Мұғалімнің шығармашылық еңбек етуіне қолайлы жағдай жасау
Ж О С П А Р
Кіріспе.
І-тарау. Мұғалімдік мамандықтың тарихи аспектісі.
1. Педагогикалық мамандықтың шығу тарихы және оның қазіргі қоғамдағы
ролі.
2. Мұғалім педагогикалық әрекеттің субъектісі.
3. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі мен кәсіби дамуы.
ІІ-тарау. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалімнің ролі.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы мұғалімнің ролі.
2.2. Оқу-тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның шығармашылық қабілетін дамытуда
қолданылатын әдіс-тәсілдер.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе.
Өнер-білім халқының сауаттылығы қай елдің болсын баға жетпес байлығы.
Халықтың рухани мәдени дәрежесін көтеру, жас ұрпақты жан-жақты білімді
етіп тәрбиелеу мақсатында еңбек ету әрбір педагогтың міндеті. Қоғамдық
қатынастар мен саяси экономикалық саладағы өзгерістер тәуелсіз елдің
білімді ұрпағын қайта тәрбиелеу қажеттілігін туындатады.
Әрбір күн өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде замана көшінен қалып
қоймай уақыт талабына сай ертеңгі болашақ – жас ұрпақты білімді етіп
тәрбиелеу ұстаздарға зор жауапкершілік жүктейді. Ол мұғалімнен үздіксіз
ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Өйткені
еліміздің ертеңгі-бүгіні жас ұрпақтың қолында. Ал ұрпақтың білмді, саналы
болуы ұстаздарға байланысты екені даусыз. Мұндай өзгерістердің болуына
себеп болған білім берудегі ғаламдық дағдарыс. Бұл дағдарыстың мәні
қоғамдық өмірдің қарқынды дамуы мен қоғамның өмір сүру жағдайларымен жедел
бейімделе алмаған білім саласы арасындағы қарым-қайшылықтың туындауында
жатыр. Бұл терминді ЮНЕСКО 1991 жылы әлемдік білім бер саласы бойынша
Париждегі отырысында қабылданды. Бұл дағадарыстың пайда болуында бірнеше
себептер бар.
- халықтың білім алуға деген құштарлығын, сол кездегі қызмет көрсетіп
жатқан мектептер қанағаттандыра алмады;
- қаражатттың жетіспеуінен білім беру жаңа талаптарға сай келе алмады;
- жаңа талаптарға білім беру жүйесі іштей өте баяу түрде бейімделді;
- білім беру мен мәдениет арасындағы алшақтық;
- білім беру сапасының төмендеуі;
- жастардың арасында теріс қылықтардың пайда болуы;
Бұл дағадарыстан шығу үшін мектеп пен қоғамның өзара бір-біріне
икемделу жолдарын іздестіру қажеттілігі туып отыр. Оның түпкілікті шешімі
білімнің дәстүрлі түрін.
Қазақстанда бұл дағдарыс білім беру жүйесінде де көрініс алды. Бұдан
шығу үшін еліміз білім берудің құқықтық негізін құрудан бастады. Ең алдымен
ел басымыз Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдауында (2030) білім беруге мынадай
мақсат қойған:
Білім берудің жңа ұлттық модулін әзірлеу және оны жүзеге асыру.
Сондықтан білім беру жүйесі жаңа бетбұрыс алуда. Білім беруді ізгілендіру
мақсатында 1994 жылы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы қабылданды. Бұл
тұжырымдаманың басты міндеті бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту міндеті
және мәдени кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру. Осы
құжаттардың арасындағы ең бастысы 1999 жылы қабылданған Білім беру заңы.
Бұл заңды білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және адамзаттық
құндылықтар. Ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасалған. Бұл міндетті іске асыру үшін мынадай
принциптерді білім беру заңында көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының барлық азаматтары білім алуға құқылы.
2. Әр азаматтың ақыл-ойының дамуы мен дара және психо-физиологиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, білім алудағы жеңілдік беру.
3. Білімнің зайырлығы.
4. Тұлғаның білімін жетілдіру және дарындылықты дамыту.
5. Білім беру процесінің үздіксіздігі, білім мен тәрбиенің бірлігі.
6. Білім беру мекемелерінің оқыту және тәрбиелеу формаларына қарай
әртүрлілігі.
7. Білімді басқарудағы демократиялық көзқарас.
8. Білімнің гуманитарлық және дамытушылық күйде болуы.
9. Білімді, ғылымды және өндірісті интеграциялау.
10. Оқушыларды кәсіптік бағыттау.
11. Білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының
алмасуы оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі. Көп, нұсқалық оқытуға көші
сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалалық жөні бөлек
көзқарастарды, жұмыстың жоғары сапасын және қабілеттілікті талап етеді.
Шығармашылық – бұл адам өмір шыңдығында өзін-өзі танудағы ұтымды,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет.
Адам бойында қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам
туынды ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар
өзін-өзі жоюға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-
тірегін қабілеттерін дамыту сол арқылы оған толқынды өмір сүру үшін рухани
күш беру білімнің басты мақсаты. Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі
мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып әдіс-тәсілдің
озығы өмірге келуі олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін
қабілеттерін дамыта шығармашылығын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет.
Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір
сүре алатын азаматтарды тәрбиелеп шығарамыз. Сондықтан бұл бүгінгі
көкейтесті мәселені дипломдық жұмыстың тақырыбын Оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудағы мұғалімнің ролі деп алып, қазіргі кезде шығармашылық
тұлғаны дамыту үшін жасалып жатқан әдіс-тәсілдерді жан-жақты ашуға
тырыстым.
Мақсаты: Оқу-тәрбие үрдісінде оқушының шығармашылық қабілетін дамытуда
мұғалімнің ролін анықтау, тиімді жолдарын көрсету.
Объектісі: Оқу-тәрбие үрдісінде оқушы мен мұғалімнің әрекеті.,
Пәні: Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда қолданылатын
әдіс-тәсілдер және мұғалімнің ролі.
Ғылыми болжамы: Егер тәрбие үрдісінде мұғалімнің кәсіби сапасы, кәсіби
жарамдығы кәсіби дайындық ролдері дұрыс бағытта
анықталса, онда оқушылардың бойында шығармашылық
қабілеттерін дамыту, қарқынды байыту.
Міндеттері: 1. Қазіргі қоғамдағы мұғалімнің рөлін айқындау.
2. Мұғалімге қойылатын талаптар мен мұғалімнің кәсіби келбетін
белгілеу.
І-тарау. Мұғалімдік мамандықтың тарихи аспектісі.
1.1. Педагогикалық мамандықтың шығу тарихы және оның қазіргі қоғамдағы
ролі.
Мұғалім мамандығы ертеден келе жатқан мамандықтардың бірі. Ерте
замандарда алғашқы ашылған мектептерде мұғалім қызметтін абыздар атқарды.
Олар балаларға жазуды, сызуды музыкаға үйретті. Ежелгі Греция елінде
мектептегі сабақ беретін мұғалімді дидаскалар деп атаған ( грек дидаска
-оқытамын), ол мектепке баратын баланы жетектеген құлды Педагог яғни
(грек- бала жетектеуші)- деп атаған. Ежелгі Рим мемлекеттінде мэдениет,
ғылым және өнер қоғамдық өмірде үлкен орын алды. Бұл саладағы білімді
таратушы мұғалімдер болады, сол себепті мұғалімдердің жан жақты білімді
адамдар болуы тиіс еді. Рим мемелекетінде мұғалімдерге ерекше көңіл
бөлініп, олар қоғамда ерекше статусқа ие болды . Кейін мұғалімдердің көбі
мемлекет қызметкерлері болып қызмет атқарды.
Орта ғасырларда мектептер шіркеу жанында орналасты. Бұл мектептерде
сабақты педагогикалық мамандыққа икемі бар дін басылар берді. Бұл
мұғалімдер класта әрбір оқушымен жеке дара жұмыс істеді. Капитализм
дәуірінде мұғалімдік мамандықтың қоғамдағы жағдайы біршама ілгері басты.
Мұғалімдерге арналған семинарлар, училищелер ашылды. Бұл мемлекет тарапынан
талаптардың қойылуына байланысты еді. Қазақстанда мұғалімдер кадрларын
дайындаудың тарихы жайында сөз қозғасақ... алғашқы жоғары білімді маман
даярлайтын оқу орындары ашылғанға дейін педагогикалық жоғарғы оқу орнын
ашудың қажеттілігі күннен-күнге арта түсті.
1928ж. РСФСР және Қазақ АҚСР халық комиссарлары кеңесінің шешіміне
сәйкес Ташкент қазақ педагогикалық институты Алматыға көшірілді де,
қазақтың мемлекеттік педагогикалық институтына айналды. Оның бірінші
ректоры белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, ғылым, Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беруді ұйымдастырушылардың бірі профессор
С.Ж.Асфендияров болды.
Республикада алғаш ұйымдасқан қазақ педагогикалық институты 1931 жылы
бірінші рет өз түлектеріне өмірге жолдама берді. Бірақ бұл бір ғана
педагогикалық институт ашылды. Олар Орал, Семей педагогикалық институттары,
Қызылорда педагогикалық институты, облыс орталықтарындағы Ақтөбеде,
Петропавлдағы, Шымкенттегі, Қарағандыдағы мұғалімдер институттары.
Институттардың эрбір жерде ашылуы мұғалімдерді даярлау ісін одан әрі алға
дамытып, сапалы білім беру тоқтап қалмай одан әрі дамыды. Бұл жылдары
педагогикалық оқу орындарының саны оның ішінде бір университет алты
педагогикалық және сегіз мұғалімдер институты жұмыс істеді.
1944 жылы қыздар педагогикалық институт шаңырақ көтерді. 1952 жылдан
бастап мұғалімдер институты педагогикалық институттарға айналды. Сонымен
1954-1955жылдары педагогикалық институттар саны 13-ке жетті. Бір аңызда үлы
ойшыл мен шәкірттің эңгімесінде былай делі екен:
- Бұл елдің жері байтақ , қалың елі бар. Бірақ та не жетіспейді,
ұстаз ?-деп шәкірті сұрапты.
- Байыту керек!,- деп ұстазы жауап береді.
- Ол өзі де бай, немен байытуға болады? - деп шәкірті сүрайды.
Сонда ұстазы ; Оқыту керек!- деген екен.
¥лы ұстаз барлық кезең, ғасырларда болған.
Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель
атанған эмбебап ғұлама, үлағатты ұстаз эл-Фараби бабамыздың да Қазақстан
топырағында дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр рухани мұра қалдырып кеткен
бүгінгі үрпақ зор мақтаныш тұтады.
Түркі тілдес халықтарға ортақ, өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр
ойшылдары: Баласағүни, Қашқари,Жүгінеки, Иассауи трактаттары, сондай-ақ
Алтын Орда дэуірінің ойшылдары: Хорезми, Сарай, Дулати, Дулати, Жалайри,
Әбілғазы еңбектерінің де қазіргі кеде орны ерекше.
Ұстаз өмірдің шуағы мен нәрін себуші, берілмес қамалдардың алыбы. Оның
мынау аумалы-төкпелі замандағы адам ретіндегі, мұғалім ретіндегі миссиясы –
маңайындағы адамдардың, алдарындағы оқушылардың ішкі сезімін оята білу.
Мұндай жауапты да ауыр жүк арқалап жүрген ұстаздарымыздың ішкі жан дүниесі
мен сыртқы бет-бейнесінде үйлесімділік, сауаттылық, жарасымдылық болу қажет
деп ойлаймыз.
Адам баласының әрбір іс-әрекетінің технологиясы ойластырылып, техника
құралдарымен алмастыру мүмкіндіктеріне жетіп отырғанымыз, біздің даму
сатысының ең жоғарғы белестеріне жеткендегіміздің бірден бір куәсі. Бүгінгі
мұғалім осы заманға лайық па? Мұғалім бейнесін суреттейтін болсақ, ол
біріншіден 45 минуттың қожайыны; екіншіден мектеп, аудан көлеміндегі барлық
іс-шаралардың ұйымдастырушысы; үшіншіден барлық тексерудің соңғы нүктесі.
Мұғалім мәртебесін көтерудегі іс-шаралардың қолға алғанымен, мұның
гумандық дәрежеде орындалуының ауылы алысырақ. Өйткені әр адамның
біріншіден өзіне деген көзқарасы өзгере қойған жоқ. Әркім өзіндік Мен
дәрежесінде өзін көрсетуге жете қойды деу артық, әлі де болса, жоғарыдан
келген жоспарға сүйену, иек арту орын алып отыр. Көп жағдайда мұғалімнің
осындай халге ұшырауына тек мұғалімнің өзі ғана жауапты. Бұлай деп айтуға
толық дәлел бар. Мысалы, 15-20 жылдық еңбек стажы бар ұстаздарымыздың әлі
де болса, өз әдіс-тәсілдерін талдаудан, өзіндік методикасын жетілдіріп,
өзіндік технологиясын жасаудың орнына дайын әдіс-тәсілдерді енгізуіне,
елдің аузында барды оңтайлап өзіндік етуге құмар. Аттандап, алыстан келген
технология біздің ауыл мектебінің психологиясына, даму дәрежесіне лайық па,
жоқ па, ол жағы көп ойлануды қажет етпейді.
Жетістіктерге қашан жетеміз? Оң-солымызды жіктеп, барымыз Бен жоғымызды
толық талдау жасалған уақытта жетуге болады деп ойлаймыз. Әрқашанда
алдымызға Мен кіммін?, Маған не керек? деген сауалдардың тһңірегіде
өзімізді жетелеп, өз орнымызды анықтағанда ғана, дәл осындай сауалдар
төңірегінде оқушыларымызды ойландыра, жетелей білсек, белгілі бір нәтижеге
жүйелі түрде жетуге болады. Осы орайда, ауыз толтырып айтарлықтай мендік,
өзіндік қасиеттері қалыптасқан ұстаздар ұстаз мәртебесінің біріншіден
мұғалімнің өзіне тікелей байланысты екендігін айқындай түседі.
В.А.Сухомлинскийдің айтуы бойынша, нағыз мұғалім балаларды сүйетін, өз
пәнін жетік меңгерген, психология мен педагогиканы терең білуі тиіс.
Тәрбиелік, жоғары мәдениеттілік, өз пәніне, ең бастысы, балаға деген
сүйіспеншілік-мұғалімнен талап етілетін басты мәселе. Мұғалім мен оқушының
қарым-қатынасында балалардың мұғалімге деген жақсы көрушіліктен барынша
шалғай жатқан қорқыныш, сыйламау, жек көру сияқты сезімдерді бастан
кешіретіні жиі кездеседі. Бұл мұғаліммен оқушының жеке бастарының ара
ақтысы мен оқыту әдістерінің сапасына байланысты.
Ізгілендіру принциптері оқытудың әдіс-тәсілдеріне мынадай талаптар
қояды:
- мұғалімнің оқыту негізінде билік жүргізу әдісінен арылуы;
- оқыту үрдісі негізінде – білім беретін мұғалім емес, осы білімді
қызыға қабылдауға дайын оқушы екендігі, балалардың оқуға деген ынтасын
күшейту, өз дербестігін дамыту;
- оқу-тәрбие жұмысына үтымды жүргізу үшін баланың табиғи талабын,
қасиетін дер кезінде айқындау.
Ізгілік бағыттың негізгі идеялары:
- оқушылармен ұнамды қарым-қатынас;
- қысым көрсетпей, еркін ұстау;
- оқушы еңбегін бағалау;
- тұлғаны дамыту;
- өзіндік көзқарас;
- өзін-өзі сыйлау идеясы;
- өз пікірін білдіру.
Мұғалімнің шеберлігі мен жетістігі – сапалы білім және жақсы тәрбие
алған шәкірттерінде. Мұғалімнің сабақтағы қолданған әдістері оқушыға әсер
етуіне қарай бағаланып, өз алабына сай орындалып отыруы тиіс.
Мұғалім үшін кәсіби біліктілігін арттырудың бір жолы – жеке
кітапханасының болуы. Мұғалім үнемі оқып, ізденіп жүргенде ғана мқғалім.
Халық педагогикасының алтын қазығы, тағылымы мол қағидаларын бүгінгі күннің
өршіл жаңалықтарымен ұштастырып өтырудың ұстаз үшін орны ерекше.
Білім беру жүйесінде кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау
институты қала мұғалімдерінің білімін жетілдіріп, оларға дер кезінде жан-
жақты әдістемелік көмек көрсетуде атқаратын қызметі зор. Ұжымның алдына
қоыған ауқымды мақсаттары мынадай:
- білім беру қызметкерлерінің кәсіптілік біліктілігін арттыру;
- білім беруде жаңа бын шеберлігі мен біліктілігін жетілдіру;
- мұғалімдердің біліктілігін арттырудың мемлекттік жүйесінің кеңінен
дамуын қамтамасыз ету.
- білім беруде ғылыми-әдістемелік көмек ұйымдастыру.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін біліктілікті арттыру курстары, арнайы
семинарлар, семинар-практикумдар, мұғалімдердің өз бетінше білімін көтеру
жолдарын қамтамасыз етеді. Білім беру жүйесіндегі кадрлардың біліктілігін
арттыру және қайта даярлау институтында білім жетілдіру курстары педагог
кадрлардың біліктілігін арттыруда – бұл мектепті жаңарту мәселелеріне
сәйкес оның кәсіби шығармашылық даму үрдісін ізгілендіру болып табылады.
Чғни, шығармашылық даму – адамның алға қойған мақсатын дұрыс шешуі.
Мұғалімдердің педагогикалық шеберлігі мен таланытын шыңдаудың тағы бір жолы
– алуан түрлі сайыстар өткізу. Бұл сайыстарда заман талап етіп отырған
оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы мен жаңа бағдарламаға сай
педагогикалық тәжірибелер, ғылыми зерттеу жұмыс түрлері көрсетіліп, инстиут
қорына кіруде. Осындай жұмыстардың түрлері арқылы мұғалімдердің
зерттеушілік мәдениетін көтеруге жол қойылды.
Мұғалім – мектептің жүрегі. Жүрек арқылы қан тамырлары тіршілік беріп,
жан бітіріп тұратын болса, мұғалімсіз ешқандай оқулық, кітап, әдістемелік
құралдарға жан бітпейді, яғни олар мұғалімсіз – жансыз дүние болып қала
береді. Сонымен қатар адами қасиеттерін де дамыту, бала бойына сіңіру мен
қалыптастыруда мұғалімнің алатын орны ерекше.
Мұғалімдер адам жанының хирургі деп бекер айтпаса керек. Сондықтан ең
алдымен мұғалімнің жеке тұлғасы мен оның кәсіптік мәдениетіне айрықа көңіл
аудару қажет. Біріншіден, қай қоғамда болмасын мұғалім сол қоғамның
белсенді мүшесі, белгілі бір әлеуметтік топ болып саналады. Сондықтан
қоғамда болып жатқан әлеуметтік, саяси-экномикалық, рухани өзгерістер мен
жаңалықтардан тыс қала алмайды. Сол қоғам қажеттілігі мен сұранысына,
мемлекет жүргізіп отырған саясатқа тәуелді болатыны сөзсіз. Осыған орай
оқыу мен оның формалары да жаңғырып, заман талабына сай өзгеріске түсіп
отырады. Сол себептін де мұғалімдерді даярлау және міндеті бастыв мәселе
болып табылады.
1. Мұғалімнің шығармашылық еңбек етуіне қолайлы жағдай жасау.
2. Әлеуметтік жағдайына назар аударып, басқа жағдаяттар мен өзін ұжымды
еркін сезініп, ьалапты еңбек етуі мен іс-әрекетіне жауапкершілік
туғызу.
3. Мұғалімдердің білім жетілдіру институттары мен ғылыми орталықтардың
арасындағы байланысты тұрақты жүйні арттыру.
4. Заман талабына, қоғам сұранысы мен қажеттілігіне сәйкес әлемдегі және
бүгінгі озық іс-тәжірибе, жаңа технологиялар инновациялық әдістермен
ұдайы қаруландырып отыру.
5. Шығармашылық ізденісі мен еңбегіне толық еркіндік бере отырып, оқытуды
ізгілендіру мақсатындағы талап пен тілектеріне, өзіндік іс-тәжірибесіне
тартуға мүмкіндік туғызу.
6. Мұғалімнің зерттеушілік мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті
бағыт-бағдар беру, кәсіптік шеберлігін арттырып отыруға бағытталған түрлі
курстар мен семинарлар, конференциялар өткізіп тұру қажет.
7. Мұғалімнің қоғамдағы белсенділігін арттыру үшін кәсіптік мәртебесі және
әлеуметтік беделіне үнемі көңіл бөліп отыру. Алдымен мұғалім электронды
ақпараттық құралдармен жабдықталуы қажет.
8. Әлеуметтік қорғалуына, мұғалім мәртебесінің өсуіне әлеуметтік
жеңілдіктер мен ынталандыру жолдарын қарастыру керек.
Педагогтың жеке тұлғасын қалыптастырудағы мектеп басшысының рөлі:
- ұжымдағы орнықты моральдік-психологиялық ахуал қалыптастыру;
- мектеп ұжымының алдындағы мақсат пен міндетінің айқындылығы, соған
байланысты ортақ іске жұмылдыра білдіру шеберлігі дәрежесінің болуы;
- жұмысқа қабылданған жас маман мұғалімінің психологиялық, этикалық
ерекшелікті нақты білуі керек;
- кәсіптік шеберлігінің артуына, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, өз
білімін көтеруіне жағдай жасау, еркіндік беру. Кәсіптік санатының өсуіне
көңіл аудару;
- жаңа технологиялармен қарулануын, әдістемелерінің түрленіп тұруына
бағыт беру;
- еңбекке ынтасын арттыру жолдарын қарастыру. Әлеуметтік жағдайын
назарда ұстау;
- шығармашылыпен жұмыс істейтін мұғалімдерді ынталандырып отыру;
- мұғалімнің өзара сенімділік пен достық, әріптестік жауапкершіліктерін
арттыру;
- өз мамандығына деген мақтаныш пен сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру;
- кадрлар тұрақтылығы, мұғалімнің оқушы алдындағы беделі мен
мәртебесінің өсуі.
- мұғалімнің оқыту процесіндегі жетекші рөлінінің орнын басты назарды
ұстау арқылы ғана мұғалімнің жеке тұлғасы мен кәсіптік мәдениетін көтере
аламыз.
Міне, осындай жағдайларды ескере келіп, мұғалімнің жеке тұлғасы, оның
кәсіптік мәдениетінің өрістеуіне жан-жақты көмек, көңіл бөлу, жағдай
жасалуын ескерген жөн.
Сондықтан да ұстаз алдындағы басты міндет – ХХІ ғасырдың есігінен еркін
енетін, дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін құрметтей білетін,
рухани дүниесі бай интеллектуалдық өрісі кең, білім жоғары, құқықтық-
құжаттық мәдениеті заман талабына сай белсенді ұрпақ тәрбиелеу.
Білім қызметкерлерінің ІІ съезінде Болашақта еңбек етіп, өмір
сүретіндер бүгінгі мектеп оқушылар, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе
Қазақстан мемлекеті сол деңгейде болады. Сондықтан да Ұстазға жүктелетін
міндет ауыр деген болатын. Шынында да, қазіргі заман мұғалімінен өз
пәнінің ғана терең білгірі емес, тарихи танымдық педагогикалық-
психологиялық сауаттылықты, саяси экономикалық білімділікті талап етуде.
Ол заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар,
шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісінде еніп жатқан жаңа
технологияны шебер меңгергенде ғана білігі мен білімі жоғары жеке тұлға
ретінде ұлағатты бола алады.
1.2. Мұғалім педагогикалық әрекеттің субъектісі
Мұғалім қызметі өскелең ұрпақтың мәңгі өзгермелі карама-қайшылығы мол
жан дүниесіне ене білуде. Әлі толыспаған сәби жанын жасытып, жаралап
алмауын әрқашан да есте сақтау қажет. Педагогтың балалармен шынайы достық
қарым-қатынасын ешбір оқулыкпен алмастыруға болмайды.
Мұғалімді адам жанының инженері, мінез - құлык сәулетшісі, ауру
шипагері ақыл ой мен естің жаттықтырушысы ой мен сезім дирижері, адамның
алғашқы қылығының әділ қазысы, жас өркенді мәпелеуші бағбан...деп атайды.
Осының бәрі - таза шындық. Бірақ басқа мамандықтардан мұғалімдердің
айырмашылығы оларға өз еңбегінің жемісін бірден білу жазбаған. Олардың
еккен жемісі көгеріп көктеу үшін ұзақ жылдар керек. Мұғалім өзіндегі әлде
бір сотқар баланың бір кезде жасампаздығы мен іскерлігін көру үшін
сарқылмас күш - қайрат қажет. Осы құртақандай адамның болашақта туған
жерімізді қалай байытып. түлететіндігін алдын ала көре білуі тиіс.
Бұл мамандықтың негізі білім беру ғана емес сонымен катар тұлғаны
қалыптастыру, адамда адамды жасау. Сондықтан мұғалімнің жұмысы гуманистік
бағытта болуы тиіс.
Педагогикалык әрекеттің негізгі ерекшелігі: ол басынан ең соңына дейін
адамдар мен өзара әрекет процесі болып табылатындығында. Оның пәні адам,
енбек құралы адам, еңбек нәтижесі де адам. Бұл педагогикалық еңбекте
мақсаты, міндеті, оқыту және тәрбиелеу әдісі тұлғалык қатынастар түрінде
іске асуы тиіс деген сөз. Бұл ерекшелік оның адамгершілік аспектісінің
маңыздылығын көрсетеді.
Ежелгі грек философы Платон егер етікші өз жұмысын дұрыс атқармаса
онда адамдардың киген киімі жұпыны болады, ал тәрбиеші өз міндетін дұрыс
орындамаса онда мемлекетте бірнешс ұрпақ сауатсыз және надан адамдар пайда
болады.
Мұғалім еңбегінің гуманистік бағыты оның баланың шығармашылығын
дамытуға арналған өмірлік позициясыиан көрінеді. Гуманизм сөзі (лат.
Humanus - адамгершілік) деген мағынаны береді. Антика дәуірінде пайда
болган бұл идея көптеген ойшылдардың еңбектерінде орын алды. Адамды
жоғарғы құндылық ретінде санау, оның тұлғасын құрметтеу кез келген халықтын
мәдениетінің бір бөлігі болып саналады. Адамға деген гуманистік қатынас
оның жақсы қасиеттерін қабылдап және бағалау ғана емес, ол адамды толығымен
кемшіліктеріне қарамастан қабылдау болып есептеледі. Гуманизм адамға
тұтастай кемшіліктеріне бағыну емес, керісінше оның осы кемшіліктерін жоюға
көмектесіп, одан әрі шығармашыл түрде дамуына жағдай жасау.
Гуманизм сөзі кең мағынада адамның құндылықтарын, қабілеттерін көрсетіп
оны одан әрі дамыту құқығын тану деген мағына береді. Бұл мұғалімнің
әрескеті оқушының нақты қызығуларына икемделуі тиіс деген сөз. Педагог
ұйымдастырған әрекет оқушыны оқытып қана қоймай, сонымен қатар оның
қоршаған ортамен келіспеушілігінің туындауына жол бермеуі керек. Тұлғаның
гуманистік бағыты жалпы адамгершілік құндылықтардың негізінде қалыптасады.
Мұғалім жұмысының гуманистік бағыты оның жақсы әрекетінің негізгі факторы
болып есептеледі. Сондықтан мұғалім тәрбиеде және білім беруде гуманистік
принципін ұстанғаны жөн. Өйткені ол адамдармен жұмыс істейді және
адамдардың бойында жақсы касиеттерді қалыптастыруға ұмтылады.
Бұл айтқан ойымызды дәлелдеу үшін әр жастағы оқушылар арасында
жүргізілген сауалнама нәтижесіне алынған мәліметтерге тоқталайық.
Оқушылардың пікіріне сүйенсек, 5 класс оқушылары мейірімді, көңілді,
керек кезінде қатаң талап қоя білетін, айтқан сөзінде тұратын, бағаны әділ
қоятын, сабақты қызықты өткізе алатын мұгалімді калайды.
Жоғары класс оқушылары мұғалімнің кәсіби шеберлігі мен іскерлігінен
гөрі оның тұлғалық адамгершілік қасиеттерін жоғары бағалайтындығы
анықталды. Олар жақсы мұғалім болу үшін ең алдымен жақсы адам болу
керектігін көрсетеді. Мұғалім жаза қолданбаушы, адам жанын түсініп, оған
көмек беруші, киын жағдайдан алып шығатын жанашыр адам болуын қалайды.
Социологтар өткізген зерттеулерге жүгінсек 7 класс оқушылары ең алдымен
сабақта қызықты өтуін қаласа, екінші кезекте оқушыларға деген құрмет,
әділдік. Үшінші қатарда талап қою және пәнін жақсы білу, содан кейін балаға
деген махаббат, ұстамдылық, шыдамдылық.
Оқушылардың пікірі бойынша мұғалімнің нашар қасиеттері -түсінбеушілік,
әділетсіздік, оқушыларға деген нашар қатынас, жағымсыз қасиеттердің болуы.
Оқушылардың пікірлерін ескере отырып әрбір мұғалім балалармен қарым -
қатынаста олардың әркайсысының табиғи ерекшеліктерін ескере отырып қатынас
жасағаны абзал. Сонда ғана мұғалім оқушылармен дұрыс тіл табыса алып,
олардың жүректерінен орын ала алады.
Мұғалімнің еңбегі бұл әр алуан әрекеттердің жиынтығы. Әрекет сөзінің
мағынасына тоқталсақ ол даму, өзгерудің тәсілі регінле тарихи формада
көрініс береді. Ғалым А.Н.Леонтьевтің айтуынша адам әрекеттері мынандай
структуралық бөліктерден тұрады: мұқтаждық түрткі, мақсат, міндет, әрекет,
операция.
С.Рубинштейн, Б.Теплов және т.б ғалымдардың зерттеулері әрекетте
адамның психикалық процестері дамып, ақыл-ой, эмоционалдық, ерік -жігер
сферасы, қабілеттері мен мінезі қалыптасады.
Ал педагогикалық әрекет мақсатты түрде өтеді, себебі мұғалім өзіне
міндетті түрде мақсат қояды. Кең мағыналы пелагогикалық әрекет ол адамдар
өмір бойы жинаған тәжірибені, мәдениетті ұрпақтан - ұрпаққа тарату, адамды
қоғамда белгілі бір әлеуметтік роль атқаруға дайындау және оның дамып,
жетілуіне қолайлы жағдай жасау.
Мұғалімнің атқаратын педагогикалық әрекеттерін ғалымдар В.А.Мижериков
және М.Н.Ермоленко мынандай негізгі екі түрге бөледі. Ол окыту және
тәрбиелеу.
Оқыту - бұл мектепте оқушының танымдық әрекетін баскаруға бағытталған
мұғалімнің арнайы әрекеті. Оқыту педагогикалық процестің негізгі
компоненті. Педагогикалық процесте оқытуды мұғалімнің оқушылармен тығыз
байланыста әрекет ету процесі деп атайды. Бұл әрекет қандай формада өтсе
де, онда оқу процесінің белсенді түрде қатысуын талап етеді. Оқыту процесін
дайындап, жүзеге асыруда мұғалім келесі әрекет түрлерін орындайды: бір
жағынан оқушыларға беретін мағлұматты саралап, жүйелесе; екінші жағынан оқу
жұмысының әдісін және білім берудін жүйесін ұтымды ұйымдастырады.
Ғалым И.П.Пидкасистидің айтуынша оқыту әрекетінің пәні ол оқушының оқу
таңымдык әрекетін ұйымдастыра білу, ал оз кезегінде мұғалімдер жағынан
педагогикалық басқару мынандай компоненттерден тұрады:
• Оқыту үрдісінің әр түрлі формаларын ұйымдастыруда өзінін және
оқушылардың әрекетін жоспарлау;
• Оқушының білімді қабылдау және оны тәжірибеде қолдану тәсілдерін
менгере алу белсенділігін ынталандыру;
• Оқушылардың тапсырмаларды сапалы орындауын қадағалау;
• Оқу нәтижелерін саралау, болашақ нәтижелерді болжау;
Бұл пелагогикалық үрдісте мұғалім оқытуға үлкен мән беріп, оны дұрыс
ұйымдастыра алуы тиіс деген сөз.
Мұғалім әрекетінің келесі түрі тәрбие жұмысы. Ол оқушының дұрыс дамуына
жағдай жасайтын әр түрлі әрекет түрлерін басқару, тәрбиелік ортаны
қалыптастыруға бағытталған әрекет түрі.
Оқыту және тәрбиелеу бір процестің екі жағы. Олар бір - бірінсіз
жүрмейді. Оқытуда тәрбиелік әсер етпей болмайды. Керісінше тәрбиелеуде
міндетті түрде оқыту элементтері қолданылады.
Алайда олардың айырмашылықтары да бар екендігін ескерген жөн. Оларды
атап өтсек: оқытудын уақыты бар және ол шектеулі, ал тәрбие үздіксіз
жүретін процесс. Оқыту тәрбислеуге қарағанда ұйымдастыру және жүзеге асыру
жағынан оңай процесс.
Бұнымен қоса ғалымдар В.В.Краевский. Н.Я.Лернер, және М.Н.Скаткин білім
мазмұнының білім және білікпен қоса шығармашылық әрекет және қоршаған
ортаға эмоционалды қатынас тәжірибесі компоненттерін қосады. Бұл
компоненттер тәрбие мсн оқытудың бірлігінсіз жүзеге аспайды.
Көрнекті неміс педагогы А.Дистервег тұтас педагогикалық процесті
тәрбиелік оқыту және оқытудағы тәрбиелік бірлік ретінде түсінген.
Бұл аталған әрекет түрлерін қоса ғалымдар мұғалімнің осылар мен қатар
атқаратын әрекет түрлерін көрсеткен. Олар:
• Мұғалімнің өзін -өзі оқыту және тәрбиелеу әрекеті;
• Басқарушылық оқу мекемелерін басқару;
• Ұйымдастырушылық – оқушылардың мектепте және мектептен тыс тәрбие
шараларын ұйымдастыру;
• Әдістемелік жаңа педагогикалық тәжірибелері, ғылыми жетістіктерді
меңгеру;
• Мектепте және мектептен тыс үйірме жұмыстарына қатысу;
• Ғылыми зерттеушілік;
Қорыта келгенде педагогикалық әрекет мұғалім оқушының танымдық
қызығушылығын дамыта алса, сабақта шығармашылық жағдай ұйымдастыра алса,
басты екі педагогикалық әрекетті дұрыс ұштастыра алса ғана жемісті болады.
Педагогикалық әрекеттің негізгі компоненті оның түрткілері.
Л.И.Божовичтің айтуынша түрткі ретінде сыртқы орта заттары, ойлар, сезімдер
бола алады. Н.И.Конюховтің анықтамасы бойышна түрткі -тұлғаның әрекетін
анықтайтын тұрақты себеп, талаптардың жиынтығы. Ол тәрбие процесінде
қалыптасады. Түрткілердің құрылымдық компонентеріне көңіл аударсақ ғалым
Б.И.Додонов оның төрт түрін көрсеткен: әрекеттің өзіне қанағат алу; тұлғаға
әрекет нәтижесінің мәнді болуы; әрекет үшін марапаттау түрткісінің басым
болуы; тұлғаға қысым көрсету. Мотивтердің жалпы аспектісін айтқанда
Л.Маслоудың мұқтаждық үшбұрышын айтпай кетуге болмайды. Онда бір жағынан
адамның әлеуметтік, интерактивтік тәуелділігі көрінсе; екінші жағынан оның
танымдық өзін-өзі жетілдіруіне байланысты өзіндік табиғаты көрінеді.
Ал педагогикалық түрткі бір жағынан педагогикалық әрекеттің
себептерінің әрекеті: екінші жағынан мұғалімнің құндылық бағыт-бағдарын
білдіретін себептер жиынтығы. Педагогикалық әрекеттің мотивтерін ішкі және
сыртқы деп бөлуге болады. Сыртқы түрткілерге жатады:
• Белгілі бір білім мекемесінде жұмыстың беделді болуы;
• Жеке және кәсіби өсуге мүмкіндік, жалақынын жақсы болуы;
• Өзін - өзі жетілдіруге мүмкіндік;
Ішкі түрткілерге өзінің әрекетін үрдіске және оның нәтижелеріне
бағыттау.
Мұғалімнің педагогикалық әрекеті нақты жағдайда әртүрлі міндеттерді
атқару негізінде жүзеге асады. Өзінің шеберлігін шындап, кәсіби жетілуі
үшін мұгалім педагогикалық әрекеттің құрылымы мен міндеттерін білуі тиіс.
Ғалымдар Н.В.Кузьмин, В.А.Сластенин, А.И.Щербакова оқу - тәрбие процесінін
төмендегідей міндеттерін көрсетеді:
1. Педагогикалық әрекеттің диагностикалық функциясы. Ол оқушыны танып,
оның даму, тәрбиелік деңгейін анықтаумен тығыз байланысты. Оқу тәрбие
процесін оқушының психологиялық дамуының ерекшеліктерін, ақыл - ой,
адамгершілік тәрбиелігінің деңгейін, отбасылық өмірін білмей жүргізуге
болмайды. Ол үшін мұғалім оқушының қызығушылықтарын, мектептен тыс
әрекет түрлерін біліп, байқампаз болуы қажет.
2. Педагогикалық әрекеттің бағдарлаушы - болжаушы функциясы. Ол
мұғалімнің тәрбие бағытын, әр түрлі денгейінің нақты мақсат,
міндеттерін аныктап, оның нәтижесін болжай алу біліктілігінен
көрінелі. Бұл функция оқу - тәрбие процесінің мақсатын, әдісін,
формаларын жетілдіруге мүмкіндік береді.
3. Педагогикалық әрекеттің құрылымдық жоспарлық функциясы. Бұл мұгалімнің
болжаушылық функциясымен тығыз байланысты. Мысалы: егер мұғалім
оқушының ұжымдық қатынастарын нығайтуды жоспарласа, ол үшін ең алдымен
мұғалім тәрбиелік жұмыстың мазмұнын жоспарлауы тиіс. Бұл әрекеттерді
іске асыру үшін мұғалім психологияны, педагогиканы, ұжымды ұйымдастыру
тәсілдерін, формаларын жетік менгеріп, өзінің шығармашылық қиялын
дамытып отырыу қажет. Осыған сәйкес бұл функиия мыналарды қамтамасыз
етеді;
➢ Оқушы меңгеретін оқу материалдарыңың мазмұнын
ұйымдастыруды және іріктеуді;
➢ Оқушының әрекетін жоспарлауды;
➢ Оқушымен әрекеттесу үрдісінде өзінің әрекетін жоспарлау;
4. Педагогикалық әрекеттің ұйымдастырушылық функциясы. Ол оқушыны
жоспарланған тәрбиелік жұмысқа қатыстыра алу, оны ынталандыру
қабілеттерімен тығыз байланысты. Ол үшін мұғалім оқушыларды оқытып
тәрбиелеудің нақты міндеттерін анықтап, бірігіп жұмыс істеуді
жоспарлап, оқушының атқаратын міндеттерін дұрыс бөліп, әрекеттердің
жүргізілу барысын қадағалап отыруы тиіс.
5. Педагогикалық әрекеттің ақпараттық түсіндірмелік функциясы. Оның
маңыздылығы барлық оқу - тәрбие үрдісі ақпарат процесіне
негізделгенімен анықталады. Білімді меңгеру, әлемге деген көзқарас,
адамгершілік - эстетикалық ойларды меңгеру оқушыны дамытып
қалыптастырудың негізгі тәсілі. Бұл жағдайда мұғалім оқу тәрбие
процесін ұйымдастырушы ғана емес, сонымен қатар ғылыми, адамгершілік
эстетикалық ақпараттарды таратушы ретінде көрінеді.
6. Педагогикалық әрекеттің коммуникативтік –ынталандырушылық функциясы.
Ол мұғалімнің адамгершілік мәдениеті, өзіндік тұлғасы. қарым-қатынас
мәдениетінің оқушыға қалай әсер ететіндігінінен көрінеді. Мұғалімнің
өзінің белсенді әрекетімен оқушыны ынталандыра алуынан көрінеді. Бұл
әрекетке балага деген сүйіспеншілік, махаббат қамқорлық көрсету
жатады.
7. Педагогикалық әрекетін бағалау - талдау функциясы. Педагогикалық
әрекетті жүзеге асырғанда мұғалім оқыту және тәрбиелеуге талдау жасап
оның жақсы жақтарымен кемшіліктерін анықтап, нәтижені қойған
міндеттермен салыстырып отыруы тиіс. Өкінішке орай көп жағдайда
мұғалімдердің бұл функциясы дұрыс жүзеге аспай жатады.
8. Педагогикалық әрекеттің шығармашылық - зерттеушілік функциясы. Бұл
функция әрбір парасатты, терең ойланатын мұғалімнің жұмысында
кездеседі. Педагогикалық функцияның бұл екі компоненті де маңызды.
Өйткені мұғалімнің педагогикалық теорияны қолдануы үлкен
шығармашылықты талап етеді. Бұл әрекеттің екінші жағы белгілі
теориядан тыс тұрған немесе оны жетілдіретін жаңа ойларды түсініп, оны
дамытумен тығыз байланысты.
9. Педагогикалық әрекеттің диагностикалық функциясы төмендігілерді
зерттеуді қарастырады:
• Басқа адамдарға әсер ететін тәсілдер және олардың мазмұны;
• Адамдардың жас және жеке - психологиялық ерекшеліктері;
• Өз әрекетінің ерекшеліктері мен нәтижесін, жақсы жақтары мен
кемшіліктерін білу;
Бұл функция адамның басқа адамды дұрыс қабылдап, түсініп, бағалай алу
қабілетімен тығыз байланысты.
Осы функцияларды дұрыс байланыстырып жүзеге асырған да ғана мұғалім өз
біліктілігін арттырып, шеберлігін шыңдауға жол ашады. Аталған функцияларды,
педагогикалық әрекетті жүзеге асыруда жақсы нәтижелерге қол жеткізу үшін
мұғалім жан - жақты қабілетті болуы тиіс.
1.3. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі мен кәсіби дамуы.
Мектеп реформасының талаптарына сәйкес мұғалімнің жеке басын жетілдіру
міндеті ерекше маңызды болып отыр, өйткені мектептегі бүкіл оқу-тәрбие
процесі тиімділігінің табысты болуы көбінесе соған байланысты. Әрбір
мұғалім өз басының бағалы кәсіптік санасын, іскерлігі мен дағдысын
жетілдірудің, яғни өзінің кәсіптік тәрбиесімен шұғылдануының айрықа маңызы
бар. Кезінде көптеген көрнекті педагогтар өзін-өзі тәрбиелеудің қажеттігін
атап көрсеткен болатын. Мұғалім үшін қастерлі міндет өзінің жеке басының
тәрбиесін бүкіл өмірлік міндетіне айналдыруда - деп есептеді А.Дистерверг.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуге қабілеті берілмейі, оған үйрену керек.
Тарихта әр бір ұрпақ адамдары өз заманының талаптарына сай келуі үшін өзін-
өзі жетілдіруге тиіс болды. Әрбір адам өзін-өзі тәрбиелеуде ең алдымен оның
мақсатын, әдістері мен тәсілдеріне, нәтижесін технологиясын меңгеруі
тиіс. Бұл өзін-өзі тәрбиелеудің компоненттеріне жатады. Оларға тоқталмас
бұрын өзін-өзі тәрбиелеудің қозғашуы күші туралы айта кетейік. Айталық,
мектепке жаңа келген мұғалімде өз бетімен жұмыс істеуде көптеген қиындықтар
туады. Оларды жеңі үшін жас маман өзін өзі жетілдіріп, тәрбиелеуі тиіс. Ол
үшін ең алдымен ол өз бойындағы сенімсіздіктен арылуы тиіс. Бұл кәсіби
түрде өзін-өзі жетілдірудің алғашқы қадамы.
Кәсіби түрде өзін-өзі жетілдіру дегеніміз – ол қазіргі педагогикалық
талаптарға сай келу үшін өзіңнің кәсіби және жеке қабілеттерін дамыту.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиеленуінің қозғаушы күші өзін-өзі жетілдіруге,
өзгертуге деген мұқтаждық. Бұл мұқтаждықтың басты себебіне мектеп
әкімшілігінің, ата-аналардың тұғалімге деген талаптарын жатқызуға болады.
Мектептегі талаптардың өзгеріп отыруы мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіріп
отыруын талап етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік тұлғаңды өзгертуге
бағытталған жоспардан басталады. Бұл жоспардың негізінде өзіңді даму
деңгейінде қойылатын талаптармен салыстыру жатады. Осыған негізделе отырып
мұғалім өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған міндеттер жүйесін белгілейді.
Осыдан кейін ғана өзін-өзі тәрбиелеу процесі басталады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілердің қалыптасуының
бірнеше жолдары бар. Оның біріншісінде мұғалімнің өзін-өзі тәрбиеленуіне
мекте басшыларының талаптары, мектеп өмірінің стилі, яғни белгілі біреудің
әсері итермелесе, екіншісінде мұғалімнің өзіндік қасиеттері, жауапкершілігі
кәсіби мәртебесі итермелейді. Әрбір түрткінің жанында нақты мұқтаждық тұр.
Мұқтаждық болмаған жағдайда өзін-өзі тәрбиелеудің түтркілеріне осы процеске
деген мұғалімнің қызығушылығын жатқызуға болады. Бұл жағдайда жағымды
эмоция үлкен роль атқарады. Өзін-өзі тәрбиелеуде мұғалім үлкен жұмыс
атқарады. Сол еңбектің жемісті нәтижесінен алған қуаныш сезімі мұғалімнің
есінде мәңгілік қалады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі үшін мектеп әкімшілігі де көмек көрсетіп
қолайлы жағдай тудыруы қажет. Мысалы: жас мамандар өздерінің тәжірибелі
әріптестерінің көмегімен өзін-өзі тәрбиелеудің кейбір элементтерін үйреніп,
өзінің еңбектерінде жақсы нәтижелер бере бастайды, өзінде сменімдігі артып
тәжірибе жинақтай бастаған маман өзін одан әрі жетілдіруге ұмтылады. Бұл
өзін-өзі тәрбиелеуге деген тұрақты жағымды түрткілердің пайда болуына
көмегін тигізеді.
Өзін-өзі тәрбиелеудің түрткілерінің дамуында ең басты рольді мұғалім
қызмет атқаратын ұжым алады. Егер мұғалімді қоршаған адамдары өзін-өзі
үнемі тәрбиелеп отырғанын байқаса, ол да өзір тәрбиелеуге ұмтылады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілер өзін-өзі кәсіби түрде
тәрбиелеуге бағытталған әрекет негізінде қалыптасады. Ғалым Рубинштейннің
айтуынша өзін-өзі тәрбиелуде жақсы нәтижеге жетудің басты белгісі: ол жақсы
қасиеттерді жетілдіруге бағытталған әрекет емес, өзінің өмірлік маңызды
міндеттерді шешуге бағытталған әрекеттер жиынтығы.
Мұғалімдер бір-бірінен кәсіби дайындығымен ғана емес, педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері мен де ерекшеленеді.
Әрбір мұғалімнің мінезінде оқушылармен қарым-қатынас, жұмыс стиілін
анықтайтын кәсіби психологиялық ерекшеліктері болады. Оған әр жастағы
оқушылармен жұмыстың жемісті болуы байланысты. Педагогикалық-психологиялық
ерекшелік өзіндік жұмыстың даралық стилінің қалапытасуында үлкен роль
атқарады. Сондықтан жұмыс істеу барысында мұғалім өзінің мықты және осал
жақтарын білуі тиіс.
Педагогикалық әдебиетте мұғалімдер типологиясының екі түрлі
классификациясы бар. Оның бірі белгілі педагог В.Н.Сороко-Росинскийдікі. Ол
мұғалімдерді қатынас стильдеріне қарай бірнеше түрге бөледі. Олар:
1. Педагог – теорик. Оларды нақты өмірден теория және жаңа ойлар басым
тұрады. Ондай мұғалімдер пәнде және оның әдістемесін жақсы біледі,
бірақ тәжірибеде осалдық көрсетеді, оқушылармен қарым-қатынаста нашар.
2. Педагог-реалист. Ол теориетик мұғалімге қарама-қайшы тұлға. Адамды
оның көңіл-күйін жақсы сезеді. Олардың осал жерлері өздерінің
тәжірибесін теориялық негізде жеткізе алмайды.
3. Педагог-утилитарист. Ол реалистпен ұқсас, Адам жанын жақсы түсінеді.
Бірақ оқушыны ықпал ету объектісі ретінде ғана көреді. Оның мықты жері
өткен материалды сұрау немесе түсіндіру емес, керісінше бекіту және
қайталау.
4. Педагог-әртіс. Олардың ерекшелігі шабыт және интуиция әрекет етуі. Бұл
олардың мықты және сол кезде осла жағы. Ол сабақты эмаоциональды,
тартымды түрде өткізеді, бірақ ол оның көңіл-күйіне байланысты болады.
Бұл аталған топтар таза күйінде көп кездезпеді. В.Н.Сороко-Росинскийдің
айтуы бойынша ешбір топқа да жатпайтын мұғалімдер кездеседі.
Екінші классификацияны педагогика ғылымдарының докторы Э.Г.Костяшкин
берді. Ол жасаған типологияның негізіне сабақтан тыс жұмысты алды. Ол төрт
типті белгіледі: интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік және
ұйымдастырушылық. Әрбір мұғалімнің өз типологиясын білуі өзін-өзі тәрбиелеу
және жетілдірудің басты компоненті.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу тұтас түрде жүруі тиіс. Ең алдымен
мұғалім өзінің танымдық, ұйымдастырушылық, коммуникативтік біліктерін
жетілдіріп отыруы керек.
Танымдық біліктерді жетілдіру ең алдымен ақыл-ойымен ойлауын жетілдіру
болып табылады. Оның негізгі жолы ақыл-ой операцияларын: байқағыштықты,
салыстыруды, талдауды, есте сақтауды, қиялды дамытатын жаттығулар.
Коммуникативтік біліктілік – ол қарым-қатынас жасай білу үрдісі. Қарым-
қатынастың негізгі тәсілдері: мимика, жест, сөз. Бұл біліктілікті жетілдіру
үшін теориялық білім, одан кейін жеке дара практика және тәжірибе керек.
Оған үйренуге болады.
Ұйымдастырушылық білік – ол оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыра
алуы. Ғалым Л.И.Уманский бұл білікке төмендегі қасиетерді жатқызады.
1. Жалпы психологиялық ерекшеліктері тұлғаның мақсаттылығы және
ұйымдастыратын әрекетке дайындылығы;
2. Кейбір басқа да қасиеттері: белсенділігі, жұмыс қабілеттілігі, қарым-
қатынасқа бейімділігі,
3. Тар мағынадағы ұйымдастырушылық қабілеттері;
Ұйымдастырушылықты дамыту жолы осы компоненттердің даму деңгейін білу,
кемшіліктерін байқау. Оның негізгі жолы практика және жаттығулар. Оған
психологиялық әдебиеттерді оқып, басқа адамдардың тәжірибесін біліп үйрену
арқылы жетуге болады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу жолдары өте көп. Ғалым С.Б.Елканов оған
өзін-өзі ұйымдастыруды жатқызады.
Өзін-өзі ақпаратпен қамтамасыз ету. Оған оқытудың әртүрлі формалары мен
түрлдеру жатады. Ол үшін мұғалім көп кітап және мерзімді баспасөз оқуы
тиіс. әсіресе өз мамандығына байланысты баспасөз беттеріндегі жаңа
идеяларды талдап өз еңбегінде қолдана алу керек.
Өзін-өзі талпыландыру. Өз-өзіне бұйрық берумен байланысты ол мұғалімді
өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейтін қозғаушы күш болып табылады.
Өзін-өзі ұйымдастыру. Оған өзін-өзі байқау, бақылау, есеп беру, талдау
жатады. Бұл өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған әрекетті дұрыс ұйымдастыруға
көмегін тигізеді.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу процесіне кедерге келтіретін және
ынталандыратын факторлар бар. Мұғалімдер арасында жүргізген сауалнама
негізінде жасалған диаграммаға жүгінсек: кедергі келтіретін факторлардың
ішінен ең бірінші орынды бұрынғы тәжірибеде болған оқулықтар мен
сәтсіздіктерге өкпе, одан кейін қаражаттың аздығы әсер етеді. Келесі
кезекте өзіндік инерция, ұжым адамдары және басшылармен дұрыс қатынастың
жоқтығы және денсаулық жағдайы. Оған қоса қоршаған адамдармен жағымсыз
қарым-қатынас әсер етеді.
Мұғалімдерді өзін-өзі дамытуға ынаталандыруда ең басты орынды бұл
мәселеге басшылардың дұрыс қарым-қатынасы, жаңаны енгізе алу мүмкіндігі, өз-
өзіңді оқыту мүмкінлігі алады. Одан кейінгі кезекте ұжымның әсері,
сенімділік, жұмысқа қызығушылық, жауапкерішлік тұр.
Қазіргі кезде мұғалімдерге ескеретін жәйт бұл мамандыққа үлкен
талаптардың қойылуы, сол талаптарға сай келу үшін мұғалім өзін-өзі үнемі
жетілдіріп отыру тиіс. Бұл мұғалімнің алдында тұрған басты міндет.
Ел президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында алдағы
отыз жыл ішінде мемлекетміздің қандай бағытта даму керек екендігін белгілеп
берді.
Әрине, осы міндетті болашақта іске асырушылар – жастар. Ал оған бағыт
беруші, дол сіәлтеуші білікті, шебер, парасатты ұстаздар.
Болашақ жастардың кемеліне келтіре тәрбиелейтін ұстаздар қаумының 3
жылда, 5 жылда бір білімін жетілдіріп тұрғаны абзал. Соған байланысты білім
жетілдіру курстары: педагог кадрлардың біліктілігін арттыру, тәжірибе
алмасу жұмыстары көптеп жүргізілуі тиіс. Білім жетілдіру – бұл мектепті
жаңарту мәселелеріне сәйкес оның кәсіби шығармашылық әлеуметінің даму
үрдісі. Демек, шығармашылық әлеует-адамның алға қойған жаңа проблемаларын
дұрыс шеше білуінде. Бұл тұрғыдан алғанда білім жетілдіру курстарының орны
ерекше. Осындай курстарда арнайы семинарлар, семинар практикумдардың берері
мол. Мысалы; Білім беру мекемелерін стратегиялық жоспарлау, Жалпыға
білім беретін мектептерді басқарудың жаңаша жолдары, Модульдеп оқыту
технологиясы, Оқу тәрбие үрдістерін диагностикалау т.б. тақырыптарда
семинардар өткізілсе, ұстаздар қауымына көмегі көп болар еді.
Мұғалдімдердің педагогикалық шеберлігі мен талантын шыңдаудың бір жолы
- алуан түрлі сайыстар өткізу. Мысалы: Жыл мұғалімі, Жыл директоры,
Бастауыш сыныптарда панорамалық сабақтар сияқты байқау сайыстар өткізілсе
жақсы болар еді. Көкірегі ояу, көзі ашық білімді Жан аманда күшті. Мұғалім
бәрінен қымбат, өйкені мұғалім мектептің жүрегі - дейді Ы.Алтынсарин.
Мұғалім – зор тұлға, ол күннің құдіретті сәулесі сияқты, - дейді
К.Д.Ушинский. Мұғалімге сенім білдірмесе, оқу игі жеміс бере алмайды, -
дейді Д.И.Менделеев. Олай болса, ұлы ғұламаларымыз сыр шерткен, ой толғаған
осынау ұлағатты мамандық мұғалімнің жеке тұлғасы қашанда биік болуы керек.
ІІ-тарау. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалімнің ролі.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі
Тарихи тағылымды білу, бүгінгі күннің және келешектің мүддесін түсіну,
өкше басар ұрпаққа әлеуметтік мұра қалдырып отыру адамзат әулетінің ұлы
парызы.
Сондықтан, қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеу кезеңінде
ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне, шынайы
сүйіспеншілікке тәрбиелеу тәрбие жүйесінің барлық саласының өзегіне айналуы
шарт.
Оқушылардың азды-көпті көрген, үйренген, көңілге түйген әдет-ғұрыптары
мен мінез-құлық дағдыларын оқу жылдары ішінде жалғастырып жаңа біліммен
толықтыру мүмкіндіктеі мол.
Біз осы мүмкіндіктерді жүзеге асыру жолдарын қарастыру мақсатында
көптеген ғылыми-теориялық әдебиеттерді зерттеп, атап айтар болсақ, олар:
А.Павлова, Л.Еридман, Д.Равен, А.Козырева, А.Гольдин, В.Кваша, В.Рыбакова
т.б. танымал педагог, психолгтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І-тарау. Мұғалімдік мамандықтың тарихи аспектісі.
1. Педагогикалық мамандықтың шығу тарихы және оның қазіргі қоғамдағы
ролі.
2. Мұғалім педагогикалық әрекеттің субъектісі.
3. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі мен кәсіби дамуы.
ІІ-тарау. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалімнің ролі.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы мұғалімнің ролі.
2.2. Оқу-тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның шығармашылық қабілетін дамытуда
қолданылатын әдіс-тәсілдер.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе.
Өнер-білім халқының сауаттылығы қай елдің болсын баға жетпес байлығы.
Халықтың рухани мәдени дәрежесін көтеру, жас ұрпақты жан-жақты білімді
етіп тәрбиелеу мақсатында еңбек ету әрбір педагогтың міндеті. Қоғамдық
қатынастар мен саяси экономикалық саладағы өзгерістер тәуелсіз елдің
білімді ұрпағын қайта тәрбиелеу қажеттілігін туындатады.
Әрбір күн өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде замана көшінен қалып
қоймай уақыт талабына сай ертеңгі болашақ – жас ұрпақты білімді етіп
тәрбиелеу ұстаздарға зор жауапкершілік жүктейді. Ол мұғалімнен үздіксіз
ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Өйткені
еліміздің ертеңгі-бүгіні жас ұрпақтың қолында. Ал ұрпақтың білмді, саналы
болуы ұстаздарға байланысты екені даусыз. Мұндай өзгерістердің болуына
себеп болған білім берудегі ғаламдық дағдарыс. Бұл дағдарыстың мәні
қоғамдық өмірдің қарқынды дамуы мен қоғамның өмір сүру жағдайларымен жедел
бейімделе алмаған білім саласы арасындағы қарым-қайшылықтың туындауында
жатыр. Бұл терминді ЮНЕСКО 1991 жылы әлемдік білім бер саласы бойынша
Париждегі отырысында қабылданды. Бұл дағадарыстың пайда болуында бірнеше
себептер бар.
- халықтың білім алуға деген құштарлығын, сол кездегі қызмет көрсетіп
жатқан мектептер қанағаттандыра алмады;
- қаражатттың жетіспеуінен білім беру жаңа талаптарға сай келе алмады;
- жаңа талаптарға білім беру жүйесі іштей өте баяу түрде бейімделді;
- білім беру мен мәдениет арасындағы алшақтық;
- білім беру сапасының төмендеуі;
- жастардың арасында теріс қылықтардың пайда болуы;
Бұл дағадарыстан шығу үшін мектеп пен қоғамның өзара бір-біріне
икемделу жолдарын іздестіру қажеттілігі туып отыр. Оның түпкілікті шешімі
білімнің дәстүрлі түрін.
Қазақстанда бұл дағдарыс білім беру жүйесінде де көрініс алды. Бұдан
шығу үшін еліміз білім берудің құқықтық негізін құрудан бастады. Ең алдымен
ел басымыз Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдауында (2030) білім беруге мынадай
мақсат қойған:
Білім берудің жңа ұлттық модулін әзірлеу және оны жүзеге асыру.
Сондықтан білім беру жүйесі жаңа бетбұрыс алуда. Білім беруді ізгілендіру
мақсатында 1994 жылы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы қабылданды. Бұл
тұжырымдаманың басты міндеті бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту міндеті
және мәдени кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру. Осы
құжаттардың арасындағы ең бастысы 1999 жылы қабылданған Білім беру заңы.
Бұл заңды білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және адамзаттық
құндылықтар. Ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасалған. Бұл міндетті іске асыру үшін мынадай
принциптерді білім беру заңында көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының барлық азаматтары білім алуға құқылы.
2. Әр азаматтың ақыл-ойының дамуы мен дара және психо-физиологиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, білім алудағы жеңілдік беру.
3. Білімнің зайырлығы.
4. Тұлғаның білімін жетілдіру және дарындылықты дамыту.
5. Білім беру процесінің үздіксіздігі, білім мен тәрбиенің бірлігі.
6. Білім беру мекемелерінің оқыту және тәрбиелеу формаларына қарай
әртүрлілігі.
7. Білімді басқарудағы демократиялық көзқарас.
8. Білімнің гуманитарлық және дамытушылық күйде болуы.
9. Білімді, ғылымды және өндірісті интеграциялау.
10. Оқушыларды кәсіптік бағыттау.
11. Білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының
алмасуы оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі. Көп, нұсқалық оқытуға көші
сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалалық жөні бөлек
көзқарастарды, жұмыстың жоғары сапасын және қабілеттілікті талап етеді.
Шығармашылық – бұл адам өмір шыңдығында өзін-өзі танудағы ұтымды,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет.
Адам бойында қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам
туынды ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар
өзін-өзі жоюға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-
тірегін қабілеттерін дамыту сол арқылы оған толқынды өмір сүру үшін рухани
күш беру білімнің басты мақсаты. Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі
мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып әдіс-тәсілдің
озығы өмірге келуі олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін
қабілеттерін дамыта шығармашылығын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет.
Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір
сүре алатын азаматтарды тәрбиелеп шығарамыз. Сондықтан бұл бүгінгі
көкейтесті мәселені дипломдық жұмыстың тақырыбын Оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудағы мұғалімнің ролі деп алып, қазіргі кезде шығармашылық
тұлғаны дамыту үшін жасалып жатқан әдіс-тәсілдерді жан-жақты ашуға
тырыстым.
Мақсаты: Оқу-тәрбие үрдісінде оқушының шығармашылық қабілетін дамытуда
мұғалімнің ролін анықтау, тиімді жолдарын көрсету.
Объектісі: Оқу-тәрбие үрдісінде оқушы мен мұғалімнің әрекеті.,
Пәні: Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда қолданылатын
әдіс-тәсілдер және мұғалімнің ролі.
Ғылыми болжамы: Егер тәрбие үрдісінде мұғалімнің кәсіби сапасы, кәсіби
жарамдығы кәсіби дайындық ролдері дұрыс бағытта
анықталса, онда оқушылардың бойында шығармашылық
қабілеттерін дамыту, қарқынды байыту.
Міндеттері: 1. Қазіргі қоғамдағы мұғалімнің рөлін айқындау.
2. Мұғалімге қойылатын талаптар мен мұғалімнің кәсіби келбетін
белгілеу.
І-тарау. Мұғалімдік мамандықтың тарихи аспектісі.
1.1. Педагогикалық мамандықтың шығу тарихы және оның қазіргі қоғамдағы
ролі.
Мұғалім мамандығы ертеден келе жатқан мамандықтардың бірі. Ерте
замандарда алғашқы ашылған мектептерде мұғалім қызметтін абыздар атқарды.
Олар балаларға жазуды, сызуды музыкаға үйретті. Ежелгі Греция елінде
мектептегі сабақ беретін мұғалімді дидаскалар деп атаған ( грек дидаска
-оқытамын), ол мектепке баратын баланы жетектеген құлды Педагог яғни
(грек- бала жетектеуші)- деп атаған. Ежелгі Рим мемлекеттінде мэдениет,
ғылым және өнер қоғамдық өмірде үлкен орын алды. Бұл саладағы білімді
таратушы мұғалімдер болады, сол себепті мұғалімдердің жан жақты білімді
адамдар болуы тиіс еді. Рим мемелекетінде мұғалімдерге ерекше көңіл
бөлініп, олар қоғамда ерекше статусқа ие болды . Кейін мұғалімдердің көбі
мемлекет қызметкерлері болып қызмет атқарды.
Орта ғасырларда мектептер шіркеу жанында орналасты. Бұл мектептерде
сабақты педагогикалық мамандыққа икемі бар дін басылар берді. Бұл
мұғалімдер класта әрбір оқушымен жеке дара жұмыс істеді. Капитализм
дәуірінде мұғалімдік мамандықтың қоғамдағы жағдайы біршама ілгері басты.
Мұғалімдерге арналған семинарлар, училищелер ашылды. Бұл мемлекет тарапынан
талаптардың қойылуына байланысты еді. Қазақстанда мұғалімдер кадрларын
дайындаудың тарихы жайында сөз қозғасақ... алғашқы жоғары білімді маман
даярлайтын оқу орындары ашылғанға дейін педагогикалық жоғарғы оқу орнын
ашудың қажеттілігі күннен-күнге арта түсті.
1928ж. РСФСР және Қазақ АҚСР халық комиссарлары кеңесінің шешіміне
сәйкес Ташкент қазақ педагогикалық институты Алматыға көшірілді де,
қазақтың мемлекеттік педагогикалық институтына айналды. Оның бірінші
ректоры белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, ғылым, Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беруді ұйымдастырушылардың бірі профессор
С.Ж.Асфендияров болды.
Республикада алғаш ұйымдасқан қазақ педагогикалық институты 1931 жылы
бірінші рет өз түлектеріне өмірге жолдама берді. Бірақ бұл бір ғана
педагогикалық институт ашылды. Олар Орал, Семей педагогикалық институттары,
Қызылорда педагогикалық институты, облыс орталықтарындағы Ақтөбеде,
Петропавлдағы, Шымкенттегі, Қарағандыдағы мұғалімдер институттары.
Институттардың эрбір жерде ашылуы мұғалімдерді даярлау ісін одан әрі алға
дамытып, сапалы білім беру тоқтап қалмай одан әрі дамыды. Бұл жылдары
педагогикалық оқу орындарының саны оның ішінде бір университет алты
педагогикалық және сегіз мұғалімдер институты жұмыс істеді.
1944 жылы қыздар педагогикалық институт шаңырақ көтерді. 1952 жылдан
бастап мұғалімдер институты педагогикалық институттарға айналды. Сонымен
1954-1955жылдары педагогикалық институттар саны 13-ке жетті. Бір аңызда үлы
ойшыл мен шәкірттің эңгімесінде былай делі екен:
- Бұл елдің жері байтақ , қалың елі бар. Бірақ та не жетіспейді,
ұстаз ?-деп шәкірті сұрапты.
- Байыту керек!,- деп ұстазы жауап береді.
- Ол өзі де бай, немен байытуға болады? - деп шәкірті сүрайды.
Сонда ұстазы ; Оқыту керек!- деген екен.
¥лы ұстаз барлық кезең, ғасырларда болған.
Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель
атанған эмбебап ғұлама, үлағатты ұстаз эл-Фараби бабамыздың да Қазақстан
топырағында дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр рухани мұра қалдырып кеткен
бүгінгі үрпақ зор мақтаныш тұтады.
Түркі тілдес халықтарға ортақ, өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр
ойшылдары: Баласағүни, Қашқари,Жүгінеки, Иассауи трактаттары, сондай-ақ
Алтын Орда дэуірінің ойшылдары: Хорезми, Сарай, Дулати, Дулати, Жалайри,
Әбілғазы еңбектерінің де қазіргі кеде орны ерекше.
Ұстаз өмірдің шуағы мен нәрін себуші, берілмес қамалдардың алыбы. Оның
мынау аумалы-төкпелі замандағы адам ретіндегі, мұғалім ретіндегі миссиясы –
маңайындағы адамдардың, алдарындағы оқушылардың ішкі сезімін оята білу.
Мұндай жауапты да ауыр жүк арқалап жүрген ұстаздарымыздың ішкі жан дүниесі
мен сыртқы бет-бейнесінде үйлесімділік, сауаттылық, жарасымдылық болу қажет
деп ойлаймыз.
Адам баласының әрбір іс-әрекетінің технологиясы ойластырылып, техника
құралдарымен алмастыру мүмкіндіктеріне жетіп отырғанымыз, біздің даму
сатысының ең жоғарғы белестеріне жеткендегіміздің бірден бір куәсі. Бүгінгі
мұғалім осы заманға лайық па? Мұғалім бейнесін суреттейтін болсақ, ол
біріншіден 45 минуттың қожайыны; екіншіден мектеп, аудан көлеміндегі барлық
іс-шаралардың ұйымдастырушысы; үшіншіден барлық тексерудің соңғы нүктесі.
Мұғалім мәртебесін көтерудегі іс-шаралардың қолға алғанымен, мұның
гумандық дәрежеде орындалуының ауылы алысырақ. Өйткені әр адамның
біріншіден өзіне деген көзқарасы өзгере қойған жоқ. Әркім өзіндік Мен
дәрежесінде өзін көрсетуге жете қойды деу артық, әлі де болса, жоғарыдан
келген жоспарға сүйену, иек арту орын алып отыр. Көп жағдайда мұғалімнің
осындай халге ұшырауына тек мұғалімнің өзі ғана жауапты. Бұлай деп айтуға
толық дәлел бар. Мысалы, 15-20 жылдық еңбек стажы бар ұстаздарымыздың әлі
де болса, өз әдіс-тәсілдерін талдаудан, өзіндік методикасын жетілдіріп,
өзіндік технологиясын жасаудың орнына дайын әдіс-тәсілдерді енгізуіне,
елдің аузында барды оңтайлап өзіндік етуге құмар. Аттандап, алыстан келген
технология біздің ауыл мектебінің психологиясына, даму дәрежесіне лайық па,
жоқ па, ол жағы көп ойлануды қажет етпейді.
Жетістіктерге қашан жетеміз? Оң-солымызды жіктеп, барымыз Бен жоғымызды
толық талдау жасалған уақытта жетуге болады деп ойлаймыз. Әрқашанда
алдымызға Мен кіммін?, Маған не керек? деген сауалдардың тһңірегіде
өзімізді жетелеп, өз орнымызды анықтағанда ғана, дәл осындай сауалдар
төңірегінде оқушыларымызды ойландыра, жетелей білсек, белгілі бір нәтижеге
жүйелі түрде жетуге болады. Осы орайда, ауыз толтырып айтарлықтай мендік,
өзіндік қасиеттері қалыптасқан ұстаздар ұстаз мәртебесінің біріншіден
мұғалімнің өзіне тікелей байланысты екендігін айқындай түседі.
В.А.Сухомлинскийдің айтуы бойынша, нағыз мұғалім балаларды сүйетін, өз
пәнін жетік меңгерген, психология мен педагогиканы терең білуі тиіс.
Тәрбиелік, жоғары мәдениеттілік, өз пәніне, ең бастысы, балаға деген
сүйіспеншілік-мұғалімнен талап етілетін басты мәселе. Мұғалім мен оқушының
қарым-қатынасында балалардың мұғалімге деген жақсы көрушіліктен барынша
шалғай жатқан қорқыныш, сыйламау, жек көру сияқты сезімдерді бастан
кешіретіні жиі кездеседі. Бұл мұғаліммен оқушының жеке бастарының ара
ақтысы мен оқыту әдістерінің сапасына байланысты.
Ізгілендіру принциптері оқытудың әдіс-тәсілдеріне мынадай талаптар
қояды:
- мұғалімнің оқыту негізінде билік жүргізу әдісінен арылуы;
- оқыту үрдісі негізінде – білім беретін мұғалім емес, осы білімді
қызыға қабылдауға дайын оқушы екендігі, балалардың оқуға деген ынтасын
күшейту, өз дербестігін дамыту;
- оқу-тәрбие жұмысына үтымды жүргізу үшін баланың табиғи талабын,
қасиетін дер кезінде айқындау.
Ізгілік бағыттың негізгі идеялары:
- оқушылармен ұнамды қарым-қатынас;
- қысым көрсетпей, еркін ұстау;
- оқушы еңбегін бағалау;
- тұлғаны дамыту;
- өзіндік көзқарас;
- өзін-өзі сыйлау идеясы;
- өз пікірін білдіру.
Мұғалімнің шеберлігі мен жетістігі – сапалы білім және жақсы тәрбие
алған шәкірттерінде. Мұғалімнің сабақтағы қолданған әдістері оқушыға әсер
етуіне қарай бағаланып, өз алабына сай орындалып отыруы тиіс.
Мұғалім үшін кәсіби біліктілігін арттырудың бір жолы – жеке
кітапханасының болуы. Мұғалім үнемі оқып, ізденіп жүргенде ғана мқғалім.
Халық педагогикасының алтын қазығы, тағылымы мол қағидаларын бүгінгі күннің
өршіл жаңалықтарымен ұштастырып өтырудың ұстаз үшін орны ерекше.
Білім беру жүйесінде кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау
институты қала мұғалімдерінің білімін жетілдіріп, оларға дер кезінде жан-
жақты әдістемелік көмек көрсетуде атқаратын қызметі зор. Ұжымның алдына
қоыған ауқымды мақсаттары мынадай:
- білім беру қызметкерлерінің кәсіптілік біліктілігін арттыру;
- білім беруде жаңа бын шеберлігі мен біліктілігін жетілдіру;
- мұғалімдердің біліктілігін арттырудың мемлекттік жүйесінің кеңінен
дамуын қамтамасыз ету.
- білім беруде ғылыми-әдістемелік көмек ұйымдастыру.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін біліктілікті арттыру курстары, арнайы
семинарлар, семинар-практикумдар, мұғалімдердің өз бетінше білімін көтеру
жолдарын қамтамасыз етеді. Білім беру жүйесіндегі кадрлардың біліктілігін
арттыру және қайта даярлау институтында білім жетілдіру курстары педагог
кадрлардың біліктілігін арттыруда – бұл мектепті жаңарту мәселелеріне
сәйкес оның кәсіби шығармашылық даму үрдісін ізгілендіру болып табылады.
Чғни, шығармашылық даму – адамның алға қойған мақсатын дұрыс шешуі.
Мұғалімдердің педагогикалық шеберлігі мен таланытын шыңдаудың тағы бір жолы
– алуан түрлі сайыстар өткізу. Бұл сайыстарда заман талап етіп отырған
оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы мен жаңа бағдарламаға сай
педагогикалық тәжірибелер, ғылыми зерттеу жұмыс түрлері көрсетіліп, инстиут
қорына кіруде. Осындай жұмыстардың түрлері арқылы мұғалімдердің
зерттеушілік мәдениетін көтеруге жол қойылды.
Мұғалім – мектептің жүрегі. Жүрек арқылы қан тамырлары тіршілік беріп,
жан бітіріп тұратын болса, мұғалімсіз ешқандай оқулық, кітап, әдістемелік
құралдарға жан бітпейді, яғни олар мұғалімсіз – жансыз дүние болып қала
береді. Сонымен қатар адами қасиеттерін де дамыту, бала бойына сіңіру мен
қалыптастыруда мұғалімнің алатын орны ерекше.
Мұғалімдер адам жанының хирургі деп бекер айтпаса керек. Сондықтан ең
алдымен мұғалімнің жеке тұлғасы мен оның кәсіптік мәдениетіне айрықа көңіл
аудару қажет. Біріншіден, қай қоғамда болмасын мұғалім сол қоғамның
белсенді мүшесі, белгілі бір әлеуметтік топ болып саналады. Сондықтан
қоғамда болып жатқан әлеуметтік, саяси-экномикалық, рухани өзгерістер мен
жаңалықтардан тыс қала алмайды. Сол қоғам қажеттілігі мен сұранысына,
мемлекет жүргізіп отырған саясатқа тәуелді болатыны сөзсіз. Осыған орай
оқыу мен оның формалары да жаңғырып, заман талабына сай өзгеріске түсіп
отырады. Сол себептін де мұғалімдерді даярлау және міндеті бастыв мәселе
болып табылады.
1. Мұғалімнің шығармашылық еңбек етуіне қолайлы жағдай жасау.
2. Әлеуметтік жағдайына назар аударып, басқа жағдаяттар мен өзін ұжымды
еркін сезініп, ьалапты еңбек етуі мен іс-әрекетіне жауапкершілік
туғызу.
3. Мұғалімдердің білім жетілдіру институттары мен ғылыми орталықтардың
арасындағы байланысты тұрақты жүйні арттыру.
4. Заман талабына, қоғам сұранысы мен қажеттілігіне сәйкес әлемдегі және
бүгінгі озық іс-тәжірибе, жаңа технологиялар инновациялық әдістермен
ұдайы қаруландырып отыру.
5. Шығармашылық ізденісі мен еңбегіне толық еркіндік бере отырып, оқытуды
ізгілендіру мақсатындағы талап пен тілектеріне, өзіндік іс-тәжірибесіне
тартуға мүмкіндік туғызу.
6. Мұғалімнің зерттеушілік мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті
бағыт-бағдар беру, кәсіптік шеберлігін арттырып отыруға бағытталған түрлі
курстар мен семинарлар, конференциялар өткізіп тұру қажет.
7. Мұғалімнің қоғамдағы белсенділігін арттыру үшін кәсіптік мәртебесі және
әлеуметтік беделіне үнемі көңіл бөліп отыру. Алдымен мұғалім электронды
ақпараттық құралдармен жабдықталуы қажет.
8. Әлеуметтік қорғалуына, мұғалім мәртебесінің өсуіне әлеуметтік
жеңілдіктер мен ынталандыру жолдарын қарастыру керек.
Педагогтың жеке тұлғасын қалыптастырудағы мектеп басшысының рөлі:
- ұжымдағы орнықты моральдік-психологиялық ахуал қалыптастыру;
- мектеп ұжымының алдындағы мақсат пен міндетінің айқындылығы, соған
байланысты ортақ іске жұмылдыра білдіру шеберлігі дәрежесінің болуы;
- жұмысқа қабылданған жас маман мұғалімінің психологиялық, этикалық
ерекшелікті нақты білуі керек;
- кәсіптік шеберлігінің артуына, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, өз
білімін көтеруіне жағдай жасау, еркіндік беру. Кәсіптік санатының өсуіне
көңіл аудару;
- жаңа технологиялармен қарулануын, әдістемелерінің түрленіп тұруына
бағыт беру;
- еңбекке ынтасын арттыру жолдарын қарастыру. Әлеуметтік жағдайын
назарда ұстау;
- шығармашылыпен жұмыс істейтін мұғалімдерді ынталандырып отыру;
- мұғалімнің өзара сенімділік пен достық, әріптестік жауапкершіліктерін
арттыру;
- өз мамандығына деген мақтаныш пен сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру;
- кадрлар тұрақтылығы, мұғалімнің оқушы алдындағы беделі мен
мәртебесінің өсуі.
- мұғалімнің оқыту процесіндегі жетекші рөлінінің орнын басты назарды
ұстау арқылы ғана мұғалімнің жеке тұлғасы мен кәсіптік мәдениетін көтере
аламыз.
Міне, осындай жағдайларды ескере келіп, мұғалімнің жеке тұлғасы, оның
кәсіптік мәдениетінің өрістеуіне жан-жақты көмек, көңіл бөлу, жағдай
жасалуын ескерген жөн.
Сондықтан да ұстаз алдындағы басты міндет – ХХІ ғасырдың есігінен еркін
енетін, дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін құрметтей білетін,
рухани дүниесі бай интеллектуалдық өрісі кең, білім жоғары, құқықтық-
құжаттық мәдениеті заман талабына сай белсенді ұрпақ тәрбиелеу.
Білім қызметкерлерінің ІІ съезінде Болашақта еңбек етіп, өмір
сүретіндер бүгінгі мектеп оқушылар, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе
Қазақстан мемлекеті сол деңгейде болады. Сондықтан да Ұстазға жүктелетін
міндет ауыр деген болатын. Шынында да, қазіргі заман мұғалімінен өз
пәнінің ғана терең білгірі емес, тарихи танымдық педагогикалық-
психологиялық сауаттылықты, саяси экономикалық білімділікті талап етуде.
Ол заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар,
шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісінде еніп жатқан жаңа
технологияны шебер меңгергенде ғана білігі мен білімі жоғары жеке тұлға
ретінде ұлағатты бола алады.
1.2. Мұғалім педагогикалық әрекеттің субъектісі
Мұғалім қызметі өскелең ұрпақтың мәңгі өзгермелі карама-қайшылығы мол
жан дүниесіне ене білуде. Әлі толыспаған сәби жанын жасытып, жаралап
алмауын әрқашан да есте сақтау қажет. Педагогтың балалармен шынайы достық
қарым-қатынасын ешбір оқулыкпен алмастыруға болмайды.
Мұғалімді адам жанының инженері, мінез - құлык сәулетшісі, ауру
шипагері ақыл ой мен естің жаттықтырушысы ой мен сезім дирижері, адамның
алғашқы қылығының әділ қазысы, жас өркенді мәпелеуші бағбан...деп атайды.
Осының бәрі - таза шындық. Бірақ басқа мамандықтардан мұғалімдердің
айырмашылығы оларға өз еңбегінің жемісін бірден білу жазбаған. Олардың
еккен жемісі көгеріп көктеу үшін ұзақ жылдар керек. Мұғалім өзіндегі әлде
бір сотқар баланың бір кезде жасампаздығы мен іскерлігін көру үшін
сарқылмас күш - қайрат қажет. Осы құртақандай адамның болашақта туған
жерімізді қалай байытып. түлететіндігін алдын ала көре білуі тиіс.
Бұл мамандықтың негізі білім беру ғана емес сонымен катар тұлғаны
қалыптастыру, адамда адамды жасау. Сондықтан мұғалімнің жұмысы гуманистік
бағытта болуы тиіс.
Педагогикалык әрекеттің негізгі ерекшелігі: ол басынан ең соңына дейін
адамдар мен өзара әрекет процесі болып табылатындығында. Оның пәні адам,
енбек құралы адам, еңбек нәтижесі де адам. Бұл педагогикалық еңбекте
мақсаты, міндеті, оқыту және тәрбиелеу әдісі тұлғалык қатынастар түрінде
іске асуы тиіс деген сөз. Бұл ерекшелік оның адамгершілік аспектісінің
маңыздылығын көрсетеді.
Ежелгі грек философы Платон егер етікші өз жұмысын дұрыс атқармаса
онда адамдардың киген киімі жұпыны болады, ал тәрбиеші өз міндетін дұрыс
орындамаса онда мемлекетте бірнешс ұрпақ сауатсыз және надан адамдар пайда
болады.
Мұғалім еңбегінің гуманистік бағыты оның баланың шығармашылығын
дамытуға арналған өмірлік позициясыиан көрінеді. Гуманизм сөзі (лат.
Humanus - адамгершілік) деген мағынаны береді. Антика дәуірінде пайда
болган бұл идея көптеген ойшылдардың еңбектерінде орын алды. Адамды
жоғарғы құндылық ретінде санау, оның тұлғасын құрметтеу кез келген халықтын
мәдениетінің бір бөлігі болып саналады. Адамға деген гуманистік қатынас
оның жақсы қасиеттерін қабылдап және бағалау ғана емес, ол адамды толығымен
кемшіліктеріне қарамастан қабылдау болып есептеледі. Гуманизм адамға
тұтастай кемшіліктеріне бағыну емес, керісінше оның осы кемшіліктерін жоюға
көмектесіп, одан әрі шығармашыл түрде дамуына жағдай жасау.
Гуманизм сөзі кең мағынада адамның құндылықтарын, қабілеттерін көрсетіп
оны одан әрі дамыту құқығын тану деген мағына береді. Бұл мұғалімнің
әрескеті оқушының нақты қызығуларына икемделуі тиіс деген сөз. Педагог
ұйымдастырған әрекет оқушыны оқытып қана қоймай, сонымен қатар оның
қоршаған ортамен келіспеушілігінің туындауына жол бермеуі керек. Тұлғаның
гуманистік бағыты жалпы адамгершілік құндылықтардың негізінде қалыптасады.
Мұғалім жұмысының гуманистік бағыты оның жақсы әрекетінің негізгі факторы
болып есептеледі. Сондықтан мұғалім тәрбиеде және білім беруде гуманистік
принципін ұстанғаны жөн. Өйткені ол адамдармен жұмыс істейді және
адамдардың бойында жақсы касиеттерді қалыптастыруға ұмтылады.
Бұл айтқан ойымызды дәлелдеу үшін әр жастағы оқушылар арасында
жүргізілген сауалнама нәтижесіне алынған мәліметтерге тоқталайық.
Оқушылардың пікіріне сүйенсек, 5 класс оқушылары мейірімді, көңілді,
керек кезінде қатаң талап қоя білетін, айтқан сөзінде тұратын, бағаны әділ
қоятын, сабақты қызықты өткізе алатын мұгалімді калайды.
Жоғары класс оқушылары мұғалімнің кәсіби шеберлігі мен іскерлігінен
гөрі оның тұлғалық адамгершілік қасиеттерін жоғары бағалайтындығы
анықталды. Олар жақсы мұғалім болу үшін ең алдымен жақсы адам болу
керектігін көрсетеді. Мұғалім жаза қолданбаушы, адам жанын түсініп, оған
көмек беруші, киын жағдайдан алып шығатын жанашыр адам болуын қалайды.
Социологтар өткізген зерттеулерге жүгінсек 7 класс оқушылары ең алдымен
сабақта қызықты өтуін қаласа, екінші кезекте оқушыларға деген құрмет,
әділдік. Үшінші қатарда талап қою және пәнін жақсы білу, содан кейін балаға
деген махаббат, ұстамдылық, шыдамдылық.
Оқушылардың пікірі бойынша мұғалімнің нашар қасиеттері -түсінбеушілік,
әділетсіздік, оқушыларға деген нашар қатынас, жағымсыз қасиеттердің болуы.
Оқушылардың пікірлерін ескере отырып әрбір мұғалім балалармен қарым -
қатынаста олардың әркайсысының табиғи ерекшеліктерін ескере отырып қатынас
жасағаны абзал. Сонда ғана мұғалім оқушылармен дұрыс тіл табыса алып,
олардың жүректерінен орын ала алады.
Мұғалімнің еңбегі бұл әр алуан әрекеттердің жиынтығы. Әрекет сөзінің
мағынасына тоқталсақ ол даму, өзгерудің тәсілі регінле тарихи формада
көрініс береді. Ғалым А.Н.Леонтьевтің айтуынша адам әрекеттері мынандай
структуралық бөліктерден тұрады: мұқтаждық түрткі, мақсат, міндет, әрекет,
операция.
С.Рубинштейн, Б.Теплов және т.б ғалымдардың зерттеулері әрекетте
адамның психикалық процестері дамып, ақыл-ой, эмоционалдық, ерік -жігер
сферасы, қабілеттері мен мінезі қалыптасады.
Ал педагогикалық әрекет мақсатты түрде өтеді, себебі мұғалім өзіне
міндетті түрде мақсат қояды. Кең мағыналы пелагогикалық әрекет ол адамдар
өмір бойы жинаған тәжірибені, мәдениетті ұрпақтан - ұрпаққа тарату, адамды
қоғамда белгілі бір әлеуметтік роль атқаруға дайындау және оның дамып,
жетілуіне қолайлы жағдай жасау.
Мұғалімнің атқаратын педагогикалық әрекеттерін ғалымдар В.А.Мижериков
және М.Н.Ермоленко мынандай негізгі екі түрге бөледі. Ол окыту және
тәрбиелеу.
Оқыту - бұл мектепте оқушының танымдық әрекетін баскаруға бағытталған
мұғалімнің арнайы әрекеті. Оқыту педагогикалық процестің негізгі
компоненті. Педагогикалық процесте оқытуды мұғалімнің оқушылармен тығыз
байланыста әрекет ету процесі деп атайды. Бұл әрекет қандай формада өтсе
де, онда оқу процесінің белсенді түрде қатысуын талап етеді. Оқыту процесін
дайындап, жүзеге асыруда мұғалім келесі әрекет түрлерін орындайды: бір
жағынан оқушыларға беретін мағлұматты саралап, жүйелесе; екінші жағынан оқу
жұмысының әдісін және білім берудін жүйесін ұтымды ұйымдастырады.
Ғалым И.П.Пидкасистидің айтуынша оқыту әрекетінің пәні ол оқушының оқу
таңымдык әрекетін ұйымдастыра білу, ал оз кезегінде мұғалімдер жағынан
педагогикалық басқару мынандай компоненттерден тұрады:
• Оқыту үрдісінің әр түрлі формаларын ұйымдастыруда өзінін және
оқушылардың әрекетін жоспарлау;
• Оқушының білімді қабылдау және оны тәжірибеде қолдану тәсілдерін
менгере алу белсенділігін ынталандыру;
• Оқушылардың тапсырмаларды сапалы орындауын қадағалау;
• Оқу нәтижелерін саралау, болашақ нәтижелерді болжау;
Бұл пелагогикалық үрдісте мұғалім оқытуға үлкен мән беріп, оны дұрыс
ұйымдастыра алуы тиіс деген сөз.
Мұғалім әрекетінің келесі түрі тәрбие жұмысы. Ол оқушының дұрыс дамуына
жағдай жасайтын әр түрлі әрекет түрлерін басқару, тәрбиелік ортаны
қалыптастыруға бағытталған әрекет түрі.
Оқыту және тәрбиелеу бір процестің екі жағы. Олар бір - бірінсіз
жүрмейді. Оқытуда тәрбиелік әсер етпей болмайды. Керісінше тәрбиелеуде
міндетті түрде оқыту элементтері қолданылады.
Алайда олардың айырмашылықтары да бар екендігін ескерген жөн. Оларды
атап өтсек: оқытудын уақыты бар және ол шектеулі, ал тәрбие үздіксіз
жүретін процесс. Оқыту тәрбислеуге қарағанда ұйымдастыру және жүзеге асыру
жағынан оңай процесс.
Бұнымен қоса ғалымдар В.В.Краевский. Н.Я.Лернер, және М.Н.Скаткин білім
мазмұнының білім және білікпен қоса шығармашылық әрекет және қоршаған
ортаға эмоционалды қатынас тәжірибесі компоненттерін қосады. Бұл
компоненттер тәрбие мсн оқытудың бірлігінсіз жүзеге аспайды.
Көрнекті неміс педагогы А.Дистервег тұтас педагогикалық процесті
тәрбиелік оқыту және оқытудағы тәрбиелік бірлік ретінде түсінген.
Бұл аталған әрекет түрлерін қоса ғалымдар мұғалімнің осылар мен қатар
атқаратын әрекет түрлерін көрсеткен. Олар:
• Мұғалімнің өзін -өзі оқыту және тәрбиелеу әрекеті;
• Басқарушылық оқу мекемелерін басқару;
• Ұйымдастырушылық – оқушылардың мектепте және мектептен тыс тәрбие
шараларын ұйымдастыру;
• Әдістемелік жаңа педагогикалық тәжірибелері, ғылыми жетістіктерді
меңгеру;
• Мектепте және мектептен тыс үйірме жұмыстарына қатысу;
• Ғылыми зерттеушілік;
Қорыта келгенде педагогикалық әрекет мұғалім оқушының танымдық
қызығушылығын дамыта алса, сабақта шығармашылық жағдай ұйымдастыра алса,
басты екі педагогикалық әрекетті дұрыс ұштастыра алса ғана жемісті болады.
Педагогикалық әрекеттің негізгі компоненті оның түрткілері.
Л.И.Божовичтің айтуынша түрткі ретінде сыртқы орта заттары, ойлар, сезімдер
бола алады. Н.И.Конюховтің анықтамасы бойышна түрткі -тұлғаның әрекетін
анықтайтын тұрақты себеп, талаптардың жиынтығы. Ол тәрбие процесінде
қалыптасады. Түрткілердің құрылымдық компонентеріне көңіл аударсақ ғалым
Б.И.Додонов оның төрт түрін көрсеткен: әрекеттің өзіне қанағат алу; тұлғаға
әрекет нәтижесінің мәнді болуы; әрекет үшін марапаттау түрткісінің басым
болуы; тұлғаға қысым көрсету. Мотивтердің жалпы аспектісін айтқанда
Л.Маслоудың мұқтаждық үшбұрышын айтпай кетуге болмайды. Онда бір жағынан
адамның әлеуметтік, интерактивтік тәуелділігі көрінсе; екінші жағынан оның
танымдық өзін-өзі жетілдіруіне байланысты өзіндік табиғаты көрінеді.
Ал педагогикалық түрткі бір жағынан педагогикалық әрекеттің
себептерінің әрекеті: екінші жағынан мұғалімнің құндылық бағыт-бағдарын
білдіретін себептер жиынтығы. Педагогикалық әрекеттің мотивтерін ішкі және
сыртқы деп бөлуге болады. Сыртқы түрткілерге жатады:
• Белгілі бір білім мекемесінде жұмыстың беделді болуы;
• Жеке және кәсіби өсуге мүмкіндік, жалақынын жақсы болуы;
• Өзін - өзі жетілдіруге мүмкіндік;
Ішкі түрткілерге өзінің әрекетін үрдіске және оның нәтижелеріне
бағыттау.
Мұғалімнің педагогикалық әрекеті нақты жағдайда әртүрлі міндеттерді
атқару негізінде жүзеге асады. Өзінің шеберлігін шындап, кәсіби жетілуі
үшін мұгалім педагогикалық әрекеттің құрылымы мен міндеттерін білуі тиіс.
Ғалымдар Н.В.Кузьмин, В.А.Сластенин, А.И.Щербакова оқу - тәрбие процесінін
төмендегідей міндеттерін көрсетеді:
1. Педагогикалық әрекеттің диагностикалық функциясы. Ол оқушыны танып,
оның даму, тәрбиелік деңгейін анықтаумен тығыз байланысты. Оқу тәрбие
процесін оқушының психологиялық дамуының ерекшеліктерін, ақыл - ой,
адамгершілік тәрбиелігінің деңгейін, отбасылық өмірін білмей жүргізуге
болмайды. Ол үшін мұғалім оқушының қызығушылықтарын, мектептен тыс
әрекет түрлерін біліп, байқампаз болуы қажет.
2. Педагогикалық әрекеттің бағдарлаушы - болжаушы функциясы. Ол
мұғалімнің тәрбие бағытын, әр түрлі денгейінің нақты мақсат,
міндеттерін аныктап, оның нәтижесін болжай алу біліктілігінен
көрінелі. Бұл функция оқу - тәрбие процесінің мақсатын, әдісін,
формаларын жетілдіруге мүмкіндік береді.
3. Педагогикалық әрекеттің құрылымдық жоспарлық функциясы. Бұл мұгалімнің
болжаушылық функциясымен тығыз байланысты. Мысалы: егер мұғалім
оқушының ұжымдық қатынастарын нығайтуды жоспарласа, ол үшін ең алдымен
мұғалім тәрбиелік жұмыстың мазмұнын жоспарлауы тиіс. Бұл әрекеттерді
іске асыру үшін мұғалім психологияны, педагогиканы, ұжымды ұйымдастыру
тәсілдерін, формаларын жетік менгеріп, өзінің шығармашылық қиялын
дамытып отырыу қажет. Осыған сәйкес бұл функиия мыналарды қамтамасыз
етеді;
➢ Оқушы меңгеретін оқу материалдарыңың мазмұнын
ұйымдастыруды және іріктеуді;
➢ Оқушының әрекетін жоспарлауды;
➢ Оқушымен әрекеттесу үрдісінде өзінің әрекетін жоспарлау;
4. Педагогикалық әрекеттің ұйымдастырушылық функциясы. Ол оқушыны
жоспарланған тәрбиелік жұмысқа қатыстыра алу, оны ынталандыру
қабілеттерімен тығыз байланысты. Ол үшін мұғалім оқушыларды оқытып
тәрбиелеудің нақты міндеттерін анықтап, бірігіп жұмыс істеуді
жоспарлап, оқушының атқаратын міндеттерін дұрыс бөліп, әрекеттердің
жүргізілу барысын қадағалап отыруы тиіс.
5. Педагогикалық әрекеттің ақпараттық түсіндірмелік функциясы. Оның
маңыздылығы барлық оқу - тәрбие үрдісі ақпарат процесіне
негізделгенімен анықталады. Білімді меңгеру, әлемге деген көзқарас,
адамгершілік - эстетикалық ойларды меңгеру оқушыны дамытып
қалыптастырудың негізгі тәсілі. Бұл жағдайда мұғалім оқу тәрбие
процесін ұйымдастырушы ғана емес, сонымен қатар ғылыми, адамгершілік
эстетикалық ақпараттарды таратушы ретінде көрінеді.
6. Педагогикалық әрекеттің коммуникативтік –ынталандырушылық функциясы.
Ол мұғалімнің адамгершілік мәдениеті, өзіндік тұлғасы. қарым-қатынас
мәдениетінің оқушыға қалай әсер ететіндігінінен көрінеді. Мұғалімнің
өзінің белсенді әрекетімен оқушыны ынталандыра алуынан көрінеді. Бұл
әрекетке балага деген сүйіспеншілік, махаббат қамқорлық көрсету
жатады.
7. Педагогикалық әрекетін бағалау - талдау функциясы. Педагогикалық
әрекетті жүзеге асырғанда мұғалім оқыту және тәрбиелеуге талдау жасап
оның жақсы жақтарымен кемшіліктерін анықтап, нәтижені қойған
міндеттермен салыстырып отыруы тиіс. Өкінішке орай көп жағдайда
мұғалімдердің бұл функциясы дұрыс жүзеге аспай жатады.
8. Педагогикалық әрекеттің шығармашылық - зерттеушілік функциясы. Бұл
функция әрбір парасатты, терең ойланатын мұғалімнің жұмысында
кездеседі. Педагогикалық функцияның бұл екі компоненті де маңызды.
Өйткені мұғалімнің педагогикалық теорияны қолдануы үлкен
шығармашылықты талап етеді. Бұл әрекеттің екінші жағы белгілі
теориядан тыс тұрған немесе оны жетілдіретін жаңа ойларды түсініп, оны
дамытумен тығыз байланысты.
9. Педагогикалық әрекеттің диагностикалық функциясы төмендігілерді
зерттеуді қарастырады:
• Басқа адамдарға әсер ететін тәсілдер және олардың мазмұны;
• Адамдардың жас және жеке - психологиялық ерекшеліктері;
• Өз әрекетінің ерекшеліктері мен нәтижесін, жақсы жақтары мен
кемшіліктерін білу;
Бұл функция адамның басқа адамды дұрыс қабылдап, түсініп, бағалай алу
қабілетімен тығыз байланысты.
Осы функцияларды дұрыс байланыстырып жүзеге асырған да ғана мұғалім өз
біліктілігін арттырып, шеберлігін шыңдауға жол ашады. Аталған функцияларды,
педагогикалық әрекетті жүзеге асыруда жақсы нәтижелерге қол жеткізу үшін
мұғалім жан - жақты қабілетті болуы тиіс.
1.3. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі мен кәсіби дамуы.
Мектеп реформасының талаптарына сәйкес мұғалімнің жеке басын жетілдіру
міндеті ерекше маңызды болып отыр, өйткені мектептегі бүкіл оқу-тәрбие
процесі тиімділігінің табысты болуы көбінесе соған байланысты. Әрбір
мұғалім өз басының бағалы кәсіптік санасын, іскерлігі мен дағдысын
жетілдірудің, яғни өзінің кәсіптік тәрбиесімен шұғылдануының айрықа маңызы
бар. Кезінде көптеген көрнекті педагогтар өзін-өзі тәрбиелеудің қажеттігін
атап көрсеткен болатын. Мұғалім үшін қастерлі міндет өзінің жеке басының
тәрбиесін бүкіл өмірлік міндетіне айналдыруда - деп есептеді А.Дистерверг.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуге қабілеті берілмейі, оған үйрену керек.
Тарихта әр бір ұрпақ адамдары өз заманының талаптарына сай келуі үшін өзін-
өзі жетілдіруге тиіс болды. Әрбір адам өзін-өзі тәрбиелеуде ең алдымен оның
мақсатын, әдістері мен тәсілдеріне, нәтижесін технологиясын меңгеруі
тиіс. Бұл өзін-өзі тәрбиелеудің компоненттеріне жатады. Оларға тоқталмас
бұрын өзін-өзі тәрбиелеудің қозғашуы күші туралы айта кетейік. Айталық,
мектепке жаңа келген мұғалімде өз бетімен жұмыс істеуде көптеген қиындықтар
туады. Оларды жеңі үшін жас маман өзін өзі жетілдіріп, тәрбиелеуі тиіс. Ол
үшін ең алдымен ол өз бойындағы сенімсіздіктен арылуы тиіс. Бұл кәсіби
түрде өзін-өзі жетілдірудің алғашқы қадамы.
Кәсіби түрде өзін-өзі жетілдіру дегеніміз – ол қазіргі педагогикалық
талаптарға сай келу үшін өзіңнің кәсіби және жеке қабілеттерін дамыту.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиеленуінің қозғаушы күші өзін-өзі жетілдіруге,
өзгертуге деген мұқтаждық. Бұл мұқтаждықтың басты себебіне мектеп
әкімшілігінің, ата-аналардың тұғалімге деген талаптарын жатқызуға болады.
Мектептегі талаптардың өзгеріп отыруы мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіріп
отыруын талап етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік тұлғаңды өзгертуге
бағытталған жоспардан басталады. Бұл жоспардың негізінде өзіңді даму
деңгейінде қойылатын талаптармен салыстыру жатады. Осыған негізделе отырып
мұғалім өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған міндеттер жүйесін белгілейді.
Осыдан кейін ғана өзін-өзі тәрбиелеу процесі басталады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілердің қалыптасуының
бірнеше жолдары бар. Оның біріншісінде мұғалімнің өзін-өзі тәрбиеленуіне
мекте басшыларының талаптары, мектеп өмірінің стилі, яғни белгілі біреудің
әсері итермелесе, екіншісінде мұғалімнің өзіндік қасиеттері, жауапкершілігі
кәсіби мәртебесі итермелейді. Әрбір түрткінің жанында нақты мұқтаждық тұр.
Мұқтаждық болмаған жағдайда өзін-өзі тәрбиелеудің түтркілеріне осы процеске
деген мұғалімнің қызығушылығын жатқызуға болады. Бұл жағдайда жағымды
эмоция үлкен роль атқарады. Өзін-өзі тәрбиелеуде мұғалім үлкен жұмыс
атқарады. Сол еңбектің жемісті нәтижесінен алған қуаныш сезімі мұғалімнің
есінде мәңгілік қалады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі үшін мектеп әкімшілігі де көмек көрсетіп
қолайлы жағдай тудыруы қажет. Мысалы: жас мамандар өздерінің тәжірибелі
әріптестерінің көмегімен өзін-өзі тәрбиелеудің кейбір элементтерін үйреніп,
өзінің еңбектерінде жақсы нәтижелер бере бастайды, өзінде сменімдігі артып
тәжірибе жинақтай бастаған маман өзін одан әрі жетілдіруге ұмтылады. Бұл
өзін-өзі тәрбиелеуге деген тұрақты жағымды түрткілердің пайда болуына
көмегін тигізеді.
Өзін-өзі тәрбиелеудің түрткілерінің дамуында ең басты рольді мұғалім
қызмет атқаратын ұжым алады. Егер мұғалімді қоршаған адамдары өзін-өзі
үнемі тәрбиелеп отырғанын байқаса, ол да өзір тәрбиелеуге ұмтылады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілер өзін-өзі кәсіби түрде
тәрбиелеуге бағытталған әрекет негізінде қалыптасады. Ғалым Рубинштейннің
айтуынша өзін-өзі тәрбиелуде жақсы нәтижеге жетудің басты белгісі: ол жақсы
қасиеттерді жетілдіруге бағытталған әрекет емес, өзінің өмірлік маңызды
міндеттерді шешуге бағытталған әрекеттер жиынтығы.
Мұғалімдер бір-бірінен кәсіби дайындығымен ғана емес, педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері мен де ерекшеленеді.
Әрбір мұғалімнің мінезінде оқушылармен қарым-қатынас, жұмыс стиілін
анықтайтын кәсіби психологиялық ерекшеліктері болады. Оған әр жастағы
оқушылармен жұмыстың жемісті болуы байланысты. Педагогикалық-психологиялық
ерекшелік өзіндік жұмыстың даралық стилінің қалапытасуында үлкен роль
атқарады. Сондықтан жұмыс істеу барысында мұғалім өзінің мықты және осал
жақтарын білуі тиіс.
Педагогикалық әдебиетте мұғалімдер типологиясының екі түрлі
классификациясы бар. Оның бірі белгілі педагог В.Н.Сороко-Росинскийдікі. Ол
мұғалімдерді қатынас стильдеріне қарай бірнеше түрге бөледі. Олар:
1. Педагог – теорик. Оларды нақты өмірден теория және жаңа ойлар басым
тұрады. Ондай мұғалімдер пәнде және оның әдістемесін жақсы біледі,
бірақ тәжірибеде осалдық көрсетеді, оқушылармен қарым-қатынаста нашар.
2. Педагог-реалист. Ол теориетик мұғалімге қарама-қайшы тұлға. Адамды
оның көңіл-күйін жақсы сезеді. Олардың осал жерлері өздерінің
тәжірибесін теориялық негізде жеткізе алмайды.
3. Педагог-утилитарист. Ол реалистпен ұқсас, Адам жанын жақсы түсінеді.
Бірақ оқушыны ықпал ету объектісі ретінде ғана көреді. Оның мықты жері
өткен материалды сұрау немесе түсіндіру емес, керісінше бекіту және
қайталау.
4. Педагог-әртіс. Олардың ерекшелігі шабыт және интуиция әрекет етуі. Бұл
олардың мықты және сол кезде осла жағы. Ол сабақты эмаоциональды,
тартымды түрде өткізеді, бірақ ол оның көңіл-күйіне байланысты болады.
Бұл аталған топтар таза күйінде көп кездезпеді. В.Н.Сороко-Росинскийдің
айтуы бойынша ешбір топқа да жатпайтын мұғалімдер кездеседі.
Екінші классификацияны педагогика ғылымдарының докторы Э.Г.Костяшкин
берді. Ол жасаған типологияның негізіне сабақтан тыс жұмысты алды. Ол төрт
типті белгіледі: интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік және
ұйымдастырушылық. Әрбір мұғалімнің өз типологиясын білуі өзін-өзі тәрбиелеу
және жетілдірудің басты компоненті.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу тұтас түрде жүруі тиіс. Ең алдымен
мұғалім өзінің танымдық, ұйымдастырушылық, коммуникативтік біліктерін
жетілдіріп отыруы керек.
Танымдық біліктерді жетілдіру ең алдымен ақыл-ойымен ойлауын жетілдіру
болып табылады. Оның негізгі жолы ақыл-ой операцияларын: байқағыштықты,
салыстыруды, талдауды, есте сақтауды, қиялды дамытатын жаттығулар.
Коммуникативтік біліктілік – ол қарым-қатынас жасай білу үрдісі. Қарым-
қатынастың негізгі тәсілдері: мимика, жест, сөз. Бұл біліктілікті жетілдіру
үшін теориялық білім, одан кейін жеке дара практика және тәжірибе керек.
Оған үйренуге болады.
Ұйымдастырушылық білік – ол оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыра
алуы. Ғалым Л.И.Уманский бұл білікке төмендегі қасиетерді жатқызады.
1. Жалпы психологиялық ерекшеліктері тұлғаның мақсаттылығы және
ұйымдастыратын әрекетке дайындылығы;
2. Кейбір басқа да қасиеттері: белсенділігі, жұмыс қабілеттілігі, қарым-
қатынасқа бейімділігі,
3. Тар мағынадағы ұйымдастырушылық қабілеттері;
Ұйымдастырушылықты дамыту жолы осы компоненттердің даму деңгейін білу,
кемшіліктерін байқау. Оның негізгі жолы практика және жаттығулар. Оған
психологиялық әдебиеттерді оқып, басқа адамдардың тәжірибесін біліп үйрену
арқылы жетуге болады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу жолдары өте көп. Ғалым С.Б.Елканов оған
өзін-өзі ұйымдастыруды жатқызады.
Өзін-өзі ақпаратпен қамтамасыз ету. Оған оқытудың әртүрлі формалары мен
түрлдеру жатады. Ол үшін мұғалім көп кітап және мерзімді баспасөз оқуы
тиіс. әсіресе өз мамандығына байланысты баспасөз беттеріндегі жаңа
идеяларды талдап өз еңбегінде қолдана алу керек.
Өзін-өзі талпыландыру. Өз-өзіне бұйрық берумен байланысты ол мұғалімді
өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейтін қозғаушы күш болып табылады.
Өзін-өзі ұйымдастыру. Оған өзін-өзі байқау, бақылау, есеп беру, талдау
жатады. Бұл өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған әрекетті дұрыс ұйымдастыруға
көмегін тигізеді.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу процесіне кедерге келтіретін және
ынталандыратын факторлар бар. Мұғалімдер арасында жүргізген сауалнама
негізінде жасалған диаграммаға жүгінсек: кедергі келтіретін факторлардың
ішінен ең бірінші орынды бұрынғы тәжірибеде болған оқулықтар мен
сәтсіздіктерге өкпе, одан кейін қаражаттың аздығы әсер етеді. Келесі
кезекте өзіндік инерция, ұжым адамдары және басшылармен дұрыс қатынастың
жоқтығы және денсаулық жағдайы. Оған қоса қоршаған адамдармен жағымсыз
қарым-қатынас әсер етеді.
Мұғалімдерді өзін-өзі дамытуға ынаталандыруда ең басты орынды бұл
мәселеге басшылардың дұрыс қарым-қатынасы, жаңаны енгізе алу мүмкіндігі, өз-
өзіңді оқыту мүмкінлігі алады. Одан кейінгі кезекте ұжымның әсері,
сенімділік, жұмысқа қызығушылық, жауапкерішлік тұр.
Қазіргі кезде мұғалімдерге ескеретін жәйт бұл мамандыққа үлкен
талаптардың қойылуы, сол талаптарға сай келу үшін мұғалім өзін-өзі үнемі
жетілдіріп отыру тиіс. Бұл мұғалімнің алдында тұрған басты міндет.
Ел президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында алдағы
отыз жыл ішінде мемлекетміздің қандай бағытта даму керек екендігін белгілеп
берді.
Әрине, осы міндетті болашақта іске асырушылар – жастар. Ал оған бағыт
беруші, дол сіәлтеуші білікті, шебер, парасатты ұстаздар.
Болашақ жастардың кемеліне келтіре тәрбиелейтін ұстаздар қаумының 3
жылда, 5 жылда бір білімін жетілдіріп тұрғаны абзал. Соған байланысты білім
жетілдіру курстары: педагог кадрлардың біліктілігін арттыру, тәжірибе
алмасу жұмыстары көптеп жүргізілуі тиіс. Білім жетілдіру – бұл мектепті
жаңарту мәселелеріне сәйкес оның кәсіби шығармашылық әлеуметінің даму
үрдісі. Демек, шығармашылық әлеует-адамның алға қойған жаңа проблемаларын
дұрыс шеше білуінде. Бұл тұрғыдан алғанда білім жетілдіру курстарының орны
ерекше. Осындай курстарда арнайы семинарлар, семинар практикумдардың берері
мол. Мысалы; Білім беру мекемелерін стратегиялық жоспарлау, Жалпыға
білім беретін мектептерді басқарудың жаңаша жолдары, Модульдеп оқыту
технологиясы, Оқу тәрбие үрдістерін диагностикалау т.б. тақырыптарда
семинардар өткізілсе, ұстаздар қауымына көмегі көп болар еді.
Мұғалдімдердің педагогикалық шеберлігі мен талантын шыңдаудың бір жолы
- алуан түрлі сайыстар өткізу. Мысалы: Жыл мұғалімі, Жыл директоры,
Бастауыш сыныптарда панорамалық сабақтар сияқты байқау сайыстар өткізілсе
жақсы болар еді. Көкірегі ояу, көзі ашық білімді Жан аманда күшті. Мұғалім
бәрінен қымбат, өйкені мұғалім мектептің жүрегі - дейді Ы.Алтынсарин.
Мұғалім – зор тұлға, ол күннің құдіретті сәулесі сияқты, - дейді
К.Д.Ушинский. Мұғалімге сенім білдірмесе, оқу игі жеміс бере алмайды, -
дейді Д.И.Менделеев. Олай болса, ұлы ғұламаларымыз сыр шерткен, ой толғаған
осынау ұлағатты мамандық мұғалімнің жеке тұлғасы қашанда биік болуы керек.
ІІ-тарау. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалімнің ролі.
2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі
Тарихи тағылымды білу, бүгінгі күннің және келешектің мүддесін түсіну,
өкше басар ұрпаққа әлеуметтік мұра қалдырып отыру адамзат әулетінің ұлы
парызы.
Сондықтан, қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеу кезеңінде
ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне, шынайы
сүйіспеншілікке тәрбиелеу тәрбие жүйесінің барлық саласының өзегіне айналуы
шарт.
Оқушылардың азды-көпті көрген, үйренген, көңілге түйген әдет-ғұрыптары
мен мінез-құлық дағдыларын оқу жылдары ішінде жалғастырып жаңа біліммен
толықтыру мүмкіндіктеі мол.
Біз осы мүмкіндіктерді жүзеге асыру жолдарын қарастыру мақсатында
көптеген ғылыми-теориялық әдебиеттерді зерттеп, атап айтар болсақ, олар:
А.Павлова, Л.Еридман, Д.Равен, А.Козырева, А.Гольдин, В.Кваша, В.Рыбакова
т.б. танымал педагог, психолгтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz