Мағжан Жұмабаевтің лекциялары
Жоспар:
І. Кіріспе :
ХХ ғ.30 жылдардағы қазақ ұлт зиялыларының репрессияға ұшырауы.
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Мағжан Жұмабаев туралы ойлар (М. Жұмабаев кім не жазды).
2. Мағжан Жұмабаевтың еңбектерін саралау.
2.1 Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық көзқарасы.
2.2 Мағжан Жұмабаевтің тәлім тәрбиелік көзқарасы.
2.3 Мағжан Жұмабаевтің психалогиялық көзқарасын саралау.
2.4 Мағжан Жұмабаевтің лекциялары:
Педагогикадан лекция.
Психологиядан лекция.
ІІІ. Қорытынды:
ІҮ.Әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
ХХ ғ.30 жылдардағы қазақ ұлт зиялыларының репрессияға
ұшырауы.
Педагог–психолог мамандарын дайындығындағы “Мағжан Жұмабаевтың
педагогикалық- психалогиялық көзқарастарының бүгінгі күндегі маңызы” деген
тақырыпты таңдадым. Себебі, 20 ғасырдың басында педагогикалық,
психологиялық тұрғыда айтылған ұлы ақынның ойлары бүгінгі күнде де өз
маңызын жойған жоқ, оның “Педагогика” атты еңбегі бүгінгі заманда да әрбір
ұстаздың қолкітабы іспеттес.
Қазақтың ағартушы-педагогы М.Жұмабаев ұстаздық етуден және тәлім-
тәрбиелік еңбектер жазудан өз ұлтының салт-санасын терең зерттеген. Сан
ғасырлық тарихи бар ата-бабаларының халықтың педагогикасына терең ғылыми
талдау жасады. Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрі мен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
беруден пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары, оқу құралдар және әдеби шығармалар жазды.
Отызыншы жылдардың нәубетінде репрессияға ұшыраған туған
әдебиеттіміздің дарынды тұлғалары Мағжан Жұмабаев (1893-1938), Ахмет
Байтұрсынов (1873-1937), Жүсіпбек Аймаутов (1889-1931), творчествалық
мұрасын зерттеу жөніндегі комиссияның қорытындысын жақында қазақстан
компартиясы орталық көмитетінің бюросы мақұлдады. Сөйтіп, әдебиетіміздің
ірі үш өкімінің қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі
ақталды.
1912-1915 жылдары Мағжан Жұмабаев Қазақ газетінің редакторы,
тюрколог ,қоғам қайраткері, көрнекті жазушы Ахмет Байтұрсыновтан және Шығыс
мәдениетімен де, Батыс мәдениетімен де жан-жақты, терең қаруланған, аса
дарын иесі Міржақып Дулатовтан дәріс алып, шығармашылықтың жаңа бір қырына
көтеріледі. Мағжанға европалық білім алуға, орыс тілін үйретіп,
мәдениетімен қанығуға олар көп есебін тигізген.
Мағжан Жұмабаев- дарынды тұлға. Ол әкесінің дін
қызметшісі болуын қалағанына қарсы шығып, өмірлік мән - мақсатын халыққа
қызмет етуден іздеді. Медресе бітіріп, Омбы мұғалімдер семинариясына
түскеннен соң бұл арманына біржола ден қойды. Оның тырнақалды туындылары да
осы кезден жазыла бастайды. Алашордашылар талантты жастың тәжрибесі аздығын
пайдаланып, өздерінің құрамына тартады. Мағжан жаза басқанын кейін түсіп,
Совет үкметі жағына біржола шығады. Бұл аралықтаарда ол “Бостандық туы”,
“Ақ жол” газеттері мен “Шолпан”, Сана журналдарында жұмыс істейді. 1923-
27 жылдары Москва жоғары әдебиет- көркемөнер институтында оқиды, ол кезде
институтты В. Брюсов басқаратын еді. Орыс мәдениеті қайраткерімен жете
танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады.
1929 жылы Мағжан Жұмабаев Алқа атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген
айыптауларымен 10 жылға сотталады. Шын мәнінде бұл Сибревком жанындағы
Қазақ АССР өкілінің келісімімен құрылған, көпшілік қауымға белгілі,
отырықшылыққа айналдыру жөніндегі ресми түрде рұқсат етілген ұйым еді
Өтініші сол, 1929 жылдан 1938 жылға созылған ақынның он жылдық ғұмыры
бізге беймәлім. 1936 жылы М.Горкий мен Е.Пешкованың араласуымен аз ғана
уақыт бостандық алғанымен,1937 жылы М. Жұмабаев қайта қамалады. Ал, 1938
жылы ақын ғұмыры мәңгілікке үзіледі. Бұл жөнінде нақты фактілермен
дәлелденбеген бірнеше алып-қашты әңгімелер бар, бірінде-ол атылмаған,
1938 жылы мартта ату жазасына кесілген партия, өкімет, мәдени
қайраткерлерімен бірге Новосибирск облысына жер аударылған-мыс, одан Жаңа
жерге айдалып, сонда 1956 жылы жалдамалы кәззаптың қолынан қаза тапты деген
сөздер бар. Ал, екінші лақапта ол 1942 жылы айдауда қайтыс болған. Бірақ,
қазір мұның бәрі негізсіз екені анықталып отыр: ресми жазалау орындарының
бір кездерде шындықты жасырып, жалған мәлімет беріп отырғандығынан тараған
бос сөздерге ұқсайды. Сот орындары бұл күнде 1938 жылы атылғаны ақиқат
деген тұжырымға келіп отыр. Бірақ, біз мына бір жайды білгіміз келеді.
Ғұмырының соңғы жылдары ештеңе жазбап паекен, жазса ол қайда, әлде ұшты-
күйлі жоғалып кетті ме? Неге десеңіз, М.Жұмабаев 1927 жылы жазған
Тоқсанның тобы поэмасынан кейін қазақ ауылындағы үлкен өзгерістерге қайта
бет бұрғаны анық. Рас, конфискация, коллективтендіру, онан кейінгі аштық
жылдары, әрине, творчестволық шабыт бере қоятын жәйттар емес-ті. Ол
уақыттың жалған поэзиясының солғын үндерін құлағымызбен естіп те,
көкірегімізбен ұғып та жүреміз.
Сонда да болса, шеккен қайғы- қасреттерін, тартқан азабын ақын
дәптерде жазып қалдырмауы мүмкін де емес сияқты. Қалай жорамал жасасақ та,
М.Жұмабаев үнін 1927 жылдан кейін естімейміз. Ақын үні тынды. Өзі бір
кездері толғана жазған үні өшкен бұлбұл кейпі басына келді:
Дариға аяқталмай үзілді жыр,
Сұм жүрек жалын болып қалдым ғой құр.
Бұлбұлбың әнін үзген не болды екен?
Мынау не көлдін беті жыбыр-жыбыр ?
Көл беті жыбыр-жыбыр бақа: бақ-бақ.
Сайрайсын енді қалай бұлбұл бейбақ!
Өмірдің өзгермейтін құнды замы –
Бір жақтан бұлбұл шықса, бақа шықпақ.
Жыршы құс бақырайған бақа көрсе,
Бақылдап тырбық бақа әнін бөлсе,
Ойласаң таңқаларлық дәнеңе жоқ
Құсадан ақын бұлбұл үнсіз өлсе.
М. Жұмабаевты мен өзіндік ерекше, табиғат болмысы бөлек ақын, өлеңінің
асқан шебері санағанымын және солай санаймын да : бұл орайда ол Абайдың
лайықты жолын қуушы, әрі дамытушы деуге болады. Сонымен бірге , оның өмірі,
ақындық еңбегі және трагедиялық тағдыры бір-бірімен тұтас, бұлақ суының бір
тамшысындай. М. Жұмабаев творчествосына бір жақты баға беру, яғни оны
революционер күрескер дәрежесіне көтеру, немесе, керісінше, Совет өкіметі
мен қазақ халқының қас жауы етіп сипаттау-біздің тарихымыздың тұрпайы да
анайы, орын толмас олқылығы, екінші жағынан біздің мәдени мұраға деген
көзқарастың жауапсыздығы, барып тұрған дөрекі нигилизмнің өзі. Мұндай теріс
түсінік ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі тарихи жағдайды толығымен
бағаламаудан туары анық, немесе, Пролеткульт пен РАПП белсенділерінің
тұрпайы соцологизм туын ұстаушй ғана болып қалуынан деуге болады.
Шындығында, 20-шы жылдар оқиғалар мен өмір құбылыстары қаншама күрделі
екенін ойға алсақ, саяси мәні жағынан саналуан, тіпті көбіне қарама-қарсы
екенін ескерсек, тыңғылықты тұжырым жасау, нақты талдаумен белгілі бір
объективті ой-пікірге, қорытындыға келу оңай еместігіне көз жетеді. 1920
жылы қазАССР-ның құрылуы, ауылдардың советтендірілуі, ал екінші жартысында-
байларды конфискациялау, республика лидирлері мен интеллигенция өкілдерінің
сан тарапқа тартқан сөздері ұлттық шекараларды бөлу, әсіресе, ұлттық
мәдениет мәселелері талайлардың намысын қоздырып, ақыл-ой, санасының
шайқауына әкеліп соқтырғанын анық білеміз. Мұнымен қоймай кеше ғана ауыз
жаласқан достардың табында бір-бірін ата-жау болып шығуға, бір-бірін
қаралау, күйе жағуға дейін баруы қауым ішін әбден шиеленістірді. Осындай
әрекеттер салдарынан Мағжан Жұмабаевқа ұлтшыл деген айдар тағылып, оның
көркемділігі жоғарға дүниелеріне: бұл пролетарлық емес, таптық есем, -
деген негізсіз кінәраттар қойылады. Осындай сылтаумен 1926 жылы Ж.
Аймауытовқа а айып тағылған, бірақ, көп ұзамай босатылған болатын. Бірақ,
1929 жылы қайтадан тұтқындалып, бұл жолы оның тағдыры бір жола шешілді. Дәл
осы жылы М. Жұмабаев та қамалды, қамалуға себеп-аққа күйе жаққандай, баяғы
бұрмалаушылық, жала. Тіпті “Тоқсанның тобы” атты құнды поэмасының өзін
тоқсан саққа жүгіртіп, бұл ақынның шын ойы, шын көңілі емес деп шулағандар
қаншама болды.
Ахмет Байтұрсыновтың есімі революциадан көп бұрын ағартушы, ғалым-
тілші, тюрколог, аудармашы ретінде мәшһүр болған. Оны патша охранасы
бірнеше мәрте тұтқындап, бақылауға алған.1913 жылдан бастап “Қазақ” газетін
редакциалап, қараңғы елге өз шығармаларымен жарық сәуле таратады. Алайда,
көптеген интеллегенция өкілдері секілді. А.Байтұрсынов та алғашқы кезде
революцияның мәнін түсінбей, Алашорда жетекшілерінің біріне айналады.
Дегенмен, олардың ой-мақсатын ұғынған соң алашордашылардың үлкен бір тобын
ерітіп Совет өкіметі жағына батыл өтеді. В.И.Ленин қол қойған мандат алған
А.Байтұрсынов өзінің шешуінше өмірлік таңдауын Қазақ өлкесін басқару
жөніндегі революциялық комитеттің жұмысына қатысу арқылы нығайта түсті.
Оның құрамында бір жылдан астам үздіксіз еңбекетті және қазақ халқының
советтік социалистік мемлекеттігін әзірлеуге елеулі үлес қосты.
А.Байтұрсынов қазақ тілі білімі мен әдебиет тану ғылымының көш басында
тұлды. Осы салада көптеген құнды еңбектер жазды. А. Байтұрсыновтың
аудармашылық, ақындық,жазушылық компазиторлық еңбектері өз алдына бір төбе.
Осындай тамаша тұлға сталиндік жеке басқа табынушылықтың жазықсыз
құрбандарының бірі болды.
Жүсіпбек Аймаутов бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі
кедей шаруаның семьясында туды. Павлодврдағы қазақ-орыс мектебін, Семей
мұғалімдер семинариясын бітіреді. 1917-1919 жылдары олда алашордашыл
ұйымының құрамына кіреді. Алайда, өзінің ой-өрісінің шектелулігін жеңіп,
революция жағына шығарады 1920 жылы январьда РКП (б) қатарына кіреді.
Республика Халық ағарту комиссариятының коллегиялық мүшесі болады, губерния
оқу бөлімін басқарады, “Қазақ тілі” газетін редакциялайды... 1922-1924
жылдары Қарқаралыда мектеп мұғалімі, “Ақ жол” газетінің қызметкері болып
істейді. 1926-1929 жылдары Шымкеттегі педтехникумның директоры болады. 1952
жылы Жүсіпбек Аймаутов өсек-аяңмен сотқа тартылып, партия қатарынан
шығарылады. Көп ұзамай ақталады. Алайда, 1929 жылы құпия ұлттық ұйымға
қатысты деген желеумен қамауға алынып, 1931 жылы ақталады. Жүсіпбек
творчестволық интеллигенцияның жарық өкілдерінің бірі, романист, драматург,
аудармашы. Әйел теңдігі, адамгершілік, ескілік қалдықтарымен күресе, жас
ұрпақты революция мен социализм мұраттары арнасында тәрбиелеу, достық
жазушы творчествасының негізі бағыттары.
Сөйтіп, кезінде үшеуі де кеңес өкіметінің құрбаны болып, есімдеріне,
шығармаларына тыйым салынса да, бүгінгі тәуелсіз елімізде есімдері қайта
жаңғырып, туған халқымен қайта қауышып отыр.
І.1 Мағжан Жұмабаев туралы ойлар
( М. Жұмабаев туралы кім не жазды).
Мұхтар Әуезов
Мағжанды сүйемін
Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен
асым, алған нәрімнің барлығы да- Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой
ұрғанда, маған Абай деген сөз - Қазақдеген сөзбен теңбе-тең түсетіндей
кездері бар секілді. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс
емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен пара-пар
болатыны бар.
Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін.
Қазақ ақындарының қара қордалы ауылдардан туып, Европадағы мәдениетпен
сұлулық сарайына барып, жайлауы жарасқан арқа қазын көріп- сезгендей
болмайды. Мағжан мәдениеті зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен
күштілігіне қарағанда, бұл бір заманның тегінен асқандай, сезімі жетілмеген
қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет тандаушылар
газетпен қосақталып, күндегі өмірінің тереңін терген ақын болмайды.,
заманынан басы озып, іргеріліп кеткен ақын болады. Сондықтан бүгінгі күннің
бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын
сөз– Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенеміз деп
білемін.
