Киім адамды қоршаған ортаның , табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғап ,
өзінің практикалық қызметін атқарса, адам денесіне сән беріп – эстетикалық
қызметін атқарған. Ағаш жапырақтарынан , аң терілерінен дөрекі жамылғы ,
лыпа сияқты алғашқы киімдер, адам алғашқы пайда болып, үңгірлер, жартас
қуыстарын паналап, ағаш бұтақтары мен шөп-шалам, қамыстан лашық, қалытқылар
жасап, табиғатпен үйлесім тапқан кезден басталған.
Адамдар табиғат жағдайлары мен әртүрлі жәндіктердің шағуынан қорғану үшін
денелеріне саз балшық, батпақ,май жаққан. Кейін бұларға өсімдік бояулары –
жоса, кармин (шымқай қызыл бояу), құрым, индиго (қара көк бояу), ізбес
қосылып эстетикалық мақсатта әтүрлі тәсілмен дегенге сурет салынған.
Адамзат полеолит – тас дәуірінде тігіссіз байланатын лыпа киімдерді
пайдаланумен қатар сүйек ине, сүйек бізді қолданып тері және тоқыма киім-
кешек жасап, киіну мәдениетінің басқа да түрлерін қалыптастыра бастаған.
Алғашқы қарапайым киімдер жай ғана байланатын немесе түйрелетін болған. Тас
дәуірінің соңын ала адамдар қолға үйреткен мал жүнін , аң терілерін жабайы
өсімдіктердің жапырақтарын , қабықтарын пайдаланудың жолын тауып , жабайы
кендір сияқтыларды есіп , мал жүндерін иіріп, сүйектен тебен ине жасап,
бастарына бүркеніш, үстілеріне жаға, жеңсіз тері киім, белге орайтын
алжапқыш, аяққа тартатын тері шақай сияқты біршама тұтас тері киімдерін
тіге білді.
Неолит дәуірінде өру, иіру және тоқу кәсібі дамып, иықтан , мықыннан
киілетін киім түрлері пайда болған.
Еңбек бөлінісі күшейіп, адамдар мал, аң терілерін илеп мәнерлеу , жүн
иіру, тоқыма тоқу, бояу жасау, тас күйдіріп металл өңдеуге қол жеткізген
заманаларда киім-кешек түрлері де кемелдене, түрлене түсті.
Киім тігісті және тігіссіз деген екі үлкен топқа бөлінеді. Тігіссіз киім
адам денесіне оралады, байланады, ілініп байланады.
Ұлыттық киім – бай тарихи-мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен
ғасырлардағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан кең көлемде
жан-жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзгеше
өзіндік қасиетке толы. Қазақтың ұлттық киімдері негізінен ертедегі
көшпенділер киімдерін еске түсіреді. Қазіргі өзіміз күнделікті киіп жүрген
бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алады.Көшпенділер адамзат
тарихында атқа отыруға қолайлы болу үшін ойлап тапқан кең шалбар мен екі
өңірі ашық , қаусырылатын кеуде киімі – шапанды адамзат өркениетіне қосқан.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтардың киім-
кешегін палеоэнологиялық деректермен салыстыра зерттеген С.И.Руденко,
күпінің қазаққа, оның ата-бабасына кем дегенде бұдан екі мың жыл бұрын
белгілі болған киім үлгісі екенін дәлелдеген.
Киімдердің етек-жеңіне рәміздік ұғымды тұспалдайтын ою-өрнек
элементтерін салу, үкі тағу, жын-перілерден , пәле-жаладан , ауру-сырқаудан
қорғайды , магиялық күш әсер етеді деген сенімнен туған. Кейіннен үкіні
тақия, сәукеленің төбелеріне, домбыраға, бесікке қадалған.
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары Еуропаның киім кию дәстүріне еліктей
бастады. Олар костюм-шалбар, қайырмалы жағалы ақ жейде, галстук тағуды
әдетке айналдырды. Шапанды тастап, пальтоға көшті , атқа мініп жүрмей,
күймеге отырды. Ұлттық киімдер олар үшін , яғни өздерін ақсүйектер деп атай
бастағандар үшін ада болды.
Ұлттық киім қашанда тарихшылардың, этнографтардың, өнертанушылардың
назарында болды. Суретшілер, әдебиетшілер, театр және кино қайраткерлері,
сәнгерлер дәуірлер бойы сақталған ұлттық киімдер арқылы өздері жасаған
бейнелерін қорландырып отырады.
Қазақ киімдерін зерттеу Қазан революциясынан кейін ғана кеңінен қолға
алына бастады. 1922 – 1926 жылдары Қазақ республикасының астанасы Орынбор
қаласының музейі Ақтөбе, Торғай, Қостанай, Орал, Атырау, Семей, Павлодар
аймақтарын аралап, көптеген ұлт киімдері мен өрнектердің, алтын-күмістен
жасалған бұйымдардың экспонаттарын жинап, әр облыстағы әртүрлі киім
үлгілерін зерттеп қағаз бетіне түсірген.
1. Қазақ жерін мекендеген ежелгі көшпенді халықтардың киімдері.
