Қазақстан мен халықаралық ұйымдар қарым-қатынасы
Мазмұны.
Кіріспе:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Қазақстандағы сыртқы саяси жағдайдағы мәселелері.
1. Қазіргі заманғы геосаясат және қазақстанның сыртқы
саясаттағы басымдылықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
2. Қазақстанның ТМД-дағы саяси
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. Қазақстанның Орталық Азиямен қарым-қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ...15
4. Қазақстанның Украинамен, Беларусьпен және
Закавказье мемлекеттерімен қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
5. Қазақстан мен Азияның қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
6. Қазақстан мен Батыс шар елдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
2 тарау. Қазақстан мен халықаралық ұйымдар қарым-қатынасы
2-1. Қазақстанның БҰҰ-дағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2-2. Қазақстанның НАТО-ға мүше
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2-3. Қазақстан Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше
... ... ... ... ... ... ... ... 51
2-4. Қазақстанның өзекті халықаралық
проблемалар бойынша
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2-5. Сыртқы саяси жағдай және ұлттық
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 66
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 69
Кіріспе
Қазіргі Қазақстан немесе Қазақстан Республикасы дегенде, ең алдымен
қазақ халқының тәуелсіз егеменді ұлттық мемлекеттігінің қалыптасуын ұғыну
қажет. Қандай болмасын ұлттың мемлекеттіліксіз өмір сүре алмайтыны тарихтан
белгілі. Демократияның негізгі бір принципіне де мемлекеттік құрылымның
ұлттық сипатын сақтап қалу, жан-жақты дамыту саясаты жатады. Бұл принцип
жузеге аспаған жағдайда ұлттың құрып кетуі кезектегі мәселе.
Қазақстан-өзінің тәуелсіздігі, егемендігі, саяси тұрақтылығы, аумақтық
тұтастығы мен және күшті президенттік мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты
аса байымдылықпен жүргізілуі арқасында дүние жүзіне танылып, тарихи қысқа
мерзімде әлемдік аренаға шықты.
1991 ж Қазақстан егеменді ел, халықаралық қатынастардың дербес
субъектісі болды. Алайда тәуелсіздік алып, егемендікті жариялау көптеген
проблемаларды шешу қажеттігін талап етті. Қазақстан дүние жүзілік саясаттың
бел ортасында болды, сондықтан оған ерекше назар аударылды. Осының бәрінің
негізі бар болатын ең алдымен бұның аумағының арасын зор көлемі ұшан теңіз
табиғат байлықтары халықтардың көп этникалық құрамы, сайып келгенде бұрынғы
КСРО-ның ядролық әулиетінің көп үлес салмағы болды. Қазіргі кезеңде
Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып отыр, олардың 115
мемлекетімен дипломатиялық қатынастар орнатылған, 49 шет елшіліктері мен
миссионерлері халықаралық ұлттық ұйымдардың 19 өкілдіктері жұмыс істейді,
республика БҰҰ-ның мүшесі болды.
Бұрынғы одақ кезінде Қазақстанның сыртқы істер министрлігі негізінен
протоколдық қызметпен шектеліп, сыртқы саясат мәселелерін ол үшін орталық
шешетін Қазақстан Республикасы егеменді ел болып, өзінің тәуелсіздігін
алғаннан кейін өзінің сыртқы саясатын ұлттық мемлекеттік мүддесіне сай
жүргізе бастады. Ол дүниежүзілік қауымдастыққа дербес субьект ретінде
белсене кірісуде. Мұның жарқын дәлелі-Қазақстан Республикасының Біріккен
Ұлттар Ұйымының толық құқылы мүшесі болуы. Республиканың негізігі әлемдік
валюта қаржы ұйымдарына – халықаралық валюта қорына бүкіл дүние жүзілік
банкіде, Еуропалық қайта құру және даму банкісіне енудің маңызы зор. Еліміз
Азияның он елін біріктіретін экономикалық ынтымақтастық ұйымында белсенді
түрде жұмыс істеуде. Республика тиісті халықаралық институттармен, бірінші
кезекте ЮНЕСКО-мен қайырымдылық және мәдени салаларда тығыз байланыс жасап
отыр. Оның айғағы – ұлы Абайды 150 жылдық мерей тойы көптеген елдерде
ЮНЕСКО-ның демеуімен аталып өтуі[1].
Қазақстан алдымен ең жақын екі ұлы державаның ортасында орналасқанын
біз білеміз. Ол: Қытай және Ресей. Бұл елдермен сыртқы саяси байланысты
тиімді жүргізу үшін үлкен саяси қабілеттілікті талап етеді. Мәскеу мен
Пекиннің шекара мәселесін біршама қолға алған. Мысалы, шығыста Шаған-Оба
асуы ауданындағы және солтүстікте Сарышілде өзені ауданындағы екі ірі
учаскіге қатысты келіссөздер барысында шекара сызығын анықтау үшін,
құжаттарды нақтылау қажет болды. Осы бағытта жүргізілген құжаттар ортақ
келісімге келу туралы пікірге тоқталды. 1996 жылы Алматыда Қазақстан-Қытай
шекаралық шартына қол қойылды, оған сәйкес талас тудырған жерлердің 53%
Қазақстанның үлесіне тиді. 1700 км-ге созылған шекараны делимитациялау
туралы Қазақстан-Қытай шарты сан ғасырлық тарихында тұңғыш рет құқықтық
тұрғыдан рәсімделген шекараға қол жеткізді.
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар
бар. Бұл ортақ тарих, 7-мың км-ге созылған ортақ шекара , ортақ тіл және
ұқсас діл. Екі ел басшылары саяси мәселелерді шешу үшін, әр жыл сайын
кездесіп отырады. 1996 жылы сәуірде Қазақстан мен Ресей президенттері
Н.Ә.Назарбаев пен Б.Ельцин – Каспий проблемасына ерекше назар аударды. Олар
Каспийдің мәселесін шешуде және теңіздің минералдық, биологиялық
ресурстарын пайдалануда тығыз ынтымақтасуға уағдаласты. Соңғы жылдары
Қазақстан Ресеймен бірігіп, өзінің ұлттық ғарыштық бағдарламасын жүзеге
асыруда. Ресей Федерациясы “Байқоңыр” ғарыштық айлағының 70% пайдалануда.
Ол үшін Ресей Қазақстанға жылына 115 мың АҚШ доллары көлемінде жалға алу
ақысын төлеп тұрады. Бірақ, Қазақстанның да ғарыш айлағының арқасында
әлемге танылғанын ұмытпауымыз керек.
Жалпы Қазақстан мен Ресей өзара әлеуметтік-экономикалық, саяси,
эскери-техникалық ынтымақтастықты, аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде,
сондай-ақ, әлемдік проблемаларды бірлесіп шешуде кең қадамды, тату достық
қарым-қатынас орнатып отыр.
Орта Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның
сыртқы саясатының негізгі міндетінің бірі болып табылады. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, мәдени-тарихи бірлік, сауда-
экономикалық тұрақты қарым-қатынас-біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің маңызды факторы.
ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына “Қазақстан-2030
жолдауында”[2] : Интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстан арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту,
келісімге келу актілері үстем болуы тиіс – деп көрсетті. Жалпы Орта Азия
мемлекеттері өзара ішінара “Шанхай ынтымақтастық ұйымын” құрып отыр
(1996жыл). Ол: Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан елдері саяси ортақ мәселелерді бірлесіп шешуде.
Қазақстан өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін: “ЮНЕСКО”, “БҰҰ”,
“ЮНИСЕФ”,” ДДҰ”, ”ШАНХАЙ” т.б. көптеген ұйымдармен саяси байланыс орнатуда.
Бұл біздің ұлттық қауіпсіздігімізді қамтамасыз етеді деп сенеміз.
Қазақстанның болашағы Азиямен де, Еуропамен де, Шығыспен де, Батыспен
де байланысты. Сондықтан, Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және тең
құқықты сондай-ақ өзара тиімді міндеттемелеріне адал мемлекет ретіндеөзара
лайықты орын алуы заңды. Қазақстанның жекелеген елдерімен өзара қарым-
қатынасына, сондай-ақ мемлекеттердің көпжақты дипломатия саласындағы іс-
қимылдарына кең ауқымды сипаттама беру негізгі міндет болып табылады.
1-тарау Қазақстандағы сыртқы саяси жағдайдағы мәселелері.
1. Қазіргі заманғы геосаясат және Қазақстанның сыртқы саясаттағы
басымдылықтар
Қазіргі заманның Қазақстанның сыртқы саясатының басымдылық
берілетін бағыттары бірінші кезекті біздің еліміздің географиялық
орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар
факторлардың ықпалымен қалыптасты.
Азия мен Европаның қиылысындағы гоесаяси орналасуы экономикалық және
әскери – саяси мүдделері сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуметті
Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары
болды, Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемендікті құрмет тұту аумақтық
тұтастық принциптері мен өзінің төңірегіндегі тұрақтылық пен ізгі көршілік
аймағын қалыптастыруға мүдделі.
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы саяси күштердің орналасуы мен
және оның аумақтық үйлесуімен сондай ақ осы факторлардың қоғамдық саяси
өмірдің кеңістікте ұйымдастыруының өзара байланысымен белгіленеді.
Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге
алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын
көреді. География мемлекеттердің сыртқы саясатындағы анағұрлым іргелі
факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшелінеді.
Осы заманғы түсініктегі Геосаясат негізінен ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысында халықаралық қатынастардағы және сыртқы
саясаттағы қисынға байланысты.
Осы мәселеде профессор Чжень Кунь Фудың Геосаясатты айқындауы
қызығушылық туғызады, ол былай деп жазды: Геосаяси тұрғыдан ойлау-
өркениеттің гүлденуі мен бірге туындады және географиялық аумақ пен
жұтаң ресурстарға бақылау жасау ғаламдық жарсы тұрғысында дамып отырды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өзінің экономикалық әлеуетін, өзінің
геосаяси жағдайын бағалай білу айрықша маңызды болды. Әлемде болып жатқан
геосаяси өзгерістер де ескермесе болмайтын, өйткені олар белгілі бір
деңгейде Орталық Азиядағы жағдайға ықпал етіп жатыр. Сондықтан
Қазақстанның сыртқы саясат тұжырымдамасын әзірлеуде осы факторлардың бірі
де есепке алынды. Саяси салада халықаралық проблемаларды ғаламдандыру
үрдісі байқалады. Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы және 2 ядролық державаның,
сондай ақ 2 қоғамдық саяси жүйенің текетіресінің келмеске кетуі –
принципінде ядролық қаруды таратпау проблемасын шешкен жоқ. Экономикалық
қауіпсіздік проблемасы ғаламдық сипат алды.[3]
Бүгінгі күні билік құрып отырған батыстық жүйе құндылықтарын
халықаралық қатынастар саласынан ығыстыру үрдісі өсіп келеді. Батыстық және
Шығыстық құндылықтарды, олардың халықаралық саяси және экономикалық
ынтымақтастыққа ықпалын талқылау Азия – Европа форумындағы тақырыптардың
біріне айналды. Түрлі елдердің саяси құрлысындағы айырмашылықтар 2 қатарға
шығып қалды. Мәселен Қытай АҚШ пен Жапонияның аса маңызды сауда
әріптесіне айналды. Қазақстанның ішкі саяси тұрақтылығы барлық негізгі
бағыттардағы сыртқы саясаттың ұғынықтылығына, нақтылығына және болжай
білуге болатындығына байланысты, мұндай сыртқы саясат мемлекет ретінде
оның әлемдік қоғамдастықтағы позициясын нығайтады.
Қазақстанның сыртқы саяси қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі
Ресей Федерациясымен жан жақты ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Екі
мемлекеттің мүдделері көптеген өлшемдер бойынша сәйкес келеді.
ҚХР-на қатысты саясат төтенше маңызды болып табылады. Стратегиялық
тұрғыда бұл бағыт Қытаймен достық және тату көршілік дәстүрлерді нығайтуды
және дамытуды көздейді.
Көп жақты ынтымақтастық саласында Қазақстанның БҰҰ, оның
мамандандырылған саяси, экономикалық және гуманитарлық құрылымдарындағы
жұмысы маңызды бағыт болып табылады. Еліміздің сыртқы саясаты
принциптерінің басымдықтарының және міндеттерінің анағұрлым айқын сипат
алуының маңызы аз емес. Тап осы сөз болып отырған кезеңде яғни 1991-1993
жылдар ішінде Қазақстан дипломатиялық көп векторлық сипаты қалыптасты,
бүгінгі күні ол еліміздің сыртқы саясатының өзегі болып табылады.
Қазақстанның сыртқы саясатында әлемдік геосаясаттан беделді позициясы бар
Европалық Одақпен ынтымақтастыққа ерекше орын беріледі. Еурпалық Одақ пен
Қазақстанның бірлескен жұмыс жүргізудегі өзара мүдделігі 1995 жылы ақпанда
президент Н.Назарбаев өзінің маңызы жағынан тарихи және әріптестік туралы
шартқа қол қойғаннан кейін айқын көзге түсті.
1997 жылы Қазақстанның сыртқы саясаты біздің мемлекетімізге тән
ерекшелігі бар сипат алғандығын атап айтуға болады. Басқаша сөзбен айтсақ,
Қазақстан дипломатиясының қаз тұруы аяқталды, мемлекетіміздің сыртқы
саясатын дамытудың алғашқы кезеңдері табысты өтті. Сол жылы
Қазақстанның сыртқы саясаты дамуының 3-ші кезеңі басталды, бұл кезең жаңа
ғаламдық ахуалдың орнығуымен және тиісінше оған бейімделген дипломатиялық
қызметтің жаңа міндеттері мен сипатталады. Геосаяси өмір шындығын негізге
ала отырып, сыртқы саясаттың басымдық шындығын негізгісін тұжырымды етіп,
оларды өмірге енгізу қазіргі кезеңнің негізгі мақсаты болып табылады.
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалған Қазақстанның сыртқы
саясатының бағдарлары мыналар:
- ұлттық мүдделерді дәйекті түрде қорғау;
- еліміздегі экономикалық реформалар мен демократияландыру процесін
жалғастыру үшін мейлінше қолайлы сыртқы жағдайларды қамтамасыз ету;
- басқа мемлекеттермен сындарлы өзара іс қимыл желісін жалғастыру
және тең құқықты әріптестік қатынастарды дамыту;
- халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті, қалыптасып жатқан әлемдік
тәртіптің демократиялық негіздерін нығайтуға жәрдемдесу орасан зор
евразиялық кеңістікте орналасқан Қазақстан үшін әлемдік және
аймақтық істерге белсенді түрде қатысу – оның халықаралық беделін
біршама нығайтудың даусыз шарты.
Сондықтан біздің еліміз үшін сыртқы саяси тұжырымдамасын осы
өзгерістерге бейімдеуге әрекеттенуде.
Үшінші мың жылдықта Қазақстанның сыртқы саясатында жаңа үрдістердің-
еліміздің тәуелсіздігі мен егемендігінің негіздерін нығайтуға және дамытуға
бағытталған саяси прагматизм- 20 ғасырдың аяғындағы- қазіргі жүз жылдықтың
басындағы- ғаламдану негізіндегі халықаралық қатынастардың жаңа
дипломатиясы тұрғысында елеміз үшін артықшылықтар мен тиімділіктерді
мейлінше ала білуде білдіреді.
20 ғасырдың табалдырығында экономика шаруашылық жүргізудің тәлім
ретінде ғана емес, сонымен бірге жаңа дәуірдің саясаты ретінде, тіпті
идеологиясы ретінде көріне бастады.
Қазақстан Республикасының жағдайында дипломатияны ұлттық мүдделерге сәйкес
жүргізу және шет елдермен экономикалық ынтымақтастықты дамыту- мемлекеттік
саясаттың бірін бірі өзара толықтыратын элементтері болып табылады.
Егер дипломатиялық туралы анағұрлым кең ауқымды айтатын болсақ, онда
Қазақстандағы мемлекеттік құрлыстың ажырамас бөлігі ретінде орнықты.
Қазіргі уақытта біздің еліміз осы заманғы әлемдік қоғамдастыққа барлық
үрдістерімен тығыз байланысты қаралды. Жоғарыда айтып өткеніміздей
Қазақстан сияқты ірі евразиялық мемлекет үшін сыртқы саясаттың орасан зор
маңызы бар. Біздің мемлекетіміздің өзінің жаратылысы бойынша ұлттық
мүдделерді қорғауға, сондай ақ мемлекеттік құрылысқа белсенді түрде
жәрдемдесуге бағытталған ұтымды дипломатияны жүргізуге міндетті
1991 ж Қазақстан егеменді ел, халықаралық қатынастардың дербес
субъектісі болды. Алайда тәуелсіздік алып, егемендікті жариялау көптеген
проблемаларды шешу қажеттігін талап етті. Қазақстан дүние жүзілік саясаттың
бел ортасында болды, сондықтан оған ерекше назар аударылды. Осының бәрінің
негізі бар болатын ең алдымен бұның аумағының арасын зор көлемі ұшан теңіз
табиғат байлықтары халықтардың көп этникалық құрамы, сайып келгенде бұрынғы
КСРО-ның ядролық әулиетінің көп үлес салмағы болды. Қазіргі кезеңде
Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып отыр, олардың 115 мемлектімен
дипломатиялық қатнастар орнатылған, 49 шет елшіліктері мен миссионерлері
халықаралық ұлттық ұйымдардың 19 өкілдіктері жұмыс істейді, республика БҰҰ-
ның мүшесі болды.
Қазақстанның сыртқы саясат бағыты беделді халықаралық ұйымдар мен
форумдардың бірқатар құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ-ның Жарғысында 1970 ж
халыхаралық құқық принципі туралы мәлімдемеде 1975 ж. Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Кеңестің қорытынды актісінде баянды
етілген халықаралық қатнастардың негізгі прициптерін сақтауға бағдарланған
Құжаттарды талдау халықаралық актілерде әңгіме 10 принцип туралы болып
отырғанын дәлелдейді.
1. Егемендік теңдік принципі.
2. Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принципі.
3. Халықаралық ынтымақтастық принципі.
4. Халықаралық міндеттемелерді адал орындау принципі.
5. Күш қолданбау немесе күштеп қоқан лоқы жасамау принципі
6. Шекаралардың мызғымастығы принципі.
7. Мемлекеттер аумағының тұтастығы принципі.
8. Халықаралық даулардың бейбіт жолмен шешу принципі.
9. Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі билеу принципі.
10. Адамның құқықтарымен негізгі бостандықтарын құрметтеу принципі.
Бұрынгы одақ кезінде Қазақстанның сыртқы істер министрлігі негізінен
протоколдық қызметпен шектеліп, сыртқы саясат мәселелерін ол үшін орталық
шешетін Қазақстан Республикасы егеменді ел болып, өзінің тәуелсіздігін
алғаннан кейін өзінің сыртқы саясатын ұлттық мемлекеттік мүддесіне сай
жүргізе бастады. Ол дүниежүзілік қауымдастыққа дербес субьект ретінде
белсене кірісуде. Мұның жарқын дәлелі - Қазақстан Республикасының Біріккен
Ұлттар Ұйымының толық құқылы мүшесі болуы. Республиканың негізігі әлемдік
валюта қаржы ұйымдарына — халықаралық валюта қорына бүкіл дүние жүзілік
банкіде, Еуропалық қайта құру және даму банкісіне енудің маңызы зор. Еліміз
Азияның он елін біріктіретін экономикалық ынтымақтастық ұйымында белсенді
түрде жұмыс істеуде. Республика тиісті халықаралық институттармен, бірінші
кезекте ЮНЕСКО-мен қайырымдылық және мәдени салаларда тығыз байланыс жасап
отыр. Оның айғағы - ұлы Абайды 150 жылдық мерей тойы көптеген елдерде
ЮНЕСКО-ның демеуімен аталып өтуі.
Қазақстан алдымен ең жақын екі ұлы державаның ортасында орналасқанын
біз білеміз. Ол: Қытай және Ресей. Бұл елдермен сыртқы саяси байланысты
тиімді жүргізу үшін үлкен саяси қабілеттілікті талап етеді. Мәскеу мен
Пекиннің шекара мәселесін біршама қолға алған. Мысалы, шығыста Шаған-Оба
асуы ауданындағы және солтүстікте Сарышілде өзені ауданындағы екі ірі
учаскіге қатысты келіссөздер барысында шекара сызығын анықтау үшін,
құжаттарды нақтылау қажет болды. Осы бағытта жүргізілген құжаттар ортақ
келісімге келу туралы пікірге тоқталды. 1996 жылы Алматыда Қазақстан-Қытай
шекаралық шартына қол қойылды, оған сәйкес талас тудырған жерлердің 53%
Қазақстанның үлесіне тиді. 1700 км-ге созылған шекараны делимитациялау
туралы Қазақстан-Қытай шарты сан ғасырлық тарихында тұңғыш рет құқықтық
тұрғыдан рәсімделген шекараға қол жеткізді.[4]
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар
бар. Бұл ортақ тарих, 7-мың км-ге созылған ортақ шекара, ортақ тіл және
ұқсас діл. Екі ел басшылары саяси мәселелерді шешу үшін, әр жыл сайын
кездесіп отырады.
Жалпы Қазақстан мен Ресей өзара әлеуметтік-экономикалық, саяси, әскери-
техникалық ынтымақтастықты, аймақтық қауіпсіздікті камтамасыз етуде, сондай-
ақ, әлемдік проблемаларды бірлесіп шешуде кең қадамды, тату достық қарым-
қатынас орнатып отыр.
Орта Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның
сыртқы саясатының негізгі міндетінің бірі болып табылады. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, мәдени-тарихи бірлік, сауда-
экономикалық тұрақты қарым-қатынас біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің маңызды факторы.
Жалпы Орта Азия мемлекеттері өзара ішінара "Шанхай ынтымақтастық
ұйымын" құрып отыр (1996жыл). Ол: Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан,
Тәжікстан, Өзбекстан елдері саяси ортақ мәселелерді бірлесіп шешуде.
Қазақстанның болашағы Азиямен де, Еуропамен де, Шығыспен де, Батыспен
де байланысты. Сондықтан, Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және тең
құқықты сондай-ақ өзара тиімді міндеттемелеріне адал мемлекет ретінде өзара
лайықты орын алуы заңды. Қазақстанның жекелеген жекелеген елдерімен өзара
қарым-қатынасына, сондай-ақ мемлекеттердің көпжақты дипломатия саласындағы
іс-қимылдарына кең ауқымды сипаттама беру негізгі міндет болып табылады.
1.2 Қазақстанның ТМД- дағы саяси орны.
Қазақстан үшін тұрақтылық басымдылық берілетін аса маңызды бағыт болды
және болашақта да солай болып қала бермек. Ең алдымен тұрақтылық болмаса,
экономикалық реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай. Еліміздің
жоғары басшылығының аса маңызды саяси шешімдері осы мақсатты көздейді. Жаңа
елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың өзара қарым
қатынасын оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатыр. Қазақстан ТМД
құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін айрықша жауапкершілік
танытты. ТМД елдерінің тең құқықты, өзара тиімді қарым-қатынастарды орнату
және дамыту қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды міндеттерінің бірі
болды.
1992 жылы 15 мамырда ТМД ның 5 мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам болды,
аталған шарт осы Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Достастықтың қалыптасуы жағдайларында Шарттың 4- бабы ерекше маңыз
алды, онда былай деп ескерілді: Егер қатысушы мемлекеттердің бірі қандай
да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға ұшыраса,
онда бұл осы Шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы жасалған
басқыншылық ретінде қаралатын болды. ТМД Бірлескен Күштерінің Бас
қолбасшысы бар ұжымдық қауіпсіздік кеңесін құрды. Кеңеске қатысушы
мемлкеттердің бірлескен қызметін үйлестіру және қамтамасыз ету жүктелді.
Көп жақты, сондай ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара қарым
қатынастарының негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Алыс шетелдермен
сауда- экономикалық байланыстарды дамыту, ТМД –ға қатысушы мемлекеттердің
әлемдік экономикалық қоғамдастыққа интеграциялануының қажеттілігін ешкім
шүбә келтірмейді. ТМД елдеріосы негізгі үрдіспен шет қала алмайды. Әлемдік
даму жолына түсу үшін Достастық елдерінің ең алдымен экономикалық тұрғыдан
интеграциялануы қажет.
Кәсіпорындар арасындағы өндірістік технологиялық және халықаралық
құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің біртұтас
халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды. Істін шын
мінінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД дағы интеграциялық процестердің
дамуын айқындайды. Оның үстін Достастық елдерінің өнеркәсіптік әлеуеті
әлемдегінің шамамен 10 пайызын, табиғи ресурстарға негізгі қоры-25 пайыз,
экспорттық әлеуеті- 4,5 пайыз құрайды.
1991-93 жылдары бірінші кезенде бұрынғы кеңестік республикалар саяси
тәуелсіздік алды, мемлекеттілігін рәсімдеді, халықаралық тұрғыдан танылып,
халықаралық ұйымдарға енді, өзара қарым қатынасын шарттық рәсімдеуді
қамтамасыз етті, дербес түрде қаржылық экономикалық, бюджеттік-салықтық,
шекаралық құрылымдарды қалыптастырды.
Екінші кезенде (1993-1996жж) жаңа тәуелсіз мемлекеттер өздерінің саяси
егемендігін нығайтты, әлемдік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне, халықаралық
ұйымдардың мүшелеріне айналды, жақын көршілермен тығыз экономикалық
байланыс орнатты. Достастыққа қабылданатын мемлекетаралық шешімдердің
сипаты да өзгерді- оларға деген қарым қатынас прогматикалық әрі сыни
сипатталды.
Үшінші кезең -1997 ж бастап осы уақытқа дейінгі кезеңде ТМД
мемлекеттері Достастығы дағдарыс жағдайларын еңсерумен айналысты.
Қазақстанның ұсынысы бойынша ТМД мемлекеттері интеграция органдарының
қызметін жетілдіру қолға алды.
Кейде Достастықтағы ортақ жұмыстан бірте-бірте шетқалу және
интеграциялық жоболарды қабылдамау саясаты осы елдердің жаңа геосаяси және
геоэкономикалық құрылымдағы өз орнын бағамдау ерекшелігінен туындайды.
Интеграциялық жобалар жеке экономикалық проблемаларды жемісті түрде шешуден
гөрі оларды шешуге қаражат бөліп, назар аударуға кедергі келтіреді деген
пікір де болды.
ТМД –11 елдері арасында экономикалық одақты құру туралы шарт
экономикадағы интеграциялық процестерді практикалық іс- қимылға көшіруге
негіз қалады. Қазақстан, Ресей және Беларусь үкіметтері басшыларының 1995
жылы 20 қаңтарда Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара
ынтымақтастықты одан әрі тереіңдету туралы уағдаластарды іске асыруға
қатысты 3 елдің кедендік бағдарламасын бекітуі – экономикалық интеграцияны
тереңдетуге келесі қадамды білдірді. 1996 ж наурызда Кеден Одағына Қырғыз
Республикасы болды.
Жылдамдағы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып Беларусь, Қазақстан, Қырғыз және Ресей елдерінің президенттері 1996
ж 29 наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы шартқы қол қойды. Оның басты мақсаты- тауарлардың ,
көрсетілетін қызметтін, капиталдардың және жұмыс күшінің еркні қозғалысына,
шаруашылық жүргізуші субьектердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ
ақпараттық, білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті
алғышарттар жасау болып табылады.
Көп жағдайдаТМД –ның өз ішіндегі түрлі күштер интеграцияның қарсыластары
ретінде бой көрсетті, өйткені интеграциялық процестер егемендіктің бір
бөлігін экономикалық бірлестіктің тиімділігі үшін жоғары басқару
органдарының беруді көздейді.
Қазақстанда Тәжікстан мен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға үлкен
мән беріледі. 1993 ж 19 қазанда қол қойылған негізгі қатынастар туралы шарт
саяси салада 2 жақты қарым қатынасты реттейтін негізгі құжатқа айналды. 40
астам шарт пен келісімдер 2 елдің өзара қарым қатынасының құқықтық негізін
құрайды. Проблемалық мәселелерді шешу үшін үкімет аралық коммисия құрылды,
тұңғыш мәселе мәжілісі 1998 ж 3 қазанда өткізілді. Тәжікстан ТМД елдерінің
арасында Қазақстанның сауда әріптестерінің ішінде 7 орын алады.
Экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту мен тереңдету туралы, еркін
сауда- саттық туралы Тәжікстанның борыштық міндеттемелерін қай
ұйымдастыруының шарты туралы.
Ал Түркменстан мен 2 жақты қарым қатынас белсендей түрде дамып
келеді, біздің елеміздің арасындағы қарым өатынастарды реттейтін негізгі
құжат Қ.Р мен Түркменстанның арасындағы достастық қарым қатынасы мен
ынтымақтастығы туралы шарт болып табылады.Бұл мемлекет Қазақстанның табиғи
әріптесі, өйткені Каспий жағалау елдерінің қатарына жатады. Түркіменстан
Қазақстан мен қарым қатынаста визалық режим еңгізу туралы шешімі ықтимал
теріс салдарларды жою үшін шара қабылдау қажеттілігіне әкелді.
Саясат экономикалық тұрғыда Каспий теңіз мәртебесі Каспий ресурстарын
пайдалану, көмірсутегі шикізат өндіру саласында елдер арасындағы
әріптестіктер мен корпарация, сондай ақ экономикалық ынтымақтастықты ұйымы
шеңберінде 2 тараптың мүддесін ілгері жылжыту жөніндегі позицияларды
жақындастыру 2 мемлекеттің күш жігерін жандандыруда анағұрлым перспективалы
баға болып табылады.
Түкіменстан мен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында
маңызды орын алады. Принциптерде ұлттық мүддесі саласына жататын
мәселелерді шешу үшін 2 елдің бұрынғысынан да жақындасуына саяси және
әлеуметтік, экономикалық алғышарттар д а аз емес.
1.3. Қазақстанның Орталық Азия мен қарым-қатынасы
Соңғы жылдары аймақтық интеграция, ғаламдастыру процесімен қатар,
мемлекеттер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастарда үстемдік
сипаттағы тенденцияға айналды. Орталық Азияда аймақтандыру процесін дамыту
үшін қолайлы алғышарттар бар. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін
халықтардың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Сондықтан
Орталық Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның сыртқы
саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып қала береді. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, тұрақты қарым-қатынас - біздің
еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды факторы.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2030" жолдауында:
"Ұлттық мүдделерді қорғауды, сондай-ақ таяудағы және алыс перспективадағы
күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық қаруымыз -
интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның және
Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту, қарсы тұру емес,
басқа мемлекеттердің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс" [5]1- деп атап көрсетті.
Экономика, сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. С.79. ерекшелігі
жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік әлеуетті тиімді пайдалану
қажеттігін талап етеді. Оның үстіне аймақта бірқатар елеулі проблемалар
бар, оларды екі жақты нөгізде шешу мүмкін емес. Әңгіме аймақтың су
энергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік әлеуетін келіскен түрде,
сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық, атап айтқанда, Арал теңізі
ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру; аймақтық қауіпсіздіктің
тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге және есірткі бизнесіне
қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның
қатысушылары болды (1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық
құқықты қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары - Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің
кеңесі, Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін
жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық
Азиялық Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол
қойылды, оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады.
Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі экономикалық реформалар
деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия Одағының біршама оқшаулығы
осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа нысандарын қажет етті. Сондықтан
Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998 жылғы 17-18 шілде) аймақтық
бірлестіктің жаңа атауы - Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы (ОАЭҚ)
бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылдың тамызында Ресейді байқаушы
ретінде қабылдады, 1999 жылдың шілдесінде тап осындай мәртебені Грузия,
Түркия және Украина алды.
Осындай жолмен Орталық Азия Экономикалық қоғамдастығы анағұрлым
өкілетті халықаралық ұйымға, экономикалық тұрғыдан - анағұрлым бағдарланған
ұйымға айналды.
Осы аймақтағы интеграция процесін саяси мағынада Достастық шеңберінде
әрдеңгейлі және көп сатылы интеграцияның бар екендігі туралы Қазақстан
Президентінің тұжырымдамасын айғақтау ретінде қарауға болады. Бұл бірлестік
тиісті өлдердің аймақты экстремистік күштердің радикальды идеологияны,
есірткі бизнесін және терроризмді таратудың плацдармына айналдыру
әрекеттерінен қорғауға дайындығын паш етті.
1994 жылы қол қойылған шарт шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
тікелей экономикалық байланыстарды дамытуға, тауарлардың, капиталдың,
көрсетілетін қызмет пен жұмыс күшінің еркін қозғалысына, басымдық берілетін
салалардағы өндірістік бірлестіктерге; қатысушы елдердің кредит-есеп
айырысу, инвестиция, бюджет, салық, баға, кеден, валюта саясаты
проблемалары бойынша консультациялар өткізуге, сондай-ақ көлік және
коммуникация саласындағы саясатты жүзеге асыруға қолайлы жағдайларды
қамтамасыз ету тұрғысынан маңызды рөл ойнады.
Орталық Азия аймағында көп жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту үшін
және Азия құрылығының елеулі бөлігінде тұрақтылықты нығайту үшін 1997 жылғы
10 қаңтарда Бішкекте қол қойылған, Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
арасындағы мәңгілік достық туралы шарттың зор маңызы болды. Бұл әлемдік
дипломатиялық практикада бұрын-сонды болмаған бірегей көп тарапты құжат.
Осы құжатқа қол қоюдың бастамашысы Қазақстан Президенті болып
табылатындығының айрықша маңызы бар. Үш мемлекеттің өзара қарым-қатынасының
бүкіл кешенін қамтитын шарт өзара сенім білдіру, тәуелсіздік, егемендік,
аумақтық тұтастық, тең құқылық және бір-бірінің ішкі істеріне араласпау
сияқты принциптерді құрмет тұту негізінде жан-жақты ынтымақтастықты одан
әрі тереңдетуді көздейді. Құжат саяси, сауда-экономикалық және мәдени-
гуманитарлық салаларда аймақтық ынтымақтастық үшін қолайлы жағдайлар
туғызуды мақсат тұтады.
Үш Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары БҰҰ аясында бірлескен
бітімгершілік батальонын (Орталықазбат) құрудың орындылығы туралы ортақ
пікір білдірді, мұның аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде орны бөлек. Бұл ұсынысты Қазақстан Президенті тұңғыш рет 1994 жылғы
желтоқсанда БҰҰ Бас Хатшысының орынбасары М. Гулдингке баяндап берді және
бұл кейін БҰҰ Бас Хатшысы Б.Бутрос Галидың тарапынан қолдау тапты.
Орталықазбаттың құрылуына БҰҰ-ның қазіргі басшысы К.Аннан үлкен үлес қосты.
БҰҰ аясында бітімгершілік батольонын құру туралы идея үш ел
Президенттерінің 1995 жылғы 15 желтоқсанда болған Жамбылдағы кездесуі
барысында жүзеге асты. Мемле-кеттер басшылары Ұжымдық бітімгершілік
батальонын ұйымдастыру және құру туралы келісімге қол қойды. Осы кездесудің
барысында Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан Қорғаныс министрлерінің
кеңесі туралы ереже бекітілді. Мемлекетаралық кеңестің жұмыс органы болып
табылатын Қорға-ныс министрлерінің кеңесі аймақтық қауіпсіздікке, өзара
қорғаныс іс-қимылына және әскери ынтымақтастыққа қатысы бар барлық
мәселелерді қарайды.
1996 жылғы 6 мамырдағы кезекті кездесуде Қазақстан, Қырғызстан және
Өзбекстан басшылары бітімгершілік батальонын құру және "Бейбітшілік
жолындағы әріптестік" бағдарламасы шеңберінде оқу-жаттығуға әзірлену,
Біртұтас экономикалық кеңістік туралы шартты іске асырудың барысы, үш
мемлекет арасындағы өндірістік кооперация проблемалары, сондай-ақ су-
энергетикалық ресурстарды бірлесіп пайдалану проблемалары жөніндегі
шараларды қарады. "Орталық Азия: интеграция проблемалары" журналын құру
туралы шешім қабылданды.[6]
Кейінгі оқиғалар көрсеткеніндей аймақтағы қауіпсіздік про-блемаларына
жіті назар аудару өзін-өзі ақтады. Ауғанстанның солтүстігінде "Талибан"
қозғалысы шабуылының өрістеуіне және Орталық Азияның бірқатар
мемлекеттерінің аумағында экстремистік элементтерді сүзгіден өткізу
аймақтағы жағдайды елеулі түрде шиеленістіріп жіберді. Осындай жағдайларда
1996 жылғы 4 қазанда Алматыда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан
Президенттерінің және ресейлік Үкімет басшысының кездесуі өтті. Ұжымдық
қауіпсіздік туралы шарттың аясында өткен форумға қатысушылар бірлескен
мәлімдеме қабылдады, онда соғыс қимылдарын тоқтату жөнінде шұғыл шаралар
қабылдау үшін мүдделі елдердің қатысуымен БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің арнайы
мәжілісін өткізу ұсынылды. Қазақстандық тарап ауған проблемасы бойынша
өзінің ұстанымын жария етті: жанжал Ауғанстанның біртұтас мемлекет
мәртебесін сақтауы жағдайында қарама-қарсы тұрушы тараптардың келіссөздері
және өзара ымыраға келуі арқылы бейбіт саяси жолмен реттелуі тиіс.
Қазақстан осы бағыттағы БҰҰ-ның күш-жігерін қолдайды және осы әмбебап
ұйымның ауғанаралық реттеу процесіндегі рөлін нығайтуды жақтайды.[7]
Орталық Азия елдерінің саяси өзара іс-қимылы және экономикалық
ынтымақтастығы олардың аймақтық экономикалық интеграцияға жіті көңіл
бөлуіне байланысты. Осы жаңа үрдісті ескере отырып, Президент Н.Назарбаев
Орталық Азия экономикасы үшін арнайы Бағдарлама құру туралы бастама
көтерді, ол екі басты мақсатты көздеді: аймақ мемлекеттерінің арасындағы
экономикалық байланыстарды одан әрі нығайту және Орталық Азия елдерінің
Еуропамен сондай-ақ Азиямен ынты-мақтастығын дамыту. Бағдарламада
төмендегідей басымдық берілетін бағыттар болды: көліктік инфрақұрылым, су-
энергетика ресурстарын ұтымды пайдалану, шетелдік инвестицияларды тарту
және көмірсутегі шикізатын әлемдік рыноктарға жеткізудің көп нұсқалы
жолдары.
Қазақстандық дипломатия осы ұсынысты нақты іске асыру үшін едәуір күш-
жігер жұмсады. Бір жағынан СПЕКА жобасы БҰҰ арналары бойынша белсенді түрде
алға жылжытылды, екінші жағынан Орталық Азиялық әріптестерімен
консультациялар барысында жан-жақты талқыланды. Қазақ-стан Президентінің
беделі ықпал еткен осы ауқымды жұмыстың нәтижесінде халықаралық ұйымдарда
да, Орталық Азияның өзінде де сенімсіздікті еңсерудің сәті түсті. Осы
жобаны іске асыруға БҰҰ-ның Еуропалық Экономикалық Комиссиясы (Женева) және
ЭСКАТО (Бангкок) сияқты ұйым-дар шешуші үлес қосты, олар өздерінің
қызметінің практикасында тұңғыш рет Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-
экономикалық дамуы жөніндегі жеке бағдарламаларын біріктірді.
ОАЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің 2000 жылғы 14 маусымдағы Душанбеде өткен
мәжілісінде Орталық Азия елдерінің Президенттері Қоғамдастықты дамыту
перспективалары мен Орталық Азия аймағының су-энергетикалық ресурстарын
бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар халықаралық су-
энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға қатысты
Қазақстанның ұсынысын қабылдады, кон-сорциум аймақтың барлық мемлекеттері
мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала айтатын болсақ, ең-серуге болмайтын
қарама-қайшылықтарға байланысты бұл келісімге қол қойылмады.
Орталық Азиядағы интеграция туралы айтқанда, аймақта өнеркәсіптік
өндірісті кооперациялау, бірлескен кәсіпорындарды құру және
агроөнеркәсіптік кешенде өзара іс-қимыл жасау үшін қолайлы жағдайлар бар
екенін атап өту керек. Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығы экономикалық,
саяси, әлеуметтік және экологиялық міндеттердің кешенін шешу үшін кең
ауқымды мүмкіндіктер ашады. Орталық Азияның барлық мемлекеттеріне тиімді
осындай өзара іс-қимыл осы елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетудің салмақты факторы бола алады.
Сонымен бірге Орталық Азия аймағы экономиялық және саяси тұрғыдан бір
тектес емес екенін есте ұстау маңызды. Ең алдымен осы аймақтағы мемлекеттер
экономикалық даму деңгейі, шаруашылық әлеуеті, сондай-ақ экономикадағы
құрылымдық қайта құрулар көзқарасы тұрғысынан бір-бірінен ерекшеленеді.
Халықаралық сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстан экономикалық реформалар
жөнінен аймақтың барлық басқа елдерінен әлдеқайда озық тұр, мұның өзі оның
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштріне жағымды ықпал етті. Жалпы ішкі
өнімнің көлемі бойынша Қазақстан Орталық Азия елдерінің ішінде жетекші
орында тұр. Басқа елдер, мәселен Өзбекстан бірқатар ерекшелігі бар
факторларға байланысты экономикаға қатаң түрде мемлекеттік бақылау жасау
саясатын жүргізуде. Азаматтық соғыстан таяуда ғана шыққан Тәжікстан
экономикада терең құрылымдық өзгерістер жүргізуге объективті түрде дайын
емес.
Саяси аспектілерді алатын болсақ, Орталық Азия мемлекеттері қазіргі бар
геосаяси құбылыстарды бір мәнді қабылдамайды. Мәселен, Өзбекстан Орталық
Азиядағы, сондай-ақ ТМД шеңберіндегі интеграцияға елеулі ескертпелерімен
қарайды және екі жақты қарым-қатынастарға басымдық береді. Аймақтағы
геосаяси "жағдайға" Ауғанстандағы оқиғалар теріс ықпал ететіні сөзсіз.
Осындай жағдайларда Қырғызстан және Тәжікстан сияқты елдер ұлттық
қауіпсіздік
• су және энергетикалық ресурстарды бірлескен түрде және ұтымды
пайдалану;
• көліктік-коммуникациялық жүйені дамыту саласында келісілген саясатты
жүргізу;
• қалыптасқан шаруашылық байланыстарды жетілдіру және импортты
алмастыратын өндірісті дамыту;
• ОАЭҚ елдерінің халықтары арасындағы гуманитарлық-мәдени байланыстарды
кеңейту үшін мейлінше қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету.
ОАЭҚ мемлекеттерінің 2002 жылға дейін кезеңге арналған біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыру жөніндегі бірінші кезектегі іс-
қимылдарының бағдарламасы бекітілді. Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және
Өзбекстан ең алдымен еркін сауда аймағын, сосын тауарлардың, қызмет
көрсетудің және капиталдардың ортақ рыногына шыға отырып, кеден одағын,
төлем және валюта одақтарын кезең кезеңімен құру арқылы экономикалық
интеграция мен өзара іс-қимылды тереңдетуге уағдаласты.
Орталық Азия елдерінің экономикалық үлгілеріндегі, олардың
интеграцияның өзіне қатысты көзқарастарындағы елеулі айырмашылықтарға
байланысты жоғарыда аталған уағдаластықтар, Қазақстанның үлкен күш-жігеріне
қарамастан, әзірге нақты іске асқан жоқ.
2000 жылғы 20 тамызда Бішкекте Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары
мен Ресей Президентінің Арнайы өкілі, РФ Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы
С.Ивановтың кездесуі болды. Бандалық құрылымдардың Өзбекстан мен Қырғызстан
аумағында лаң салу әрекетінен кейін аймақта қалыптасқан жағдай талқыланды.
Тараптар халықаралық террористердің қарулы акцияларының ауқымының кеңеюіне
елеулі алаңдаушылық білдірді. Мемлекеттер басшылары басқыншылық пен
терроризм актілеріне белсенді турде қарсы тұруға бекем бел байлағандарын
мәлімдеді.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан Президенттері
Терроризмге, саяси және діни экстремизмге, трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа,
сондай-ақ тараптардың тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің өзге де қауіп-
қатеріне қарсы күреске қатысты бірлескен іс-қимыл туралы 2000 жылғы 21
сәуірде Ташкентте қол қойылған шарттың шеңберінде қатерінің бетін қайтаруда
құтқарушы құрал ретінде интеграцияға үміт артады.
Мұның бәрі Орталық Азиядағы интеграцияға ықпал етпей қоймады. Аймақтағы
интеграциялық процестердің көп жағдайда саяси сипаты бар екенін мойындау
керек, өйткені барлық елдер Орталық Азиядағы тұрақтылықты нығайту үшін
достық қатынастың маңызы зор екенін түсінеді. Экономикалық ынтымақтастыққа
қатысты айтсақ, онда, негізінен, екі жақты күш-жігер негізге алынып келеді,
дегенмен су ресурстарын бөлу сияқты мәселелерде тараптар бірігуге мәжбүр.
Қазақстанның екі жақты қатынастары Орталық Азия елдерімен жемісті түрде
дамып келеді, өйткені олардың негізіне тәуелсіздік, егемендік, аумақтық
тұтастық және шекараларының мызғымастығын құрмет тұту, бір-бірінің ішкі
істеріне араласпау, тең құқылық және өзара тиімділік сияқты әмбебап
принциптер алынған.
Өзбекстан Республикасымен ынтымақтастық - Қазақстанның Орталық Азиядағы
саясатында басымдық берілетін бағыты. Бұл Өзбекстанның экономикалық әлеуеті
мен саяси салмағына байланысты. Ішкі тұрақтылықты қамтамасыз өтуге қол
жеткізген, ірі мемлекет болып табылатын Өзбекстан көз жетерлік болашақта
Қазақстан дипломатиясында маңызды орын алатын болады. Біздің елімізбен тату
көршілік пен ынтымақтастықты нығайту қажеттігін Ташкенттің де осы
тақылеттес қабылдайтыны маңызды. Істің шын мәнінде Қазақстан-Өзбекстан
қарым-қатынасы Орталық Азия аумағындағы тұрақтылықтың маңызды факторы.
Екі мемлекет арасындағы қарым-қатынаста негізге алынатын принциптер
Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек көрсету туралы шартта белгіленген. Құжатқа
1992 жылғы 24 маусымда қол қойылды. Шартта екі жақты экономикалық
ынтымақтастықты дамытуға айрықша көңіл бөлінеді. Осы мақсаттарда Тараптар
сауда-саттықта бір-біріне анағұрлым қолайлы режим беруге, сондай-ақ барлық
деңгейлерде өзара тиімді экономикалық және сауда қатынастарын дамытуды
көтермелеуге, тікелей инвестицияларға арналған жағдайды жақсартуға,
бірлескен кәсіпорындар құруға міндеттенді. Шартта сондай-ақ маңызды саяси
қағидалар орын алған. Атап айтқанда Тараптар Қазақстан мен Өзбекстанның
аумақтық тұтастығын және қазіргі шекараларының мызғымастығын таниды және
құрмет тұтады, осы шекараларға кез келген қол сұғушылықтан бас тартады.
Мемлекеттік шекаралар режимін орнату мен өзгерту өзара уағдаластық бойынша
жүзеге асырылатыны құжатта айтылады.
Шартта экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне көңіл
бөлінген. Тараптар Арал теңізі мен Арал өңірі аудандарындағы экологиялық
апаттың ғаламдық сипатын назарға ала отырып, қоршаған ортаның ластануын
болдырмау үшін қажетті шаралар қабылдауға, сондай-ақ Арал-дың экологиялық
жүйесін қалпына келтіру ісінде күш-жігерді біріктіруге және үйлестіруге
келісті.
Көршілес елдер болғандықтан Қазақстан мен Өзбекстан көліктік
проблемаларды реттеумен айналысады. Шартта екі жақты қатынастардың бұл
аспектісі де көрініс тапты. Тараптардың экономикалық әлеуетін трансазиялық
теміржол арнасын құруға пайдалану қажеттігі қуатталды. Екі мемлекет
транзиттік тасымалдау саласында ынтымақтастықты дамыту тілегі туралы
мәлімдеді. Тараптардың әрқайсысы өзара құрмет тұту принципін негізге алып,
екінші тараптың жолаушылары мен жүктерінің кедергісіз және баж салығынсыз
транзитін өз аумақтарында қамтамасыз етеді.
Шарт сондай-ақ қорғаныс саясатындағы және аймақтағы қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелеріндегі өзара тығыз іс-қимылды көздейді.
Президент Н.Назарбаевтың 1994жылғы қаңтарда Ташкентке сапары барысында
қол қойылған, Біртұтас экономикалық кеңістікті құру туралы шарт Қазақстан
мен Өзбекстан арасындағы жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге
жәрдемдесті. Шартта тауарлардың, қызмет көрсетудің, капиталдардың, жұмыс
күшінің еркін қозғалысытуралы, несиелік есеп айырысу, бюджет, салық, баға,
кеден және валюта саясатын жүргізген кезде өзара іс-қимыл жасау туралы
айтылады. Мемлекеттер басшылары осы құжатта Біртұтас экономикалық кеңістік
ТМД экономикалық одағын құру туралы шартты, сондай-ақ 1994-2000 жылдарға
арналған экономикалық ин-теграцияны тереңдету жөніндегі екі жақты
бағдарламаны іске асыру мақсатында құрылады деп пікір білдірді.
Азия (ТРАСЕКА) көлік дәлізін, сондай-ақ Трансазиялық теміржол және
автомобиль арналарын пайдалану Өзбекстанмен ынтымақтастықта перспективасы
мол бағыттар болып табылады.
Екі елдің арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау екі жақты
қатынастардың тұрақты болашағына жауап береді. Қазақстан мен Өзбекстан
арасындағы мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыдан ресімдеу халықаралық
нормаларға жауап беретін шекаралық, кедендік, көші-қондық, санитарлық және
өзге де бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
Осы маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қазақстандық дипломатияны қызу
жұмыс күтіп тұр. Қазақстан Үкіметі осы тақырыптардағы келіссөздерге зор
маңыз бере отырып, біздің шекаралық делегация үшін қажетті нұсқауларды
бекітті. Бұл орайда Қазақстан мемлекеттік шекараның өту сызығын белгілеу
кезінде негіз ретінде қазіргі әкімшілік шекара алынуы тиіс деп санайды.
Басқаша көзқарастар екі елдің түбірлі мүдделеріне қайшы келетін ұзақ
мерзімді шекаралық даулардың туындауына әкелуі мүмкін.
Қазақстан мен Өзбекстанның мемлекеттік шекараны делимитациялау
жөніндегі үкіметтік комиссиясы 2000 жылғы ақпаннан бастап жұмыс істейді.
Келіссөздер барысында нормативтік құқықтық актілердің тізбесі бекітілді
және картографиялық материал келісілді, олардың негізінде екі мемлекет
арасындағы мемлекеттік шекара сызығының заңды тұрғыдағы сипаттамасы
жүргізілетін болады. Тараптар келіссөздер процесін белсенді түрде
жалғастыруды жақтайды. Сонымен бірге қазақтар шоғырланып тұратын бірқатар
учаскелер бойынша тараптардың ұстанымындағы айырмашылық аңғарылды. Екі
мемлекет басшылары шекаралық мәселелердің күрделілігін түсіне отырып,
Шартқа ықтимал қысқа мерзімде қол қою үшін өз үкіметтеріне келіссөздерді
мейлінше тиімді жүргізуге тапсырма берді.
Өзбекстандағы қазақ диаспорасының жағдайы туралы мәселе Достық және
тату көршілік рухында одан әрі реттелуі тиіс. Астана тарихи отанына
қайтқысы келетін қазақтардың осындай мүмкіндіктері және тиісінше құқықтары
болуы тиіс деп есептейді. Сонымен бірге Қазақстан көршілес мемлекетте қазақ
мектептерінің жабылуына, біздің отандастарымыздың
Тұтас алғанда достық пен тату көршілікті нығайтудың екі жақты тілегіне
негізделген Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынасы жеткілікті түрде тұрақты
даму үстінде. Олардың құқықтық базасы (70-тен астам келісімдер) екі жақты
байланыстарды кеңейту және қарқын беру үшін алғышарттар жасай отырып, іс
жүзінде ынтымақтастықтың барлық салаларын қамтиды.
Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынастарындағы ілгерілеу деп Президент
Н.Назарбаевтың 1998 жылғы 30-31 қазанда Өзбекстанға барған ресми сапарын
айтуға болады, оның барысында екі жақты ынтымақтастықтың проблемалары нақты
талқыланды. Бірнеше маңызды құжаттарға қол қою сапардың қорытындысы болды,
олар мыналар: Мәңгілік достық туралы шарт, 1998-2007 жылдарға арналған
Экономикалық ынтымақтастықтың бағдарламасы; Мұнай мен газ кен орындарын
іздестіру, барлау және игеру саласындағы ынтымақтастық туралы; Өндірістік
кооперация туралы; Кеден ісіндегі ынтымақтастық туралы; Қылмысқа қарсы
күрестегі, Білім саласын-дағы ынтымақтастық туралы; Астана әкімшілігі мен
Ташкент хокимияты арасындағы Сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және
мәдени ынтымақтастық туралы келісімдер.[8]
Бұл құжаттар туралы айтқанда - Орталық Азия аймағындағы халықаралық
қатынастардағы ғана емес, әлемдік дипломатиялық практикадағы бірегей құжат
- Мәңгілік достық туралы шартты бөліп айту керек. Бұл шарт Қазақстанның
Өзбекстанмен ұзақ мерзімді ынтымақтастығының құқықтық берік іргетасын
қалады.
Екі елдің тауарларын әлемдік рынокқа шығаруға жол ашатын Ұлы Жібек
жолын қайта жаңғырту және Еуропа-Кавказ айрықша маңыз беріледі. Тараптар
қоршаған ортаның ластануын болдырмау, табиғатты пайдаланудың, әсіресе
экологиялық тұрғыдан қолайсыз аудандарда ұтымдылықты және ре-сурсты
үнемдеуді қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар қабылдау туралы өздеріне
міндеттеме алды. Мемлекеттер сейсмология саласында ынтымақтасуға, өз
аумақтарындағы ірі экологиялық апаттардың салдарын жоюда жәрдем көрсетуге,
сондай-ақ халықтың тыныс-тіршілігі үшін қауіп туғызатын, табиғи және
техногендік факторларға байланысты төтенше жағдайлар туындаған кезде өзара
көмек көрсетуге уағдаласты.
Қырғызстанның Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық
кеңістік құру туралы шартқа қосылуы, осы шартқа үш тарапты құжаттың сипатын
бөру шын мәнінде Орталық Азия республикаларының арасындағы ынтымақтастықтың
жаңа кезеңі басталғандығын куәландырады, олар өзара тиімді байланыстарды
нығайту мақсатында күш-жігерді біріктіруге деген ұмтылыстарын анық
білдірді.
Екі жақты қатынастарды кеңейту үшін Президент А. Ақаевтың 1997 жылғы 8
сәуірдегі Қазақстанға ресми сапарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Қазақстандағы сыртқы саяси жағдайдағы мәселелері.
1. Қазіргі заманғы геосаясат және қазақстанның сыртқы
саясаттағы басымдылықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
2. Қазақстанның ТМД-дағы саяси
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. Қазақстанның Орталық Азиямен қарым-қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ...15
4. Қазақстанның Украинамен, Беларусьпен және
Закавказье мемлекеттерімен қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
5. Қазақстан мен Азияның қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
6. Қазақстан мен Батыс шар елдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
2 тарау. Қазақстан мен халықаралық ұйымдар қарым-қатынасы
2-1. Қазақстанның БҰҰ-дағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2-2. Қазақстанның НАТО-ға мүше
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2-3. Қазақстан Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше
... ... ... ... ... ... ... ... 51
2-4. Қазақстанның өзекті халықаралық
проблемалар бойынша
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2-5. Сыртқы саяси жағдай және ұлттық
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 66
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 69
Кіріспе
Қазіргі Қазақстан немесе Қазақстан Республикасы дегенде, ең алдымен
қазақ халқының тәуелсіз егеменді ұлттық мемлекеттігінің қалыптасуын ұғыну
қажет. Қандай болмасын ұлттың мемлекеттіліксіз өмір сүре алмайтыны тарихтан
белгілі. Демократияның негізгі бір принципіне де мемлекеттік құрылымның
ұлттық сипатын сақтап қалу, жан-жақты дамыту саясаты жатады. Бұл принцип
жузеге аспаған жағдайда ұлттың құрып кетуі кезектегі мәселе.
Қазақстан-өзінің тәуелсіздігі, егемендігі, саяси тұрақтылығы, аумақтық
тұтастығы мен және күшті президенттік мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты
аса байымдылықпен жүргізілуі арқасында дүние жүзіне танылып, тарихи қысқа
мерзімде әлемдік аренаға шықты.
1991 ж Қазақстан егеменді ел, халықаралық қатынастардың дербес
субъектісі болды. Алайда тәуелсіздік алып, егемендікті жариялау көптеген
проблемаларды шешу қажеттігін талап етті. Қазақстан дүние жүзілік саясаттың
бел ортасында болды, сондықтан оған ерекше назар аударылды. Осының бәрінің
негізі бар болатын ең алдымен бұның аумағының арасын зор көлемі ұшан теңіз
табиғат байлықтары халықтардың көп этникалық құрамы, сайып келгенде бұрынғы
КСРО-ның ядролық әулиетінің көп үлес салмағы болды. Қазіргі кезеңде
Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып отыр, олардың 115
мемлекетімен дипломатиялық қатынастар орнатылған, 49 шет елшіліктері мен
миссионерлері халықаралық ұлттық ұйымдардың 19 өкілдіктері жұмыс істейді,
республика БҰҰ-ның мүшесі болды.
Бұрынғы одақ кезінде Қазақстанның сыртқы істер министрлігі негізінен
протоколдық қызметпен шектеліп, сыртқы саясат мәселелерін ол үшін орталық
шешетін Қазақстан Республикасы егеменді ел болып, өзінің тәуелсіздігін
алғаннан кейін өзінің сыртқы саясатын ұлттық мемлекеттік мүддесіне сай
жүргізе бастады. Ол дүниежүзілік қауымдастыққа дербес субьект ретінде
белсене кірісуде. Мұның жарқын дәлелі-Қазақстан Республикасының Біріккен
Ұлттар Ұйымының толық құқылы мүшесі болуы. Республиканың негізігі әлемдік
валюта қаржы ұйымдарына – халықаралық валюта қорына бүкіл дүние жүзілік
банкіде, Еуропалық қайта құру және даму банкісіне енудің маңызы зор. Еліміз
Азияның он елін біріктіретін экономикалық ынтымақтастық ұйымында белсенді
түрде жұмыс істеуде. Республика тиісті халықаралық институттармен, бірінші
кезекте ЮНЕСКО-мен қайырымдылық және мәдени салаларда тығыз байланыс жасап
отыр. Оның айғағы – ұлы Абайды 150 жылдық мерей тойы көптеген елдерде
ЮНЕСКО-ның демеуімен аталып өтуі[1].
Қазақстан алдымен ең жақын екі ұлы державаның ортасында орналасқанын
біз білеміз. Ол: Қытай және Ресей. Бұл елдермен сыртқы саяси байланысты
тиімді жүргізу үшін үлкен саяси қабілеттілікті талап етеді. Мәскеу мен
Пекиннің шекара мәселесін біршама қолға алған. Мысалы, шығыста Шаған-Оба
асуы ауданындағы және солтүстікте Сарышілде өзені ауданындағы екі ірі
учаскіге қатысты келіссөздер барысында шекара сызығын анықтау үшін,
құжаттарды нақтылау қажет болды. Осы бағытта жүргізілген құжаттар ортақ
келісімге келу туралы пікірге тоқталды. 1996 жылы Алматыда Қазақстан-Қытай
шекаралық шартына қол қойылды, оған сәйкес талас тудырған жерлердің 53%
Қазақстанның үлесіне тиді. 1700 км-ге созылған шекараны делимитациялау
туралы Қазақстан-Қытай шарты сан ғасырлық тарихында тұңғыш рет құқықтық
тұрғыдан рәсімделген шекараға қол жеткізді.
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар
бар. Бұл ортақ тарих, 7-мың км-ге созылған ортақ шекара , ортақ тіл және
ұқсас діл. Екі ел басшылары саяси мәселелерді шешу үшін, әр жыл сайын
кездесіп отырады. 1996 жылы сәуірде Қазақстан мен Ресей президенттері
Н.Ә.Назарбаев пен Б.Ельцин – Каспий проблемасына ерекше назар аударды. Олар
Каспийдің мәселесін шешуде және теңіздің минералдық, биологиялық
ресурстарын пайдалануда тығыз ынтымақтасуға уағдаласты. Соңғы жылдары
Қазақстан Ресеймен бірігіп, өзінің ұлттық ғарыштық бағдарламасын жүзеге
асыруда. Ресей Федерациясы “Байқоңыр” ғарыштық айлағының 70% пайдалануда.
Ол үшін Ресей Қазақстанға жылына 115 мың АҚШ доллары көлемінде жалға алу
ақысын төлеп тұрады. Бірақ, Қазақстанның да ғарыш айлағының арқасында
әлемге танылғанын ұмытпауымыз керек.
Жалпы Қазақстан мен Ресей өзара әлеуметтік-экономикалық, саяси,
эскери-техникалық ынтымақтастықты, аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде,
сондай-ақ, әлемдік проблемаларды бірлесіп шешуде кең қадамды, тату достық
қарым-қатынас орнатып отыр.
Орта Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның
сыртқы саясатының негізгі міндетінің бірі болып табылады. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, мәдени-тарихи бірлік, сауда-
экономикалық тұрақты қарым-қатынас-біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің маңызды факторы.
ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына “Қазақстан-2030
жолдауында”[2] : Интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстан арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту,
келісімге келу актілері үстем болуы тиіс – деп көрсетті. Жалпы Орта Азия
мемлекеттері өзара ішінара “Шанхай ынтымақтастық ұйымын” құрып отыр
(1996жыл). Ол: Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан,
Өзбекстан елдері саяси ортақ мәселелерді бірлесіп шешуде.
Қазақстан өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін: “ЮНЕСКО”, “БҰҰ”,
“ЮНИСЕФ”,” ДДҰ”, ”ШАНХАЙ” т.б. көптеген ұйымдармен саяси байланыс орнатуда.
Бұл біздің ұлттық қауіпсіздігімізді қамтамасыз етеді деп сенеміз.
Қазақстанның болашағы Азиямен де, Еуропамен де, Шығыспен де, Батыспен
де байланысты. Сондықтан, Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және тең
құқықты сондай-ақ өзара тиімді міндеттемелеріне адал мемлекет ретіндеөзара
лайықты орын алуы заңды. Қазақстанның жекелеген елдерімен өзара қарым-
қатынасына, сондай-ақ мемлекеттердің көпжақты дипломатия саласындағы іс-
қимылдарына кең ауқымды сипаттама беру негізгі міндет болып табылады.
1-тарау Қазақстандағы сыртқы саяси жағдайдағы мәселелері.
1. Қазіргі заманғы геосаясат және Қазақстанның сыртқы саясаттағы
басымдылықтар
Қазіргі заманның Қазақстанның сыртқы саясатының басымдылық
берілетін бағыттары бірінші кезекті біздің еліміздің географиялық
орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар
факторлардың ықпалымен қалыптасты.
Азия мен Европаның қиылысындағы гоесаяси орналасуы экономикалық және
әскери – саяси мүдделері сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуметті
Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары
болды, Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемендікті құрмет тұту аумақтық
тұтастық принциптері мен өзінің төңірегіндегі тұрақтылық пен ізгі көршілік
аймағын қалыптастыруға мүдделі.
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы саяси күштердің орналасуы мен
және оның аумақтық үйлесуімен сондай ақ осы факторлардың қоғамдық саяси
өмірдің кеңістікте ұйымдастыруының өзара байланысымен белгіленеді.
Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге
алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын
көреді. География мемлекеттердің сыртқы саясатындағы анағұрлым іргелі
факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшелінеді.
Осы заманғы түсініктегі Геосаясат негізінен ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысында халықаралық қатынастардағы және сыртқы
саясаттағы қисынға байланысты.
Осы мәселеде профессор Чжень Кунь Фудың Геосаясатты айқындауы
қызығушылық туғызады, ол былай деп жазды: Геосаяси тұрғыдан ойлау-
өркениеттің гүлденуі мен бірге туындады және географиялық аумақ пен
жұтаң ресурстарға бақылау жасау ғаламдық жарсы тұрғысында дамып отырды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өзінің экономикалық әлеуетін, өзінің
геосаяси жағдайын бағалай білу айрықша маңызды болды. Әлемде болып жатқан
геосаяси өзгерістер де ескермесе болмайтын, өйткені олар белгілі бір
деңгейде Орталық Азиядағы жағдайға ықпал етіп жатыр. Сондықтан
Қазақстанның сыртқы саясат тұжырымдамасын әзірлеуде осы факторлардың бірі
де есепке алынды. Саяси салада халықаралық проблемаларды ғаламдандыру
үрдісі байқалады. Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы және 2 ядролық державаның,
сондай ақ 2 қоғамдық саяси жүйенің текетіресінің келмеске кетуі –
принципінде ядролық қаруды таратпау проблемасын шешкен жоқ. Экономикалық
қауіпсіздік проблемасы ғаламдық сипат алды.[3]
Бүгінгі күні билік құрып отырған батыстық жүйе құндылықтарын
халықаралық қатынастар саласынан ығыстыру үрдісі өсіп келеді. Батыстық және
Шығыстық құндылықтарды, олардың халықаралық саяси және экономикалық
ынтымақтастыққа ықпалын талқылау Азия – Европа форумындағы тақырыптардың
біріне айналды. Түрлі елдердің саяси құрлысындағы айырмашылықтар 2 қатарға
шығып қалды. Мәселен Қытай АҚШ пен Жапонияның аса маңызды сауда
әріптесіне айналды. Қазақстанның ішкі саяси тұрақтылығы барлық негізгі
бағыттардағы сыртқы саясаттың ұғынықтылығына, нақтылығына және болжай
білуге болатындығына байланысты, мұндай сыртқы саясат мемлекет ретінде
оның әлемдік қоғамдастықтағы позициясын нығайтады.
Қазақстанның сыртқы саяси қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі
Ресей Федерациясымен жан жақты ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Екі
мемлекеттің мүдделері көптеген өлшемдер бойынша сәйкес келеді.
ҚХР-на қатысты саясат төтенше маңызды болып табылады. Стратегиялық
тұрғыда бұл бағыт Қытаймен достық және тату көршілік дәстүрлерді нығайтуды
және дамытуды көздейді.
Көп жақты ынтымақтастық саласында Қазақстанның БҰҰ, оның
мамандандырылған саяси, экономикалық және гуманитарлық құрылымдарындағы
жұмысы маңызды бағыт болып табылады. Еліміздің сыртқы саясаты
принциптерінің басымдықтарының және міндеттерінің анағұрлым айқын сипат
алуының маңызы аз емес. Тап осы сөз болып отырған кезеңде яғни 1991-1993
жылдар ішінде Қазақстан дипломатиялық көп векторлық сипаты қалыптасты,
бүгінгі күні ол еліміздің сыртқы саясатының өзегі болып табылады.
Қазақстанның сыртқы саясатында әлемдік геосаясаттан беделді позициясы бар
Европалық Одақпен ынтымақтастыққа ерекше орын беріледі. Еурпалық Одақ пен
Қазақстанның бірлескен жұмыс жүргізудегі өзара мүдделігі 1995 жылы ақпанда
президент Н.Назарбаев өзінің маңызы жағынан тарихи және әріптестік туралы
шартқа қол қойғаннан кейін айқын көзге түсті.
1997 жылы Қазақстанның сыртқы саясаты біздің мемлекетімізге тән
ерекшелігі бар сипат алғандығын атап айтуға болады. Басқаша сөзбен айтсақ,
Қазақстан дипломатиясының қаз тұруы аяқталды, мемлекетіміздің сыртқы
саясатын дамытудың алғашқы кезеңдері табысты өтті. Сол жылы
Қазақстанның сыртқы саясаты дамуының 3-ші кезеңі басталды, бұл кезең жаңа
ғаламдық ахуалдың орнығуымен және тиісінше оған бейімделген дипломатиялық
қызметтің жаңа міндеттері мен сипатталады. Геосаяси өмір шындығын негізге
ала отырып, сыртқы саясаттың басымдық шындығын негізгісін тұжырымды етіп,
оларды өмірге енгізу қазіргі кезеңнің негізгі мақсаты болып табылады.
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалған Қазақстанның сыртқы
саясатының бағдарлары мыналар:
- ұлттық мүдделерді дәйекті түрде қорғау;
- еліміздегі экономикалық реформалар мен демократияландыру процесін
жалғастыру үшін мейлінше қолайлы сыртқы жағдайларды қамтамасыз ету;
- басқа мемлекеттермен сындарлы өзара іс қимыл желісін жалғастыру
және тең құқықты әріптестік қатынастарды дамыту;
- халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті, қалыптасып жатқан әлемдік
тәртіптің демократиялық негіздерін нығайтуға жәрдемдесу орасан зор
евразиялық кеңістікте орналасқан Қазақстан үшін әлемдік және
аймақтық істерге белсенді түрде қатысу – оның халықаралық беделін
біршама нығайтудың даусыз шарты.
Сондықтан біздің еліміз үшін сыртқы саяси тұжырымдамасын осы
өзгерістерге бейімдеуге әрекеттенуде.
Үшінші мың жылдықта Қазақстанның сыртқы саясатында жаңа үрдістердің-
еліміздің тәуелсіздігі мен егемендігінің негіздерін нығайтуға және дамытуға
бағытталған саяси прагматизм- 20 ғасырдың аяғындағы- қазіргі жүз жылдықтың
басындағы- ғаламдану негізіндегі халықаралық қатынастардың жаңа
дипломатиясы тұрғысында елеміз үшін артықшылықтар мен тиімділіктерді
мейлінше ала білуде білдіреді.
20 ғасырдың табалдырығында экономика шаруашылық жүргізудің тәлім
ретінде ғана емес, сонымен бірге жаңа дәуірдің саясаты ретінде, тіпті
идеологиясы ретінде көріне бастады.
Қазақстан Республикасының жағдайында дипломатияны ұлттық мүдделерге сәйкес
жүргізу және шет елдермен экономикалық ынтымақтастықты дамыту- мемлекеттік
саясаттың бірін бірі өзара толықтыратын элементтері болып табылады.
Егер дипломатиялық туралы анағұрлым кең ауқымды айтатын болсақ, онда
Қазақстандағы мемлекеттік құрлыстың ажырамас бөлігі ретінде орнықты.
Қазіргі уақытта біздің еліміз осы заманғы әлемдік қоғамдастыққа барлық
үрдістерімен тығыз байланысты қаралды. Жоғарыда айтып өткеніміздей
Қазақстан сияқты ірі евразиялық мемлекет үшін сыртқы саясаттың орасан зор
маңызы бар. Біздің мемлекетіміздің өзінің жаратылысы бойынша ұлттық
мүдделерді қорғауға, сондай ақ мемлекеттік құрылысқа белсенді түрде
жәрдемдесуге бағытталған ұтымды дипломатияны жүргізуге міндетті
1991 ж Қазақстан егеменді ел, халықаралық қатынастардың дербес
субъектісі болды. Алайда тәуелсіздік алып, егемендікті жариялау көптеген
проблемаларды шешу қажеттігін талап етті. Қазақстан дүние жүзілік саясаттың
бел ортасында болды, сондықтан оған ерекше назар аударылды. Осының бәрінің
негізі бар болатын ең алдымен бұның аумағының арасын зор көлемі ұшан теңіз
табиғат байлықтары халықтардың көп этникалық құрамы, сайып келгенде бұрынғы
КСРО-ның ядролық әулиетінің көп үлес салмағы болды. Қазіргі кезеңде
Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып отыр, олардың 115 мемлектімен
дипломатиялық қатнастар орнатылған, 49 шет елшіліктері мен миссионерлері
халықаралық ұлттық ұйымдардың 19 өкілдіктері жұмыс істейді, республика БҰҰ-
ның мүшесі болды.
Қазақстанның сыртқы саясат бағыты беделді халықаралық ұйымдар мен
форумдардың бірқатар құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ-ның Жарғысында 1970 ж
халыхаралық құқық принципі туралы мәлімдемеде 1975 ж. Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі Кеңестің қорытынды актісінде баянды
етілген халықаралық қатнастардың негізгі прициптерін сақтауға бағдарланған
Құжаттарды талдау халықаралық актілерде әңгіме 10 принцип туралы болып
отырғанын дәлелдейді.
1. Егемендік теңдік принципі.
2. Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принципі.
3. Халықаралық ынтымақтастық принципі.
4. Халықаралық міндеттемелерді адал орындау принципі.
5. Күш қолданбау немесе күштеп қоқан лоқы жасамау принципі
6. Шекаралардың мызғымастығы принципі.
7. Мемлекеттер аумағының тұтастығы принципі.
8. Халықаралық даулардың бейбіт жолмен шешу принципі.
9. Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі билеу принципі.
10. Адамның құқықтарымен негізгі бостандықтарын құрметтеу принципі.
Бұрынгы одақ кезінде Қазақстанның сыртқы істер министрлігі негізінен
протоколдық қызметпен шектеліп, сыртқы саясат мәселелерін ол үшін орталық
шешетін Қазақстан Республикасы егеменді ел болып, өзінің тәуелсіздігін
алғаннан кейін өзінің сыртқы саясатын ұлттық мемлекеттік мүддесіне сай
жүргізе бастады. Ол дүниежүзілік қауымдастыққа дербес субьект ретінде
белсене кірісуде. Мұның жарқын дәлелі - Қазақстан Республикасының Біріккен
Ұлттар Ұйымының толық құқылы мүшесі болуы. Республиканың негізігі әлемдік
валюта қаржы ұйымдарына — халықаралық валюта қорына бүкіл дүние жүзілік
банкіде, Еуропалық қайта құру және даму банкісіне енудің маңызы зор. Еліміз
Азияның он елін біріктіретін экономикалық ынтымақтастық ұйымында белсенді
түрде жұмыс істеуде. Республика тиісті халықаралық институттармен, бірінші
кезекте ЮНЕСКО-мен қайырымдылық және мәдени салаларда тығыз байланыс жасап
отыр. Оның айғағы - ұлы Абайды 150 жылдық мерей тойы көптеген елдерде
ЮНЕСКО-ның демеуімен аталып өтуі.
Қазақстан алдымен ең жақын екі ұлы державаның ортасында орналасқанын
біз білеміз. Ол: Қытай және Ресей. Бұл елдермен сыртқы саяси байланысты
тиімді жүргізу үшін үлкен саяси қабілеттілікті талап етеді. Мәскеу мен
Пекиннің шекара мәселесін біршама қолға алған. Мысалы, шығыста Шаған-Оба
асуы ауданындағы және солтүстікте Сарышілде өзені ауданындағы екі ірі
учаскіге қатысты келіссөздер барысында шекара сызығын анықтау үшін,
құжаттарды нақтылау қажет болды. Осы бағытта жүргізілген құжаттар ортақ
келісімге келу туралы пікірге тоқталды. 1996 жылы Алматыда Қазақстан-Қытай
шекаралық шартына қол қойылды, оған сәйкес талас тудырған жерлердің 53%
Қазақстанның үлесіне тиді. 1700 км-ге созылған шекараны делимитациялау
туралы Қазақстан-Қытай шарты сан ғасырлық тарихында тұңғыш рет құқықтық
тұрғыдан рәсімделген шекараға қол жеткізді.[4]
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар
бар. Бұл ортақ тарих, 7-мың км-ге созылған ортақ шекара, ортақ тіл және
ұқсас діл. Екі ел басшылары саяси мәселелерді шешу үшін, әр жыл сайын
кездесіп отырады.
Жалпы Қазақстан мен Ресей өзара әлеуметтік-экономикалық, саяси, әскери-
техникалық ынтымақтастықты, аймақтық қауіпсіздікті камтамасыз етуде, сондай-
ақ, әлемдік проблемаларды бірлесіп шешуде кең қадамды, тату достық қарым-
қатынас орнатып отыр.
Орта Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның
сыртқы саясатының негізгі міндетінің бірі болып табылады. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, мәдени-тарихи бірлік, сауда-
экономикалық тұрақты қарым-қатынас біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің маңызды факторы.
Жалпы Орта Азия мемлекеттері өзара ішінара "Шанхай ынтымақтастық
ұйымын" құрып отыр (1996жыл). Ол: Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан,
Тәжікстан, Өзбекстан елдері саяси ортақ мәселелерді бірлесіп шешуде.
Қазақстанның болашағы Азиямен де, Еуропамен де, Шығыспен де, Батыспен
де байланысты. Сондықтан, Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және тең
құқықты сондай-ақ өзара тиімді міндеттемелеріне адал мемлекет ретінде өзара
лайықты орын алуы заңды. Қазақстанның жекелеген жекелеген елдерімен өзара
қарым-қатынасына, сондай-ақ мемлекеттердің көпжақты дипломатия саласындағы
іс-қимылдарына кең ауқымды сипаттама беру негізгі міндет болып табылады.
1.2 Қазақстанның ТМД- дағы саяси орны.
Қазақстан үшін тұрақтылық басымдылық берілетін аса маңызды бағыт болды
және болашақта да солай болып қала бермек. Ең алдымен тұрақтылық болмаса,
экономикалық реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай. Еліміздің
жоғары басшылығының аса маңызды саяси шешімдері осы мақсатты көздейді. Жаңа
елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың өзара қарым
қатынасын оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатыр. Қазақстан ТМД
құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін айрықша жауапкершілік
танытты. ТМД елдерінің тең құқықты, өзара тиімді қарым-қатынастарды орнату
және дамыту қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды міндеттерінің бірі
болды.
1992 жылы 15 мамырда ТМД ның 5 мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам болды,
аталған шарт осы Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Достастықтың қалыптасуы жағдайларында Шарттың 4- бабы ерекше маңыз
алды, онда былай деп ескерілді: Егер қатысушы мемлекеттердің бірі қандай
да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға ұшыраса,
онда бұл осы Шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы жасалған
басқыншылық ретінде қаралатын болды. ТМД Бірлескен Күштерінің Бас
қолбасшысы бар ұжымдық қауіпсіздік кеңесін құрды. Кеңеске қатысушы
мемлкеттердің бірлескен қызметін үйлестіру және қамтамасыз ету жүктелді.
Көп жақты, сондай ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара қарым
қатынастарының негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Алыс шетелдермен
сауда- экономикалық байланыстарды дамыту, ТМД –ға қатысушы мемлекеттердің
әлемдік экономикалық қоғамдастыққа интеграциялануының қажеттілігін ешкім
шүбә келтірмейді. ТМД елдеріосы негізгі үрдіспен шет қала алмайды. Әлемдік
даму жолына түсу үшін Достастық елдерінің ең алдымен экономикалық тұрғыдан
интеграциялануы қажет.
Кәсіпорындар арасындағы өндірістік технологиялық және халықаралық
құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің біртұтас
халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды. Істін шын
мінінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД дағы интеграциялық процестердің
дамуын айқындайды. Оның үстін Достастық елдерінің өнеркәсіптік әлеуеті
әлемдегінің шамамен 10 пайызын, табиғи ресурстарға негізгі қоры-25 пайыз,
экспорттық әлеуеті- 4,5 пайыз құрайды.
1991-93 жылдары бірінші кезенде бұрынғы кеңестік республикалар саяси
тәуелсіздік алды, мемлекеттілігін рәсімдеді, халықаралық тұрғыдан танылып,
халықаралық ұйымдарға енді, өзара қарым қатынасын шарттық рәсімдеуді
қамтамасыз етті, дербес түрде қаржылық экономикалық, бюджеттік-салықтық,
шекаралық құрылымдарды қалыптастырды.
Екінші кезенде (1993-1996жж) жаңа тәуелсіз мемлекеттер өздерінің саяси
егемендігін нығайтты, әлемдік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне, халықаралық
ұйымдардың мүшелеріне айналды, жақын көршілермен тығыз экономикалық
байланыс орнатты. Достастыққа қабылданатын мемлекетаралық шешімдердің
сипаты да өзгерді- оларға деген қарым қатынас прогматикалық әрі сыни
сипатталды.
Үшінші кезең -1997 ж бастап осы уақытқа дейінгі кезеңде ТМД
мемлекеттері Достастығы дағдарыс жағдайларын еңсерумен айналысты.
Қазақстанның ұсынысы бойынша ТМД мемлекеттері интеграция органдарының
қызметін жетілдіру қолға алды.
Кейде Достастықтағы ортақ жұмыстан бірте-бірте шетқалу және
интеграциялық жоболарды қабылдамау саясаты осы елдердің жаңа геосаяси және
геоэкономикалық құрылымдағы өз орнын бағамдау ерекшелігінен туындайды.
Интеграциялық жобалар жеке экономикалық проблемаларды жемісті түрде шешуден
гөрі оларды шешуге қаражат бөліп, назар аударуға кедергі келтіреді деген
пікір де болды.
ТМД –11 елдері арасында экономикалық одақты құру туралы шарт
экономикадағы интеграциялық процестерді практикалық іс- қимылға көшіруге
негіз қалады. Қазақстан, Ресей және Беларусь үкіметтері басшыларының 1995
жылы 20 қаңтарда Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара
ынтымақтастықты одан әрі тереіңдету туралы уағдаластарды іске асыруға
қатысты 3 елдің кедендік бағдарламасын бекітуі – экономикалық интеграцияны
тереңдетуге келесі қадамды білдірді. 1996 ж наурызда Кеден Одағына Қырғыз
Республикасы болды.
Жылдамдағы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып Беларусь, Қазақстан, Қырғыз және Ресей елдерінің президенттері 1996
ж 29 наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы шартқы қол қойды. Оның басты мақсаты- тауарлардың ,
көрсетілетін қызметтін, капиталдардың және жұмыс күшінің еркні қозғалысына,
шаруашылық жүргізуші субьектердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ
ақпараттық, білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті
алғышарттар жасау болып табылады.
Көп жағдайдаТМД –ның өз ішіндегі түрлі күштер интеграцияның қарсыластары
ретінде бой көрсетті, өйткені интеграциялық процестер егемендіктің бір
бөлігін экономикалық бірлестіктің тиімділігі үшін жоғары басқару
органдарының беруді көздейді.
Қазақстанда Тәжікстан мен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға үлкен
мән беріледі. 1993 ж 19 қазанда қол қойылған негізгі қатынастар туралы шарт
саяси салада 2 жақты қарым қатынасты реттейтін негізгі құжатқа айналды. 40
астам шарт пен келісімдер 2 елдің өзара қарым қатынасының құқықтық негізін
құрайды. Проблемалық мәселелерді шешу үшін үкімет аралық коммисия құрылды,
тұңғыш мәселе мәжілісі 1998 ж 3 қазанда өткізілді. Тәжікстан ТМД елдерінің
арасында Қазақстанның сауда әріптестерінің ішінде 7 орын алады.
Экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту мен тереңдету туралы, еркін
сауда- саттық туралы Тәжікстанның борыштық міндеттемелерін қай
ұйымдастыруының шарты туралы.
Ал Түркменстан мен 2 жақты қарым қатынас белсендей түрде дамып
келеді, біздің елеміздің арасындағы қарым өатынастарды реттейтін негізгі
құжат Қ.Р мен Түркменстанның арасындағы достастық қарым қатынасы мен
ынтымақтастығы туралы шарт болып табылады.Бұл мемлекет Қазақстанның табиғи
әріптесі, өйткені Каспий жағалау елдерінің қатарына жатады. Түркіменстан
Қазақстан мен қарым қатынаста визалық режим еңгізу туралы шешімі ықтимал
теріс салдарларды жою үшін шара қабылдау қажеттілігіне әкелді.
Саясат экономикалық тұрғыда Каспий теңіз мәртебесі Каспий ресурстарын
пайдалану, көмірсутегі шикізат өндіру саласында елдер арасындағы
әріптестіктер мен корпарация, сондай ақ экономикалық ынтымақтастықты ұйымы
шеңберінде 2 тараптың мүддесін ілгері жылжыту жөніндегі позицияларды
жақындастыру 2 мемлекеттің күш жігерін жандандыруда анағұрлым перспективалы
баға болып табылады.
Түкіменстан мен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында
маңызды орын алады. Принциптерде ұлттық мүддесі саласына жататын
мәселелерді шешу үшін 2 елдің бұрынғысынан да жақындасуына саяси және
әлеуметтік, экономикалық алғышарттар д а аз емес.
1.3. Қазақстанның Орталық Азия мен қарым-қатынасы
Соңғы жылдары аймақтық интеграция, ғаламдастыру процесімен қатар,
мемлекеттер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастарда үстемдік
сипаттағы тенденцияға айналды. Орталық Азияда аймақтандыру процесін дамыту
үшін қолайлы алғышарттар бар. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін
халықтардың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Сондықтан
Орталық Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның сыртқы
саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып қала береді. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, тұрақты қарым-қатынас - біздің
еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды факторы.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2030" жолдауында:
"Ұлттық мүдделерді қорғауды, сондай-ақ таяудағы және алыс перспективадағы
күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық қаруымыз -
интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның және
Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту, қарсы тұру емес,
басқа мемлекеттердің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс" [5]1- деп атап көрсетті.
Экономика, сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. С.79. ерекшелігі
жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік әлеуетті тиімді пайдалану
қажеттігін талап етеді. Оның үстіне аймақта бірқатар елеулі проблемалар
бар, оларды екі жақты нөгізде шешу мүмкін емес. Әңгіме аймақтың су
энергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік әлеуетін келіскен түрде,
сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық, атап айтқанда, Арал теңізі
ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру; аймақтық қауіпсіздіктің
тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге және есірткі бизнесіне
қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның
қатысушылары болды (1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық
құқықты қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары - Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің
кеңесі, Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін
жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық
Азиялық Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол
қойылды, оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады.
Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі экономикалық реформалар
деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия Одағының біршама оқшаулығы
осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа нысандарын қажет етті. Сондықтан
Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998 жылғы 17-18 шілде) аймақтық
бірлестіктің жаңа атауы - Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы (ОАЭҚ)
бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылдың тамызында Ресейді байқаушы
ретінде қабылдады, 1999 жылдың шілдесінде тап осындай мәртебені Грузия,
Түркия және Украина алды.
Осындай жолмен Орталық Азия Экономикалық қоғамдастығы анағұрлым
өкілетті халықаралық ұйымға, экономикалық тұрғыдан - анағұрлым бағдарланған
ұйымға айналды.
Осы аймақтағы интеграция процесін саяси мағынада Достастық шеңберінде
әрдеңгейлі және көп сатылы интеграцияның бар екендігі туралы Қазақстан
Президентінің тұжырымдамасын айғақтау ретінде қарауға болады. Бұл бірлестік
тиісті өлдердің аймақты экстремистік күштердің радикальды идеологияны,
есірткі бизнесін және терроризмді таратудың плацдармына айналдыру
әрекеттерінен қорғауға дайындығын паш етті.
1994 жылы қол қойылған шарт шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
тікелей экономикалық байланыстарды дамытуға, тауарлардың, капиталдың,
көрсетілетін қызмет пен жұмыс күшінің еркін қозғалысына, басымдық берілетін
салалардағы өндірістік бірлестіктерге; қатысушы елдердің кредит-есеп
айырысу, инвестиция, бюджет, салық, баға, кеден, валюта саясаты
проблемалары бойынша консультациялар өткізуге, сондай-ақ көлік және
коммуникация саласындағы саясатты жүзеге асыруға қолайлы жағдайларды
қамтамасыз ету тұрғысынан маңызды рөл ойнады.
Орталық Азия аймағында көп жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту үшін
және Азия құрылығының елеулі бөлігінде тұрақтылықты нығайту үшін 1997 жылғы
10 қаңтарда Бішкекте қол қойылған, Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
арасындағы мәңгілік достық туралы шарттың зор маңызы болды. Бұл әлемдік
дипломатиялық практикада бұрын-сонды болмаған бірегей көп тарапты құжат.
Осы құжатқа қол қоюдың бастамашысы Қазақстан Президенті болып
табылатындығының айрықша маңызы бар. Үш мемлекеттің өзара қарым-қатынасының
бүкіл кешенін қамтитын шарт өзара сенім білдіру, тәуелсіздік, егемендік,
аумақтық тұтастық, тең құқылық және бір-бірінің ішкі істеріне араласпау
сияқты принциптерді құрмет тұту негізінде жан-жақты ынтымақтастықты одан
әрі тереңдетуді көздейді. Құжат саяси, сауда-экономикалық және мәдени-
гуманитарлық салаларда аймақтық ынтымақтастық үшін қолайлы жағдайлар
туғызуды мақсат тұтады.
Үш Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары БҰҰ аясында бірлескен
бітімгершілік батальонын (Орталықазбат) құрудың орындылығы туралы ортақ
пікір білдірді, мұның аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде орны бөлек. Бұл ұсынысты Қазақстан Президенті тұңғыш рет 1994 жылғы
желтоқсанда БҰҰ Бас Хатшысының орынбасары М. Гулдингке баяндап берді және
бұл кейін БҰҰ Бас Хатшысы Б.Бутрос Галидың тарапынан қолдау тапты.
Орталықазбаттың құрылуына БҰҰ-ның қазіргі басшысы К.Аннан үлкен үлес қосты.
БҰҰ аясында бітімгершілік батольонын құру туралы идея үш ел
Президенттерінің 1995 жылғы 15 желтоқсанда болған Жамбылдағы кездесуі
барысында жүзеге асты. Мемле-кеттер басшылары Ұжымдық бітімгершілік
батальонын ұйымдастыру және құру туралы келісімге қол қойды. Осы кездесудің
барысында Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан Қорғаныс министрлерінің
кеңесі туралы ереже бекітілді. Мемлекетаралық кеңестің жұмыс органы болып
табылатын Қорға-ныс министрлерінің кеңесі аймақтық қауіпсіздікке, өзара
қорғаныс іс-қимылына және әскери ынтымақтастыққа қатысы бар барлық
мәселелерді қарайды.
1996 жылғы 6 мамырдағы кезекті кездесуде Қазақстан, Қырғызстан және
Өзбекстан басшылары бітімгершілік батальонын құру және "Бейбітшілік
жолындағы әріптестік" бағдарламасы шеңберінде оқу-жаттығуға әзірлену,
Біртұтас экономикалық кеңістік туралы шартты іске асырудың барысы, үш
мемлекет арасындағы өндірістік кооперация проблемалары, сондай-ақ су-
энергетикалық ресурстарды бірлесіп пайдалану проблемалары жөніндегі
шараларды қарады. "Орталық Азия: интеграция проблемалары" журналын құру
туралы шешім қабылданды.[6]
Кейінгі оқиғалар көрсеткеніндей аймақтағы қауіпсіздік про-блемаларына
жіті назар аудару өзін-өзі ақтады. Ауғанстанның солтүстігінде "Талибан"
қозғалысы шабуылының өрістеуіне және Орталық Азияның бірқатар
мемлекеттерінің аумағында экстремистік элементтерді сүзгіден өткізу
аймақтағы жағдайды елеулі түрде шиеленістіріп жіберді. Осындай жағдайларда
1996 жылғы 4 қазанда Алматыда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан
Президенттерінің және ресейлік Үкімет басшысының кездесуі өтті. Ұжымдық
қауіпсіздік туралы шарттың аясында өткен форумға қатысушылар бірлескен
мәлімдеме қабылдады, онда соғыс қимылдарын тоқтату жөнінде шұғыл шаралар
қабылдау үшін мүдделі елдердің қатысуымен БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің арнайы
мәжілісін өткізу ұсынылды. Қазақстандық тарап ауған проблемасы бойынша
өзінің ұстанымын жария етті: жанжал Ауғанстанның біртұтас мемлекет
мәртебесін сақтауы жағдайында қарама-қарсы тұрушы тараптардың келіссөздері
және өзара ымыраға келуі арқылы бейбіт саяси жолмен реттелуі тиіс.
Қазақстан осы бағыттағы БҰҰ-ның күш-жігерін қолдайды және осы әмбебап
ұйымның ауғанаралық реттеу процесіндегі рөлін нығайтуды жақтайды.[7]
Орталық Азия елдерінің саяси өзара іс-қимылы және экономикалық
ынтымақтастығы олардың аймақтық экономикалық интеграцияға жіті көңіл
бөлуіне байланысты. Осы жаңа үрдісті ескере отырып, Президент Н.Назарбаев
Орталық Азия экономикасы үшін арнайы Бағдарлама құру туралы бастама
көтерді, ол екі басты мақсатты көздеді: аймақ мемлекеттерінің арасындағы
экономикалық байланыстарды одан әрі нығайту және Орталық Азия елдерінің
Еуропамен сондай-ақ Азиямен ынты-мақтастығын дамыту. Бағдарламада
төмендегідей басымдық берілетін бағыттар болды: көліктік инфрақұрылым, су-
энергетика ресурстарын ұтымды пайдалану, шетелдік инвестицияларды тарту
және көмірсутегі шикізатын әлемдік рыноктарға жеткізудің көп нұсқалы
жолдары.
Қазақстандық дипломатия осы ұсынысты нақты іске асыру үшін едәуір күш-
жігер жұмсады. Бір жағынан СПЕКА жобасы БҰҰ арналары бойынша белсенді түрде
алға жылжытылды, екінші жағынан Орталық Азиялық әріптестерімен
консультациялар барысында жан-жақты талқыланды. Қазақ-стан Президентінің
беделі ықпал еткен осы ауқымды жұмыстың нәтижесінде халықаралық ұйымдарда
да, Орталық Азияның өзінде де сенімсіздікті еңсерудің сәті түсті. Осы
жобаны іске асыруға БҰҰ-ның Еуропалық Экономикалық Комиссиясы (Женева) және
ЭСКАТО (Бангкок) сияқты ұйым-дар шешуші үлес қосты, олар өздерінің
қызметінің практикасында тұңғыш рет Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-
экономикалық дамуы жөніндегі жеке бағдарламаларын біріктірді.
ОАЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің 2000 жылғы 14 маусымдағы Душанбеде өткен
мәжілісінде Орталық Азия елдерінің Президенттері Қоғамдастықты дамыту
перспективалары мен Орталық Азия аймағының су-энергетикалық ресурстарын
бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар халықаралық су-
энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға қатысты
Қазақстанның ұсынысын қабылдады, кон-сорциум аймақтың барлық мемлекеттері
мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала айтатын болсақ, ең-серуге болмайтын
қарама-қайшылықтарға байланысты бұл келісімге қол қойылмады.
Орталық Азиядағы интеграция туралы айтқанда, аймақта өнеркәсіптік
өндірісті кооперациялау, бірлескен кәсіпорындарды құру және
агроөнеркәсіптік кешенде өзара іс-қимыл жасау үшін қолайлы жағдайлар бар
екенін атап өту керек. Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығы экономикалық,
саяси, әлеуметтік және экологиялық міндеттердің кешенін шешу үшін кең
ауқымды мүмкіндіктер ашады. Орталық Азияның барлық мемлекеттеріне тиімді
осындай өзара іс-қимыл осы елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетудің салмақты факторы бола алады.
Сонымен бірге Орталық Азия аймағы экономиялық және саяси тұрғыдан бір
тектес емес екенін есте ұстау маңызды. Ең алдымен осы аймақтағы мемлекеттер
экономикалық даму деңгейі, шаруашылық әлеуеті, сондай-ақ экономикадағы
құрылымдық қайта құрулар көзқарасы тұрғысынан бір-бірінен ерекшеленеді.
Халықаралық сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстан экономикалық реформалар
жөнінен аймақтың барлық басқа елдерінен әлдеқайда озық тұр, мұның өзі оның
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштріне жағымды ықпал етті. Жалпы ішкі
өнімнің көлемі бойынша Қазақстан Орталық Азия елдерінің ішінде жетекші
орында тұр. Басқа елдер, мәселен Өзбекстан бірқатар ерекшелігі бар
факторларға байланысты экономикаға қатаң түрде мемлекеттік бақылау жасау
саясатын жүргізуде. Азаматтық соғыстан таяуда ғана шыққан Тәжікстан
экономикада терең құрылымдық өзгерістер жүргізуге объективті түрде дайын
емес.
Саяси аспектілерді алатын болсақ, Орталық Азия мемлекеттері қазіргі бар
геосаяси құбылыстарды бір мәнді қабылдамайды. Мәселен, Өзбекстан Орталық
Азиядағы, сондай-ақ ТМД шеңберіндегі интеграцияға елеулі ескертпелерімен
қарайды және екі жақты қарым-қатынастарға басымдық береді. Аймақтағы
геосаяси "жағдайға" Ауғанстандағы оқиғалар теріс ықпал ететіні сөзсіз.
Осындай жағдайларда Қырғызстан және Тәжікстан сияқты елдер ұлттық
қауіпсіздік
• су және энергетикалық ресурстарды бірлескен түрде және ұтымды
пайдалану;
• көліктік-коммуникациялық жүйені дамыту саласында келісілген саясатты
жүргізу;
• қалыптасқан шаруашылық байланыстарды жетілдіру және импортты
алмастыратын өндірісті дамыту;
• ОАЭҚ елдерінің халықтары арасындағы гуманитарлық-мәдени байланыстарды
кеңейту үшін мейлінше қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету.
ОАЭҚ мемлекеттерінің 2002 жылға дейін кезеңге арналған біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыру жөніндегі бірінші кезектегі іс-
қимылдарының бағдарламасы бекітілді. Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және
Өзбекстан ең алдымен еркін сауда аймағын, сосын тауарлардың, қызмет
көрсетудің және капиталдардың ортақ рыногына шыға отырып, кеден одағын,
төлем және валюта одақтарын кезең кезеңімен құру арқылы экономикалық
интеграция мен өзара іс-қимылды тереңдетуге уағдаласты.
Орталық Азия елдерінің экономикалық үлгілеріндегі, олардың
интеграцияның өзіне қатысты көзқарастарындағы елеулі айырмашылықтарға
байланысты жоғарыда аталған уағдаластықтар, Қазақстанның үлкен күш-жігеріне
қарамастан, әзірге нақты іске асқан жоқ.
2000 жылғы 20 тамызда Бішкекте Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары
мен Ресей Президентінің Арнайы өкілі, РФ Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы
С.Ивановтың кездесуі болды. Бандалық құрылымдардың Өзбекстан мен Қырғызстан
аумағында лаң салу әрекетінен кейін аймақта қалыптасқан жағдай талқыланды.
Тараптар халықаралық террористердің қарулы акцияларының ауқымының кеңеюіне
елеулі алаңдаушылық білдірді. Мемлекеттер басшылары басқыншылық пен
терроризм актілеріне белсенді турде қарсы тұруға бекем бел байлағандарын
мәлімдеді.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан Президенттері
Терроризмге, саяси және діни экстремизмге, трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа,
сондай-ақ тараптардың тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің өзге де қауіп-
қатеріне қарсы күреске қатысты бірлескен іс-қимыл туралы 2000 жылғы 21
сәуірде Ташкентте қол қойылған шарттың шеңберінде қатерінің бетін қайтаруда
құтқарушы құрал ретінде интеграцияға үміт артады.
Мұның бәрі Орталық Азиядағы интеграцияға ықпал етпей қоймады. Аймақтағы
интеграциялық процестердің көп жағдайда саяси сипаты бар екенін мойындау
керек, өйткені барлық елдер Орталық Азиядағы тұрақтылықты нығайту үшін
достық қатынастың маңызы зор екенін түсінеді. Экономикалық ынтымақтастыққа
қатысты айтсақ, онда, негізінен, екі жақты күш-жігер негізге алынып келеді,
дегенмен су ресурстарын бөлу сияқты мәселелерде тараптар бірігуге мәжбүр.
Қазақстанның екі жақты қатынастары Орталық Азия елдерімен жемісті түрде
дамып келеді, өйткені олардың негізіне тәуелсіздік, егемендік, аумақтық
тұтастық және шекараларының мызғымастығын құрмет тұту, бір-бірінің ішкі
істеріне араласпау, тең құқылық және өзара тиімділік сияқты әмбебап
принциптер алынған.
Өзбекстан Республикасымен ынтымақтастық - Қазақстанның Орталық Азиядағы
саясатында басымдық берілетін бағыты. Бұл Өзбекстанның экономикалық әлеуеті
мен саяси салмағына байланысты. Ішкі тұрақтылықты қамтамасыз өтуге қол
жеткізген, ірі мемлекет болып табылатын Өзбекстан көз жетерлік болашақта
Қазақстан дипломатиясында маңызды орын алатын болады. Біздің елімізбен тату
көршілік пен ынтымақтастықты нығайту қажеттігін Ташкенттің де осы
тақылеттес қабылдайтыны маңызды. Істің шын мәнінде Қазақстан-Өзбекстан
қарым-қатынасы Орталық Азия аумағындағы тұрақтылықтың маңызды факторы.
Екі мемлекет арасындағы қарым-қатынаста негізге алынатын принциптер
Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек көрсету туралы шартта белгіленген. Құжатқа
1992 жылғы 24 маусымда қол қойылды. Шартта екі жақты экономикалық
ынтымақтастықты дамытуға айрықша көңіл бөлінеді. Осы мақсаттарда Тараптар
сауда-саттықта бір-біріне анағұрлым қолайлы режим беруге, сондай-ақ барлық
деңгейлерде өзара тиімді экономикалық және сауда қатынастарын дамытуды
көтермелеуге, тікелей инвестицияларға арналған жағдайды жақсартуға,
бірлескен кәсіпорындар құруға міндеттенді. Шартта сондай-ақ маңызды саяси
қағидалар орын алған. Атап айтқанда Тараптар Қазақстан мен Өзбекстанның
аумақтық тұтастығын және қазіргі шекараларының мызғымастығын таниды және
құрмет тұтады, осы шекараларға кез келген қол сұғушылықтан бас тартады.
Мемлекеттік шекаралар режимін орнату мен өзгерту өзара уағдаластық бойынша
жүзеге асырылатыны құжатта айтылады.
Шартта экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне көңіл
бөлінген. Тараптар Арал теңізі мен Арал өңірі аудандарындағы экологиялық
апаттың ғаламдық сипатын назарға ала отырып, қоршаған ортаның ластануын
болдырмау үшін қажетті шаралар қабылдауға, сондай-ақ Арал-дың экологиялық
жүйесін қалпына келтіру ісінде күш-жігерді біріктіруге және үйлестіруге
келісті.
Көршілес елдер болғандықтан Қазақстан мен Өзбекстан көліктік
проблемаларды реттеумен айналысады. Шартта екі жақты қатынастардың бұл
аспектісі де көрініс тапты. Тараптардың экономикалық әлеуетін трансазиялық
теміржол арнасын құруға пайдалану қажеттігі қуатталды. Екі мемлекет
транзиттік тасымалдау саласында ынтымақтастықты дамыту тілегі туралы
мәлімдеді. Тараптардың әрқайсысы өзара құрмет тұту принципін негізге алып,
екінші тараптың жолаушылары мен жүктерінің кедергісіз және баж салығынсыз
транзитін өз аумақтарында қамтамасыз етеді.
Шарт сондай-ақ қорғаныс саясатындағы және аймақтағы қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелеріндегі өзара тығыз іс-қимылды көздейді.
Президент Н.Назарбаевтың 1994жылғы қаңтарда Ташкентке сапары барысында
қол қойылған, Біртұтас экономикалық кеңістікті құру туралы шарт Қазақстан
мен Өзбекстан арасындағы жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге
жәрдемдесті. Шартта тауарлардың, қызмет көрсетудің, капиталдардың, жұмыс
күшінің еркін қозғалысытуралы, несиелік есеп айырысу, бюджет, салық, баға,
кеден және валюта саясатын жүргізген кезде өзара іс-қимыл жасау туралы
айтылады. Мемлекеттер басшылары осы құжатта Біртұтас экономикалық кеңістік
ТМД экономикалық одағын құру туралы шартты, сондай-ақ 1994-2000 жылдарға
арналған экономикалық ин-теграцияны тереңдету жөніндегі екі жақты
бағдарламаны іске асыру мақсатында құрылады деп пікір білдірді.
Азия (ТРАСЕКА) көлік дәлізін, сондай-ақ Трансазиялық теміржол және
автомобиль арналарын пайдалану Өзбекстанмен ынтымақтастықта перспективасы
мол бағыттар болып табылады.
Екі елдің арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау екі жақты
қатынастардың тұрақты болашағына жауап береді. Қазақстан мен Өзбекстан
арасындағы мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыдан ресімдеу халықаралық
нормаларға жауап беретін шекаралық, кедендік, көші-қондық, санитарлық және
өзге де бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
Осы маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қазақстандық дипломатияны қызу
жұмыс күтіп тұр. Қазақстан Үкіметі осы тақырыптардағы келіссөздерге зор
маңыз бере отырып, біздің шекаралық делегация үшін қажетті нұсқауларды
бекітті. Бұл орайда Қазақстан мемлекеттік шекараның өту сызығын белгілеу
кезінде негіз ретінде қазіргі әкімшілік шекара алынуы тиіс деп санайды.
Басқаша көзқарастар екі елдің түбірлі мүдделеріне қайшы келетін ұзақ
мерзімді шекаралық даулардың туындауына әкелуі мүмкін.
Қазақстан мен Өзбекстанның мемлекеттік шекараны делимитациялау
жөніндегі үкіметтік комиссиясы 2000 жылғы ақпаннан бастап жұмыс істейді.
Келіссөздер барысында нормативтік құқықтық актілердің тізбесі бекітілді
және картографиялық материал келісілді, олардың негізінде екі мемлекет
арасындағы мемлекеттік шекара сызығының заңды тұрғыдағы сипаттамасы
жүргізілетін болады. Тараптар келіссөздер процесін белсенді түрде
жалғастыруды жақтайды. Сонымен бірге қазақтар шоғырланып тұратын бірқатар
учаскелер бойынша тараптардың ұстанымындағы айырмашылық аңғарылды. Екі
мемлекет басшылары шекаралық мәселелердің күрделілігін түсіне отырып,
Шартқа ықтимал қысқа мерзімде қол қою үшін өз үкіметтеріне келіссөздерді
мейлінше тиімді жүргізуге тапсырма берді.
Өзбекстандағы қазақ диаспорасының жағдайы туралы мәселе Достық және
тату көршілік рухында одан әрі реттелуі тиіс. Астана тарихи отанына
қайтқысы келетін қазақтардың осындай мүмкіндіктері және тиісінше құқықтары
болуы тиіс деп есептейді. Сонымен бірге Қазақстан көршілес мемлекетте қазақ
мектептерінің жабылуына, біздің отандастарымыздың
Тұтас алғанда достық пен тату көршілікті нығайтудың екі жақты тілегіне
негізделген Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынасы жеткілікті түрде тұрақты
даму үстінде. Олардың құқықтық базасы (70-тен астам келісімдер) екі жақты
байланыстарды кеңейту және қарқын беру үшін алғышарттар жасай отырып, іс
жүзінде ынтымақтастықтың барлық салаларын қамтиды.
Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынастарындағы ілгерілеу деп Президент
Н.Назарбаевтың 1998 жылғы 30-31 қазанда Өзбекстанға барған ресми сапарын
айтуға болады, оның барысында екі жақты ынтымақтастықтың проблемалары нақты
талқыланды. Бірнеше маңызды құжаттарға қол қою сапардың қорытындысы болды,
олар мыналар: Мәңгілік достық туралы шарт, 1998-2007 жылдарға арналған
Экономикалық ынтымақтастықтың бағдарламасы; Мұнай мен газ кен орындарын
іздестіру, барлау және игеру саласындағы ынтымақтастық туралы; Өндірістік
кооперация туралы; Кеден ісіндегі ынтымақтастық туралы; Қылмысқа қарсы
күрестегі, Білім саласын-дағы ынтымақтастық туралы; Астана әкімшілігі мен
Ташкент хокимияты арасындағы Сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және
мәдени ынтымақтастық туралы келісімдер.[8]
Бұл құжаттар туралы айтқанда - Орталық Азия аймағындағы халықаралық
қатынастардағы ғана емес, әлемдік дипломатиялық практикадағы бірегей құжат
- Мәңгілік достық туралы шартты бөліп айту керек. Бұл шарт Қазақстанның
Өзбекстанмен ұзақ мерзімді ынтымақтастығының құқықтық берік іргетасын
қалады.
Екі елдің тауарларын әлемдік рынокқа шығаруға жол ашатын Ұлы Жібек
жолын қайта жаңғырту және Еуропа-Кавказ айрықша маңыз беріледі. Тараптар
қоршаған ортаның ластануын болдырмау, табиғатты пайдаланудың, әсіресе
экологиялық тұрғыдан қолайсыз аудандарда ұтымдылықты және ре-сурсты
үнемдеуді қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар қабылдау туралы өздеріне
міндеттеме алды. Мемлекеттер сейсмология саласында ынтымақтасуға, өз
аумақтарындағы ірі экологиялық апаттардың салдарын жоюда жәрдем көрсетуге,
сондай-ақ халықтың тыныс-тіршілігі үшін қауіп туғызатын, табиғи және
техногендік факторларға байланысты төтенше жағдайлар туындаған кезде өзара
көмек көрсетуге уағдаласты.
Қырғызстанның Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық
кеңістік құру туралы шартқа қосылуы, осы шартқа үш тарапты құжаттың сипатын
бөру шын мәнінде Орталық Азия республикаларының арасындағы ынтымақтастықтың
жаңа кезеңі басталғандығын куәландырады, олар өзара тиімді байланыстарды
нығайту мақсатында күш-жігерді біріктіруге деген ұмтылыстарын анық
білдірді.
Екі жақты қатынастарды кеңейту үшін Президент А. Ақаевтың 1997 жылғы 8
сәуірдегі Қазақстанға ресми сапарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz