Клетканың бөлінуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І тарау. Клетканың бөлінуі.
1. Клетканың
циклі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 4
2. Митоз. Митоз
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 4
3. Митоз процесінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .5
4. Мейоз процесінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .6
5. Мейоздың бірінші және екінші бөлінуі.

ІІ тарау. Клетканың
репродукциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
2.1 Клеткалық
цикл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .9
2.2
Митоз ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.3
Эндорепродукция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
2.4
Амитоз ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.5 Митоздың
патологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17
2.6
Мейоз ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

ІІІ тарау. Клетканың
репродукциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

3.1
Сперматогенез ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3.2
Овогенез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.3 Аталық және аналық жыныс клеткаларының негізгі
ерекшеліктері ... ... ..27
3.4
Ұрықтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...30

Кіріспе
Ядро құрылымы, химиялық құрамы, қызметі. Ядро ядро қабықшасы,
кариолимфа, ядрошықтан тұрады. Кариолимфада ДНК және белок молекуласынан
тұратын хроматинді жіпше және РНК-дан тұратын ядрошық болады. Осы заттардың
молекуласында клетканың интерфазалы кезіндегі зат алмасуды анықтайтын және
бөліну кезінде жаңа клеткаға тұқымқуалаушылық белгілерін беретін информация
болады.
Тірі организмдердің негізі клетканың биологиялық қасиеттерінің бірі -
бөлінуге қабілеттілігі. Клетка бөлінуінің әдістері: амитоз, митоз, мейоз,
эндомитоз.

1.1 Клетканың циклі
Клетканың биохимиялық қасиеттерінің бірі көбею қабілеттілігі. Организм
дамуының және регенерациясының негізін клетка репродукциясы құрайды.
Клетканың бөліну жолдары: митоз (тікелей емес бөліну) немесе кариокинез,
мейоз немесе редукциялық бөліну, эндомитоз, амитоз немесе тікелей бөліну.
Клетка циклі немесе митоздық цикл клетканың өзінің пайда болуымен және
оның жас клеткаларға бөлінуінің арасындағы кезең кезеңімен жүретін
процестердің жиынтығы.
Интерфаза мен митоз клетка циклін құрайды. Интерфаза екі митоздық
бөлінудің арасындағы кезең. Интерфаза үш кезеңнен тұрады:
Постмитоздық G1
S - синтездік
Постсинтездік немесе премитоздық кезең G2
Клетка тіршілігінің барлық кезендерінде оның репродукциялануына әзірлік
жүреді. Постмитоздық кезең митоздық бөлінуден кейін басталады. Осы кезде
цитоплазманың өсуі байқалады және ДНК -ның синтезіне әзірлік жүреді.
Электрондық микроскопиянын деректері бойынша центриольдер екі еселенеді.
Синтездік кезеңде ДНК синтезделеді және хромосомалар екі еселенеді.
Синтездік кезеңі өтуі үшін РНК мен белоктардың синтезі қажет. Клетка
цитоплазмасында гистондардың синтезі жүреді және олар ядроға ауысады.
Премитоздық кезеңде клеткада энергия жиналады және митоздық аппаратты
түзуге қатысатын ерекше белоктар синтезделеді. Энергия қорының жиналуы
клеткалардың әртүрлі типтерінде әртүрлі жолдармен жиналады. Осыдан кейін
митоздық бөліну басталады.
1. 2. Митоз. Митоз кезеңдері
Клетканың бөліну процесі ядроның бөлінуі цитокинезден тұрады. Интерфаза
митозға қарағанда бірнеше есе ұзақ созылады.
Митоз кезеңдері: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.
Профазада- хромосомалардың конденсациялануы, яғни ядрода жіңішке жіптер
профазалық хромосомалар байқалады. Хромосомалар екі хроматидтерден тұрады.
Хромосомалар жуандайды, ядрошық жойылады. Ядро қабықшасы, ядро поралары
жойылады. Гранулярлық ЭТ саны азаяды. Центриольдар қарама-қарсы полюстеріне
ажырайды, олардың арасында цитоплазмадан центриольдармен қосылып клетканың
митоздық аппаратын құрайтын ахроматин ұршығының жіптері пайда болады.
Профаза ядро қабықшасының ыдырауымен және кариоплазма мен цитоплазма
араласуымен аяқталады.
Метафаза кезеңінде бөліну ұршығы толықтай қалыптасады, хромосомалар
клетка цитоплазмасында экваторда орналасады. Метафаза соңында
хромосомалардың екі хроматидтен тұратыны анық байқалады.
Анафаза кезеңінде гомологты хромосомалар клетканың қарама-қарсы
полюстеріне тартыла бастайды. Митоздық жіпше ұзарып, клетка ұзарады.
Анафаза митоздың ең қысқа кезеңі.
Телофазада хроматидтер полюске жетеді, хроматидтер
деспирализацияланады, хроматин түрінде болады. Митоздық жіпше жоғалып,
эндоплазмалық тордың жеке көпіршіктерінің бірігуі нәтижесінде ядро
мембранасы түзіледі. Жаңа ядролардың қайтадан құрылу процесі басталады.
Ядрошықты ұйымдастырушының аймағынан ядрошық түзіледі. Одан кейін цитокинез
немесе цитоплазманың бөлінуі жүреді. Органоидтар және клетканың қорлық
заттары тең бөлінеді. Жаңадан түзілген екі жас клетка интерфаза кезеңіне
өтеді. Бұл кезде ядро мен цитоплазма өседі, ДНК екі еселенеді, немесе
хроматид редупликациясы жүзеге асады, хромосома түзіледі, митоздық жіпше
белоктарының синтезі және келесі бөлінуге қажет энергия жинақталады.
1.3 Митоз процесінің маңызы
Митоз типтері: плевромитоз ең қарапайым түрі. Қарапайымда мен
саңырауқұлақтарда кездеседі. Митоздың бұл типінде микротүтікшелерді
ұйымдастырушы орталық ретінде центриольдар қатыспайды. Ядро қабықшасының
ішкі бетінде орналасқан басқа құрылымдар қатысады.
Ортомитоз кезінде микротүтікшелерді ұйымдастырушы орталық цитоплазмада
орналасады, жарты ұршық емес, екі полюсті ұршық қалыптасады.
Митоз процесі нәтижесінеде аналық клеткадан екі жас клетка пайда болады
және хромосомалар саны диплоидты болады. Митоз сомалық клеткаларға тән.
Патологиялық митоз мутацияның пайда болуына әкеледі. Көптеген
аурулардың пайда болуы патологиялық митоздармен байланысты. Олар қатерлі
ісік аурулары кезінде және вирустық инфекциялар кезінде жиі кездеседі.
Митоздық аппараттың зақымдалуы немесе оның құрылымының толықтай бұзылуы
метакинезде немесе анафазада барлық хромосомалар қозғалысының тоқтауына
әкеліп соғады. Метафазада экваторлық пластинка түзілмейді және цитоплазмада
хромосомалар ретсіз орналасады.
Митоз патологиясының бір түрі колхициндік митоз (К митоз). Қолхицин
және де басқа химиялық улы заттардың әсерінен пайда болады.
1.4. Мейоз процесінің маңызы
Мейоз митоз процесінің ерекше формасы. Жыныстық жолмен көбейетін
эукариоттарға тән. Ұрықтану кезінде гаметалардың ядролары міндетті түрде
қосылады, нәтижесінде зиготада ДНК мен хромосомалар саны екі есе көбейеді.
Мейоз процесі кезінде клеткалардағы хромосомалар саны екі есе азаяды. Мейоз
типтері; зиготалық, гаметалық, аралық. Зиготалық типі ұрықтанғаннан кейін
зиготада басталады. Ол аскомицеттерге, базидиомицеттерге және т.б. тән.
Гаметалық -гаметалардың пісіп-жетілу кезеңінде жүреді. Көпклеткалы
жануарларда, қарапайымдардарда және төменгі сатылы өсімдіктерге тән.
Мейоздың аралық типі жоғары сатыдағы өсімдіктерге тән. Спора түзілуі
кезінде жүреді.
Мейоз I және мейоз II деп аталатын екі клеткалық бөлінуден тұрады.
Нәтижесінде хромосомалар саны гаплоидты төрт клетка түзіледі. Мейоз митоз
сияқты бірнеше кезеңдерден тұрады. Профаза мейозда баяу жүреді. Бірінші (I)
мейоздық бөлінудің профазасы бес кезеңнен тұрады: Лептонема-жіңішке жіптер
кезеңі, зигонема- бірігуші жіптер кезеңі, пахинема - жуан жіптер кезеңі,
диплонема- қос жіптер кезеңі, диакинез- оқшауланған қос жіптер кезеңі.
Лептонема кезеңі митоздың профазасына ұқсас, мейозда ядролар ірі
болады, хромосомалар жіңішке болады. Хромосомалық жіптер саны екі еселенген
болады. Лептонемада мейозға тән гомологты хромосомалардың конъюгациясы
басталады. Зигонемада гомологты хромосомалардың конъюгациясы жүреді.
Гомологты хромосомалар жақындап, жаңа хромосомалардың биваленті түзіледі.
Биваленттер дегеніміз-конъюгацияланған гомологты хромосомалардың жұптары.
Ядродағы биваленттердің саны хромосомалардың гаплоидтық санына тең.
Әрбір бивалент төрт хроматидтен тұрады. Сонымен ядродағы биваленттердің
саны хромосомалардың гаплоидтык санына тең. Зигонема соңында гомолбгтар
бірігеді.
Электрондық микроскоп арқылы конъюгацияланған хромосомалардың
синаптинемалық комплекс түзетіні анықталған.
Пахинема кезеңінде мейозға тән кроссинговер, гомологты хромосомалардың
ұқсас участектерінің өзара алмасуы жүреді. Бивалентті құраушы гомологты
хромосомалар жартылай ажырайды. Әрбір хромосома екі хроматидтен тұратыны
байқалады. Хромосомалар өзара бірнеше нүктелерде байланысып тұрады. Бұл
нүктелер хиазмалар деп аталады. Әрбір хиазмада хроматидтер участоктерінің
алмасуы жүреді. Пахинемада ДНКның аз мөлшері синтезделеді. Диакинезде ядро
өзінің бекіген бивалентінен бөлінеді және жойылады. Ядролық мембрананың
бұзылуымен және ұршықтың пайда болуымен I мейоздың метафазасы аяқталады.

ІІ ТАРАУ. КЛЕТКАНЫҢ РЕПРОДУКЦИЯСЫ
Клеткалардың негізгі биохимиялық ерекшеліктерінің бірі оның көбею
кабілеті.
Клетканың репродукциясы организм дамуының және регенерациясының негізін
құрайды.
Көпклеткалы организмдердің клеткаларының көбею қабілеті түрліше болады.
Егер де эмбриогенездің ертелеу кезеңінде жануарлар организмінің клеткалары
жиі бөлінетін болса, ал ересек организмде олар көбінесе бұл қабілетінен
айырылады. Жоғары сатыдағы омыртқалылар организмінде түрлі ұлпалар мен
органдардың клеткаларының көбею қабілеті бірдей болмайды. Бөліну қасиетінен
толықтай айырылған клеткаларда кездеседі. Бұлар көбінесе мамандалған,
дифференциацияланған клеткалар (мысалы, орталық нерв жүйесінің клеткалары).
Организмде үнемі жаңарушы ұлпалар да бар (түрлі эпителийлер, қан, борпылдақ
және тығыз дәнекер ұлпаларының клеткалары). Бұл жағдайда мұнда ұлпаларда
үнемі бөлінетін клеткалар болады, мысалы, жамылғы эпителийдің базальдік
қабатының клеткалары, ішек криптісінің клеткалары, сүйектің қызыл май мен
көк бауырдың қан түзуші клеткалары. Қалыпты жағдайда көптеген клеткалар
органдар мен ұлпалардың репаративтік регенерация процестерінің кезінде бұл
қасиетке қайтадан ие болады.
Бөліну қабілеті бар клеткалардың мұндай типтері өсімдіктер
организмдерінде де кездеседі: бұлар түрлі органдар мен ұлпалардың
бастамасын беретін камбиялық клеткалар.
Көп клеткалық жануарлар мен өсімдіктердің клеткалары, бір клеткалы
эукариондық организмдер сияқты бірнеше әзірлік процестерінен кейін (олардың
ішіндегі маңыздысы ДНК-ның синтезі) бөліну процесіне кіріседі. Клеткалық
бөлінудің мәні екі еселенген гендік материалды екі жаңа клеткаға тең бөліп
тарату. Клеткалар репродукциясының бірнеше тәсілін ажыратады: митоз
(тікелей емес бөліну), мейоз, эндорепродукция (эндомитоз) бен политения)
және амитоз.
2. 1. Клеткалық цикл
Клетканың өзінің пайда болуымен және оның жас клеткаларға бөлінуінің
арасындағы кезең кезеңімен жүретін оқиғалардың жиынтығын клеткалық немесе
митоздық циқл дейді.
Клеткалық цикл интерфаза мен митозға бөлінеді Интерфаза - екі митоздық
бөлінудің арасындағы кезең. Интерфаза барысында түрлі клеткаішілік
процестер жүреді, олардың бірі клетканың өсуін, дифференциациялануын және
қызметін қамтамасыз етеді, ал басқалары клетканың репродукциясы мен оны
митозға дайындауға байланысты.
Интерфаза үш кезеңнен тұрады:
1. Постмитоздық (пресинтездік) кезең, оны латыңның G, (ағылшынша grow -
өсу) әріпімен белгілейді.
2. S(synthesis - синтез) әрпімен белгіленетін ДНК-ның синтезделу
кезеңі.
3. Постсинтездік немесе премитоздық кезең (G2 ).
Клетка тіршілігінің барлық кезеңінде оның репродукциялануына әзірлік
жүреді. Клеткалық циклдың әр кезеңдері клеткалардағы белоктың, ДНК-ның, РНК-
ның жалпы мөлшерімен және олардың синтезінің жеделділігімен бір-бірінен
ажырайды.
Постмитоздық кезең митоздық бөлінуден кейін басталады. Осы кезде
цитоплазманың өсуі байқалады және ДНК-ның синтезіне әзірлік жүреді.
Электрондық микроскопияның деректері бойынша центриольдар екі еселенеді.
Клетканың бөлінуге дайындығындағы маңызды кезең синтездік (S) кезең.
Мұнда ДНК синтезделсді және хромосомалар екі еселенеді. S-кезеңінің ұзаққа
созылуы ДНК репликациясының жылдамдығына байланысты. S-кезеңі өту үшін РНК
мен белоктардың синтезі қажет. Клеткада ДНК-ның синтезімен қатар
цитоплазмада гистондардың синтезі қарқынды жүреді және олар ядроға ауысады.
Премитоздық кезенде (G2) клеткада энергия жиналады және митоздық
аппаратты түзуге қатысатын ерекше белоктар синтезделеді. Энергия қорының
жиналуы клеткалардың түрлі типтерінде әр түрлі жолмен қамтамасыз етіледі.
Бір клеткаларда (мысалы, теңіз кірпісінің жұмырт-қаларында, пияз
тамырларының клеткаларында, тышқанның эпидермисінде) митозға қажет энергия
трикарбон циклындағы глюкозаның аэробты тотығуынан пайда болады, ал басқа
клеткаларда (бақаның жұмыртқа клеткаларында және басқаларында) энергия
гликолиз жолымен бөлінеді. Осыдан кейін клетканың митоздық бөлінуі
басталады. Митоз кезінде клеткада синтез процесі тоқтайды. Митозға
клетканың барлық құрылымы толықтай қатысады. Өзгерістер ядрода ғана жүріп
қоймайды, сонымен бірге цитоплазмада да жүреді. Клетканың бөліну процесі
ядроның бөлінуінен немесе кариокинез және цитоплазманың бөлінуінен немесе
цитокинезден тұрады. Бұл екі құбылыс бір-бірімен тығыз байланысты.
Интерфаза митозға қарағанда бірнеше есе ұзақ созылады (1-сурет).
Клеткалық циклдің ұзақтығы, сол сияқты оның жеке кезендерінің ұзақтығыда әр
түрлі организмдерде ғана емес, бір организмнің түрлі органдарының өзінде де
түрліше болады. Бірақ та бір органның клеткаларында бұл өлшем біршама
тұрақты келеді.
1-сурет. Митоздық циклдың схемасы: G, интерфазаның пресинтездік кезеңі, S -
ДНК-нық синтсз кезеңі, G2 - интер-фазаның постсинтездік кезеңі, П.МЛ.Т -
профаза, метафаза, анафаза, телофаза (Свснсеннан, 1980).

2.2 Митоз
Митоз (грекше mitos - жіп), кариокинез (грекше karyon - ядро, kinesis-
қозғалыс) немесе тікелей емес бөлінуі клеткалар бөлінуінің кең тараған
тәсілі. Клеткалардың митоздық бөлінуі жөнінде көптеген жұмыстар жарияланды.
Митоз процесін төрт кезеңге бөліп қарастырады: профаза, метафаза, анафаза,
телофаза (2-сурет).
Профаза (грекше protos - алғашқы, phasis - құбылыс) хромосомалардың
конденсациялануы мен митоздық аппараттың қалыптасу кезеңі деп қарастырады.
Профазаның бастапқы кезінде ядрода жіңішке жіптер - про-фазалық
хромосомалар байқала бастайды. Бұл хромосомалардың кон-денсациялану
процесінің салдары. Осы ке- зеңде әрбір хромосома бір-біріне жанасқан екі
ширатылған жіптерден - хроматиндерден тұрады. Профазаның барысында
хромосомалар қысқарып жуандайды.
2-сурет. Митоздың схемасы: 1-2 - интерфаза, 3-4 - профаза, 5 - метафаза, 6
- анафаза, 7-8 - телафаза (Мэзия, 1962).
Профазаның тығыз шумақ және босаң шумақ кезендерін ажыратуға болады.
Хромосомалардың конденсациялануымен қатар ядрошықтың жойылуы жүреді.
Профазаның орта кезінде ядро қабықшасы жойыла бастайды: ядролық поралар
жойылады, қабықша алдымен үзінділерге, кейін ұсақ мембраналық көпіршіктерге
бөлінеді. Осы кезде белоктың синтезіне байланысты құрылымдар да өзгереді.
Гранулалық эндоплазмалық тордың саны азая бастайды, ол қысқа цистерналар
мен вакуольдерге бөлінеді. Центриольдар клетканың қарама-қарсы полюстарына
ажырайды, ал олардың арасында цитоплазмадан центриольдармен қосылып
клетканың митоздық аппаратын құрайтын ахроматин ұршығының жіптері пайда
болады. Профазадағы ұршықтың түзілуі түрлі жолмен жүруі мүмкін. Бір
жағдайда ядроның бір жанында жататын центриольдарға жақын жерден басталатын
орталық ұршық деп аталатын ұршық дамиды. Центриольдардың әрқайсысы жұлдыз
түріне ие болады. Екі жұлдыздың арасында сәуле сияқты тараптан жіңішке
жіптер шоғыры - ұршық орналасқан. Центриольдар жұлдыздармен бірге қарама-
қарсы полюстерге ажырайды. Ұршық түзілуінің екінші варианты метафазалық
ұршық. Мұнда центриольдар бөліну басталғанға дейін полюстарға ажырайды да
ұршық метафаза стадиясында қалыптасады. Протофаза ядро қабықшасының
ыдырауымен және кариоплазма мен цитоплазманың араласуымен аяқталады.
Метафазада (грекше meta - кейін, phasis - құбылыс) бөліну ұршығы
толықтай қалыптасады. Аппараттың негізгі компоненті-белоктар. Сонымен бірге
РНК, полисахаридтер мен липидтер және фермент АТФ-аза болады. Митоздық
аппараттың белоктарында SH тобы көп болады. Хромосомалар ұршықтың
экваторлық (метафазалық) пластинкасына жиналып экваторлық пластинка немесе
аналық жұлдызды құрайды. Осы кезде әрбір хромосома екі хроматидадан
тұратыны айқын көрінеді. Ертелеу метафазаны прометафаза немесе метакинез
деп атайды. Кешеуіл-деген метафазада хромосомалардың қозғалысы тоқтап бір
жазықтыққа орналасады. Өсімдіктер клеткасында хромосомалар тәртіпсіз
орналасады. Ұршықтың ахроматин фигурасының құрамына клеткалық орталықтар
(центриольдар мен жұлдыздар) кіретін метафазаны астралық немесе
амфиастралық деп атайды. Әдетте жануарлар мен кейбір төменгі сатыдағы
өсімдіктер клеткасында кездеседі. Клеткалық орталығы жоқ митоздарды
анастралық деп атайды. Жоғары сатыдағы өсімдіктер мен кейбір омыртқасыз
жануарларға тән. Метафаза кезеңінде хромосомалар центромералар арқылы
ұршықтың жіптерімен байланысады. Хромосомаларға бекитін ұршықтың жіптерін
хромосомалық жіптер дейді, ал хромосомаларға соқпастан полюстан полюсқа
тартылатын жілтерді үздіксіз жіптер деп атайды. Ұршықтың жіптері
тубулиндерден және басқа белоктардан тұратын микротүтікшелерден түзілген.
Метафазаға тән күштердің тепе-тендігі центромералардың бөлінер кезінде
бұзылады. Бұл процесс барлық хромосомаларда бір мезгілде жүреді. Жаңадан
пайда болтан центромералар ажырайды, хроматидалар бөлініп полюстарға қарап
ажырайды. Осы құбылыстармен анафаза кезеңі басталады. Хромосомалардың
қозғалу жылдамдығы біркелкі болады, минутына 0,2-5 мкм жетуі мүмкін.
Митоздың анафазасындағы жаңа хромосомалардың ажырауы ұршық жіптерінің
бір-біріне байланысты қозғалысымен қамтамасыз етіледі деп есептейді.
Митоздық аппараттың жіптерінің жиырылуы АТФ-тың катысымен жүреді.
Электрондық микроскопиялық зерттеулер жиптердің екі типінің арасында
көлденең көпірлер болатынын көрсетті. Жас хромосомалар деп аталатын
хроматидалар бірте-бірте қысқарып ажырайды. Анафазаның екінші жартысында
ұршық өзгереді. Хромосомалардың екі тобының арасындағы участік арқылы
өтетін оның жіптері ұзарып зоналар аралық жіптерді құрайды. Анафаза
митоздың ең қысқа кезеңі. Сонымен анафазада көптеген құбылыстар жүреді.
Бұлардың бастылары хромосомалардың ұқсас жиынтықтарының топтануы мен
олардың клетканың қарама-қарсы ұштарына тасымалдануы.
Хромосомалардың қозғалысы екі процестен тұрады: полюстарға қарап
олардың қозғалуы мен полюстардың өздерінің қосымша ажырауынан. Өсімдіктерде
хромосомалардың ажырауы олардың ұршықтың полярлы зоналарына жақындауының
есебінен жүреді.
Митоздың соңғы кезеңі телофаза (грекше telos -соңы) хромосомалардың
полюстарға жиналуьшен басталады. Кейінірек ядролардың қайтадан құрылу
процесі жүреді. Хромосомалар босаңси бастайды, хромонемалар жазылды, осымен
бір мезгілде жаңа ядролардың қабыкшалары қалпына келеді. Ақырында ядрошықты
ұйымдастырушының аймағынан ядрошық түзіледі.
Телофазада митоздық аппараттың бұзылуы басталады және аяқталады. Осы
кезде цитокинез немесе цитоплазманың бөлінуі жүреді. Жануарлар мен
өсімдіктер клеткаларының цитокинезінің механизмі бірдей емес. Жануарлар
клеткаларында ол экваторлық зонасының жіңішкеруінен басталады. Клетка
денесінің ортасынан жіңішкеруі ақырында оның екіге бөлінуімен аяқталады.
Бұл осында болатын микрофиламендтердің әсерінен болады деп есептейді.
Өсімдік клеткаларында ұршықтың жіптері телофаза кезінде жойыла
бастайды, экваторлық пластинка аймағында ғана сақталады. Осы жерде олар
клетканың шеткі жағына қарап ығысады және олардың саны көбейеді да
фрагмопласт деп аталатын денешік құрайды. Осы аймаққа микротүтікшелер,
рибосомалар, митохондриялар, эндоплазмалық тор және Голъджи аппараты
жиналады. Гольджи аппараты сұйыққа толы көптеген ұсақ көпіршіктер құрайды.
Көпіршіктер алдымен клетканың ортасында пайда болады, кейін
микротүтікшелердің бағыттауымен қозғалып бір-бірімен қосылып экваторлық
пластинкада орналасқан клеткалық пластинканы құрайды. Көпіршіктердің
ішіндегі сүйықтан орталық пластина мен жас клеткалардың қабырғалары
түзеледі, ал олардың мембраналарынан жаңа клеткалық мембраналар пайда
болады. Клеткалық пластинка өсіп ақырында аналық клетканың қабырғасымен
қосылып екі жаңа клеткаларды толықтай бөледі. Жаңадан пайда болған
клеткалар қабырғасы алғашқы қабырға деп аталды. Кейін олар целлюлозаның
және лигнин, суберин сияқты басқа заттардың есебінен қосымша калықдап
екінші клеткалық қабырғаны құрайды. Жоғары сатыдағы жануарлардың
клеткаларында цитокинез сатысында клетка бетінің белсенді қозғалысы
байқалады. Телофаза кезеңінде цитоплазмада басқа да өзгерістер жүреді.
Метафаза мен анафазаға тән цитоплазманың тұтқырлығы кемиді; центриольдар
белсенділігінен айырылады, ал жұлдыз нашар байқалатын болады. Цитокинез
дәуірінде цитоплазмалық компоненттер, атап айтқанда митохондриялар мен
Гольджи аппараты жаңа клеткаларға бөлінеді.
Митоздың бірнеше типі бар (3-сурет). Митоздың жабайы типі -
плевромитоз. Жабық плевромитозда (жабық деп аталуы хромосомалардың ажырауы
ядро қабықшасының зақымдалмауымен жүреді) микротүтікшелерді ұйымдастырушы
орталық ретінде центриольдар қатыспайды, ядро қабықшасының ішкі бетінде
орналасқан басқа құрылымдар қатысады. Бұлар микротүтікшелер тарайтын
морфологиясы анық емес центриольдік пластинкалар. Центриольдік пластинкалар
екеу, ядро қабықшасынан байланысын үзбестен бір-бірінен ажырайды, осының
нәтижесінде хромосомалармен байланысқан ек жарты ұршық пайда болады. Бұл
жағдайда митоздық аппаратгың түзілуі мен хромосомалардың ажырау процесі
ядро қабықшасының астында жүреді. Митоздың мұндай типі қарапайымдар
арасында кездеседі, саңырауқұлақтарда да кең тараған.

3-сурет. Митоздың тиіптері:
a - плевромитоз, б - жабық ортамитоз, в - жартылай жабық ортамитоз, г-е -
ашық ортамитоз, г - жануарлар клеткасының митозы, д - жоғары сатыдағы
өсімдіктер митозы, е - амсбаның митозы.

Митоздың тағы бір түрі - ортомитоз. Мұнда микротүтікшелерді
ұйымдастырушы орталық цитоплазмада орналасады және жарты ұршық емес екі
полюсті ұршық қалыптасады. Ортомитоздың үш түрі бар: ашық (кәдімгі митоз),
жартылай жабық және жабық ортамитоздар. Жартылай жабық ортомитозда
цитоплазмада орналасқан микротүтікшелерді ұйымдастырушы орталықтың
көмегімен бисимметриялы ұршық түзіледі, ал адро қабықшасы митоздың басынан
аяғына дейін сақталады. Митоздың бұл түрі жасыл балдырларда, грегаринде,
қоңыр қызыл балдырларда, кейбір төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда
кездеседі.
Жабық ортомитозда ядро қабықшасы толықтай сақталады. Микротүтікшелер
кариолимфада қалыптасады. Митоздың бұл типі инфузориялардың
микронуклеустарының бөлінуіне тән, бірақ та басқа қарапайымдарда да
кездеседі.
2.3 Эндорепродукция
Митоз бен мейоздан басқа клетка репродукциясының басқа да тәсілдері
мәлім - эндомитоз бен политения. Репродукцияның бұл типтерінде жаңа
ядролардың пайда болуы және клетка денесінің бөлінуі жүрмейді. Эндомитоз
бен политенияның митоздан өзгешелігі клеткалар саны көбеймейді, бірақ та
хромосомалардың өсуі мен репродукциясының нәтижесінде бұл процестер кезінде
протоплазманың синтезі мен клетка массасының артуы байқалады.
Репродукцияның бұл тәсілдері кездесетін организмдерде (немесе органдарда)
өсу процестері клеткалар санының кобеюінің есебінен жүрмейді, олардың
массасының артуы арқылы жүреді.
Эндомитозда хромосомалардың редупликациясы ядро қабықшасының
сақталуымен және клетка денесінің белінбеуімен жүреді. Эндомитоз
хромосомалардың ширатылуынан басталады (эндопрофаза). Содан кейін
(эндометафаза) хромосомалар хроматидаларға бөлінеді. Эндотелафазада
бөлінген жас хромосомалар жазылады. Осы өзгерістердің бәрі ядро қабықшасы
бұзылмастан және митоздық аппараттық түзілуімен жүреді. Эндомитоздың
нәтижесінде хромосомалардың саны екі еселенеді және полиплондтық ядролар
пайда болады. Эндомитоздар нематодтардың, насе-комдардың, шаянтәрізділердің
түрлі ұлпаларында және кейбір өсімдіктердің тамырларында кездеседі.
Сүтқоректілердің бауырының, эпидермистің, бүйректің, ұйқы безінің және
басқа көптеген органдардың клеткаларында байкалған.
Эндомитоз эволюция процесінде митоз варианттарының бірі ретінде пайда
болған деп жорамалдайды. Политения - ядроның қайта құрылмауымен және
хромосомалар санының кобеюімен хромонемалардың кобеюіне әкеліп соғатын
хромосомалардағы хромонемалардың редупликациясы. Хромосомалардың ішінде
жүретін бұл процесс полиплоидизацияға және ядро мен цитоплазманың
массасының кобеюіне әкеліп соғады. Политения қосқантты насекомдарда,
инфузорияларда және кейбір өсімдіктерде кездеседі. Политения - политендік
хромосомалардың түзілуінің негізгі тәсілі.
2.4 Амитоз
Клеткалардың тікелей бөлінуін 1841 жылы Ремак байқаған. Бұл фактіні
1845 жылдан бастап көптеген зерттеушілер: Моль, Нигели, Рейхерт, Келликер
және басқалары растаған болатын.
Амитоз - ядро интерфаза күйінде болатын клетканың бөлінуі. Митозға
қарағанда сирек кездеседі. Мұнда хромосомалар ширатылмайды және бөліну
ұршығы түзілмейді. Амитоз екі клетканың пайда болуымен аяқталуға тиісті,
бірақ та көбінесе ядро бөлінеді де екі немесе көп ядролы клеткалар пайда
болады. Ядро бөлінгеннен кейін кейде цитоплазма да бөлінеді. Басқа
жағдайларда цитотомия жүрмейді, амитоз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.