Сұлтанбек
Қожанұлы
Алғыс сөз
М. Жұмабайұлының өлеңдері қазақ әдебиетінде үлкен орын алған деп
санап бастып отырмыз.
М.Жұмабайұлының өлеңдерімен оқушылар бұрыннан таныс. Әдебиеті жаңа
аяқталып, әдебиет тілі енді жасалып келе жатқан жұртта Мағжандай ақындардың
қызметі зор екені анық.Осы күнге дейін Түркістанда қойшылар тілі саналып
келген, ресми қағаздар жазуға, кітаптар жазуға жарамсыз делініп келген
қазақ-қырғыз тілі іске асуы былай тұрсын, өнерге асатын бай, жаты, таза,
өтрік, әдемі тіл екенін Мағжан өлеңдері көрсете алды. Сондықтан біз Мағжан
өлеңдерінің саяс мәнісінен гөрі, әдеби мәнісін көбірек көзге тұттық. Сол
жақтарын ескеріп, Мағжан өлеңдерінің ішінде кез келген марксизм дүние
тануын ұйқаспайтын жерлерін оқушылар көре салып үрікпей, көркемдік жағына,
сыршылдық жағына, суреттеу жағына көбірек көз салу керек, тарих мәнісіне
жете түсіндіру керек. Бұл кітапқа М.Жұмабайұлының баспасөз майданына
шыққаннан бергі жазған өлеңдерінің көбісі кіреді.
Басу жағынан түзей алмай отырған кемшілігімізді қай өлеңнің қай жылы
һәм қайшарттарда жазылғандарын көрсете алмауымыз. Сүйтсе де М.
Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдардағы ағымдарда
тексеруге де жақсы құрал бола алады деп ойлаймыз.
Түркістан қазағына арнап, Абайдан кейінгі екінші бастырып отырған
әдебиет кітабымыз осы М.Жұмабайұлының өлеңдері.
М. Жұмабайұлы өлеңдерінің тіл жағына, әдебиет тану жағынан көп
болады деп сенеміз.
Сәйфи
Құдаш,
Башқұрт халық ақыны
Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев
Адам ретінде, ақын ретінде М.Жұмабаев қандай болған? Ол ешкімге
ұқсамайтын өзгеше, аса талантты біртума ақын. Оның өзіне ғана тән үні,
таңғажайып әуенді жыры бар, бұның қайнар көзі халық поэзиясының тұңғиық
тереңінде. М.Горкийдің С.Есенин туралы: ол... адамнан гөрі табиғат, тек
поэзия үшін жаоатылған органға ұқсайтын ... деген аталы сөзін М.Жұмабаевқа
да арнап айтуға болады. Өзінің қайталанбайтын ерекшілігімен М.Жұмабаев
поэзиясы А.Ахмет, Б.Пастернак, А. Блок творчествосын еске салады, ол
А.Блокты оқып-үйренген, оған кейде еліктеген де. Тіпті М.Жұмабаевты суқаны
сүймейтін кісілердің өзі оның құдіретті поэтикалық талантын мойындаған :
... Буржуазияыл- ұлтшыл жазушылар ішіндегі ең кесек тұлға Мағжан Жұмабаев
болатын, - деп жазды олар.
Өзінің аса ауыр өмірін әбдан сарқылғанша М.Жұмабаев жансебілденіп
еңбек еткен. Бәлкім, ол өзінің қайрат-жігері мен таланты жететін мөлшерден
істі кемірек тындырған шығар, бірақ бұған оның өзі ғана кінәлы емес. Совет
өкіметі орнағаннан кейін оның біраз мүдіргені рас, онда да қысқы уақыт
қана. Көп ұзамай ол Москвадағы Орталық шығыс баспасында редактор болып
істейді. Сосын ол жоғары әдебиет институтында оқиды, тіпті профессорлардың
біреуі оны Қазақ Пушкині деп те атайды.
Сол жылдар ол қазақ мектебінде арнап оқулықтар жазу, В.И.Ленин
шғармаларын, арыс жазушыларын аудару ісімен айналысады. Осының бәрі оның
өз көзқарасындағы қайшылықтар мен солқылдақтықтан біртіндеп арылуына,
маркстік-лениндік идеяларды терең де, берік игеріп алуына жол ашады.
Өкінішке орай, осынау игі өзгеріс Қаз АПП басшылары назарынан тыс қалады.
Тіпті оның 1927 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің органы
Еңбекші қазақта жарияланды Тоққсанның тобы атты өлеңінің өзін
жарамасақтың айла-тәсілі, - деп қабылдады. Ал, ақын жүрек тереңінен алып,
ағынан жарылып айтқан бұл өлеңдерінде былай дейді:
Бұрын, күллі халықтар үстінен жарқырайды күн шыққанда , мен
қателесіппін. Бірақ мен Отаныма қызмет істеп жүріп қатерлесіппін. Міне
Алашорданың съезіне барған да, қатысқан да жоқпын. Осындағы кейбіреулер
секілді, мен Алаш басшыларының шылауында жүргнн жоқпын. Алаш партияссының
қазаққа қажет емес екенін енді ғана ой-санасымен білдім. Мен қазақ қалқаның
тағдырын тек Коммунистік партияның ғана дұрыс шешетінін енді ғана өз
көзіммен көріп, түсіндім. Егер Коммунистік партияны халықтың 90 проценті
қолдаса, Алашты оа-ақ проценті қолдайды. Мен 90-ды қорғаймын, өйткені жан-
тәніммен Совет өкметіне қызмет етемін
Бұл ақынның жан сыры пе? Бірақ оған сенбеді, неге? Мұны анық айту қиын,
бірақ менің ойымша, кейбіреулердің жеке басының араздығын, өшпенділік, тап
тартысы принциптерін дұрыс түсінбеу сияқты себептер де әсер еткен тәрізді.
Не керек, әйтеуір , 1929 жылы ол тұтқынға алынады: Мағжан өзінің содан он
жыл бұрын жасаған қатерлері және адал да жемісті еңбегімен түзеген
қателерін үшін айыпты болып шығады.
Он жылға кесілген ақын Карелия лагерьлері мен ормандарында ауыр күн
кешеді. Онда да ол адал еңбек етеді, әуелі мұғалім, сосын бірнеше
лагерьлердің біріккен санитарлық бөлімдерінде істейді. Мағжанның әйелі
Злиқа- ханым күйеуіне талай рет барған. Әр барған сайын ол Ленинградқа жер
аударылған профессордың, мидицина ғылымының докторы әйелінің үйіне тоқтайды
екен. Ол профессор лагерьде Мағжанмен бірге болған, санитарлық қызмет жағын
басқарған. Ол Мағжанды қарауына қызметке орналастырады. Соның ықпалымен,
нақты көмегімен ол мидицинаны оқып, үйрене бастайды. Профессордың әйелі
оған қажетті әбебиет пен кітаптарды жеткізіп береді. Сөйтіп, нағыз ізгі
жанды адамдар озбырлық пен сойқандықтың қорқынышты кезінен өзінде лагерьдің
қатал режимінен қорықпай, қанатымен су сепкен қарлығаштай, тұтқындағы
кісілерге көмектескен...
Ленинград профессорының кеңесімен, оның әйелі мен Зылиха-ханым
күйеулерінің хаттарын алып, Москваға М.Горкийдің қабылдауына болмаққа бел
байлайды. Мағжан ұлы жазушыға оның өзі ана тіліне аударған шығармаларын
жібереді. Ал, әлгі хаттарда –кінәсіз кісілерге трагедиясын. Бір өкінішті
жері сол кезде М. Горкий Москвада жоқ болып шығады. Күйеулерінің хаттарын
олар Горкийге деп, оның секретарына тапсырады. Әйелі байғұстар енді не
істейміз – деп ұзақ толғанады. Сосын әлгі хаттардың көшірмесін алып, аты
әйгілі Ромен Ролланға бармақ болады. Бұл мұңлықтар оның үлкен гуманист,
интернационалист жазушы екенін, сол кезде әйелімен Москвада тұлып жатқанын
білетін. Роллан бұларды жылы шыраймен қабылдап, екеуінің әңгімесін шын
ықыласымен тыңдайды, ао оның әйелі орыс екен, бұлардың әңгімесін қолма-қол
франсузшылап, ал күйеуінің сөзін орысша айтып отырады. Р.Роллан қазақ
жазушысы мен орсы профессорының қасіретті тағдырларын соншалық жана ашып,
оларға көмектесетінін, Горкиймен сөйлесетінін айтып,уәде береді.
Сөйтіп, екі әйел жүрегінде үліт оты ұшқындап, Ленинградқа қайтады. Хош,
сонымен, 1935 жылы М.Горкийдің көмегімен М.Жұмабаев босанып шығады. Ақын
Петропавл қаласына қайтып келеді, әуелгі кездері оған дос пейілін білдіріп,
С.Сейфуллин көмектесіп тұрады. Мұнда М.Жұмабаев техникумда оқытушы болып
істейді. Осы арада ол Қазақстан Жазушылар ұйымы басшыларының бірі С.
Мұқановпен кездеседі. Онымен әңгімелескеннен кейін Жазушылар одағына
қабылдау жөнінде арыз жазады. Өз арызында ол: Совет әдебиетіне алал қызмет
етемін, -деп атап көрсетеді. Бұған жауауап ретінде С.Мұқанов: Сізді
Жазушылар одағына қабылдау мәселесі жаңа кітабыңыз шыққаннан кейін барып
қаралады деген сыпайы ғана хат жазады. Рас, ол хатта М.Жұмабаевтың
творчестволық жұмыс істеуіне жағдай жасалады деген де уәде бар еді.
М.Жұмабаевтың одан кейінгі тағдыры көмескі, бұлдыр және бір түрлі
түсініксіз аяқталады. Көп ұзамай Жұмабаевтың ескі кінәларын бетіне басып,
оны әшкерлеп, айыптау басталады. Оны сенімсіз деп тауып, техникумнан
шығарып жібереді. Ол мектепке қызметке орналасады, бірақ көп ұзамай
алашордашылар ақынды одан да қуалайды. Ол Алматыға, творчестволық
ұйымдарға жақын жерге көшіп бармақшы болады, сөйтіп одан өлкетану музейіне
қызметке орналасады. Бірақ бұл жерде онша тұрақтамайды: жаңа жұмысқа
үйренбей жатып, оны қайтадан жұмыстан аластайды. Алматыдан қызметке
орналаса алмайтынын білген Мағжан Алматы ауданының бір қолхозына
медициналық пункт меңгерушісі болып барады. Бірақ сенімсіз деген хабар о
жаққа да жетеді,сөйтіп ол бұл жұмысынан да айырылады. Осы сүргіннің бәр бір-
бір жарым жыл ішінде болады. Бұл енді әлднкімнің жауыз қысастығынан ұқсас
емес пе? Ұқсас болғанда қандай ! Бірақ өзінің осындай мүшкіл халіне, ала-
топалаң болып жатқан жанының жай-күйіне қарамастан, Тоқсанның тобы,
Жамбылға, Қаламыма өлеңдерін жазады. Өзінің өмірі жолын біржолата
саралап таңдап алған ер жүрек адам ғана қиын жағдайда тап осындай
шығармалар тудырады. Оыс өлеңдері қайда? Олар Қазақстан Жазушылар одағының
басшыларына берілген болатын, бірақ бұл өлеңдер Одақ қойнынан қайта
шықпайды. 1935 жылы Мағжанды қолдамаймыз деп уәде берген жомарт өкілден
қайран болмайды.ҚазАПП мұрагерлері тарапынан жасалған қуғын-сүргін мен
қорлау-зорлаудың асқынып кекені сандай; М.Жұмабаев өзіне-өзі қол салмақ
болды, тек әйтеуір, кездейсоқ тірі қалады. Арада біраз уақыт өткесін, 1937
жылдың 30 декабірінде оны қайтадан қамауға салады. Әйелінің айтуына
қарағанда, қамалудан бұрын ақын НКВД-ға қайта-қайта шақырылады, ұйқызыз
түндерді Мағжан ауыр ойлармен өткізеді. Үйінен біржолата кетіп бара жатып,
тұтқындалған М.Жұмабаев есік алдына жете бергенде әйеліне: Мен
қоштаспаймын. Тіпті құдайдың өзі де бір күнәға бола пендесін екі рет
айыптамайды. Совет өкіметі мен қазақ халқына қарсы ешбір қылмыс
жасамағанымды өзің де білесің. Бірақ мен қайта оралмайтын болсам, онда
бөлтіріктің бөріні жеп қойғанын түсінесің. Мұны есіңнен шығарма, - дейді
ол. Содан бастап М.Жұмабаев мәңгі ғайып болады...
М.Жұмабаев жөнінде мен 1964 жылы бірінші рет марқұм профессор
Есмағамбет Смайыловтың пікірін есіттім. Онның ойынша, М.Жұмабаев – Абай мен
қазіргі қазақ совет похзиясының арасындағы поэтикалық көпір. Мұндай жоғары
бағаны оған тіпті ілгеріден Ғ. Ибрагимов берген.
Мағжан біздің алдымызға келіп, бұрынғы қателері мен адасқан кездер үшін
кешірім сұрап, досжандар мен әріптестері, халық мейірбан қөңілімен қабыдар
деген үмітпен, оған таза жанымен,арымен, ақ пейілімен қол созады. Қазақ
халқының осынау талантты ақынының творчествосы қазақ әдебиетінен тыс қалған
дұрыс па? Кейбір әбебиетшілербің ойлап жүргеніндей-ақ, М.Жұмабаев
творчествосын қалпына келтіру, тегі, алашорда ұлтшылдығын ақтау деген сөз
емес. Меніңше, бұл мәселенің айқындығы сондай, оны дәлелдеп жатудың қажеті
бола қоймас деп ойлаймын.
Бейсембай Кенжебаев
Ұстаз
Данышпан В.И.Лениннің ұлт саясатының арқасы, күш-қуаты ғой: біз
бірсыпра қазақ жастары 1922 жылы Москвада күншығыс еңбекшілерінің
коммунистік университетіне оқуға түсіп, біріні курста барлық сабақты өз ана
тілімізде оқыдық; екі жыл бойы негізгі сабақтардың бірі ретіде қазақ тілі
мен қазақ әдебиетін үйрендік.
Сонда бізге қазақ тілі мен қазақ әдебиетін бір жыл Темірболат деген
мұгалім, бір жыл әйгілі қызақ ақыны Мағжан Жұмабаев оқытты. Иә Жұмабаев
оқытты.
Ол кезде Мағжан Москвада орыс халқының үлкен ақыны, ғалым В.Я. Брюсов
ашқан, басқаратын жоғарғы көркемөнер институтында, соның әдебиет
факультетінде оқушы еді.
Қазақ тілі мен әбебиеті группасының старостасы мен едім. Сонда мен
оқытушылармен көбірек байланысты болдым. Әлі есімде, Мағжанмен сабақ
алдында, сабақтан кейін үнемі ұшырасып, сөйлеп жүрдім. Кейде үйіне де
барып, әңгімелесетін кездерім болушы еді.
Москваға оқуға Мағжан Түркістан автономиялы советік социалстік
республикасы атынан барған болатын. Сонда ол Зылиха жеңгей екеуі Түркістан
республикасы уәкілдігінің бір үйінде, бір бөлмеде тұратын.
Мағжан сұлу еді: орта бойлы, толық денелі, бұйра қара шашты, ақ құба
бидай өңді еді. Бет пішіні Абайдың белгілі суретіндегі бет пішініне
ұқсайтын. Жүріс-тұрысы жарасты, сәл маңғаз еді. Осының бәрінің үстіне ол
қыз мінезді де еді.
Мағжан ғалым, тәжірибелі, шеберлі оқытушы, асқан методист-педагог еді.
Педагогика жайында, қазақ тілі мен қазақ әдебиетін оқыту жайында
жарияланған кітабы, мақалалары болушы еді. Осыдан болу керек, ол бізге
қазақ тілі мен қазақ әдебиетін тамаша оқытты: сабақ үстінде лекциялық,
практикалық әдістерді ретімен қатар қолданар еді.
Мейілі, лекциялық сабақта болсын, ол қағазға, кітапқақарамайтын. Сөз
арасында келтіретін мысал өлеңдер мен әңгімелерді түгел жатқа айтатын.
Декламация оқып тұрған тәрізді барлық нәшін, сипатын, қимылынкелтіріп
айтатын.
Ұстазымыз бірге алғаш сабақтан бастап-ақ тапсырма берді. Әркім өзі
білген бір ертекті жазып келсін. Соны класта оқып, бәріміз бірге
талқылаймыз, - деді. Солай істеді де. Сөйтіп ол бізге әрі дұрыс жазуды
үйретті,әрі мақала-шығарма жазуды үйретті.
Біренше сабақта біз Абай өлеңдерінің оқып-үйрендік. 1923 жылы
Ташкентте Абай өлеңдері екінші рет кітап болып шыққан еді. Сол кітапті
тексердік. Осы сабақтарда Мағжан Абай өлеңдерін жаттау, талдау, танытумен
қабат, әдебиет теориясының, эстетиканың көптеген мәселелерін түсіндірді,
көркем шығарманы, өлеңді, ақын творчествасын түсіну, талдау жолдарын,
әдістерін үйретті.
Ұстазымыз: “Тексеруші, сыншы ақын шығармасын тексергенде, ол ақын ба,
қандай ақын, кімнің ақыны, нені жырлайды, қалай жырлайды, - деген
сұрауларға жауап беруге тиісті.
Бірде, әдебиет үйірмесінің жиналысында Абай өлеңдерін талқылаған соң,
ұзамай Мағжан өлеңдерін де талқыладық. Оның 1923 жылы Ташкентте басылып
шыққан өлеңдер жинағын сөз қылдық.
Мағжан және оның өлеңдері жөнінде сөйлеушілер екі түрлі ой – пікір,
көзқарас білдірді.
Жүсіпбек
Аймаутов
Мағжанның ақындығы турулы
Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп
айта алмаймыз; толық сынау үшін оның алды, артын орап, өрісін арылтып
шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек.
Кеңінен толғамай, шығылдан істелен жұмыс өңсіз, үстіретін болмай
тұрмайды. Мағжан өлеңдерінің ежегей-тегжегейін, ноқатын, тәститін қалдырмай
тәптіштеп қарап шығаруға көп уақыт, көп дерек керек; ақынның ақындығын
үстінен қарап топшыламай, ішіне кіріп зерттеу керек. Бұ жағынан да емін-
еркін бола алмадық.
Мағжанның тексергендегі тағы бір қиыншылдық мынау. Қандай өнерпазды,
ақынды, данышпанды болсын, өз заманының сыншылары әділ көзбен қарап, баға
беру шетін нәрсе. Заман сыншыларының бүйрегі не олай, не бұлай бұрып кетпей
тұрмайды. Талай талантылардың, талайжақсылардың қадірін жұрт өлген соң
біледі. Алтының қолында барда қадірі жоқ дегендей. Замандастар, тұтастар
әділ болу қиын, өйткені не заманнан қаймығады, ақынды заман өлшеуішімен
өлшейді: сыншылардың көбі не ақынды жақтаушылар, не жамандаушылар,не
бықсыған күшілдер, не сол ақынды ат қылып мініп, әбүйір-атақ іздеп, көзге
түсем деушілер болуға мүмкін. Біз де сол көптің біріміз. Не заманға
күйеліп, небасқа бір мақсатпен бір жағынан ағып өтіп жүрсек, ғажап
емес.Міне, сондықтан біз бұл баяндамамыздың Мағжанның бар табысын толық
тексеріп, жете сынап, ұшығына шыға алмаймыыз. Бұл баяндамаы мағжан сөздері
туралы азды-көпті көңілге перне түсіріп, пікір алмасу деп қарау керек.
Мағжанның өлеңдерін аса құнттап, бұлдап, шарыққа шығаратын
мағжаншылар да бар; іске алғысыз қылып өртеп жіберу керек дейтіндер де бар;
қысқасы, Мағжанның қасы да, досы да бар; мақтаушылар нені біліп мақтап
жүр, Жамандаушылар неүшін жамандап жүр? Оны тексеру біздің мақсатымызда
жоқ. Біз шамамыз келгенше Мағжанға сын көзімен қарағымыз келеді. Сын көзі
дегенде, біз ғылымның жолын тұтынуымыз керек. Мәдениетті жұрттар
жазушыларын, ақындырын қай жолмен тексеріп сынаса, біз де сол жолды
қолдауымыз керек.
Ғылым жолы да әр түрлі:
Дүниені рух билейді, тарихты әлеумет емес, жеке адамдар, данышпандар
туғызады, әуелі – рух, идея жүру керек; дене, зат – рых пен идеяның құлы
дейтін идиализм жолы бар. Бұл – гегельдің жолы. Гегельдің жолын қолдансақ,
жеке адамды өлгенше дәріптейміз, әлеуметтен де басшыға артық артық мағына
береміз; ақын, ілім, өнер не тілесін, не шығарсын, әлеуметті теріс жолға
бастасын, олай жазбандар, бұлай жаздың деп мін таға алмайтын боламыз.
Біздің ақынды тексергенде қарайтын тұрғымыз: идеализм емес,
материализм, марксизм мұнарасы болу керек. Өмірге, тұрмысқа, шындыққа
қабысатын тура жол – Маркстің жолы. Бүгінде Маркстің жолын, белін бастап,
Гегельдің етегіне ұстай алмаймыз.
Маркс не дейді?
Бәрімізге мәлім: Сананы, пікірді тұрмыс билейді дейді. Олай болса ол
заманның ақыны сол заманның ақыны әлеуметті тұрмысымен, әдет-ғұрпымен,
мақсатымен, рухмен, сал- санасымен суарылып, әлеуметімен біте өсіп
шықпақшы.
Ақын қандай әлеумет ортасында туып, қандай ортадан жүріп тәрбие алды?
Қандай тұқымнан, қандай таптан жаралды? Оның пікірі де сол әлеуметтің
құрлысына байланысты.
Өзгелерден гөрі әлеуметтің мұңын баса жоқтайтын ақын болу керек,
үйтекні ақын қарапайым тырна топса мүшесі емес, өзгелерден сақ құлақты,
сезгіш жүректі, сара ақылды, өтірік қиялды мүше. Ақын згелердің сезбегенін
сезеді, көрмегенін көреді, ойламағаннын болжайды, тілі жетпегенін айта
береді. Әлеуметтің, өз табының қатарға кіріп ер жеткені, кейін қалып, кер
кеткені өзгерген гөрі ақынға артырыақ батады, ақынның жүрегі өзгеден гөрі
көбірек толқиды, көбірек толғанады. Өзгелер салқын қанмен қарайтын нәрсеге
ақын күйіп-пісіп қалады.
Луначарский айтады: Ақын бірнеше таптың, бірнеше топтардың елегінде
болуға мүмкін. Ақын тетігі көп машина тәрізді. Тургеневті ақсүйектердің
ақыны, солардың уәкілі деуге бола ма? Болмайды. Тургеневтің тұсындағы барып
тұрған ақсүектер адам құлданып, құлдық еңбегін жеп, дәурен сүргенді дұрыс
деп білетін еді. Тургенев мұжықты құлдануға қарсы болды. Ол туысы ақсүйек
болса да, еркін дікті сүйетін ақсүйек еді. Ақынның кім екенін ұғу үшін оның
шығармаларын тексеріп, зерттеу керек. Зерттесек кейде бір тап емес,
әлденеше таптың мүддесін көксеген ақындарды да табамыз.
Мәселен, Лермотовты, Шекспирді алсақ, олар бір белгілі үгіт айтқан ба?
Таптың жарын жырлаған ба: Жоқ, оларға сырлы, көркем сөз шығару, айқын перне
түсіру мақсұт болған. Олар бір әдемі суретті, болмаса адамдар болатын бір
сезімді, болмаса белгілі адамдардың жанында болған тартысты алда да,
қиялына келген нәрсені суреттейді.
Міне, ақынға қарайтын Маркстың, марксшілдердің көзі осы. Ақынның пікірі,
ақынның сөзі әлеметіне байлаулы. Ақын әлеуметтің жасап шығарған құралы
болса, Мағжан да өз әлеуметінің ұлы екен гой. Мағжанды жасап шығарған
әлеумет қандай? Соны қысқаша шолып өтейік.
14-15-ші жылдардан бастап оның ұлтқа деген сезімі жетіле бастайды.
Ақынның қасиеті – заманға жаңғырақ, әлеумет тұрмысындағы зор оқиғаларға
айна болып тарихи із, тарихи материал қалдырып отыруында. Бұ жағынан
Мағжанның кемшілік жерлері бар: ақынның мұндай кемшілігін айтып өтпеске
болмайды.
16-шы жыл – қазақтың басына қара күн туған тарихи ауыртпалық жыл еді. Патша
өкіметінің 25-ші июньде шығарған жарлығы бойынша, қазақ сықылды бұратана
халықтар соғыс майданындағы қара жұмысқа айдалды. Қазақ шаңырағы теңселді,
қазақ даласы қан жылап күңіреді. Елдің келесіне келген мұндай зор селебіне,
ауыр қайғыны ақын терең сезіп, ақын суреттеу керек еді. Бұл туралы
Мағжанның бізге Орамалдан басқа берген еңбегі көрінбейді. Ұлттың
ыстығынан күйіп, суығына тоңам деп жүрген ақынға 16-шы жылғы тарихи оқиғаны
жалғыз кестелі орамалмен желпілеп өткеніне көңіліміз жарылмайды.
Бірақ бұл кемшілік талай зор уақыттарда болған. Ондай көрмей кету үлкен
ақындарда да болады. Қазақ өмірін айнаға түгел түсірмегеніне қарсақ, Мағжан
да солардай ақын. 17-ші жылғы февраль төңкерісі қазақ азаматтарына ұлт
сезімінің көтерілуіне зор себеп болды. Ауылда сөйленіп жүрген ұлт қамы, ұлт
мұңы іс жүзінде жарыққа шығаттындай
көрінеді, қазақ азаматы мәре-сәре болды. Төңкерістің болғанына, бостандық
туғанына қарық болып кенелді. Әлеумет жұмысына араласа басталды. Мағжанның
өсіп келе жатқан бостандық тамырына Сібірді алған патшашыл жандарал Калчак
балта шапты, патша заманының қара күні қайта туды. Қазақ, орыс атамандары
Сібірдегі қазақ даласын шарлап, қазақтың басына әңгір таяқ ойнатты. Мағжан
бостандықты жырлады. Жаралы жанда қазақтың басына түскен ауыр күндерді
суреттеді. Сонда да Мағжан бетінен танған жоқ. Азамат, анау қазақ қаным
десең деп азаматты елін қорғауға шақырады. Осы бағытпен келе жатқан
Мағжанның маңдайына Октябрь төңкерісі тақ ете түсті.
Ұлт ұранын көтерген алаш ордашылар қашты, пысты. Саясат майданынан
табаны ауды. Мағжан бұрынғы сенімнен, бұрынғы жолынан айырылып дағдарып
қалды. Баяғыдан бергі имандай ұйып, жүргіне сіңіріп, қасиетті деп жүрген
идеалы, мақсаты бір күнде тас-талқаны болды. Мағжан мініп келе жатқан
ұлтшылдық дейтін атынан айырылып, жаяу қалды. Не қыларын білмейді, іштен
тынды, дағдарды, састы. Қайтсе де ол халден қалуға болмайды, бір шара, бір
жол іздеу керек болды. Қарамағанда қолына түскені алдамшы түркшілдік бола
кетті. Мағжанның түркшілдігі тыңнан тауып алған нәрсе емес, әуелден-ақ бар
болатыны, ол Ғалияда жүргенде түркшіл пікірде бірер өлең жазған. Бірақ
орысша оқуға кіріскенен бұлай, ол пікірін жарыққа шығара қоймайтын. 19-
жылдарға шейін Мағжанның түрікшілдік рухын жамылған өлеңдерін білмейміз.
Колчактың кер заманы, одан қала берсе, ұлтшылдықтың аузына қақпақ салған
кеңесі заманы Мағжанның баяғы басылып қалған түркшілдік сезімін қайта
оятты. Мағжан енді ұлт жалауын түрік жалауының панасына, түрік қағанатының
астанасына қоюды табады. Жеке ұлтшылдықтың өрісі тарылғандығын көріп, түрік
тұқымды жұрттармен әдебиет жүзінде өзінше одақ жасаған болады. Бара-бара
Мағжанға түркшілдік те тар ауданды көрінеді: ол күншығыстың – Азияның ақыны
болып, Европамен, Батыспен араздасады, Ресейде болсын, Мағжанның
түрікшіл, азиятшыл болу себебі, оның өз қиялынан болмаса, оның осылай
болайын деген тілегінен деп ұғуға болмайды.
Күншығысты Батыстың капитал бұғауынан азат ету керек деген кеңес
үкіметінің ұраны ақынның жүрегіне жылы тиеді, енді ол шығыс жалауына
жабысады. Шығыстың ұранын шақырады. Күнбатысын қараңғылық қаптады, түн
баласы қанға қақалып түнеріп өлуге айналады, адамдықтан безді, Батыстың
мәдениеті құлайды,мәденинт пайғамбарыкүншығыстан шығу керекдеген
пікірге келеді. Бұл пікір тууға, әрине,Европаның сөнуідеген Шпенглер
сықылды ғалымдардың кітабын оқуда себеп болды. Бұл пікірге ауғаннан бері
Мағжанның От,Күншығыс, Пайғамбар, Ақсақ темір,Түркістан, Жер
жүзін топан басса екен, Оқжетпестің қиясында,Қойлыбайдың қобызы
сықылды өлеңдерді көреміз. Төңкерістің алғашқы аласапыран дәуірі қазақ
еліне қатаң тиді. Қазақ даласы ақтар қашып, қызылдар қуған соғыс майданы
болды. Азамат соғысында ел қатты шығындады, оның үстіне разверсткешықты.
Әуелгі кездегі миллиция, агент, тағы басқалардың лаңы қосылды. 21-ші жылы
зор ашаршылық, дуние тапшылықтан сауда тоқталғаннан шыққан жалаңаштық –
осының бәрі ұласып ел қазағына зор ауыртпалық болды.
Төңкерістің түпкі мақсатын түсінбеген, төңкеріске даярланбаған қазақ
жұрты күнбе-күнгі шығынын есептеп, алғашқы кезден кеңес өкіметіне де көңілі
орнықпады. Большивек деген сөзді құбыжық көріп жүрді. Бинеттен қашсаң
дөңбекке дегенбей, қайда барсақ та, кімге паналасақ та Қорқыттың көрі
дегенбей, қалың бұқараның әркімі-ақ көй-көйді тартты. Қорқыттың қобызын
қолына алып, елмен бірге көй-көйді Мағжан да тартты. Қазақ ашаршылық-
ауыртпалықты көтере алмай, жоғалып, құрып кете ме деген қауіп туды. Табан
тірейтін нәрсе қалмайды, жалғызсенетіні – қызмет басындағы қазақ азаматтары
болса, ақын олардың қызметтеріне де қанағаттана алмады. Сөйтіп сары
уайымға, қайғы-зарға салына берді.
Февраль өзгерісіне шейін Мағжан өз басынан алыстап, әлеумет мұңына
артық беріле алмайды. Сөзінің көбі табиғатты, әйелдің, махаббаты суреттеуге
арналады. Өзгерістен бұлай ұлтық қызмет етуге керек болды, әлеумет жұмысы
майданға қойылғаннан бұлай Мағжан өлеңінің көбін елге арнап жазатын болды.
Бұрынғы істеріне өкінгендей, жастық, мастықтан бойын тоқтатқандай, еліме
есебімді не деп бердім? деген сөз аузына кіреді. Кінәны маған қойма,
жүрекке қой! деп әлеуметтен кешірім сұрайды. Бұрын Мағжан айға, жұлдызға
көзі түсіп кетсе, желді жырласа, бұлбұлмен сөйлессе, кетсе тігіп отырған
қызды көрсе, шолпаның сылдырын естісе, альболға сөз жазса – айналып келіп
өзіне бір соқпай кетпейтін, өзін алдына қойып сөйлейтін, өзімшіл ақын
болатын. Әлеумет мұңын қолға алғаннан бері мағжанның алатын қаһармандары:
Абылай, Кенесары, Сыздық, Ақсақ Темір, Қорқыт, Қойлыбай, Баян сықылды
хандар, батырлар, ақындар болса да, ақынның өз мақсаты көрінбесе де, енді
ол елдің уәкілі болып, елдің ауызмен сөйлейді. Бұрын Мағжан әлеуметтен
қашық жүрген өзімшіл ақын болса, енді ол елінің азаматы, ақын болуға
айналады. Енді ол азамат міндетін көрсетеді. Жайда ұлттың бас қамы үшін
жүрген азаматты қойды қасқырға жегізген Сәрсен отағасының төбетіне
салыстырады. Азаматқа ұран салады.
Мағжан – еліктегіш ақын. Еліктеу – ақынға мін емес, қандай күшті
ақындар алдыңғы ақындарға еліктемей жаза алмаған. Бір ақын көп еліктесе,
сол көп еліктеуші Мағжан деуге болады. Мағжан еліктегенде орыс, қазақ,
татар, араб деп талғамайды. Кімнің сөзі көңіліне жақсы, соған еліктеп
жазады. Сондықтан Мағжанның алғашқы кездегі өлеңдерінде неше түрлі рух бар.
Бастапқы кезде Мағжан орыс әдебиетінен көбірек үлгі алған болса, соңғы
кезде Мағжан басқаша көрінеді. Бұрын сөз кестесін орыс ақындарынан алатын
болса, енді ол үлгіні қазақтың ескі ақындарынан іздейді. Орыс ақындарының
ықпалынан шыққан жері Мағжан өлеңдері қазақ рухында,қазақ ұғымына жақындап
жазылады. Мағжанның ақындық күші де соңгы кездегі өлеңдерінен көрінеді.
Мағжанды еліктегіш ақын дегенде, көбінесе өзінен бұрынғылардан алатын
өрнегін айтыпотырмыз. Болмаса барлыған ылғи еліктеумен шыққан деп
айтпаймыз. Ол еліктесе, сыртқы түріне, тонына еліктейді, ішкі мазмұны, ішкі
сыры өзінікі болып отырады.
Кейбіреулер Мағжанды ескішіл дегеннен тудырып, діншіл деп ойлап қалуы
мүмкін. Олай ойлауға да жеңіл-желпі себеп бар. Мағжан екі сөзінің бірінде
алла, жазған пайғабар, періште, иман, құран, ғарыш, ұжмақ, ібіліс...
деген сөздерді келтіреді. Осындай сөздеріне байланыстырып, діншілдікпен
айтады десек, ол тым сыңар жақтық болады. Қандай діншіл ақын болса да сөзді
күшейту үшін, халықтың ұғымымен есептеу үшін дін лұғаттарын алудан
қашпайды.
Мағжан – идиалист. Дүниені рух, пікір билейді, тұрмысты сана билейді,
тарихта әлеумет маңызды емес, жеке адам маңызды дейді.
Мағжан ақын ба, ақын емес пе деген сұраудың қоюда мағына жоқ. Оны ақын
емес деп, таласушы бола қоймас. Жалғыз-ақ ақындық күші қвндай деген сұрауды
қою керек. Бұл сұрауға Мағжанды күшті ақын деп жауап береміз. Несімен
күшті? Тыңнан тапқан жас пікірмен бе, болмаса, терең ой, терең пәлеспесімен
бе, әлде қазақтың өткен-кеткенін, бүгінгі өмірін айнаға түсіргендей
көрсетіп, келешекті болжап, пайғамбарлық еткендігімен бе? Жоқ , бұлардың
бірі де емес. Мағжан терең ойдың ақыны емес, ол заманды суреттеуге шебер
емес. Ол келешекті болжап, жұрттың соңына ертетін пайғамбар ақын да емес.
Мағжан – сыршылдығымен, суретшілдігімен, сөзге еркіндігімен, тапқыштығымен
күшті, маржандай тізілген, торғындай үлбіреген нәзік үнді күймен, шерлі,
мұңды зарымен күшті.
Мағжан - алдымен сыршыл ақын. Мағжан сөзіндей тілге жұмсақ, жүрекке
жылы тиетін үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрынғы ақындарында болған емес.
Ол жүрекетің қобызын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас
шыққан тәтті сөздердің өзгенің жүркгіне тәтті у себеді. Мағжан не жазса да
сырлы, көркем, сәнді жазады. Оқушының жүрегіне әсер бере алмайтын құрғақ
өлеңді, жабайы жырды Мағжаннан таба алмайсыз. Соған қарағанда Мағжан
алысқа шабатын сыпылдақ жүйрік емес, шыға салма, ағыншыл жүйрік деп айтуға
болады.
Күшті ақын өзгелердің өзіне еріксіз еліктетеді, соңынан шәкірт ертеді,
әдебиет жүзінде жаңа жол ашады. Мағжан да күшті ақын. Күштілігі
еліктеткенінен көрінеді. Сондықтан Мағжанды жек көретін өлеңшілер де Мағжан
өлеңдерінің түріне, әдісіне еліктеп жүр. Санап тексеріп қарасақ, Мағжанға
қарсы жазып жүрген ақындарымыздың бәрі Мағжан өлеңінің даяр түрмен жазып
отырғанын көреміз.
Мағжан – заман туғызған көшпелі дәуірдің ақыны, ескіні жырлаған,
жаңаны әлі мойындап болмаған ақын. Әлі де болса оның ақындығын, еңбегі
алдында. Ол күшті ақын. Күшті ақын өмірінде талай өзгеріске жолығады. Пікір
жүзінде жаңалықтар табады. Мағжан да өзгеруге мүмкін.
Мағжан – терең күйдің ақыны емес, нәзік сезімнің, тәтті қиялдың ақыны,
ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны. Ел ішінде бай, кедейдің арасында
қиянатыы , теңсіздікті көрмейді. Ұллтты жалпағынан алып қарайды. Ол
түркшіл, санашыл, уайымшыл, өзімшіл ақын, бұ жағынан қарасақ, ол-ескі
пікірлі ақын.
Жақсы жағын сынасақ, ол сыршыл, толғағыш, суретші, сөз ұстасы, түркшіл,
романтик, мәдениетшіл, отаршылыққа, жауынгерлікке қарсы күншығысшыл екен.
Жайық
Бектұров
Тағдыры қиын талант
Мағжан жайлы осы мақаланың екінші, негізгі бөлімі 1961 жылы жазылған
еді. 1988 жылдың аяғында Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек
Аймауытов біржолата ақталып, олар қазақ әбебиетінің тіл ілімінің, аударма
өнерінің, әдебиет сынының көш басына қайта шығып, халық қалауларының бүгін
қақ төрінен лайықты орындарын алғанда, мағжан өмірі мен еңбектері туралы
бұдан көп жыл бұрын жазылған шолуымыздың қазіргі дәрежедегі тілек-талап
денгейінен төмендігін түсіріп, осыған біраз түсінік бергіміз, әрі сол
мақаланы жазуға жетектеген себептерді шет жағалап айтып, қазақтың сүйікті
ақыны жайлы кейбір мағлұматтарды толықтырғымыз келкді. Біз Мағжан жайлы
мақаланы әуелде тайсақтап та, жалтақтап та, қорқақтап та, тіпті тіліміз
күрмелеп те, құлағымыз кереңірек болып та жазып едік.
Әлгі 1985 жылғы сапарымда Булаев ауданына әдейі тағы барып, ақынның
туған жері, ертеде өзі өлеңге көп қосатын Сасықкөлдің бір аралына тақтай –
діңгек орнатым. Оған Ақынның туған жері деп сөз ойып жаздырдым. Мағжанның
із-түзсіз кеткен еңбектерін инемен құдық қазғандай жинағанынан өзге, соның
көп азап-бейнетін көргеннен басқа ешкімге ешбір жазығы жоқ. Мағжанның
мұрасы зынданнан жарыққа алынып шыққаннан кейбір Қазақ әдебиеті газетіне
алдымен башқұрттың қарт жазушысы Сәйфи Құдаштың көлемді мақаласы шықты.
Менің сол жылдары Сәйфи ақсақалға жазған хаттарымда өз мақалалдарының
мазмұн сыры да, сарыны да бар еді. Бұдан мен С. Құдаш еңбегінде осы ойларым
тікелей әсер етті деуден аулақпын. Алайда оның Мағжан туралы мақаласында
Алматымен қатар Қарағандыдан да пікір алғаны жазылыпты. Біз бұл арада
С.Құдаштың сәл кейінірек Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне жолдаған
үлкен хат-еңбегіне Алматы азаматтарының, атап айтқанда, қазақтың С.М. Киров
атындағы Мемлекеттік университетің ғалымы Хайролла Махмұдовтың тікелей
қатысы барын, бәлкім, сол еңбектің негізі сол әдебиетшілердің қолынан шықты
ма дейтін жорамал айтқымыз да келеді. Қазақстан жазушыларының алпысыншы
жылдары бір кезекті съезінде Мағжан жайлы Х.Махмұдов сөйлемекші болды.
Бірақ оның не айтатынын біліп отырған президиум басшылары оған сөз бермеді.
Мағжан туралы менің өзімше тығылмақ ойнағандай оңашаланып ақын еңектнрін
жиып-теріп, мақала жазғанымды білетін, бұл күнде қайтыс болған бір журналис-
жазушы жолдасым съездің бір үзілісі кезінде маған:
- Сен ана Хайролла Махмұдовты білесің бе? Ана жылдары қазақ тілі сөздігін
шығарған кісі. Нәсілі –татар. ҚазГУ-дің оқытушысы ғой, - деді.
- Жеке таныстығым жоқ. Тек сырттай ғана білемін, - дедім.
- Оның Мағжанды жоқтап жүргнін білсің бе?
- Онысын да естіп жүрмін.
- Ендеше, осы Махмұдов жолдас осы съезде сөйлегісі келді. Мағжанды жарыққа
шығаруды айтқысы келді. Әне, әркімге барып, сөз сұрап жүргіріп жүр. Оған
сөз беретін емес. Сен сөз сұра. Өзіңнің жұмысың жайлы сөйлейтіндей сөз
сұрасаң, саған, облыстан келген кісіге береді ғой. Әуелі жергілікті
жазушылардың жұмысы жайлы бірдеңе айтқан болып, сонсоң мына Махмұдов баяғы
ұлтшыл Мағжанды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе :
ХХ ғ.30 жылдардағы қазақ ұлт зиялыларының репрессияға ұшырауы.
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Мағжан Жұмабаев туралы ойлар (М. Жұмабаев кім не жазды).
2. Мағжан Жұмабаевтың еңбектерін саралау.
2.1 Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық көзқарасы.
2.2 Мағжан Жұмабаевтің тәлім тәрбиелік көзқарасы.
2.3 Мағжан Жұмабаевтің психалогиялық көзқарасын саралау.
2.4 Мағжан Жұмабаевтің лекциялары:
Педагогикадан лекция.
Психологиядан лекция.
ІІІ. Қорытынды:
ІҮ.Әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
ХХ ғ.30 жылдардағы қазақ ұлт зиялыларының репрессияға
ұшырауы.
Педагог–психолог мамандарын дайындығындағы “Мағжан Жұмабаевтың
педагогикалық- психалогиялық көзқарастарының бүгінгі күндегі маңызы” деген
тақырыпты таңдадым. Себебі, 20 ғасырдың басында педагогикалық,
психологиялық тұрғыда айтылған ұлы ақынның ойлары бүгінгі күнде де өз
маңызын жойған жоқ, оның “Педагогика” атты еңбегі бүгінгі заманда да әрбір
ұстаздың қолкітабы іспеттес.
Қазақтың ағартушы-педагогы М.Жұмабаев ұстаздық етуден және тәлім-
тәрбиелік еңбектер жазудан өз ұлтының салт-санасын терең зерттеген. Сан
ғасырлық тарихи бар ата-бабаларының халықтың педагогикасына терең ғылыми
талдау жасады. Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрі мен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
беруден пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары, оқу құралдар және әдеби шығармалар жазды.
Отызыншы жылдардың нәубетінде репрессияға ұшыраған туған
әдебиеттіміздің дарынды тұлғалары Мағжан Жұмабаев (1893-1938), Ахмет
Байтұрсынов (1873-1937), Жүсіпбек Аймаутов (1889-1931), творчествалық
мұрасын зерттеу жөніндегі комиссияның қорытындысын жақында қазақстан
компартиясы орталық көмитетінің бюросы мақұлдады. Сөйтіп, әдебиетіміздің
ірі үш өкімінің қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі
ақталды.
1912-1915 жылдары Мағжан Жұмабаев Қазақ газетінің редакторы,
тюрколог ,қоғам қайраткері, көрнекті жазушы Ахмет Байтұрсыновтан және Шығыс
мәдениетімен де, Батыс мәдениетімен де жан-жақты, терең қаруланған, аса
дарын иесі Міржақып Дулатовтан дәріс алып, шығармашылықтың жаңа бір қырына
көтеріледі. Мағжанға европалық білім алуға, орыс тілін үйретіп,
мәдениетімен қанығуға олар көп есебін тигізген.
Мағжан Жұмабаев- дарынды тұлға. Ол әкесінің дін
қызметшісі болуын қалағанына қарсы шығып, өмірлік мән - мақсатын халыққа
қызмет етуден іздеді. Медресе бітіріп, Омбы мұғалімдер семинариясына
түскеннен соң бұл арманына біржола ден қойды. Оның тырнақалды туындылары да
осы кезден жазыла бастайды. Алашордашылар талантты жастың тәжрибесі аздығын
пайдаланып, өздерінің құрамына тартады. Мағжан жаза басқанын кейін түсіп,
Совет үкметі жағына біржола шығады. Бұл аралықтаарда ол “Бостандық туы”,
“Ақ жол” газеттері мен “Шолпан”, Сана журналдарында жұмыс істейді. 1923-
27 жылдары Москва жоғары әдебиет- көркемөнер институтында оқиды, ол кезде
институтты В. Брюсов басқаратын еді. Орыс мәдениеті қайраткерімен жете
танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады.
1929 жылы Мағжан Жұмабаев Алқа атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген
айыптауларымен 10 жылға сотталады. Шын мәнінде бұл Сибревком жанындағы
Қазақ АССР өкілінің келісімімен құрылған, көпшілік қауымға белгілі,
отырықшылыққа айналдыру жөніндегі ресми түрде рұқсат етілген ұйым еді
Өтініші сол, 1929 жылдан 1938 жылға созылған ақынның он жылдық ғұмыры
бізге беймәлім. 1936 жылы М.Горкий мен Е.Пешкованың араласуымен аз ғана
уақыт бостандық алғанымен,1937 жылы М. Жұмабаев қайта қамалады. Ал, 1938
жылы ақын ғұмыры мәңгілікке үзіледі. Бұл жөнінде нақты фактілермен
дәлелденбеген бірнеше алып-қашты әңгімелер бар, бірінде-ол атылмаған,
1938 жылы мартта ату жазасына кесілген партия, өкімет, мәдени
қайраткерлерімен бірге Новосибирск облысына жер аударылған-мыс, одан Жаңа
жерге айдалып, сонда 1956 жылы жалдамалы кәззаптың қолынан қаза тапты деген
сөздер бар. Ал, екінші лақапта ол 1942 жылы айдауда қайтыс болған. Бірақ,
қазір мұның бәрі негізсіз екені анықталып отыр: ресми жазалау орындарының
бір кездерде шындықты жасырып, жалған мәлімет беріп отырғандығынан тараған
бос сөздерге ұқсайды. Сот орындары бұл күнде 1938 жылы атылғаны ақиқат
деген тұжырымға келіп отыр. Бірақ, біз мына бір жайды білгіміз келеді.
Ғұмырының соңғы жылдары ештеңе жазбап паекен, жазса ол қайда, әлде ұшты-
күйлі жоғалып кетті ме? Неге десеңіз, М.Жұмабаев 1927 жылы жазған
Тоқсанның тобы поэмасынан кейін қазақ ауылындағы үлкен өзгерістерге қайта
бет бұрғаны анық. Рас, конфискация, коллективтендіру, онан кейінгі аштық
жылдары, әрине, творчестволық шабыт бере қоятын жәйттар емес-ті. Ол
уақыттың жалған поэзиясының солғын үндерін құлағымызбен естіп те,
көкірегімізбен ұғып та жүреміз.
Сонда да болса, шеккен қайғы- қасреттерін, тартқан азабын ақын
дәптерде жазып қалдырмауы мүмкін де емес сияқты. Қалай жорамал жасасақ та,
М.Жұмабаев үнін 1927 жылдан кейін естімейміз. Ақын үні тынды. Өзі бір
кездері толғана жазған үні өшкен бұлбұл кейпі басына келді:
Дариға аяқталмай үзілді жыр,
Сұм жүрек жалын болып қалдым ғой құр.
Бұлбұлбың әнін үзген не болды екен?
Мынау не көлдін беті жыбыр-жыбыр ?
Көл беті жыбыр-жыбыр бақа: бақ-бақ.
Сайрайсын енді қалай бұлбұл бейбақ!
Өмірдің өзгермейтін құнды замы –
Бір жақтан бұлбұл шықса, бақа шықпақ.
Жыршы құс бақырайған бақа көрсе,
Бақылдап тырбық бақа әнін бөлсе,
Ойласаң таңқаларлық дәнеңе жоқ
Құсадан ақын бұлбұл үнсіз өлсе.
М. Жұмабаевты мен өзіндік ерекше, табиғат болмысы бөлек ақын, өлеңінің
асқан шебері санағанымын және солай санаймын да : бұл орайда ол Абайдың
лайықты жолын қуушы, әрі дамытушы деуге болады. Сонымен бірге , оның өмірі,
ақындық еңбегі және трагедиялық тағдыры бір-бірімен тұтас, бұлақ суының бір
тамшысындай. М. Жұмабаев творчествосына бір жақты баға беру, яғни оны
революционер күрескер дәрежесіне көтеру, немесе, керісінше, Совет өкіметі
мен қазақ халқының қас жауы етіп сипаттау-біздің тарихымыздың тұрпайы да
анайы, орын толмас олқылығы, екінші жағынан біздің мәдени мұраға деген
көзқарастың жауапсыздығы, барып тұрған дөрекі нигилизмнің өзі. Мұндай теріс
түсінік ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі тарихи жағдайды толығымен
бағаламаудан туары анық, немесе, Пролеткульт пен РАПП белсенділерінің
тұрпайы соцологизм туын ұстаушй ғана болып қалуынан деуге болады.
Шындығында, 20-шы жылдар оқиғалар мен өмір құбылыстары қаншама күрделі
екенін ойға алсақ, саяси мәні жағынан саналуан, тіпті көбіне қарама-қарсы
екенін ескерсек, тыңғылықты тұжырым жасау, нақты талдаумен белгілі бір
объективті ой-пікірге, қорытындыға келу оңай еместігіне көз жетеді. 1920
жылы қазАССР-ның құрылуы, ауылдардың советтендірілуі, ал екінші жартысында-
байларды конфискациялау, республика лидирлері мен интеллигенция өкілдерінің
сан тарапқа тартқан сөздері ұлттық шекараларды бөлу, әсіресе, ұлттық
мәдениет мәселелері талайлардың намысын қоздырып, ақыл-ой, санасының
шайқауына әкеліп соқтырғанын анық білеміз. Мұнымен қоймай кеше ғана ауыз
жаласқан достардың табында бір-бірін ата-жау болып шығуға, бір-бірін
қаралау, күйе жағуға дейін баруы қауым ішін әбден шиеленістірді. Осындай
әрекеттер салдарынан Мағжан Жұмабаевқа ұлтшыл деген айдар тағылып, оның
көркемділігі жоғарға дүниелеріне: бұл пролетарлық емес, таптық есем, -
деген негізсіз кінәраттар қойылады. Осындай сылтаумен 1926 жылы Ж.
Аймауытовқа а айып тағылған, бірақ, көп ұзамай босатылған болатын. Бірақ,
1929 жылы қайтадан тұтқындалып, бұл жолы оның тағдыры бір жола шешілді. Дәл
осы жылы М. Жұмабаев та қамалды, қамалуға себеп-аққа күйе жаққандай, баяғы
бұрмалаушылық, жала. Тіпті “Тоқсанның тобы” атты құнды поэмасының өзін
тоқсан саққа жүгіртіп, бұл ақынның шын ойы, шын көңілі емес деп шулағандар
қаншама болды.
Ахмет Байтұрсыновтың есімі революциадан көп бұрын ағартушы, ғалым-
тілші, тюрколог, аудармашы ретінде мәшһүр болған. Оны патша охранасы
бірнеше мәрте тұтқындап, бақылауға алған.1913 жылдан бастап “Қазақ” газетін
редакциалап, қараңғы елге өз шығармаларымен жарық сәуле таратады. Алайда,
көптеген интеллегенция өкілдері секілді. А.Байтұрсынов та алғашқы кезде
революцияның мәнін түсінбей, Алашорда жетекшілерінің біріне айналады.
Дегенмен, олардың ой-мақсатын ұғынған соң алашордашылардың үлкен бір тобын
ерітіп Совет өкіметі жағына батыл өтеді. В.И.Ленин қол қойған мандат алған
А.Байтұрсынов өзінің шешуінше өмірлік таңдауын Қазақ өлкесін басқару
жөніндегі революциялық комитеттің жұмысына қатысу арқылы нығайта түсті.
Оның құрамында бір жылдан астам үздіксіз еңбекетті және қазақ халқының
советтік социалистік мемлекеттігін әзірлеуге елеулі үлес қосты.
А.Байтұрсынов қазақ тілі білімі мен әдебиет тану ғылымының көш басында
тұлды. Осы салада көптеген құнды еңбектер жазды. А. Байтұрсыновтың
аудармашылық, ақындық,жазушылық компазиторлық еңбектері өз алдына бір төбе.
Осындай тамаша тұлға сталиндік жеке басқа табынушылықтың жазықсыз
құрбандарының бірі болды.
Жүсіпбек Аймаутов бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі
кедей шаруаның семьясында туды. Павлодврдағы қазақ-орыс мектебін, Семей
мұғалімдер семинариясын бітіреді. 1917-1919 жылдары олда алашордашыл
ұйымының құрамына кіреді. Алайда, өзінің ой-өрісінің шектелулігін жеңіп,
революция жағына шығарады 1920 жылы январьда РКП (б) қатарына кіреді.
Республика Халық ағарту комиссариятының коллегиялық мүшесі болады, губерния
оқу бөлімін басқарады, “Қазақ тілі” газетін редакциялайды... 1922-1924
жылдары Қарқаралыда мектеп мұғалімі, “Ақ жол” газетінің қызметкері болып
істейді. 1926-1929 жылдары Шымкеттегі педтехникумның директоры болады. 1952
жылы Жүсіпбек Аймаутов өсек-аяңмен сотқа тартылып, партия қатарынан
шығарылады. Көп ұзамай ақталады. Алайда, 1929 жылы құпия ұлттық ұйымға
қатысты деген желеумен қамауға алынып, 1931 жылы ақталады. Жүсіпбек
творчестволық интеллигенцияның жарық өкілдерінің бірі, романист, драматург,
аудармашы. Әйел теңдігі, адамгершілік, ескілік қалдықтарымен күресе, жас
ұрпақты революция мен социализм мұраттары арнасында тәрбиелеу, достық
жазушы творчествасының негізі бағыттары.
Сөйтіп, кезінде үшеуі де кеңес өкіметінің құрбаны болып, есімдеріне,
шығармаларына тыйым салынса да, бүгінгі тәуелсіз елімізде есімдері қайта
жаңғырып, туған халқымен қайта қауышып отыр.
І.1 Мағжан Жұмабаев туралы ойлар
( М. Жұмабаев туралы кім не жазды).
Мұхтар Әуезов
Мағжанды сүйемін
Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен
асым, алған нәрімнің барлығы да- Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой
ұрғанда, маған Абай деген сөз - Қазақдеген сөзбен теңбе-тең түсетіндей
кездері бар секілді. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс
емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен пара-пар
болатыны бар.
Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін.
Қазақ ақындарының қара қордалы ауылдардан туып, Европадағы мәдениетпен
сұлулық сарайына барып, жайлауы жарасқан арқа қазын көріп- сезгендей
болмайды. Мағжан мәдениеті зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен
күштілігіне қарағанда, бұл бір заманның тегінен асқандай, сезімі жетілмеген
қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет тандаушылар
газетпен қосақталып, күндегі өмірінің тереңін терген ақын болмайды.,
заманынан басы озып, іргеріліп кеткен ақын болады. Сондықтан бүгінгі күннің
бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын
сөз– Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенеміз деп
білемін.
Сұлтанбек
Қожанұлы
Алғыс сөз
М. Жұмабайұлының өлеңдері қазақ әдебиетінде үлкен орын алған деп
санап бастып отырмыз.
М.Жұмабайұлының өлеңдерімен оқушылар бұрыннан таныс. Әдебиеті жаңа
аяқталып, әдебиет тілі енді жасалып келе жатқан жұртта Мағжандай ақындардың
қызметі зор екені анық.Осы күнге дейін Түркістанда қойшылар тілі саналып
келген, ресми қағаздар жазуға, кітаптар жазуға жарамсыз делініп келген
қазақ-қырғыз тілі іске асуы былай тұрсын, өнерге асатын бай, жаты, таза,
өтрік, әдемі тіл екенін Мағжан өлеңдері көрсете алды. Сондықтан біз Мағжан
өлеңдерінің саяс мәнісінен гөрі, әдеби мәнісін көбірек көзге тұттық. Сол
жақтарын ескеріп, Мағжан өлеңдерінің ішінде кез келген марксизм дүние
тануын ұйқаспайтын жерлерін оқушылар көре салып үрікпей, көркемдік жағына,
сыршылдық жағына, суреттеу жағына көбірек көз салу керек, тарих мәнісіне
жете түсіндіру керек. Бұл кітапқа М.Жұмабайұлының баспасөз майданына
шыққаннан бергі жазған өлеңдерінің көбісі кіреді.
Басу жағынан түзей алмай отырған кемшілігімізді қай өлеңнің қай жылы
һәм қайшарттарда жазылғандарын көрсете алмауымыз. Сүйтсе де М.
Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдардағы ағымдарда
тексеруге де жақсы құрал бола алады деп ойлаймыз.
Түркістан қазағына арнап, Абайдан кейінгі екінші бастырып отырған
әдебиет кітабымыз осы М.Жұмабайұлының өлеңдері.
М. Жұмабайұлы өлеңдерінің тіл жағына, әдебиет тану жағынан көп
болады деп сенеміз.
Сәйфи
Құдаш,
Башқұрт халық ақыны
Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев
Адам ретінде, ақын ретінде М.Жұмабаев қандай болған? Ол ешкімге
ұқсамайтын өзгеше, аса талантты біртума ақын. Оның өзіне ғана тән үні,
таңғажайып әуенді жыры бар, бұның қайнар көзі халық поэзиясының тұңғиық
тереңінде. М.Горкийдің С.Есенин туралы: ол... адамнан гөрі табиғат, тек
поэзия үшін жаоатылған органға ұқсайтын ... деген аталы сөзін М.Жұмабаевқа
да арнап айтуға болады. Өзінің қайталанбайтын ерекшілігімен М.Жұмабаев
поэзиясы А.Ахмет, Б.Пастернак, А. Блок творчествосын еске салады, ол
А.Блокты оқып-үйренген, оған кейде еліктеген де. Тіпті М.Жұмабаевты суқаны
сүймейтін кісілердің өзі оның құдіретті поэтикалық талантын мойындаған :
... Буржуазияыл- ұлтшыл жазушылар ішіндегі ең кесек тұлға Мағжан Жұмабаев
болатын, - деп жазды олар.
Өзінің аса ауыр өмірін әбдан сарқылғанша М.Жұмабаев жансебілденіп
еңбек еткен. Бәлкім, ол өзінің қайрат-жігері мен таланты жететін мөлшерден
істі кемірек тындырған шығар, бірақ бұған оның өзі ғана кінәлы емес. Совет
өкіметі орнағаннан кейін оның біраз мүдіргені рас, онда да қысқы уақыт
қана. Көп ұзамай ол Москвадағы Орталық шығыс баспасында редактор болып
істейді. Сосын ол жоғары әдебиет институтында оқиды, тіпті профессорлардың
біреуі оны Қазақ Пушкині деп те атайды.
Сол жылдар ол қазақ мектебінде арнап оқулықтар жазу, В.И.Ленин
шғармаларын, арыс жазушыларын аудару ісімен айналысады. Осының бәрі оның
өз көзқарасындағы қайшылықтар мен солқылдақтықтан біртіндеп арылуына,
маркстік-лениндік идеяларды терең де, берік игеріп алуына жол ашады.
Өкінішке орай, осынау игі өзгеріс Қаз АПП басшылары назарынан тыс қалады.
Тіпті оның 1927 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің органы
Еңбекші қазақта жарияланды Тоққсанның тобы атты өлеңінің өзін
жарамасақтың айла-тәсілі, - деп қабылдады. Ал, ақын жүрек тереңінен алып,
ағынан жарылып айтқан бұл өлеңдерінде былай дейді:
Бұрын, күллі халықтар үстінен жарқырайды күн шыққанда , мен
қателесіппін. Бірақ мен Отаныма қызмет істеп жүріп қатерлесіппін. Міне
Алашорданың съезіне барған да, қатысқан да жоқпын. Осындағы кейбіреулер
секілді, мен Алаш басшыларының шылауында жүргнн жоқпын. Алаш партияссының
қазаққа қажет емес екенін енді ғана ой-санасымен білдім. Мен қазақ қалқаның
тағдырын тек Коммунистік партияның ғана дұрыс шешетінін енді ғана өз
көзіммен көріп, түсіндім. Егер Коммунистік партияны халықтың 90 проценті
қолдаса, Алашты оа-ақ проценті қолдайды. Мен 90-ды қорғаймын, өйткені жан-
тәніммен Совет өкметіне қызмет етемін
Бұл ақынның жан сыры пе? Бірақ оған сенбеді, неге? Мұны анық айту қиын,
бірақ менің ойымша, кейбіреулердің жеке басының араздығын, өшпенділік, тап
тартысы принциптерін дұрыс түсінбеу сияқты себептер де әсер еткен тәрізді.
Не керек, әйтеуір , 1929 жылы ол тұтқынға алынады: Мағжан өзінің содан он
жыл бұрын жасаған қатерлері және адал да жемісті еңбегімен түзеген
қателерін үшін айыпты болып шығады.
Он жылға кесілген ақын Карелия лагерьлері мен ормандарында ауыр күн
кешеді. Онда да ол адал еңбек етеді, әуелі мұғалім, сосын бірнеше
лагерьлердің біріккен санитарлық бөлімдерінде істейді. Мағжанның әйелі
Злиқа- ханым күйеуіне талай рет барған. Әр барған сайын ол Ленинградқа жер
аударылған профессордың, мидицина ғылымының докторы әйелінің үйіне тоқтайды
екен. Ол профессор лагерьде Мағжанмен бірге болған, санитарлық қызмет жағын
басқарған. Ол Мағжанды қарауына қызметке орналастырады. Соның ықпалымен,
нақты көмегімен ол мидицинаны оқып, үйрене бастайды. Профессордың әйелі
оған қажетті әбебиет пен кітаптарды жеткізіп береді. Сөйтіп, нағыз ізгі
жанды адамдар озбырлық пен сойқандықтың қорқынышты кезінен өзінде лагерьдің
қатал режимінен қорықпай, қанатымен су сепкен қарлығаштай, тұтқындағы
кісілерге көмектескен...
Ленинград профессорының кеңесімен, оның әйелі мен Зылиха-ханым
күйеулерінің хаттарын алып, Москваға М.Горкийдің қабылдауына болмаққа бел
байлайды. Мағжан ұлы жазушыға оның өзі ана тіліне аударған шығармаларын
жібереді. Ал, әлгі хаттарда –кінәсіз кісілерге трагедиясын. Бір өкінішті
жері сол кезде М. Горкий Москвада жоқ болып шығады. Күйеулерінің хаттарын
олар Горкийге деп, оның секретарына тапсырады. Әйелі байғұстар енді не
істейміз – деп ұзақ толғанады. Сосын әлгі хаттардың көшірмесін алып, аты
әйгілі Ромен Ролланға бармақ болады. Бұл мұңлықтар оның үлкен гуманист,
интернационалист жазушы екенін, сол кезде әйелімен Москвада тұлып жатқанын
білетін. Роллан бұларды жылы шыраймен қабылдап, екеуінің әңгімесін шын
ықыласымен тыңдайды, ао оның әйелі орыс екен, бұлардың әңгімесін қолма-қол
франсузшылап, ал күйеуінің сөзін орысша айтып отырады. Р.Роллан қазақ
жазушысы мен орсы профессорының қасіретті тағдырларын соншалық жана ашып,
оларға көмектесетінін, Горкиймен сөйлесетінін айтып,уәде береді.
Сөйтіп, екі әйел жүрегінде үліт оты ұшқындап, Ленинградқа қайтады. Хош,
сонымен, 1935 жылы М.Горкийдің көмегімен М.Жұмабаев босанып шығады. Ақын
Петропавл қаласына қайтып келеді, әуелгі кездері оған дос пейілін білдіріп,
С.Сейфуллин көмектесіп тұрады. Мұнда М.Жұмабаев техникумда оқытушы болып
істейді. Осы арада ол Қазақстан Жазушылар ұйымы басшыларының бірі С.
Мұқановпен кездеседі. Онымен әңгімелескеннен кейін Жазушылар одағына
қабылдау жөнінде арыз жазады. Өз арызында ол: Совет әдебиетіне алал қызмет
етемін, -деп атап көрсетеді. Бұған жауауап ретінде С.Мұқанов: Сізді
Жазушылар одағына қабылдау мәселесі жаңа кітабыңыз шыққаннан кейін барып
қаралады деген сыпайы ғана хат жазады. Рас, ол хатта М.Жұмабаевтың
творчестволық жұмыс істеуіне жағдай жасалады деген де уәде бар еді.
М.Жұмабаевтың одан кейінгі тағдыры көмескі, бұлдыр және бір түрлі
түсініксіз аяқталады. Көп ұзамай Жұмабаевтың ескі кінәларын бетіне басып,
оны әшкерлеп, айыптау басталады. Оны сенімсіз деп тауып, техникумнан
шығарып жібереді. Ол мектепке қызметке орналасады, бірақ көп ұзамай
алашордашылар ақынды одан да қуалайды. Ол Алматыға, творчестволық
ұйымдарға жақын жерге көшіп бармақшы болады, сөйтіп одан өлкетану музейіне
қызметке орналасады. Бірақ бұл жерде онша тұрақтамайды: жаңа жұмысқа
үйренбей жатып, оны қайтадан жұмыстан аластайды. Алматыдан қызметке
орналаса алмайтынын білген Мағжан Алматы ауданының бір қолхозына
медициналық пункт меңгерушісі болып барады. Бірақ сенімсіз деген хабар о
жаққа да жетеді,сөйтіп ол бұл жұмысынан да айырылады. Осы сүргіннің бәр бір-
бір жарым жыл ішінде болады. Бұл енді әлднкімнің жауыз қысастығынан ұқсас
емес пе? Ұқсас болғанда қандай ! Бірақ өзінің осындай мүшкіл халіне, ала-
топалаң болып жатқан жанының жай-күйіне қарамастан, Тоқсанның тобы,
Жамбылға, Қаламыма өлеңдерін жазады. Өзінің өмірі жолын біржолата
саралап таңдап алған ер жүрек адам ғана қиын жағдайда тап осындай
шығармалар тудырады. Оыс өлеңдері қайда? Олар Қазақстан Жазушылар одағының
басшыларына берілген болатын, бірақ бұл өлеңдер Одақ қойнынан қайта
шықпайды. 1935 жылы Мағжанды қолдамаймыз деп уәде берген жомарт өкілден
қайран болмайды.ҚазАПП мұрагерлері тарапынан жасалған қуғын-сүргін мен
қорлау-зорлаудың асқынып кекені сандай; М.Жұмабаев өзіне-өзі қол салмақ
болды, тек әйтеуір, кездейсоқ тірі қалады. Арада біраз уақыт өткесін, 1937
жылдың 30 декабірінде оны қайтадан қамауға салады. Әйелінің айтуына
қарағанда, қамалудан бұрын ақын НКВД-ға қайта-қайта шақырылады, ұйқызыз
түндерді Мағжан ауыр ойлармен өткізеді. Үйінен біржолата кетіп бара жатып,
тұтқындалған М.Жұмабаев есік алдына жете бергенде әйеліне: Мен
қоштаспаймын. Тіпті құдайдың өзі де бір күнәға бола пендесін екі рет
айыптамайды. Совет өкіметі мен қазақ халқына қарсы ешбір қылмыс
жасамағанымды өзің де білесің. Бірақ мен қайта оралмайтын болсам, онда
бөлтіріктің бөріні жеп қойғанын түсінесің. Мұны есіңнен шығарма, - дейді
ол. Содан бастап М.Жұмабаев мәңгі ғайып болады...
М.Жұмабаев жөнінде мен 1964 жылы бірінші рет марқұм профессор
Есмағамбет Смайыловтың пікірін есіттім. Онның ойынша, М.Жұмабаев – Абай мен
қазіргі қазақ совет похзиясының арасындағы поэтикалық көпір. Мұндай жоғары
бағаны оған тіпті ілгеріден Ғ. Ибрагимов берген.
Мағжан біздің алдымызға келіп, бұрынғы қателері мен адасқан кездер үшін
кешірім сұрап, досжандар мен әріптестері, халық мейірбан қөңілімен қабыдар
деген үмітпен, оған таза жанымен,арымен, ақ пейілімен қол созады. Қазақ
халқының осынау талантты ақынының творчествосы қазақ әдебиетінен тыс қалған
дұрыс па? Кейбір әбебиетшілербің ойлап жүргеніндей-ақ, М.Жұмабаев
творчествосын қалпына келтіру, тегі, алашорда ұлтшылдығын ақтау деген сөз
емес. Меніңше, бұл мәселенің айқындығы сондай, оны дәлелдеп жатудың қажеті
бола қоймас деп ойлаймын.
Бейсембай Кенжебаев
Ұстаз
Данышпан В.И.Лениннің ұлт саясатының арқасы, күш-қуаты ғой: біз
бірсыпра қазақ жастары 1922 жылы Москвада күншығыс еңбекшілерінің
коммунистік университетіне оқуға түсіп, біріні курста барлық сабақты өз ана
тілімізде оқыдық; екі жыл бойы негізгі сабақтардың бірі ретіде қазақ тілі
мен қазақ әдебиетін үйрендік.
Сонда бізге қазақ тілі мен қазақ әдебиетін бір жыл Темірболат деген
мұгалім, бір жыл әйгілі қызақ ақыны Мағжан Жұмабаев оқытты. Иә Жұмабаев
оқытты.
Ол кезде Мағжан Москвада орыс халқының үлкен ақыны, ғалым В.Я. Брюсов
ашқан, басқаратын жоғарғы көркемөнер институтында, соның әдебиет
факультетінде оқушы еді.
Қазақ тілі мен әбебиеті группасының старостасы мен едім. Сонда мен
оқытушылармен көбірек байланысты болдым. Әлі есімде, Мағжанмен сабақ
алдында, сабақтан кейін үнемі ұшырасып, сөйлеп жүрдім. Кейде үйіне де
барып, әңгімелесетін кездерім болушы еді.
Москваға оқуға Мағжан Түркістан автономиялы советік социалстік
республикасы атынан барған болатын. Сонда ол Зылиха жеңгей екеуі Түркістан
республикасы уәкілдігінің бір үйінде, бір бөлмеде тұратын.
Мағжан сұлу еді: орта бойлы, толық денелі, бұйра қара шашты, ақ құба
бидай өңді еді. Бет пішіні Абайдың белгілі суретіндегі бет пішініне
ұқсайтын. Жүріс-тұрысы жарасты, сәл маңғаз еді. Осының бәрінің үстіне ол
қыз мінезді де еді.
Мағжан ғалым, тәжірибелі, шеберлі оқытушы, асқан методист-педагог еді.
Педагогика жайында, қазақ тілі мен қазақ әдебиетін оқыту жайында
жарияланған кітабы, мақалалары болушы еді. Осыдан болу керек, ол бізге
қазақ тілі мен қазақ әдебиетін тамаша оқытты: сабақ үстінде лекциялық,
практикалық әдістерді ретімен қатар қолданар еді.
Мейілі, лекциялық сабақта болсын, ол қағазға, кітапқақарамайтын. Сөз
арасында келтіретін мысал өлеңдер мен әңгімелерді түгел жатқа айтатын.
Декламация оқып тұрған тәрізді барлық нәшін, сипатын, қимылынкелтіріп
айтатын.
Ұстазымыз бірге алғаш сабақтан бастап-ақ тапсырма берді. Әркім өзі
білген бір ертекті жазып келсін. Соны класта оқып, бәріміз бірге
талқылаймыз, - деді. Солай істеді де. Сөйтіп ол бізге әрі дұрыс жазуды
үйретті,әрі мақала-шығарма жазуды үйретті.
Біренше сабақта біз Абай өлеңдерінің оқып-үйрендік. 1923 жылы
Ташкентте Абай өлеңдері екінші рет кітап болып шыққан еді. Сол кітапті
тексердік. Осы сабақтарда Мағжан Абай өлеңдерін жаттау, талдау, танытумен
қабат, әдебиет теориясының, эстетиканың көптеген мәселелерін түсіндірді,
көркем шығарманы, өлеңді, ақын творчествасын түсіну, талдау жолдарын,
әдістерін үйретті.
Ұстазымыз: “Тексеруші, сыншы ақын шығармасын тексергенде, ол ақын ба,
қандай ақын, кімнің ақыны, нені жырлайды, қалай жырлайды, - деген
сұрауларға жауап беруге тиісті.
Бірде, әдебиет үйірмесінің жиналысында Абай өлеңдерін талқылаған соң,
ұзамай Мағжан өлеңдерін де талқыладық. Оның 1923 жылы Ташкентте басылып
шыққан өлеңдер жинағын сөз қылдық.
Мағжан және оның өлеңдері жөнінде сөйлеушілер екі түрлі ой – пікір,
көзқарас білдірді.
Жүсіпбек
Аймаутов
Мағжанның ақындығы турулы
Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп
айта алмаймыз; толық сынау үшін оның алды, артын орап, өрісін арылтып
шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек.
Кеңінен толғамай, шығылдан істелен жұмыс өңсіз, үстіретін болмай
тұрмайды. Мағжан өлеңдерінің ежегей-тегжегейін, ноқатын, тәститін қалдырмай
тәптіштеп қарап шығаруға көп уақыт, көп дерек керек; ақынның ақындығын
үстінен қарап топшыламай, ішіне кіріп зерттеу керек. Бұ жағынан да емін-
еркін бола алмадық.
Мағжанның тексергендегі тағы бір қиыншылдық мынау. Қандай өнерпазды,
ақынды, данышпанды болсын, өз заманының сыншылары әділ көзбен қарап, баға
беру шетін нәрсе. Заман сыншыларының бүйрегі не олай, не бұлай бұрып кетпей
тұрмайды. Талай талантылардың, талайжақсылардың қадірін жұрт өлген соң
біледі. Алтының қолында барда қадірі жоқ дегендей. Замандастар, тұтастар
әділ болу қиын, өйткені не заманнан қаймығады, ақынды заман өлшеуішімен
өлшейді: сыншылардың көбі не ақынды жақтаушылар, не жамандаушылар,не
бықсыған күшілдер, не сол ақынды ат қылып мініп, әбүйір-атақ іздеп, көзге
түсем деушілер болуға мүмкін. Біз де сол көптің біріміз. Не заманға
күйеліп, небасқа бір мақсатпен бір жағынан ағып өтіп жүрсек, ғажап
емес.Міне, сондықтан біз бұл баяндамамыздың Мағжанның бар табысын толық
тексеріп, жете сынап, ұшығына шыға алмаймыыз. Бұл баяндамаы мағжан сөздері
туралы азды-көпті көңілге перне түсіріп, пікір алмасу деп қарау керек.
Мағжанның өлеңдерін аса құнттап, бұлдап, шарыққа шығаратын
мағжаншылар да бар; іске алғысыз қылып өртеп жіберу керек дейтіндер де бар;
қысқасы, Мағжанның қасы да, досы да бар; мақтаушылар нені біліп мақтап
жүр, Жамандаушылар неүшін жамандап жүр? Оны тексеру біздің мақсатымызда
жоқ. Біз шамамыз келгенше Мағжанға сын көзімен қарағымыз келеді. Сын көзі
дегенде, біз ғылымның жолын тұтынуымыз керек. Мәдениетті жұрттар
жазушыларын, ақындырын қай жолмен тексеріп сынаса, біз де сол жолды
қолдауымыз керек.
Ғылым жолы да әр түрлі:
Дүниені рух билейді, тарихты әлеумет емес, жеке адамдар, данышпандар
туғызады, әуелі – рух, идея жүру керек; дене, зат – рых пен идеяның құлы
дейтін идиализм жолы бар. Бұл – гегельдің жолы. Гегельдің жолын қолдансақ,
жеке адамды өлгенше дәріптейміз, әлеуметтен де басшыға артық артық мағына
береміз; ақын, ілім, өнер не тілесін, не шығарсын, әлеуметті теріс жолға
бастасын, олай жазбандар, бұлай жаздың деп мін таға алмайтын боламыз.
Біздің ақынды тексергенде қарайтын тұрғымыз: идеализм емес,
материализм, марксизм мұнарасы болу керек. Өмірге, тұрмысқа, шындыққа
қабысатын тура жол – Маркстің жолы. Бүгінде Маркстің жолын, белін бастап,
Гегельдің етегіне ұстай алмаймыз.
Маркс не дейді?
Бәрімізге мәлім: Сананы, пікірді тұрмыс билейді дейді. Олай болса ол
заманның ақыны сол заманның ақыны әлеуметті тұрмысымен, әдет-ғұрпымен,
мақсатымен, рухмен, сал- санасымен суарылып, әлеуметімен біте өсіп
шықпақшы.
Ақын қандай әлеумет ортасында туып, қандай ортадан жүріп тәрбие алды?
Қандай тұқымнан, қандай таптан жаралды? Оның пікірі де сол әлеуметтің
құрлысына байланысты.
Өзгелерден гөрі әлеуметтің мұңын баса жоқтайтын ақын болу керек,
үйтекні ақын қарапайым тырна топса мүшесі емес, өзгелерден сақ құлақты,
сезгіш жүректі, сара ақылды, өтірік қиялды мүше. Ақын згелердің сезбегенін
сезеді, көрмегенін көреді, ойламағаннын болжайды, тілі жетпегенін айта
береді. Әлеуметтің, өз табының қатарға кіріп ер жеткені, кейін қалып, кер
кеткені өзгерген гөрі ақынға артырыақ батады, ақынның жүрегі өзгеден гөрі
көбірек толқиды, көбірек толғанады. Өзгелер салқын қанмен қарайтын нәрсеге
ақын күйіп-пісіп қалады.
Луначарский айтады: Ақын бірнеше таптың, бірнеше топтардың елегінде
болуға мүмкін. Ақын тетігі көп машина тәрізді. Тургеневті ақсүйектердің
ақыны, солардың уәкілі деуге бола ма? Болмайды. Тургеневтің тұсындағы барып
тұрған ақсүектер адам құлданып, құлдық еңбегін жеп, дәурен сүргенді дұрыс
деп білетін еді. Тургенев мұжықты құлдануға қарсы болды. Ол туысы ақсүйек
болса да, еркін дікті сүйетін ақсүйек еді. Ақынның кім екенін ұғу үшін оның
шығармаларын тексеріп, зерттеу керек. Зерттесек кейде бір тап емес,
әлденеше таптың мүддесін көксеген ақындарды да табамыз.
Мәселен, Лермотовты, Шекспирді алсақ, олар бір белгілі үгіт айтқан ба?
Таптың жарын жырлаған ба: Жоқ, оларға сырлы, көркем сөз шығару, айқын перне
түсіру мақсұт болған. Олар бір әдемі суретті, болмаса адамдар болатын бір
сезімді, болмаса белгілі адамдардың жанында болған тартысты алда да,
қиялына келген нәрсені суреттейді.
Міне, ақынға қарайтын Маркстың, марксшілдердің көзі осы. Ақынның пікірі,
ақынның сөзі әлеметіне байлаулы. Ақын әлеуметтің жасап шығарған құралы
болса, Мағжан да өз әлеуметінің ұлы екен гой. Мағжанды жасап шығарған
әлеумет қандай? Соны қысқаша шолып өтейік.
14-15-ші жылдардан бастап оның ұлтқа деген сезімі жетіле бастайды.
Ақынның қасиеті – заманға жаңғырақ, әлеумет тұрмысындағы зор оқиғаларға
айна болып тарихи із, тарихи материал қалдырып отыруында. Бұ жағынан
Мағжанның кемшілік жерлері бар: ақынның мұндай кемшілігін айтып өтпеске
болмайды.
16-шы жыл – қазақтың басына қара күн туған тарихи ауыртпалық жыл еді. Патша
өкіметінің 25-ші июньде шығарған жарлығы бойынша, қазақ сықылды бұратана
халықтар соғыс майданындағы қара жұмысқа айдалды. Қазақ шаңырағы теңселді,
қазақ даласы қан жылап күңіреді. Елдің келесіне келген мұндай зор селебіне,
ауыр қайғыны ақын терең сезіп, ақын суреттеу керек еді. Бұл туралы
Мағжанның бізге Орамалдан басқа берген еңбегі көрінбейді. Ұлттың
ыстығынан күйіп, суығына тоңам деп жүрген ақынға 16-шы жылғы тарихи оқиғаны
жалғыз кестелі орамалмен желпілеп өткеніне көңіліміз жарылмайды.
Бірақ бұл кемшілік талай зор уақыттарда болған. Ондай көрмей кету үлкен
ақындарда да болады. Қазақ өмірін айнаға түгел түсірмегеніне қарсақ, Мағжан
да солардай ақын. 17-ші жылғы февраль төңкерісі қазақ азаматтарына ұлт
сезімінің көтерілуіне зор себеп болды. Ауылда сөйленіп жүрген ұлт қамы, ұлт
мұңы іс жүзінде жарыққа шығаттындай
көрінеді, қазақ азаматы мәре-сәре болды. Төңкерістің болғанына, бостандық
туғанына қарық болып кенелді. Әлеумет жұмысына араласа басталды. Мағжанның
өсіп келе жатқан бостандық тамырына Сібірді алған патшашыл жандарал Калчак
балта шапты, патша заманының қара күні қайта туды. Қазақ, орыс атамандары
Сібірдегі қазақ даласын шарлап, қазақтың басына әңгір таяқ ойнатты. Мағжан
бостандықты жырлады. Жаралы жанда қазақтың басына түскен ауыр күндерді
суреттеді. Сонда да Мағжан бетінен танған жоқ. Азамат, анау қазақ қаным
десең деп азаматты елін қорғауға шақырады. Осы бағытпен келе жатқан
Мағжанның маңдайына Октябрь төңкерісі тақ ете түсті.
Ұлт ұранын көтерген алаш ордашылар қашты, пысты. Саясат майданынан
табаны ауды. Мағжан бұрынғы сенімнен, бұрынғы жолынан айырылып дағдарып
қалды. Баяғыдан бергі имандай ұйып, жүргіне сіңіріп, қасиетті деп жүрген
идеалы, мақсаты бір күнде тас-талқаны болды. Мағжан мініп келе жатқан
ұлтшылдық дейтін атынан айырылып, жаяу қалды. Не қыларын білмейді, іштен
тынды, дағдарды, састы. Қайтсе де ол халден қалуға болмайды, бір шара, бір
жол іздеу керек болды. Қарамағанда қолына түскені алдамшы түркшілдік бола
кетті. Мағжанның түркшілдігі тыңнан тауып алған нәрсе емес, әуелден-ақ бар
болатыны, ол Ғалияда жүргенде түркшіл пікірде бірер өлең жазған. Бірақ
орысша оқуға кіріскенен бұлай, ол пікірін жарыққа шығара қоймайтын. 19-
жылдарға шейін Мағжанның түрікшілдік рухын жамылған өлеңдерін білмейміз.
Колчактың кер заманы, одан қала берсе, ұлтшылдықтың аузына қақпақ салған
кеңесі заманы Мағжанның баяғы басылып қалған түркшілдік сезімін қайта
оятты. Мағжан енді ұлт жалауын түрік жалауының панасына, түрік қағанатының
астанасына қоюды табады. Жеке ұлтшылдықтың өрісі тарылғандығын көріп, түрік
тұқымды жұрттармен әдебиет жүзінде өзінше одақ жасаған болады. Бара-бара
Мағжанға түркшілдік те тар ауданды көрінеді: ол күншығыстың – Азияның ақыны
болып, Европамен, Батыспен араздасады, Ресейде болсын, Мағжанның
түрікшіл, азиятшыл болу себебі, оның өз қиялынан болмаса, оның осылай
болайын деген тілегінен деп ұғуға болмайды.
Күншығысты Батыстың капитал бұғауынан азат ету керек деген кеңес
үкіметінің ұраны ақынның жүрегіне жылы тиеді, енді ол шығыс жалауына
жабысады. Шығыстың ұранын шақырады. Күнбатысын қараңғылық қаптады, түн
баласы қанға қақалып түнеріп өлуге айналады, адамдықтан безді, Батыстың
мәдениеті құлайды,мәденинт пайғамбарыкүншығыстан шығу керекдеген
пікірге келеді. Бұл пікір тууға, әрине,Европаның сөнуідеген Шпенглер
сықылды ғалымдардың кітабын оқуда себеп болды. Бұл пікірге ауғаннан бері
Мағжанның От,Күншығыс, Пайғамбар, Ақсақ темір,Түркістан, Жер
жүзін топан басса екен, Оқжетпестің қиясында,Қойлыбайдың қобызы
сықылды өлеңдерді көреміз. Төңкерістің алғашқы аласапыран дәуірі қазақ
еліне қатаң тиді. Қазақ даласы ақтар қашып, қызылдар қуған соғыс майданы
болды. Азамат соғысында ел қатты шығындады, оның үстіне разверсткешықты.
Әуелгі кездегі миллиция, агент, тағы басқалардың лаңы қосылды. 21-ші жылы
зор ашаршылық, дуние тапшылықтан сауда тоқталғаннан шыққан жалаңаштық –
осының бәрі ұласып ел қазағына зор ауыртпалық болды.
Төңкерістің түпкі мақсатын түсінбеген, төңкеріске даярланбаған қазақ
жұрты күнбе-күнгі шығынын есептеп, алғашқы кезден кеңес өкіметіне де көңілі
орнықпады. Большивек деген сөзді құбыжық көріп жүрді. Бинеттен қашсаң
дөңбекке дегенбей, қайда барсақ та, кімге паналасақ та Қорқыттың көрі
дегенбей, қалың бұқараның әркімі-ақ көй-көйді тартты. Қорқыттың қобызын
қолына алып, елмен бірге көй-көйді Мағжан да тартты. Қазақ ашаршылық-
ауыртпалықты көтере алмай, жоғалып, құрып кете ме деген қауіп туды. Табан
тірейтін нәрсе қалмайды, жалғызсенетіні – қызмет басындағы қазақ азаматтары
болса, ақын олардың қызметтеріне де қанағаттана алмады. Сөйтіп сары
уайымға, қайғы-зарға салына берді.
Февраль өзгерісіне шейін Мағжан өз басынан алыстап, әлеумет мұңына
артық беріле алмайды. Сөзінің көбі табиғатты, әйелдің, махаббаты суреттеуге
арналады. Өзгерістен бұлай ұлтық қызмет етуге керек болды, әлеумет жұмысы
майданға қойылғаннан бұлай Мағжан өлеңінің көбін елге арнап жазатын болды.
Бұрынғы істеріне өкінгендей, жастық, мастықтан бойын тоқтатқандай, еліме
есебімді не деп бердім? деген сөз аузына кіреді. Кінәны маған қойма,
жүрекке қой! деп әлеуметтен кешірім сұрайды. Бұрын Мағжан айға, жұлдызға
көзі түсіп кетсе, желді жырласа, бұлбұлмен сөйлессе, кетсе тігіп отырған
қызды көрсе, шолпаның сылдырын естісе, альболға сөз жазса – айналып келіп
өзіне бір соқпай кетпейтін, өзін алдына қойып сөйлейтін, өзімшіл ақын
болатын. Әлеумет мұңын қолға алғаннан бері мағжанның алатын қаһармандары:
Абылай, Кенесары, Сыздық, Ақсақ Темір, Қорқыт, Қойлыбай, Баян сықылды
хандар, батырлар, ақындар болса да, ақынның өз мақсаты көрінбесе де, енді
ол елдің уәкілі болып, елдің ауызмен сөйлейді. Бұрын Мағжан әлеуметтен
қашық жүрген өзімшіл ақын болса, енді ол елінің азаматы, ақын болуға
айналады. Енді ол азамат міндетін көрсетеді. Жайда ұлттың бас қамы үшін
жүрген азаматты қойды қасқырға жегізген Сәрсен отағасының төбетіне
салыстырады. Азаматқа ұран салады.
Мағжан – еліктегіш ақын. Еліктеу – ақынға мін емес, қандай күшті
ақындар алдыңғы ақындарға еліктемей жаза алмаған. Бір ақын көп еліктесе,
сол көп еліктеуші Мағжан деуге болады. Мағжан еліктегенде орыс, қазақ,
татар, араб деп талғамайды. Кімнің сөзі көңіліне жақсы, соған еліктеп
жазады. Сондықтан Мағжанның алғашқы кездегі өлеңдерінде неше түрлі рух бар.
Бастапқы кезде Мағжан орыс әдебиетінен көбірек үлгі алған болса, соңғы
кезде Мағжан басқаша көрінеді. Бұрын сөз кестесін орыс ақындарынан алатын
болса, енді ол үлгіні қазақтың ескі ақындарынан іздейді. Орыс ақындарының
ықпалынан шыққан жері Мағжан өлеңдері қазақ рухында,қазақ ұғымына жақындап
жазылады. Мағжанның ақындық күші де соңгы кездегі өлеңдерінен көрінеді.
Мағжанды еліктегіш ақын дегенде, көбінесе өзінен бұрынғылардан алатын
өрнегін айтыпотырмыз. Болмаса барлыған ылғи еліктеумен шыққан деп
айтпаймыз. Ол еліктесе, сыртқы түріне, тонына еліктейді, ішкі мазмұны, ішкі
сыры өзінікі болып отырады.
Кейбіреулер Мағжанды ескішіл дегеннен тудырып, діншіл деп ойлап қалуы
мүмкін. Олай ойлауға да жеңіл-желпі себеп бар. Мағжан екі сөзінің бірінде
алла, жазған пайғабар, періште, иман, құран, ғарыш, ұжмақ, ібіліс...
деген сөздерді келтіреді. Осындай сөздеріне байланыстырып, діншілдікпен
айтады десек, ол тым сыңар жақтық болады. Қандай діншіл ақын болса да сөзді
күшейту үшін, халықтың ұғымымен есептеу үшін дін лұғаттарын алудан
қашпайды.
Мағжан – идиалист. Дүниені рух, пікір билейді, тұрмысты сана билейді,
тарихта әлеумет маңызды емес, жеке адам маңызды дейді.
Мағжан ақын ба, ақын емес пе деген сұраудың қоюда мағына жоқ. Оны ақын
емес деп, таласушы бола қоймас. Жалғыз-ақ ақындық күші қвндай деген сұрауды
қою керек. Бұл сұрауға Мағжанды күшті ақын деп жауап береміз. Несімен
күшті? Тыңнан тапқан жас пікірмен бе, болмаса, терең ой, терең пәлеспесімен
бе, әлде қазақтың өткен-кеткенін, бүгінгі өмірін айнаға түсіргендей
көрсетіп, келешекті болжап, пайғамбарлық еткендігімен бе? Жоқ , бұлардың
бірі де емес. Мағжан терең ойдың ақыны емес, ол заманды суреттеуге шебер
емес. Ол келешекті болжап, жұрттың соңына ертетін пайғамбар ақын да емес.
Мағжан – сыршылдығымен, суретшілдігімен, сөзге еркіндігімен, тапқыштығымен
күшті, маржандай тізілген, торғындай үлбіреген нәзік үнді күймен, шерлі,
мұңды зарымен күшті.
Мағжан - алдымен сыршыл ақын. Мағжан сөзіндей тілге жұмсақ, жүрекке
жылы тиетін үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрынғы ақындарында болған емес.
Ол жүрекетің қобызын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас
шыққан тәтті сөздердің өзгенің жүркгіне тәтті у себеді. Мағжан не жазса да
сырлы, көркем, сәнді жазады. Оқушының жүрегіне әсер бере алмайтын құрғақ
өлеңді, жабайы жырды Мағжаннан таба алмайсыз. Соған қарағанда Мағжан
алысқа шабатын сыпылдақ жүйрік емес, шыға салма, ағыншыл жүйрік деп айтуға
болады.
Күшті ақын өзгелердің өзіне еріксіз еліктетеді, соңынан шәкірт ертеді,
әдебиет жүзінде жаңа жол ашады. Мағжан да күшті ақын. Күштілігі
еліктеткенінен көрінеді. Сондықтан Мағжанды жек көретін өлеңшілер де Мағжан
өлеңдерінің түріне, әдісіне еліктеп жүр. Санап тексеріп қарасақ, Мағжанға
қарсы жазып жүрген ақындарымыздың бәрі Мағжан өлеңінің даяр түрмен жазып
отырғанын көреміз.
Мағжан – заман туғызған көшпелі дәуірдің ақыны, ескіні жырлаған,
жаңаны әлі мойындап болмаған ақын. Әлі де болса оның ақындығын, еңбегі
алдында. Ол күшті ақын. Күшті ақын өмірінде талай өзгеріске жолығады. Пікір
жүзінде жаңалықтар табады. Мағжан да өзгеруге мүмкін.
Мағжан – терең күйдің ақыны емес, нәзік сезімнің, тәтті қиялдың ақыны,
ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны. Ел ішінде бай, кедейдің арасында
қиянатыы , теңсіздікті көрмейді. Ұллтты жалпағынан алып қарайды. Ол
түркшіл, санашыл, уайымшыл, өзімшіл ақын, бұ жағынан қарасақ, ол-ескі
пікірлі ақын.
Жақсы жағын сынасақ, ол сыршыл, толғағыш, суретші, сөз ұстасы, түркшіл,
романтик, мәдениетшіл, отаршылыққа, жауынгерлікке қарсы күншығысшыл екен.
Жайық
Бектұров
Тағдыры қиын талант
Мағжан жайлы осы мақаланың екінші, негізгі бөлімі 1961 жылы жазылған
еді. 1988 жылдың аяғында Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек
Аймауытов біржолата ақталып, олар қазақ әбебиетінің тіл ілімінің, аударма
өнерінің, әдебиет сынының көш басына қайта шығып, халық қалауларының бүгін
қақ төрінен лайықты орындарын алғанда, мағжан өмірі мен еңбектері туралы
бұдан көп жыл бұрын жазылған шолуымыздың қазіргі дәрежедегі тілек-талап
денгейінен төмендігін түсіріп, осыған біраз түсінік бергіміз, әрі сол
мақаланы жазуға жетектеген себептерді шет жағалап айтып, қазақтың сүйікті
ақыны жайлы кейбір мағлұматтарды толықтырғымыз келкді. Біз Мағжан жайлы
мақаланы әуелде тайсақтап та, жалтақтап та, қорқақтап та, тіпті тіліміз
күрмелеп те, құлағымыз кереңірек болып та жазып едік.
Әлгі 1985 жылғы сапарымда Булаев ауданына әдейі тағы барып, ақынның
туған жері, ертеде өзі өлеңге көп қосатын Сасықкөлдің бір аралына тақтай –
діңгек орнатым. Оған Ақынның туған жері деп сөз ойып жаздырдым. Мағжанның
із-түзсіз кеткен еңбектерін инемен құдық қазғандай жинағанынан өзге, соның
көп азап-бейнетін көргеннен басқа ешкімге ешбір жазығы жоқ. Мағжанның
мұрасы зынданнан жарыққа алынып шыққаннан кейбір Қазақ әдебиеті газетіне
алдымен башқұрттың қарт жазушысы Сәйфи Құдаштың көлемді мақаласы шықты.
Менің сол жылдары Сәйфи ақсақалға жазған хаттарымда өз мақалалдарының
мазмұн сыры да, сарыны да бар еді. Бұдан мен С. Құдаш еңбегінде осы ойларым
тікелей әсер етті деуден аулақпын. Алайда оның Мағжан туралы мақаласында
Алматымен қатар Қарағандыдан да пікір алғаны жазылыпты. Біз бұл арада
С.Құдаштың сәл кейінірек Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне жолдаған
үлкен хат-еңбегіне Алматы азаматтарының, атап айтқанда, қазақтың С.М. Киров
атындағы Мемлекеттік университетің ғалымы Хайролла Махмұдовтың тікелей
қатысы барын, бәлкім, сол еңбектің негізі сол әдебиетшілердің қолынан шықты
ма дейтін жорамал айтқымыз да келеді. Қазақстан жазушыларының алпысыншы
жылдары бір кезекті съезінде Мағжан жайлы Х.Махмұдов сөйлемекші болды.
Бірақ оның не айтатынын біліп отырған президиум басшылары оған сөз бермеді.
Мағжан туралы менің өзімше тығылмақ ойнағандай оңашаланып ақын еңектнрін
жиып-теріп, мақала жазғанымды білетін, бұл күнде қайтыс болған бір журналис-
жазушы жолдасым съездің бір үзілісі кезінде маған:
- Сен ана Хайролла Махмұдовты білесің бе? Ана жылдары қазақ тілі сөздігін
шығарған кісі. Нәсілі –татар. ҚазГУ-дің оқытушысы ғой, - деді.
- Жеке таныстығым жоқ. Тек сырттай ғана білемін, - дедім.
- Оның Мағжанды жоқтап жүргнін білсің бе?
- Онысын да естіп жүрмін.
- Ендеше, осы Махмұдов жолдас осы съезде сөйлегісі келді. Мағжанды жарыққа
шығаруды айтқысы келді. Әне, әркімге барып, сөз сұрап жүргіріп жүр. Оған
сөз беретін емес. Сен сөз сұра. Өзіңнің жұмысың жайлы сөйлейтіндей сөз
сұрасаң, саған, облыстан келген кісіге береді ғой. Әуелі жергілікті
жазушылардың жұмысы жайлы бірдеңе айтқан болып, сонсоң мына Махмұдов баяғы
ұлтшыл Мағжанды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz