Балауызды жүгері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе . . . 3

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1 Бидай құрам сипаттамалары, түрлері мен аурулары . . . 4

2. 2 Жүгері сипаттамасы, түрлері мен ақаулары, аурулары . . . 7

ІІІ. Қорытынды . . . 10

ІҮ. Пайдаланған әдебиеттер . . . 11

Кіріспе

Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т. б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар.

Зерттеу жұмыстары барысында суда өнген бидайдың құндылығы бірнеше есе көбейетіні анықталған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп болған. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады. Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, «тритикале» және «булгур» жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі «манная крупа». «Тритикале» - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады.

Жүгері астық тұқымдасына жататын бір жылдық дақылдардың бірі. Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: көмірсу, ақуыз, май, калий, фосфор, магний, кальций т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әртүрлі жарма, ал жүгері жармасынан - жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық «таяқша» алынады. Жүгері үлпілдегі, үлпек дәні және қытырлауық «таяқша » - қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы сіңеді.

2. 1 Бидай құрам сипаттамалары, түрлері мен аурулары

Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.

Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған әркімнің мүмкіндігі келе бермейтін.

Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т. б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар.

Биіктігі 40 - 130 см, тамыр жүйесі - шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс, жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан. Гүл шоғыры - күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршағынан тұратын масақтар орналасқан, ал олардың аралығында 3 - 5 гүлдері болады. Масақтың пішіні ұршық тәрізді, түсі ақ, қызғылт, кейде қара, ішінде қылтанағы болады. Тұқымы - ұзына бойына тартылған сызаты бар, беті жылтыр дән. Масақ қылтығына, түсі мен масақша қабыршағының түк басуына, қылтықтары мен дәндерінің түсіне, т. б. байланысты бидайдың түрлері түршелерге бөлінеді, ал әрбір түрше сорттардан тұрады. Қазақстанда негізінен жұмсақ және қатты бидай өсіріледі.

Жұмсақ бидайдың масағы да жұмсақ, дәні жұмыр әрі жылтыр, сабағы қуыс. Оның ұнынан көбіне нан пісіріледі, ол нәрлі және жоғары сапалы болып саналады, құрамында 16%-тей ақуыз болады, жылтырлығы 70%, дән уызы серпімді әрі созылмалы келеді. Жұмсақ бидай Қазақстанда егіс көлемінің негізгі бөлігін алып жатыр. Табиғаттың әр түрлі жағдайына ыңғайлы, өсу қабілеті жоғары болуына байланысты оны көптеген аймақтарда өсіреді. Бидайдың дәнінен жарма, ұнынан нан, макарон, кеспе жасайды, кондитер өнеркәсібінде кең пайдаланады. Әсіресе, Қазақстанның Батыс, Орталық, Шығыс аудандарында өсетін жұмсақ бидай өте құнды болып есептеледі.

Қатты бидайдың ( triticum durum ) дәні ірі, сопақша, жылтыр. Оның дәнінде 24% ақуыз бар, ұнының сапасы жақсы, одан кеспе және макарон жасайды, бірақ жұмсақ бидайға қарағанда наны онша көтерілмейді. Қазақстанның климаты қуаң жерлерде өсетін қатты бидай ұнының сапасы өте жоғары болады.

Жұмсақ және қатты бидайлардың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай көктемде, күздік бидай күзде егіледі. Күздік бидайдың тұқымы 1 - 2 ⁰ С жылылықта, 7 - 9 күнде көктеп шығады. Сол қалпымен қар астында қыстап, көктемде өсіп, дән салып, жазда піскен соң орылып жиналады. Күздік бидай дәнінің толыға бастаған кезінде ылғалды көп керек етеді. Көктемгі қуаңшылық оның өнімінің азаюына әсер етеді, дәні солыңқы болады. Сондықтан қыста қар тоқтату жұмыстарын жүргізу керек. Күздік бидай, көбінесе, оңтүстік облыстарда өсіріледі. Күздік бидайдың белгілі сорттары: “Жетісу”, “Қарлығаш”, “Комсомолдық - 1”, “Мироновтық - 808”, “Прогресс”, “Шыны тәріздес-24”. Егіс көлемі, түсімі, дәнінің сапасы жағынан жаздық бидай бірінші орын алады. Ол, көбінесе, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, орталық облыстарында өсіріледі, оның тұқымы 12 - 14 ⁰ С жылылықта бітік шығады. Түптену және сабақтану кезеңінде суды көп керек етеді, әрі топырақтың құнарлығын қалайды. Әсіресе, қызыл-қоңыр, құнарлы, саздау топырақтарда, тың жерлерде жақсы өседі. Тұқым себу мөлшері мен мерзімі әр аймақтың ауа райына, топырағына байланысты. Қазақстанда жаздық бидайдың көп тараған сорттарына ерте пісетін “Қазақстан-15”, “Қазақстан-19”, “Қазақстан-25”, “Қарабалықтық-90”, “Лютесценс-32”, “Саратовтық - 29”, т. б. жатады.

Жаздық және күздік бидайдан мол өнім алу үшін олардың тұқымы ылғалы аз, қуаң аймақтардағы ауыспалы егістен кейін, немесе таза сүдігерге (парға) егілгені жөн. Бұл әдісті қолданғанда бір жыл бидай, келесі жылы бір не көпжылдық шөп егіледі. Қазақстанның далалық қуаң аудандарында бидай себуге арналған топырақты сыдыра қопсытып жыртқан жақсы нәтиже береді. Мұндай әдіспен өңдегенде бұрын қандай шөп егілгендігі, қандай арам шөптер өскендігі ескеріліп, жер терең немесе таяз жыртылады. Оңтүстіктегі суармалы сұр топырақты аудандарда күздік бидай егілетін жер аудара жыртылады. Қыста қар тоқтату тиімді. Егістіктерде себілетін тыңайтқыштардың түрі мен мөлшері себілген дақылға және топырақтың құнарлылығына байланысты. Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы аудандарда күздік бидайды себу алдында топыраққа азот тыңайтқышы беріліп, өңделеді. Өнімді жинау тәсілі бидайдың биіктігі мен өсу жиілігіне, арам шөптердің түрлері мен олардың аз-көптігіне, сабақтың көлбеп жатып қалуына байланысты. Арам шөптері аз, жатып қалмаған, біркелкі пісіп жетілген астықты тікелей комбайнмен шауып бастырады. Ал арам шөбі көп, біркелкі пісіп жетілмей, жатып қалған бидайды әуелі шауып дестеге түсіреді, содан кейін комбайнмен жинап бастырады. Қазақстанда бидайдың 29 сорты аудандастырылған.

Бидай қоңырбастар тұқымдасына жатады да, 22 түрді біріктіреді. Дәннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай барлық бидай түрлері жалаңаш дәнді немесе нагыз бидайлар жөне қабықты немесе полба бидайлары болып екі топқа бөлінеді. Жалаңаш дәнді (нағыз) бидайлардың масағы сынбайды, қалыпты жағдайда бастырғанда дәндері қабықшалардан жеңіл ажыратылады (жұмсақ, қатты, карлик, персикум, т. б. бидайлар) . Қабықты (полба) түрлерінің масағы опырылғыш және бастырғанда өте қиын үгітіледі (спельта, мәдени бірдәнді, қосдәнді, зандури, т. б. бидайлар) . Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және қатты бидайлар жатады.

Жұмсақ бидай егіншілікте көп тараған, масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары жан-жағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзындығынан қысқа. Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның қыры (киль) жіңішке, негізіне қарай жойылып кетеді. Масақтың бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі болып келеді, ұнды немесе жылтыр (шынылы) . Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.

Қатты бидай масағы тығыз, призма пішінді, бүйірі бет жағынан кең, негізінен қылтықты. Қылтықтары ұзын, параллель орналасқан. Масақ қабықшасының қыры (киль) негізіне дейін айқын ажыратылған. Масақ асты сабаны паренхима ұлпасымен толтырылған. Масағы қиынырақ үгітіледі. Дәндері сопақша, ірі жылтыр, кейде әлсіз ұнды. Айдары әлсіз дамыған, қылдары қысқа.

Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан сыртқы орта мен адамзат әсеріне көп ұшыраған. Осының нәтижесінде көптеген түршелерге тармақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес белгісі - масақтың қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың, дәннің және қылтықтың түстері алынған.

Қазақстанның солтүстігінде барынша көп тараған түршелерге жұмсақ бидайдан лютесценс, барбаросса және қатты бидайдан гордейформе, леукурум жатады. Бидайдың әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен бір-бірінен ажыратылатын бірқатар сорттарын біріктіреді. Бір түршеде жаздық та, күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін, т. б. сорттар болуы мүмкін.

Бидай қаракүйесі - күйе саңырауқұлақтары тарататын өсімдік ауруы. Әр түрлі өсімдіктерге қаракүйенің белгілі бір түрі түседі. Бидай мен қара бидайдың қаракүйесі ірі споралардан тұрады. Бидай қаракүйесі астық масақтанып, дән сала бастағанда байқалады. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің масақтары тікірейіп, аса иілмейді, реңі қаракүйенің әсерінен ақшыл-сұр, сұрғылт тартып тұрады. Астықты орған кезде, піскен күйе саңырауқұлақтары жарылып, споралары шашылады. Ол бастырылып жатқан дәннің бетіне, жапыраққа келіп қонады. Бидай қаракүйесінің ауру қоздырғышы дәнмен ілесіп, күзде немесе көктемде егілген тұқыммен бірге өне бастайды. Өсіп-өнген бидай қаракүйесі болашақ масақта шоғырланып, дәнді қаракүйеге айналдырып жібереді. Бидай қаракүйесінің қоздырғышы өсімдік қалдықтарында 3 - 4 жылға дейін тіршілік қабілетін жоймайды. Бұл ауруға шалдыққан бидайдың бойы 2 - 3 есе аласа келеді. Ауруды болдырмау үшін бидай тұқымын себер алдында инсектицидтермен өңдеу керек.

2. 2 Жүгері сипаттамасы, түрлері мен ақаулары, аурулары

Жүгері (лат. Zea mays ) - астық тұқымдасына жататын бір жылдық дақылдардың бірі.

Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде «маис» деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х. Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры - собық. Тамыр жүйесі - шашақ, қосалқы тамырлары болады. В, Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет.

Жүгері бір үйлі, дара жынысты (аталық гүл шоғыры сұлтаннан, аналық гүл шоғыры-собықтан тұрады), жел арқылы айқас тозаңданатын дақыл тұқымдас бір жылдық мәдени өсімдік.

Сабағы жуан буынды және буынаралықтарынан жіктелген. Сабағының биіктігі ботаникалық тобына, сортына, топырақтың құнарлығына және ауа райының жағдайына қарай 0, 5 метрден 5 метрге дейін ауытқып отырады. Тропикалық аудандарда кейбір сорттарының ұзындықтары 8 метрге дейін жетеді. Сабақты\ң төменгі бөлігінде өгей бұтақтары болады. Олардан собықтар пайда болмайды. Жапырақтары ұзын, жалпақ ирек жиекті, сабақты орай өсетін қынапты болып келеді. Әрбір сабақтағы жапырақ санында сорттың, биологиялық ерекшеліктеріне қарай әртүрті санды болып келеді.

Жүгерінің тамыр жүйесі жақсы жетілген шашақты тамырға жатады. Ол 1-1, 5 метр тереңдікке дейін бойлап, 100-170 см-ге дейін жан-жаққа горизонтальды жайлап өсе алады. Сабақтың төменгі буындарының тіреуіш тамырлар өсіп, жетіп жүгерінің ауыр салмақты денесін қисайтпай тік ұстап тұрады. Бұл жүгері өсімдігінің тамыры жүйесінің тән ерекшелігіне жатады.

Сондықтан да дүгері өсімдігінің тамыр жүйесі өте жақсы дамып, топырақтағы суды, пайдалы заттарды мейлінше көп сорып, өнімнің артуына қолайлы жағдай туғызады.

Жүгері төмендегідей негізгі топтарға бөлінеді:

1. Жүгері. Дәні майда, түбегі үшкір немесе дөңгелек. Эндоспери түгелімен шыны тәрізді эндоспермнің құрғақ дәнін қыздырған кезде ұрыққапты сыртқа қарай жарып, қопсыған ұнды масса шығады. Дәннің құрамында 10-14, 5% белок және 62-72% крахмал бар. Жарма, жүгері ұлпаларын дайындауда қолданылады.

2. Крахмалды жүгері-дәні тегіс, дөңгелек тұқым эндоспермнің құрылысы біртегіс ұнды болып келеді. Крахмалды дәннің арасына аз ғана протеин толықтырған. Дәннің құрамындағы крахмал 71, 5-82, 6%, белок-6, 9-12%. Эндоспермі ылғалды оңай сіңіреді және аурулар мен зиянкесермен тез араласады. Крахмалды жүгерінің дәні оңай жарылады, бөлшектенеді.

3. Тіс тәрізді жүгері. Дәні ірі мүйіз тәрізді эндоспермі дәннің бүйір жағына тек орталық және жоғарғы бөлігі ғана ұнды құрылысты болып келеді. Дәннің төбешігінде терең тіс тәрізді ұя бар. Дәннің түсіне қарай сары дәнді және ақ дәнді жүгері сорттары бар. Вегетациялық кезеңнің уақыттарына қарай орташа және кеш пісетін түрлері бар. Вегетациялық кезеңнің уақыттарына қарай орташа және кеш пісетін түрлері бар. Құрамында крахмал 68-75%, белок-8-13, 5% кең таралған. Өсімдіктің сабағы ірі, сондықтан сабақ сирету жұмысы көп бермейді. Собығы ұзындау, ірі болып келеді.

4. Кремнийлі жүгері. Дәні домалақ. Эндоспермішыны тәрізді, тек орталық бөлігі ғана ұнды. Жүгерінің бұл тобына Европаның жергілікті сорттары-румындық, молдавандық, итальяндық, закавказдық, т. б. жатады. Құрамында крахмал-65-83%, белок-7, 4-14, 8% кеңінен таралған. Бұл түр тармағына майда дәеді және майда собықты көптеген тез пісетін сорттар жатады. Сабақтары әдетте көп бүйірлік өркен береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.