Қазақ ұлттық киімдерінің тарихи Ұлы дала көшпенділерінің тарихымен тығыз
байланысты. Бізге көшпенділер өздерінің бірнеше мыңдаған жылдар бойы
сақтаған салт-дәстүрін , киім кию мәдениетін , ғажайып өркениетін мұраға
қалдырып кетті. Осы ата-бабаларымыздың өткен тарихы, олар жасап кеткен
дүниелер күні бүгінге дейін маңызын жоймай, мұрагер біздің
қызығушылығымызды тудырып отыр. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық
киіміміз қазақ этносы көшпенді өмір салтын ХІХ ғасырға дейін сақтап келген
халықтардың бірі болғандықтан көшпенді өмір салтына ыңғайлы функционалды
және эстетикалық құндылықтарын өз бойына сақтап қалды. Қазақ киімдеріне
ежелгі Қазақстан территориясын мекендеген сақтар, ғұндар, түркілер
мәдениеті және Қазақ мемлекетінің құрылуы, Ресейге қосылуы, революция
кезеңі, Кеңес өкіметінің орнауы сияқты тарихи оқиғалар көрініс тапты.
Шапан – қазақтың ең көп тараған , аса қастерлі , кәделі
сырткиімдерінің ертеден келе жатқан түрі. Тысы мен астарының арасына жүн
немесе мата салынып , сырты шұға, барқыт сияқты әдемі, әрі мықты матадан
қапталып, іші астарланады. Шапанды жібек , тоқыма, мақта,жүн маталардан ,
кейде күдеріден де тігіледі. Сал-серілер мен ауқатты қазақтардың шапандарын
тігуге ерекше жібек , барша сияқты бағалы маталар пайдаланылған. Олар
көбінесе Бұхарадан әкелінген.Шапандардың екі өңірін алтын жіптен жасалған
оқа салып әшекейленген.
Шапанның басты ерекшелігі жағасы , өңірі, жең ұштары әдемі ұлттық ою-
өрнекпен кестеленуінде. Кесте өрнектер ер адамның да әйелдердің де
шапандарына салынған , бірақ әйелдер шапанының әсемделуі ерлердің
шапандарына қарағанда өте нәзік болды. Кейде жиегіне әдемі болу үшін бағалы
аң терілерінен , басқа қымбат матадан зер, бұлық (түрлі матамен көмкеру)
немесе жұрын салынады. Шапанға түйме, әйелдер ілгек , қапсырма қадайды
немесе сыртынан белбеу буынады. Жаз маусымында киетін шапандар жұқа, күз
бен көктемде киетін шапандар қалың болды. Тігілетін матасының өңіне келсек
,әйелдер шапаны ашық өңді, ерлер шапаны баран (қара)өңді болып келеді.
Шапанның негізгі, дәстүрлі пошымы – ұзындығы тізеден сәл төмен болып,
жеңінің ұзындығы саусақ ұшын жабуы керек. Қазақ шапандарының алдыңғы
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға-
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген 2 өңірі,
артқы бойы, екі жеңі және жағасы ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ шеті
мен алдыңғы өңірі бойдың қусырылар екі жақ етегіне мықынға жеткенше етегін
кеңейту үшін екі үшіл шабу қойылады. Бел жағы тарлау келеді. Шапан жеңінің
екі беті бір-ақ қиылады. Жең түптері кең келеді де, оны жең түп , ойынды,
қолтырмаш деп атайды.
Өткен ғасырларда қазақтарды бейнелейтін суреттерде де және әртүрлі
сюжетті шығыс миниатюраларында да әлеуметтік белгі ретінде түрлі формалы
шапан киген әр қоғамдық жіктердің өкілдері бейнеленеді. Түрлі кәсіп иелері
де өздерінің арнаулы киімдерімен көрсетіледі. Мысалы, хандардың арнаулы
атқосшыларының шапанының етегі алдыңғы жағынан ойық болып келеді. Ал хан
сарайының есікағасы әрқашан етегі түрулі шапанмен бейнеленеді. Жұмыс
үстіндегі еңбек адамдарының да шапан етегі түрулі болып салынады. Шапандар
жаға қондыру мәнеріне қарай тік жағалы, қайырма жағалы және мойынды
айналдыра қаусыра келген орама жағалы деп аталады.
Шапанның пішілуіне қарай сырмалы шапан , қаптал шапан , қималы шапан,
кең қолтық ұзын жең шапан сияқты түрлері аталады. Матасының ерекшелігі ,
пішілуі, тігілуі, әшекейлері, жасына, әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты
шапанның – зер шапан , оқалы төре шапан деген қымбат түрлері бар. Ондай
шапанның екі өңірі мен жеңіне, қайырма жағасына зер ұсталады немесе
кестемен әшекейленеді. Тігінен матасына қарай мақпал, репс, шағи,
шибарқыт,пүліш, барқыт шапан деген түрлері де болады. Арасына жүн не мақта
салмай астарлап тігілетін жаздық жұқа шапанды жалаңқабат шапан дейді.
Шапанның кеңдігі мен бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнеріне қарай
аймақтық өзгешелігі болады. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты, сырмалы,
жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі өзбек , тәжік , ұйғыр
халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін салу болғандықтан
бұлардың киім үлгісімен тігілумәнеріне осы жағдайлардың ықпал еткенін
көреміз.
Орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек
қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі
болады.
Кіші жүздің шапандары да шалғайлы , жеңдері ұзын және кең , жүн тартқан,
бидайланған қалың, қайырма жағалы болып келеді.
Осындайайырмашылықтарына қарай, олардың бәріне бірдей ортақ, ұлттық
мәнер мен қазақша атаулары бар.
Күнделікті тұрмыс барысында киілетін сырттық шапандардың тыстары берік ,
аса қымбат емес маталардан жасалады. Оның жағасын кеспе үшкір орама жағалы
етіп, қмалтасыз және әшекей ою-өрнек салмай тігеді.
Шағи деп аталатын асыл қымбат матадан және басқа да асыл жібек тектес
маталардан әйелдердің той, мереке, жиындарда киетін “біркиерлік” былайша
айтқанда “бет жүздікке” арналған шапаны болады. Шағи шапандарды кестелеп,
ноқалап, көмкеріп, қиюлап сырып әдемі сынды етіп тігуге күш салады.
Киімнің ішінен киетін ерлерге арналған ішік шапан делінетін жұқа, қысқа
шапан түрлері бар. Ұзындығы тізеден жоғары, басқаларына қарағанда шолақтау
келген, көбіне тік жаға салынған, денеге қонымды тар етіп тігілген ішкілік
шапан. Бұл шапан түрін ішік, тон, күпі сияқты сырттық киімдердің ішінен
киеді. Сондықтан оған белбеу буынбайды, бар болғаны екі-үш түйме қадайды.
Ауыл арасына қыдырғанда сырттық шапан орнына жүрсе, суық кезде ішке киетін
шапан орнына жүреді. Шапанның тағы бір етегінің ұзындығы тізеге дейін,
кейде одан да төменірек түсіп тұратын, егде еркектер жазда киетін жағасыз,
жұқа, сырма түрі қаптал шапан.
Шапанның тұтынуға ыңғайластырылған бір түрінің жеңі қысқа болып
келеді. Жеңі шынтаққа дейін жететін қысқа жеңді шапанды тірек жең шапан деп
атайды. Іштік шапанның бұл түрін орта жастан жоғары әйел, еркек азаматтар
киеді, екі жамбасында қалтасы, кейбіреулерінде омырау қалта болады. Ерлерге
арналғанның жағасы тік, әйелдікі қайырма жаға салынады да ою, өрнек,
кестелеу, әр түрлі су түрлерімен өңірін, етегін сырып та тігеді.
Күмпей шапан – арасына түйе жүнін майдалап түтіп, қалыңырақ салған,
жақсылап сырып істеген, сыру аралықтары күмпиіңкіреп, көтеріліп тұратын
шапанның түрін Торғай, Ұлытау, Ырғыз жақта бертінге дейін қолданылған. Сыру
аралықтары күмпиіп, көтеріліп тұратындықтан солай аталған.
Тұтыныс қажеттілігіне қарай орындалуы мен әшекейлену мәнеріне қарай
мынадай шапандар ерекше дараланады: сал шапан өте асыл құнды матадан орама
жағалы етіп, кең, ұзын бүтіндей ен бойымен немесе жағасы, етегі, өңірі
айналдыра кестеленеді. Оған жүн, мақта тартылмай бос астар салынады, немесе
алыс қабылып, матадан тігіледі. Қиюлап көмкеріп ноқа жапсырып та тігеді.
Сал шапанды мырзалар киімнің сыртынан желбегей салып бос киеді.
Шапанды ересектер де, балалар да, әйелдер де киеді. Қазақ халқының
арасында сыйлы қонақтарға шапан тарту-таралғы, сый кәдеге жүруімен қатар,
түрлі жағдайларда төлем түрін (ат-шапан айып, шеге шапан) анықтайтын
әлеуметтік қызмет те атқарады. Ежелгі “Жеті жарғы” заң ережесінде тәртіп
дәстүрді бұзған адамдарға ат немесе шапан айып тарттырып жазалау да
шапанның қазақ өмірі мен тұрмысында зор маңызы бар екенін дәлелдейді. Бұл
күндері мүшел жасқа толған адамдарға шапан кигізу зор құрмет белгісі
ретінде қалыптасып келеді.
Шапан тез киюге, отырып, тұруға ыңғайлы әрі жылы болғандықтан
қазір үлкен кісілер көбіне шапан киіп жүреді.
1.2. Шапанға байланысты салт-дәстүр, кәделер.
Киімнің оны киюші адамның әлеуметтік-қоғамдық белгісі екендігінің
көрінісі – шапанның айналасында ерекше көрініс береді. Сондықтан да
шапанның түрі, формасы ғана емес, оның өмірде, тұрмыста, қоғамдық
қатынастарда қызметінен байқауға болады және ол қазірге дейін
өміршеңдігін жоғалта қоймаған үрдіс. Сондықтан да қазақта шапанды жағалы
киім ретінде қастерлеуі кездейсоқтық емес. Қазақ тұрмысында шапанның
қоғамдық өмірдегі маңызын көрсететін дәстүрдің бірі – адамға шапан
кигізу, иығына шапан жабу дәстүрі. Бұрынғы кезде хандар, патшалар жақсы
істеген еңбегі, атқарған қызметі үшін адамдарға қадірлі сый ретінде немесе
түрлі дәреже бергенде, соның белгісі ретінде иығына шапан жабатын. Мұндай
шапандар арнайы тіктіріліп, кейде аса құрмет белгісі ретінде ханның,
патшаның өз иығынан алынып берілетін. Ханның өзі киген шапанға ие болу
үлкен мәртебе саналады. Халықтың ауыз әдебиетінде де, қазақтың хан ,
сұлтандарына қатысты мұндай жағдайлар көп айтылады. Байшонжарлар да
ақындарға серілерге көрсеткен тамаша өнерлері үшін шапан сыйлайтын. Қазір
де түрлі той, салтанаттарда қадірлі адамдарға, сыйлы қонақтарға шапан жабу
ғұрпы сақталған.
Бұрынғы кезде бір елмен бір елдің арасында түрлі мақсатта елшілікте
жүргенде, құрметті сый орнына және түрлі мемлекеттік қатынастарды бекіту
белгісі ретінде шапандар жіберілетін , яғни шапан түрлі мемлекеттік
қатынастарда этикет нормаларды белгілейтін болған. Қазақ хандары орыс
патшасы мен қытай императорына бейбіт қатынас белгісі ретінде түрлі сыймен
бірге шапандар жіберіп отырады. Өз жағынан қытайдың Ежен ханы да,
қанаттының астына алғанын білдіріп, Абылай ханға, Тезек төреге салтанат
шапандарын сыйға жібергені белгілі. Қазақтың сұлтан төрелері, батырларының
орыстың ақ патшасына түрлі шен алып, мундир киюі де, бағынудың, адал қызмет
етудің көрінісі еді. Тіліміздегі шен-шекпен алу сөз тіркесі осындай түрлі
дәрежемен бірге соған сәйкес шекпен алудан шыққан сөз тіркесіне айналған.
Ал мінгізіп, шапан жабу салты құрметті қонаққа, ақынға, батырға,
палуанға және сол сияқты елге еңбек сіңірген ардақты, айтулы азаматтарға
көрсетілетін қазақ халқының ертеден келе жатқан ата салты. Яғни бұл
батыр, ақын, палуан деген құрметті атақтардан кейінгі берілетін
құрметтеу, сый-сияпат, марапат, мадақ белгісінің айғағы, ең жоғары құрметі
ретінде беріледі. Ат мінгізу, шапан жабу салты қазіргі күнде де жарасымды
жалғасын тауып келеді. Тіптен сарпа деп аталатын баланы сүндетке
отырғызған адамға берілетін сыйлық орнына қой немесе шапан , кейде жылқы да
жүрген.
Дәстүрлі отбасылық ғұрыптағы құдандалық салтында да шапан кигізу, киітке
жағалы киім беру - құрметтеудің және құдалық, жекжаттық қатынастың
белгісі, айғағы саналған. Халықтық дәстүр-салтында шапан сый-сияпат
есебінде жүретін – шеге шапан кәдесі құда болуға баталасқан екі жақ
келіскеннен кейін қыз әкесі жазушыға жабылады. Бұл уәде пісті деген сөз.
Жаушы жіберген жас жігіт ауылы келе жатқан өз жаушыларының үстіндегі
жаңа, яғни шеге шапанның көріп, оларды шашу шашып қарсы алады.
Отбасылық ғұрыпта киімнің, соның ішінде шапанның қызметі мұнымен
шектеліп қалмайды. Қалыңмалға берілетін (оның құрамы бас жақсы, қара мал,
той малы, сүт ақысы, жігіт түйе, ілу, дөңгелек, балама, олқы қалыңдар)
кәделер арасында да киім-кешектердің орны бар. Айталық, жігіт түйе
аталатын кәдеге екі түйе және міндеттітүрде жақсы сырткиім мен ер-тұрман
беріледі. Қызды алуға келген құдаларды шығарып саларда оларға жағалы киім
тарту етеді, құдалар қарымта қайтаратын ырымды тонбау деп атайды.
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы
ортаға-желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген
халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы ,
үйлесімділігі , жүріп – тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім – кешегі
секілді әуелі баста адамның тәнін жауып , мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан , ал кейіннен денені ыстық – суықтан , қуаң желден , әсіресе
мал айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын
аңғартады.
Киімді әшекейлеу , жағасына , өңіріне , етек – жеңіне кесте тігіп ,
оқа бастыру , зерлі жиеліктер жүгірту , киімді безендіруге қымбат металдар
мен асыл тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану – көбіне әсемдікке
құштарлықтың емес , дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты
үстемдік етушілердің байлығын , әлеуметтік өмірдегі алатын орнын баса
көрсету қажеттігінен туған болуы ықтимал . Өйткені , даланы мекендеп ,
үнемі малмен бірге көшіп – қонып жүрген елдің де , кедейшіліктің тауқыметін
көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты да , қаржысы да жете
бермесе керек . Халық арасында кең тараған “сұлуынан жылуы” деген сөз де
сол көне заманнан қалған болуы мүмкін .
Әйтседе , киім – кешеті әшекейлеу бірте – бірте ғасырлар өткен
сайын қалыптасқан дәстүрге айналады да әрбір ұрпақтың талғамына лайық
өмір талқысынан өтіп , ұлттық киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның
өзіндік ерекшеліктерін баса көрсететін ыңғайластығы болып қала берген .
Ұлыттық киім – көненің көзі , бізге жеткен материалдық
мәдениеттің жетістігі . Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау
қажеттігін ескерсек , мұндай жағдайларға үзілді – кесілді тиым салған жөн .
Біздің мәселенің бұл жағына баса назар аударып отырғанымыздың тағы бір
себебі – уақыт өткен сайын ұлттық киімді сақтап , зерттеп – білудің қиынға
түсе беретіндігінде болып отыр.
Дегенмен қазақтың ұлттық киімі дәуір талғамынан өтсе де ғылыми
тұрғыдан әлі де болса толық екшеле қоймаған құбылыс есебінде онан әрі
зерттей түсуді қажет етеді.
Ұлттық киімді зерттеп білудің бірден – бір тиімді жолы жазба
деректер болғанымен оларда қазақша киімнің дәл өзі жайлы мағлұматтар жоқтың
қасы. Өкінішке орай, көне тарихы жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған
қытай – араб – парсы – армян жазба деректері бұл тұрғыдан әлі зерттелмей
келеді. Бізде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да ұлттық киім
жайлы мәлімет табыла бермейді .
Сондықтан да қазақша киімді егжей – тегжейіне дейін жете
білетін ұрпақ – оны киген және түсіне білген соңғы адамдар ауыспай тұрғанда
жоспарлы түрде кең көлемді далалық экспедициялар ұйымдастырып , әлі де
болса кездесетін ұлттық киім нұсқаларын жинап беруді ел аузындағы
мәліметтерді жазып алумен қатар жүргізе берген жөн .
Ал музей қорына келсек , ондағы қазақтың дәстүрлі киімдердің
негізгі материалдары – мата , аң терілері , былғары , жұқа киіз сақтай
білмесе бірте – бірте бұзыла беретіндігі айқын. Осы себептен оларды
“ескермей” тұрғанда мұқият зерттеп , өңі тоза бастағандарын қайта қалпына
келтіріп , арнайы альбомдар , букеттер, проспектілер шығару игі мақсатқа
қосылған үлкен үлес болар еді .
Бұл салада ғылыми – көпшілік тақырыптармен деректі
фильмдер шығарудың , теледидар хабарын , баспасөз беттерінде арнайы
мақалалар ұйымдастырудың маңызы зор.
Қазақша киімге қажетті, әзірше баламасы жоқ, дәстүрлі
материалдарды, мәселе, түйе жүнінен шекпен тоқуды қазіргі мәуіті
комбинаттарының бірінде игеруге болар еді. Мұның мәнісі халықтың
материалдың мәдениеттің ось бір туындысын қалпына келтірудің қажет
екендігінде ғана емес, шекпен тоқымасынан тігілген киімдердің , басқалардың
былай қойғанда , үнемі көлік үстінде жүретін малшылар тұрмысынан
ыңғайлылығында болып отыр. Оның үстіне көрші республикалардан да шекпен
тоқымасын сатып алатындар табылатындығы даусыз. Ал , қаптал шапанның
шалғайына , шалбардың балағына жүргізілген зер жиектерді , камзолға қажетті
алтын оқаны , қыздардың тақиясына керекті металл әткеншектерді , алқа ,
тамақша , зер белдік сияқты іскерлік заттарды жеңіл және жергілікті
өнеркәсіп орындарында көптен шығаруға бізде толық мүмкіндіктер бар. Оның
үстіне оларды қазіргі киімге де пайдалануға болатындығына күмән келтіруге
болмайды.
Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының,
салқын самалы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан , бар өмірі көлік
үстінде өткен Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте көшіп-
қонған малшы қауымның , таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей
жер шұқылап, мал ұстап күн кешкен Сыр бойындағы , Қазақстанның оңтүстігі
мен Талас-Шу атырабындағы жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар
бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі
қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі
болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен , үйлесімділігімен , жүріп-тұруға
ыңғайлылығымен ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын , аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ, қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кіші-гірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып , келін түсіргенде ғана басына кигізетін , кәдесіне
лағыл , жақұт, інжу, маржан , перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын-
күміс шытырлар жаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер
белбеу, кісе белдік , кісе белдік , қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік
, күмістеген таптаурын кебіс, көксауыр етік секілді , қол өнеріндегі
мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін заттардың , алтынмен аптап , күміспен
күптеген алқа , тамақша, шолпы, бойтұмар, сырға , білезік , сақина-
жүзіктердің болғаны әсемдікке құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақы
киімнің табиғатындағы екі жақтылықты – тұрмыс қажеті мен сымбатты болу
қамын аңғартатын жәйт. Өйткені заттық өндірістің өзі , сайын келгенде,
халықтың сезімталдық талғамымен біте қайнасып жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын , шалғайына , етек-жеңіне оқа
тігетін , кимешектің өңіріне , жақтауына кетсе жүргізетін , сәбидің , қыз
баланың , сал-серілердің бас киіміне үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары , пайымдауға сыя бермейтін сиқырлы – сұғанақ күштердің , дәлірек
айтқанда , жын , перілердің салқынын бойына тартып , пәле-жаладан , сұқық
көзден , ауру-сырқаудан сақтайды-мыс деген көне түркі-қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан туған. Бірақ кейіннен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан , өңіржиексіз кимешектің
– келіншекті , ал үкісіз тақияның – қыз баланы , әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынсыз етіп көрсететінінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың ,
жыртқыштардың , бал арасының , көбелектің , ағаштың , жер-судың , тау-
тастың кескінін беретін дағдының ерте заманнан келе жатқанын және оның
ежелгі сақ , үйсін тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сіңірген
Қарғалы қоймасындағы аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр
дулығасындағы тау, ағаш , құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне,
тағы да басқа белгілі ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей
қорындағы кісе белбеу оқшантайларынан , қапсырмалардан , бойтұмарлардан ,
нәзік белдіктен көруге болады.
Қазақта салтанаттық киім мен күнделікті киім-кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітім сыпайылау, тігісі
жатық , зерлі оқалы , кестелі , басына киетіндері көтеріңкі , аяқ киімдері
шоңқима, биік өкшелі , қайқы тұрмысты , таптаурынданған , түрлі түсті
қайыспен , таспамен өрнектелген , зерлі жіптермен кестеленген болып келеді.
Оның үстіне салтанаттық киім-кешекте алтын , күміс жалатқан , жалған қаралы
, қиыршықты , ширатпалы қапсырма , белдік , алқа , шолпы , сақина-білезік
болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы , қолда бар мата, бөз, кенеп , шыт,
сәтен , сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек , көн секілді
қарапайым материалдар жаратылса , салтанаттық киім-кешекке барқыт, масаты,
мәуіті, шұға, жібек , қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар,
бұлғын , құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі , жылқы шегірені
пайдаланылған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын , жас
ерекшелігін , дене бітімін , бет әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен , бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын , пішімін , бояу-нақышын сақтап , әсіресе оның қыздар, әйелдер,
кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ , қыздар белі
қымтылған , етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек , оқалы қамзол
киіп , беліне металл шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс
белдік (оны нәзік белдік деп те атайды) буынады екен. Ал қайсыбір жерлерде
етек-жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп
те атайды) берген , арқасы немесе белі бүрілген көйлек сыртына қамзол
киетін болған. Қазақстанның оңтүстігінде осындай көйлектің үстіне белдемше
қаусырынады немесе шалғы орайды екен.
Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия , әсіресе қыздық дәуреннің
белгісі іспетті белдік асқан ұқыптылықпен безендірілген. Қыз бала үшін
белдігін жоғарту арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз балаға өз
қалауымен кестелі немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөлекеттігі
болмаса , екі-үш бала тауып , егде тарта бастаған әйелге шымқай түсті
матадан тігілген , кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі
көрінетін. Қыздар шашын көбіне қос бұрым етіп өріп , бас киімсіз-ақ жүре
беретін болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға , әсіресе
еркектерге көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан)
тігілетін , кеудесін , иығын , жон арқасын жауып тұратын , жақтауы , өңірі
, тамақ жағы кестеленген кимешек киетін. Әйелдің бұл бас киімі ел арасында
шаршысының , пішімінің үлгісіне қарай шылауым , сұлама , күндік , орама
деген аттармен де белгілі.
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған , тік жағалы жөн көйлектің
үстіне қамзол , басына жаулық оранған кимешек , аяғына етік немесе кебіс-
мәсі киіп , сырт киімінің қаусырмасын айқара , белбеумен буынатын болған.
Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып көктелетін қаптал
шапанға , пұшпақ ішікке , астары жүннен бастырылып , тысымен бірге
көктелетін күпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық , орамал
салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды , түйе жүн шекпенді , сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан , шалбар (кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік , қалпақ , тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік , кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа
салып бізге жеткенімен , оның құрамында , пішімінде, тігісінде уақыт
талабына сай әр түрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгені хақ.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық
немесе тік жағалы жібек көйлектің , жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына
үшкіл салғанымен , балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан , дене
бітімін сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын
күдері , барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия , мұрақ , пұшпақ
бөрік киіп , иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылады екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті , барқыт ,
бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек-жеңі жіңішке
зерлі жолақпен , тоқыма ызбаларымен жиектелетін. Әсіресе нәубәтатты
өрнектермен кестеленген күдері бешпен пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, шалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкірекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар
киіп, сыртынан кісе белбеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезінде күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүннен бастырылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.
20-жылдарда Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтың тұрмысын
полеоэтологиялық тұрғыдан зерттеген орыс ғалымы С.Руденко күпіні қазаққа
және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын белгілі болған
киім үлгісі деп есептеген.
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған. Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілерімен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда- кебентай)
болып табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара
бысқан жұқа киіден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы
болу үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін. Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үскірік аяз бен ызғырақ желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген. Қазақтың “Кебенек киген келер, кебін киген келмес”
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сырт киім түймеге бекітілмейтіндіктен, белдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі- кісі белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы- бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы, оқ-
дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншақтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытырларымен безендірілген.
Қазақта әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін
аса құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де
аңғаруға болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны- бөрік. Ол төрт үшкілден төрт
түрлі күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып, барқытпен,
шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар көбіне кәдеге жаратылған аң терілерінің
атымен құндыз бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық үлгідегі құлақшын да
кеңінен тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабының
отырықшы немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған жұқа ақ
киізден үшкілдеп, сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара
жолақпен жабылатын, қайырмасы қара барқытпен тысталатын қалпақ киген. Оның
қазақы, жырық, құйма, керей нұсқа деп аталатын түрлері болған. Орталық және
Батыс Қазақстанның шонжарлары көбіне сәндік үшін аласа шошақ бөріктің
үстінен алтын зермен кестеленген шымқай күрең немесе қызыл барқытпен,
қайырмасы жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр жерде әр
түрлі атпен айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атап келген.
Малшы жазда басына шұғадан немесе сәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз
үш бұрышты етіп пішілген, күмбезінің алдында арнайы күнқағары бар жалбағай,
далбай, күләпара киген.
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның ең қарапайым әшекейі- шеңберінің айналасына
берілетін иректелген сызықша. Ал оның “күмбезіне” төрт жағынан жібек немесе
зерлі жіптермен “шұғыла”, “гүл” тағы да басқа өрнектер жүргізілгендері
жастар киетін тақияларға тән. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, Ташкент сияқты
қалалардан сатып алыған тақияларды да кәдесіне жаратқан.
Еркектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл-
үнемі бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып, ұзағырақ киюдің қамынан туған
жағдай. Ал оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде
ғана, онда да европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Дала халқының арасында кеңінен тараған аяқ киім- қолдан иленген
көннен тігілетін саптама етік. Оны адамның аяғы мен тізе буынын суықтан
сақтауға бейімделген киіз байпақтың сыртынан киген. Жасыл шегіреннен
тігіліп, түсті қайыстармен, зермен безендірілетін қайқы тұмсықты көксауыр
етікті аса сыпайы аяқ киім ретінде көбінесе байлар киген. Қазақ сапалы
шегірен шығару үшін жұмсартылған көңге тары сеуіп, үстінен салмақты затпен
бастырып ұқсататын болған. Кебіс-мәсіні көбіне қарттар киген.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты таулы жерлерде етіктің сыртынан табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі
қайыстан тігілген шарық киетін.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген. Әйелдер әдетте
бұрымын тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап,
иығына қара жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен
қаралы белбеу буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында
көңіл айтуға келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқылып,
“жұбату” айтылатын кезде ғана кірген.
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының
киім-кешегі іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты,
қалқанды, сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металдан
кіреуке тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы кімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн, қыл салып сырылатын көкірекше киген.
Қазақы киім - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен
заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі. ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтармен экономикалық
және мәдени қарым-қатынастың нығаюы, әсіресе Қазақстанға орыстардың,
украиндардың, немістердің, татарлардың, тағы да басқа халықтардың көптеп
қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер,
сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған
жоқ.
Әйтсе де қазақы киімнің бірте-бірте тұрмыстан шыға бастауы
Кеңес үкіметі жылдарындағы қазақ ауылын жаңа негізде қайта құру үрдісімен
байланысты еді. Өйткені адамның жеке басына қажетті киімнің барлық түрін –
ішкі жейдеден пальтоға дейін дайын күйінде сатып алуға мүмкіндік
туғандықтан, үй жағдайында киім тігудің азая түсуі, көп жерде бұл кәсіптің
мүлдем жойылып кеткені осы кезеңмен тұстас болды.
Қазақтың киім-кешегінен халықтың өткендегі өндіргіш
күштерінің деңгейін, шаруашылығының даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың
әсерін, сол сияқты көрші елдердің ықпалын аңғаруға болады. Оның ізін
жоғалтпай, әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететініні
даусыз. Оған дәлел - әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет,
камзолдардың, аң терілерінен, қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден
тігілетін бас киімдердің, кебіс-мәсінің, тағысын тағылардың республика
тұрғындары арасында кеңінен қолдау тауып келе жатқаны. Қазақ киімнің
қонымдылығы, пішімінің мұқият ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте
қайнасқан келбет пен әшекей бірлестігін қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен
пайдалануға болатынын көрсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-
кешегіндегі жас ерекшекліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр
сарынының қатар пайдаланып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар.
Қазақы киім – көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ
ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына
келтіру, баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт
өткен сайын ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де
күмән туғызбаса керек. Мәселен, ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни
далалық экспедициялар арқылы іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса
сақталып қалған нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды
жазып алғанның өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-
әжелерінен естігендерін қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз
хронологиялық жағынан ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басымен шектеледі.
Республиканың музей қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Киім-кешекті зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба
деректер болғанымен, оларда қазақы киімге тікелей қатысты мағлұмат жоқтың
қасы. Өкінішке қарай, көне тарих жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған
қытай – араб – парсы – армян жазба деректері бұл жағынан әлі зерттелмей
келеді. Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да қазақы
киім жайында мәлімет табыла бермейді.
Осының бәрін ескере отыра, қазақы киімді жете түсінетін
соңғы ұрпақ ауыспай тұрғанда, жоспарлы түрде кең көлемді далалық
экспедициялар ұйымдастырып, киім-кешек нұсқаларын жинай беруді ел аузындағы
мәліметтеді жазып алумен қатар жүргізе берген жөн. Ал музей қорына келсек,
ондағы қазақтың дәстүрлі киім-кешегіне жаратылған мата, аң терілері,
былғары, шекпен, жұқа киіздің, сақтай білмесе, бірте-бірте бұзыла беретіні
айқын. Оларды “ескірмей” тұрғанда мұқият зерттеп, өңі тоза бастағандарын
қайта қалпына келтіріп, арнайы альбомдар, буклеттер шығару игі мақсатқа
қосылған үлкен үлес болмақ.
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгені,
оның өскелең өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-
тарихи өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім-кешегі –
ұрпақтан-ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан
сезімталдық талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған
жасампаздығы мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс.
Оның қай-қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш
сезімімізді оятатыны хақ.
Қазақтың ұлыттық киімдері халқымыздың өмір тіршілігімен ,
философиясымен , дәстүрі және әдет – ғұрпымен тығыз байланыста дамыды .
Ұлыттық киімдер үздіксіз (эстетикалық жағынан) жетілдіру процесін бастан
кешіреді , оның пішіні , түр – түсі , конструкциясы көп ғасырлық
тәжірибеден өтті . Халық өзінің эстетикалық талаптарына , іс-әрекетіне ,
тұрмысына , географиялық және климаттық ерекшелігіне сәйкес киім пішінін
жасап , оны сақтап қалды .
Ұлыттық киімнің негізгі мазмұны , құндылығы – оның демократиялығында
, функционалдылығында , пішін логикасы мен конструкциясында , рационалдығы
мен тұтастығында .
Ұлыттық киімнің барлық құрамдас бөліктері (бас киімі , нығы ,
белдігі және сыртқы киімі , аяқ киімі , безендірілуі) бірін-бірі толықтырып
біртұтас көркем ансамбль құрайды. (1 сурет)
Оған көркем сипаттағы құрылым тән . Халқымыздың ұлыттық киімдерінің мата
дайындау тәсілінен , киім түрлерінің әр түрлі пішіні мен кестеленуінен ,
аппликациялауынан , нәзік ойықтарынан халықтың рухани мәдениетімен астасқан
маңызды дәстүрлік жай-күй орын алған .
Ұлыттық киімде жеке бөліктері мен комполненттері үйлесім тапқан .
Ұлыттық киімдегі ритмикалық силуэтті сызықтардың түр-түсі табиғи түспен
үйлесіп , тұтас айқын көрініс беретін , маңызды рөлді атқарады . Ол пішін
көркемдігімен , сымбаттылығымен , сәнді өрнектерімен өте әсем көрінеді . (2
сурет)
Қазақтың ұлыттық киімдерінде халықтың этникалық тарихы ,
әлеуметтік – экономикалық және климаттық жағдайы , салт-дәстүрі көрініс
тапқан . Қазақтар құланның , сайғақ пен арыстанның , сондай ақ жанат пен
сусардың , бұлғынның , су тышқанның , ақ тышқанның және күзеннің терілерін
бағалаған . Ақ тышқан мен бұлғының терісі өзге аң терісінен гөрі қымбат
бағаланған. Теріден сыртқы киім тігілген . Оның жалпы атауын қазақ тон деп
атаған. Аң терісінен тігілген сыртқы киімді ішік деп атаған.
Жанат ішік-жанат терісінен , түлкі ішік-қара түлкі терісінен ,
қызыл алтай түлкісі ішігі-қызыл алтай түлкісінің терісінен дайындалған .
Түкті жібектен тысталған былғары ішік қалыңдық жасауының ең қымбатты бағалы
бұйымдарының бірі болды, бұл бұйым бас тон деп аталды . Қазақтар аққу,
гаргар (теңіз құсы), көк құтан жүнінен тон жасау әдісін де білді .1879 жылы
Ақмолада қазақтың қол өнері көрмесінде гаргар жүнінен жасалған тон
эспонатқа қойылды. Гаргар терісінің жүнін таңдай білу үшін және жақсы өңдеу
үшін ерекше қабілеттілік қажет. Сақ дәуірінде дәстүр бойынша аққу мамығынан
жасалған бақсылар киетін шекпен мен күртешеге көңіл бөлінді. Былғары тондар
шұғамен , қамқамен , жібекпен тысталып , матаның түсімен ерекшеленді. Тек
атақты адамдар ғана құндыз терісінен жасалып , көп шұғамен тысталған көк
тон киді. Кең әрі сәл ұзынырақ жағалы тондар құлын терісінен тігілді , ол
жарғақ тон деп аталады. Тон ешкі терісінен де дайындалған. Олардың ұзын
қылшығын жұлып тастап , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz