Физика және Нобель сыйлығы

МАЗМҰНЫ

ТҮСІНІК ХАТ

Мектепте сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстың көлемді түрі - үйірме жұмыстары. Оқытудың бұл формасы оқушылардың үйірме жұмыстары арнайы оқу бағдарламалары бойынша жүргізіледі, оқушыларға білім терең беріледі. Сыныптан тыс оқу сияқты үйірме жұмыстарында оқушыларды өз бетімен кітапты пайдалана білуге үйретеді, олардың білімдерін кеңейтіп, техикалық қабілеттілігін ұшқырлай түседі, ой-өрісін кеңейтеді. Ең бастысы - кітап оқуға құштарлығын, ізденімпаздықты, шығармашылықты арттырады. Үйірме жұмыстары физика пәніне байланысты, жалпы мектеп бағдарламасында қарастырылған мәселелерді қамтуы керек.

Осыған орай «Физика тарихы және әлем туралы түсінік» атты үйірменің бағдарламасын ұсынамыз.

Бағдарлама мақсаттары:

1. Білімділік:

- оқушының бақылау, эксперимент жүргізе білу дағдысын қалыптастыру және дамыту;

• оқушының пән бойынша алған білімін әр түрлі механикалық құбылыстарды және зат қасиеттерін түсіндіруде қолдана білуге дағдыландыру;
• физикадан алған білімін практика жүзінде іске асыруға қалыптастыру.

2. Дамытушылық:

• оқушының танымдық қызығушылығын, интеллектуалдық және шығармашылығын әр түрлі ақпарат көздерін, жаңа ақпараттық технологияларды пайдалана отырып дамыту;
• оқушының танымдық көзқарасын кеңейту.

3. Тәрбиелік:

- табиғат заңдарын қабылдау және тануға тәрбиелеу;

• міндеттерді шешуде топпен жұмыс істеуге қалыптастыру;
• жаратылыстану-ғылыми негіздегі проблемаларды талқылауда басқаның көзқарасын сыйлауға тәрбиелеу;

Оқушының өз бетімен және шығармашылық жұмысында жеке және топпен, эксперимент жүргізу, бақылау ерекше орын алады.

Үйірме жұмыстары оқушыларды өз бетінше логикалық ойлауға, бақылаған құбылысты тұжырымдауға, дұрыс шешім қабылдауға және қорытынды жасай білуге тәрбиелейді.

Үйірме жұмыстары оқушының қабілеттілігін жоғары дәрежеде көрсететін бірден-бір жол.

Күтілетін нәтиже:

• Физика пәнінен оқушының білім сапасын арттыру.
• Үйірме сабақтары арқылы пәнге танымдық қызығушылықты арттыру.

1-сабақ. Физика тарихының пәні, мақсаттары және зерттеу әдістері

Физика тарихының пәні - физикалық ғылымның бір бөлігі, қоғамдық құбылыс ретінде адам өмірінде қандай да бір орын алатын пайда болу және даму процесі болып табылады.

Физика тарихын қоғам мен табиғатты оқып-үйренуде ғылыми-жаратылыстық және гуманитарлық қадамдар синтезі ретінде қабылдау қажет. Ғылыми-жаратылыстық: нақтылықпен, негізділігімен, бөліктердің логикалық бастамаларымен, ал гуманитарлық: болып жатқан оқиғаларды эмоционалды сезінулермен ерекшелінеді. Сондықтан физика тарихын оқытудың ғылыми-жаратылыстық білімнің гуманитарлық бағыты ретінде қарастыруға болады.

Физика тарихын білу - физикалық білімнің толыққандылығы болып саналады.

Физика тарихын ғылым және оқу пәні ретінде қарастырғанда, бірнеше ұстанымдарға (принциптерге) тоқталамыз:

1. физика тарихының курсын оқымас бұрын физика пәнін білу керек;
2. физика XVII ғасырда философиядан (натурфилософиядан) бөлініп шыққанын естен шығармау керек;
3. берілетін курстағы физика дамуы жеке қарастырылмайды, ол қоғамның даму тарихымен бірге біртұтас қарастырылады;
4. физика тарихын оқи отыра, осы ғылымның эстетикалылығын ескермеу мүмкін емес;
5. осы курсты оқығанда физиканың даму тарихымен танысамыз;
6. ұлы ғылыми зерттеулермен қатар, сол ғылыми жаңалықтарға өз үлесін қосқан «ғылым қара жұмысшыларының» да еңбектерін қарастырамыз.

Ғылым ретінде физика тарихының мақсаттарын қарастырайық:

• барлық тарихи ғылымдар сияқты физика тарихының басты мақсаттарының бірі - физиканың дамуын тарихи тұрғыдан сатылап көрсететін деректерді жинақтау;
• жоғарыда айтылған мақсат физикалық зерттеулер тарихының барлық аспектілерін көрсете алмайды. Сондықтан оған физика ғылымының даму процесін оқытуды қосу қажет. Бұл мақсатта біріншіден, осы процестің басқадай емес, дәл осылай дамығанын түсіну үшін қажет;
• физика тарихының келесі мақсаты - осы ғылымның даму заңдылығын зерттеу;
• физика тарихының педагогикалылығы.

Ғылымның өзі қоғамдағы әлеуметтік өмірде үлкен рөл атқарады. Бұл әрине, адам өмірінің материалдық деңгейіне әсер етеді, ал ол физикадан жасалған ашулар мен оның болмыста қолдануымен тікелей байланысты.

Физиканың басқа ғылымдармен, әсіресе, жаратылыстану ғылымдарымен байланысы өте маңызды. XVII ғасырда физика натурфилософияның бөлінбес аясы болған. Тек XVIII ғ. басында ғана еркіндік алып жеке ғылым атанды.

XVII жүзжылдықта көптеген оқымыстылар физик те, химик те, астроном да, математик те болған. Мысалы, олардың ішінде Роберт Боиль, Эдм Мариотт, Генри Кавендиш, Антуан Лавуазье, Гемфри Дэви бар. Атом түсінігін енгізерде химиктер де, физиктер де қатысқан. Осыдан барып «физикалық химия» ғылымы пайда болған.

Физика мен математика өте тығыз байланысқан. Математика табиғат заңдарының нақты ғылыми өрнегін шығару үшін физика үшін үлкен көмекші қару болуының негізі болды.

Физика мен техника да тығыз байланысқан. Техника - қолданбалы физиканың көзі болып табылады.

Физика мен философия. Біршама уақыт физикамен философтар айналысқан. Ежелгі заманда ғана емес, тіпті Рене Декарт, Вильгельм Лейбниц, Эммануил Кант, кейіннен Герман Гельгольц, Эрнст Мах, Анри Пуанкаре сияқты физиктердің өздері философтар сияқты шығып жүрген. Оларды алдымен танымдық теориясы физикаға жақын болғандықтан қызықтырды.

Физика тарихы несімен болашақ мұғалімге қажет? Тарихты білмей теорияны оқып-үйрену екіталай. Физика тарихын оқып-үйренуде мұғалім оқушының қызығушылығын арттыра алады. Физика тарихы ең алдымен мұғалімнің, содан кейін оқушының осы сабаққа деген көзкарасын өзгертіп, физикадан білімдерін тереңдете түсуге қабілеттерін арттырады.

Кез-келген ғылым ретінде физика тарихының да зерттеу әдістері бар. Соларға тоқталайық.

Қолжазбаларды зерттеу. Жалпы барлық әдебиеттер көзі екіге бөлінеді:

• біріншілік;
• екіншілік.

Біріншілік көздер болып қолжазбалар, хаттар, бақылау журналдары және т. б. жатады. Олар өте үлкен тарихи құндылықтар болып саналады. Өйткені, ол жазбаларды автордың ойы, сызбалары, бақылау іздері бәрі көрсетілген.

Екіншілік көздер болып жарыққа шыққан жұмыстар табылады. Бұларда автордың кейбір ойлары өзгертіліп жазылуы немесе баспалық қателер жіберілуі мүмкін. Сондықтан біріншілік көздерді оқып-зерттеу өте маңызды.

Мәнді тарихи эксперименттерді үлгілеу. Бұл әдіс, мысалы ізделіп отырған заңның ашылуы үшін танымал тәжірибе дәлдікке сәйкес келмейді, осыны көрсететін керемет қорытындыларды береді.

Статистикалық әдіс. Соңғы уақытта көп қолданылуда. Жаңа облыстарды пайда болған қазіргі заманғы физиканың дамуын талдауда табысты қолданылып жүр.

Интервью әдісі . Бұл әдіс те қазіргі заманда қолданылып жүрген әдістердің бірі. Бұл әдіс біріншілік көздерді негізге алады, яғни оқымыстылардың ойлары мен идеяларына сілтеме жасайды.

Тарихи ғылымдардың бәрінде даму кезеңдері болатындықтан, физика тарихының да даму кезеңдері анықталған. Ол төрт кезеңге бөлінеді:

1-кезең. Алғашқы физикалық оқудың пайда болу дәуірі : б. э. д. XVI ғасыр. Оған ежелгі заман, антикалық кезең, Орта ғасыр (Еуропада және Шығыста) және қайта өрлеу дәуірі кіреді.

2-кезең. Физиканың ғылым ретінде қалыптасу дәуірі. XVII ғ. басынан XVIII ғ. соңына дейінгі кезең болып анықталған. Осы уақытта физиканың негізі салынып, жеке ғылым болған.

3-кезең. Классикалық физика дәуірі. Шамамен 1800 жылдан басталып 1912 жылға дейін созылған және материяның құрылысымен қоршаған орта туралы біздің түсінігімізді көтерілістік тұрғыда өзгерткен, кванттық және релятивистік түсініктердің пайда болу кезеңімен аяқталады.

4-кезең. Кванттық-релятивистік және субатомдық физика дәуірі. 1900-1905 жылдардан осы кезеңге дейін созылады. Бұл кезеңнің қашан аяқталатынын айтып болжау мүмкін емес.

2-сабақ. Физиканың алдыңғы тарихы. Антикалық ғылым. Атомистиканың пайда болуы

Тіршілік ету жолындағы қатаң күрес барысында адам қоршаған ортасы туралы жаңа білімдерге ие бола бастады. Біртіндеп, жануарлар әлемінен ерекшеленіп, өзінің өнері мен ақыл-ойын дамыта отырып, балық аулау құралдарын, садақ пен оқ, тас қаруларды ойлап тапты, алғашқы бағдарламалық құрылғы - аңшылық қақпандарды жасады.

Атақты ежелгі египет жазуларының ескерткіші - Британ мұражайында сақталған Ринд папирусы және б. э. д. II ғ. жататын мәскеу папирусы - аудан мен көлемдерді есептеулерде қолданылған. Мәскеу папирусында, мысалы, кесілген пирамиданың көлемін есептеуге арналған формула берілген. Египеттіктер шеңбердің ауданын санын қолдана тапқан.

Ғылым тарихындағы антикалық кезең деп б. э. д. VII-VI ғғ. - грек өркениетінің пайда болу уақытынан - Рим империясының құлағандағы б. э. д. V екінші жартысына дейінгі аралықты санайды. Осылайша, біз антикалық ғылымның тарихы туралы сөз болғанда, біз оның Ежелгі Греция деп аталатын мемлекеттердегі, қалалардағы, сондай-ақ, Ежелгі Римдегі республика және империя кезеңіндегі дамуын айтамыз.

Антикалық кезеңнің көптеген ғылыми ойлардың жетістіктері римдік Тит Лукреций Карудың (б. э. д. 99-55 ғғ. ) арқасында белгілі болды. Оның «Заттар табиғаты туралы» дидактикалық поэмасы Рим империясы кезіндегі ғылыми білімдердің энциклопедиясы деуге болады.

Антикалық ғылымның ерекшеліктері.

Қазіргі заманғы зерттеулер эксперименттерге негізделген, яғни теорияны міндетті түрде экспериментпен салыстырып, дәлелдейді.

Ең алдымен ғылым тарихшылары идеологиялық көзқарастар деп санайды. Құлиеленуші қоғамда еркіндіктегі қала тұрғындары физикалық еңбекпен айналыспаған. Олар данагөйлер жатпайтын құлдар қатарына жатты. Осылайша, эксперименттік және теориялық ғылыми зерттеулер антикалық қоғамның ерекшеліктерімен сәйкес келмеді. Екінші себебі, экономикалық көзқарастар, құлиеленуші қоғамның экономикалық базисі жеткіліксіз болды.

Атомистер (Левкипп, Демокрит, Эпикур) . Демокрит (шамамен б. э. д. 460-370 жж. ) және Левкипп (б. э. д. V ғ. ) барлық денелер біріншілік материядан тұрады деп айтқан. Демокриттің шығармалары бізге жетпеген, сондықтан біз тек қана оның қандай бағытта жұмыс істегенін айта аламыз. Демокриттің оқуын Эпикур (б. э. д. 341-270 жж. ) өңдеген, өкінішке орай оның негізгі шығармасы сақталмаған. Дегенмен оны Тит Лукреций Кар «Заттың табиғаты туралы» поэмасында мазмұндап жазған. Демокрит-Эпикур оқуларының негізі, Лукреций жазып кеткендей, онды үш принцип жатыр: материяның сақталуы , формалардың (материяның түрлерінің) сақталуы, боссыздықтың болуы.

Физиканың әр түрлі облыстарында антикалық ғылымның жетістіктері қандай болды?

Механика . Алғашында механика қолданбалы ғылым болған, тек кейін ғана механикада алғашқы теориялық қорытындылар пайда бола бастады. Олардың бірі қарапайым механизмді қарастыру, бірінші кезекте, рычаг проблемасын шешу. Осы мәселемен Арихимед (оның «Таразы туралы» кітабы бізге жеткен жоқ), Евклид, жалған-Евклид және тағы да басқа да ғалымдар айналысқан.

Гидростатика . Антикалық ғылымдар гидростатика мәселесін де өте маңызды деп санады. Архимед денелердің жүзу шарттарын қалыптастырды. Бұл бізге қазір Архимед заңы деген атпен белгілі.

«Ауаның ауырлығы» деп ежелгілер оның пневматикалық қасиеттеріне қарай айтқан. Осыған үлес қосқан Герон Александрийскийдің «Қозғалысы» антикалық ғалымдардың қозғаған мәселерінің бірі. Ол Аристотельдің «Физикасында» жүйелі көрсетілген.

Акустика . Акустика туралы алғашқы ұғымдар Пифагорға жатқызылады. Осыған орай, пифагорлықтар дауыстың таралу жылдамдығы оның жоғарлылығына байланысты, бірақ олар жоғарылылықтың тербеліс жиілігіне байланысты екенін білмеді.

Оптика . Оған антикалық ғалым Евклидті (б. э. д. III ғ. ) жатқызады, ол евклидтік геометрияны сол кезде «Бастаулар» атты шығармасында жазған және де ол «Оптика» және «Катоптрика» (аударғанда «Көріністер туралы», және «Шағылу көріністері туралы» дегенді білдіреді) шығармаларын жазды. Оның бұл жұмыстарында қазіргі геометриялық оптиканың бастамалары жазылған. Оптикамен сол заманда Архимед, Герон Александрийский, Клавдий Птолемей сияқты оқымыстылар айналысқан.

3-сабақ. Ұлы антикалық ғалымдар.

Аристотель (б. з. б 384-322) - ежелгі грек философы және ғалымы. Көптеген ғалымдардың, соның ішінде логика (формальды логика) ғылымының негізін қалаушы. Қазіргі барша философия тарихшылары Аристотельді ерте заманның ұлы ойшылы ретінде таниды, «грек философиясының ұлы қолбасшысы - философияның Александр Македонский» ретінде мойындайды.

Аристотель Фракиядағы Стагүр қаласында туған. Афины қаласында оқып білім жетілдіреді. Он жеті жасында Платон академиясына түсіп, Платон қайтыс болғанға дейін (20 жыл бойы) сонда ғылыммен шұғылданады. Б. з. б. 343 жыл Македония патшасы - Филипп Аристотельдің баласы Александрдың ұстазы болуға шақырады. Александр патша болғаннан кейін Аристотель алдымен Стагирға, одан Афиныға оралады.

Александр өлгенннен кейін Аристотель Афиныдан кетіп, б. з. б. 332 ж. дүние салды. Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорытып жүйеге келтіріп, әр түрлі ғылым саласынан көптеген еңбектер жазып қалдырған. Кейбір деректер бойынша оның еңбектерінің саны төрт жүзге, екінші бір деректер бойынша мыңға жеткен. Аристотельдің философиялық көзқарасы «Метафизика», «Жан туралы», «Категориялар» және «Аналитика» деген шығармаларында жете бағаланған. Философияның негізгі мәселесін шешуде Аристотель материализм мен идеолизмнің екі арасында ауытқып отырды. Аристотель ғылым классификациясында философияны ең жоғары орынға қояды.

Орта ғасырдағы және қайта өрлеу дәуіріндегі физикалық білімдер

Орта ғасырдағы жалпы жағдай. Біздің эрамыздың 573 жылы соңғы антикалық мемлекет - Рим империясы құлады. Бұл географиялық картаға өзгеріс әкелгенмен қатар, мәдени және ғылыми қоғамға да өз әсерін тигізді. Осыдан кейін жаңа мемлекеттер, жаңа ұлттар, өндірістің жаңа әдістері мен амалдары, сондай-ақ жаңа діндер - христиан және ислам пайда болды. Осындай жолмен келген тарихи кезең - орта ғасырлық деп аталады. Экономика, саясат шарттары өзгерді. Бұл ғылымның дамуының тежелуіне әкеп соқты.

Орта ғасырлық Шығыста . Бұл уақытта ол жақта ислам мемлекеті дамып жатты. Ислам діні б. э. XII ғ. Араб елінде пайда болды. Бүкіл Шығыс ислам дінін қабылдады. Сауда мен өндіріс арнасының кеңеюі үшін араб елі арнайы білімдерді, алдымен жаратылыстық ғылыми білімді қолдап отырған.

Араб халифаты елдерінде Еуропаға қарағанда медресе, университет сияқты оқу орындары ерте пайда болған. 755 ж. Коровта (Испания), 735 ж. Багдатта (Араб халифатының астанасы), 972 ж. Каирда университеттер құрылған.

Астрономия . Кеңістіктегі бағдарлау қажеттілігі туғандықтан астрономияны оқу пайда болды. Ислам дәстүрі бойынша намазды мұсылмандар қаласы - Меккеге қарап оқу міндет болған. Соған қарап мешіттерді де салу қажет еді. Астрономиялық объектілер бойынша ғана оған бағдар жасау мүмкін еді.

Араб астрономиясы Аристотель мен Птоломейдің жұмыстарында негіз алған. Шығыстың ғұлама оқымыстысы астрономиямен айналысқан Мұхаммед ибн Ахмед аль-Бируни (973-1048) болды. Ол астрономиялық және географиялық дәл өлшемдерін жасаған, Жердің радиусын 6490 км мәнімен анықтаған және Жер Күнді айналатынын айтқан.

Керемет астрономиялық жетістіктерге Шығыстың басқа да ғұламалары жеткен. Мысалы, Аль-баттани (850-929) және Ұлықбек (1394-1449) планеталардың қозғалыс кестесі мен дәлдігі жоғары жұлдыздық катологтарды құрған. Самарқандтың билеушісі ұлы Тимурдың немересі Ұлықбек, өз қаласында керемет обсерватория салған, онда ол сол уақытта қолға түспес қозғалыстарды бақылауға арналған құралдармен жабдықталған еді. Бұл обсерватория қазір сол Орта ғасырлық ғылымның ғаламат ескерткіші болып табылады.

4-сабақ. Орта ғасырдағы ғалымдар

ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ (870 - 950 жж. )

Әл-Фарабидің түркі тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққан, бұған дәлел оның толық аты жөнінде «Тархан» деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб қаласында дүниеге келді.

Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Ибн Мұхаммед Ибн Ұзлағ Ибн Тархан Әл-Фараби (1-сурет), яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының территориясында.

Әл-Фараби Александриялық (Мысырлық) ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан ығыстырылған несторианшыл христиандар тұратын Хоранға келіп қоныс тебеді. Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, мұнда ол Солтүстік Сирияның жетекшісі әрі саяси қайраткері Сейд Ад-Дуаль Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950 жылы 80 жасында қайтыс болды. Біздің заманға Әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті.

Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің «Категориялар», «Метафизика», «Герменевтика», «Риторика», «Поэтика», бірінші және екінші «Аналитика», «Топикасы» мен 4 сопылық еңбектеріне түсініктемелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге дейін де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда зор рөл атқарды.

АЛЬ-БИРУНИ, Абу ар-Райхан Мухаммед ибн Ахмед (4 қазан 973 ж. - 13 желтоқсан 1048 ж. ) Орта Азиялық ғалым, энциклопедист Абу ар-Райхан Мухаммед ибн Ахмед Аль-Бируни (2-сурет) Хорезм астанасы (қазіргі Өзбекстан) Кят қаласында дүниеге келген.

995 жылы жиырма жасар ғалым туған жерін тастап, Каспий теңізінің жағалауындағы Гурган атты билеушінің жеріне кетуге мәжбүр болды.

Туған жері Хорезмге Бируни 1010 жылы ғана оралды. Осы уақыт ішінде ол талай ғылыми жетістіктерге жетті.

Өкінішке орай, бірнеше жылдардан соң ғалым отанын тастап кетті. 1017 жылы ауғандық сұлтан шах Хорезмнен өзінің қол астындағы ғалымдарын беруді талап етті. Бируни ержүректілігін танытты, Махмуд Газневидің үйінде 17 жыл қамауда болады.

Астрономия және астрология Бирунидің басты айналысқан ғылымы болды.

Астрономиядан 39 еңбек, астрологиядан - 23 еңбек жазған. 1036-1037 жж. ол өзінің басты астрологиялық еңбегі «Канон Масуданы» аяқтады. Бұл кітапта ол тригонометриялық әдіспен географиялық қашықтықты өлшеуді көрсетті.

Қозғалмайтын радиусы 7, 5 метр болатын квадрат, яғни, жұлдыздар мен планеталарды бақылау құралын ойластырды. Бұл құрал дүние жүзінде 400 жылдай қолданылды.

Бируни эклиптиканың экваторға түсу бұрышын анықтап, оны ғасырлық өзгеріске әкелді. 1020 жылы оның қашықтықты өлшеу мәні 23°34' ⁰ - қа тең болды.

Араб тілінде 40-тан астам еңбектерін жазды, соның ішінде «Өткен күндер ескерткіштері», «Канон Масуда» және де минералогия, медицина жайлы трактаттары бар. Оның 21 бөлімнен тұратын «Өткен күндер ескеркіштері» атты еңбегі - орта ғасырдағы ғылыми энциклопедия болып саналды.

Аль-Бируни ақыр демі қалғанша ғылыммен айналысты. 1048 жылы 9 желтоқсанда қайтыс болды.

5-сабақ. Абу Али Мохамед ибн ал-Хасан ибн аль-Хайсам

Альхазен (Ибн аль Хайсам) (965-1039) - араб оқымыстысы, Басрада дүниеге келген, ұзақ уақыт Каирда Гакема халифатында өмір сүрген.

Оптика саласында көптеген еңбектер жазды. Жарық сәулесінің бастамасы көз емес, жарқырайтын денелер деген ойын айтты. Дұрыс шешімді заңдарға сүйене келе, бір жазықтықта сәуле түсу бұрышына перпендикуляр екендігін тусіндірді. Альхазен шыны сферикалық сегменттің үлкейту әсері жайында бірінші болып ескертті.

Альхазеннің еңбектері негізінен физика, астрономия, математика, медицина және философия ғылымдарына арналған.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс