Өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі
Кіріспе
Қазақстан аймағының флорасында жабайы өсетін өсімдіктер, дәрілік
қасиеттері бар , хош иісті өсімдіктер, оның ішінде бұршақ тұқымдас
өсімдіктері кездеседі.
К.А.Тимирязев бұршақ өсімдіктеріне мінездеме бере отырып былай деген:
... Адамзат тарихында ауыспалы егіске бұршақ өсімдіктерін енгізудей,
осыншама жарылқаушылық жасайтын жаңалық ашылған емес, бұл таңқаларлықтай
егіншілердің еңбектерінің өнімін жоғарылатқан.
Жоңышқа – бұршақ тұқымдас өсімдіктердің өте маңызды азықтық дақылы.
Біздің елімізде жоңышқаны иелену көп ғасырлы тарихта орын алады.Осыдан бес
мың жыл бұрын Орта Азия территорияларында дүние жүзінде бірнеше рет
жоңышқаны таратып жая бастаған. Жоңышқа жер шарының көптеген
континенттерінде бірнеше млн-ға жуық гектар ауданында өндіріледі. Жоңышқа
ақуыздың жоғары мөлшерімен, әр түрлі дәрумендер, минералды тұздар,
микроэлементтерге бай, суыққа және құрғақшылыққа жоғары төзімділігімен,
шабудан кейіннен қарқынды өсумен ерекшеленеді. А.И.Сметанниковтың,
П.Ф.Менделеевтің ескерулері бойынша егістік жоңышқа шөбінде (құрғақ зат
есебінен) майлар – 2,7%; клетчатка – 30,2%; азотсыз экстрактивті заттар –
39,4; 100 кг жасыл массада орташа 21,7 азықтық өлшем және 4,1 кг
қорытылатын протеин, 100 кг шөпте – 43,3 азықтық өлшем және 10,3 кг
қорытылатын протеин болады.
Жоңышқа минералды заттардың кальций (2-2,3%ауа құрғақ массасын), калий
(2-2,5%), фосфор (0,24-0,28%) және тағы басқа элементтерге бай.
Жоңышқа топырақтың физикалық, физико-химиялық, биологиялық құрамын
және топырақ құнарлығын жоғарылатады.
Үздік академик В.Р.Вильямс өсімдік пен топырақ қатынасының негізін ашқан
және де көпжылдық шөптердің, оның ішінде жоңышқаның топырақтың түйінділік
құрамын құруды қолға алу керектігін айтқан.
Жоңышқа басқа бұршақ тұқымдастар сияқты өздерінің түйнек бактериялары
арқылы ауадан азот жинайды. Бұл өсімдіктің тамырында 1 гектар 100-150 кг
азот жиналатыны дәлелденген, ол 4-6 ц тыңайтқыштарына тең.
Қазіргі ауыл шаруашылық өндірісінің нарықтық қатынастарына жеке
крестьяндық шаруашылықтарының әсері ерекше.
Қазіргі уақытта шөп азықтарының өнімділігін арттыру, біріншіден, азот
жетіспеушілігімен байланысты. Сондықтан да азот дефицитін төмендету үшін
азоттың биологиялық көзін тиімді пайдаланған жөн.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты: селекциялық жұмыстың өнімділігін
жоғарылататын негізгі факторлардың бірі болып бастапқы материал саналады.
Ол неғұрлым көп және әр түрлі болса, соғұрлым шаруашылық өндірісінің барлық
талаптарына жауап бере алатын бағалы қасиеттері мен ерекшеліктері бар
будандар мен сорттарды өндіруге мүмкіндік көп болады.
Алғашқы материал арасында құрғақшылыққа, аязға төзімді қасиеттеріне
жауап беретін таңдаған сортүлгілерді жоңышқа селекциясына ұсынамыз.
Сонымен көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер селекциясымен айналысу, соның
ішінде барлық шөптердің патшайымы – жоңышқамен зерттеу жұмысын жүргізу
әрқашанда өзекті мәселе болып табылады.
Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиетке шолу
1. Жоңышқаның биологиялық ерекшеліктері
Жоңышқаның тұқымы 2-30С жылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді
егін көгі 5-60С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18 +200С.
Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-90С-тан
өткенде өне бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа –5-60
бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар
кезінде –90 дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі
бозқырауды күзгіге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа – жаздық өсімдік, ерте
көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе
бастағаннан гүлдегенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен
800-8900 жиынтық температура қажет, тұқымның пісуіне дейін 1200-22000,
тұқымның пайды болуына қажетті қолалы температура +25-280.
Жоңышқа – ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-400 ыстықты көтереді.
Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақ бетіндегі температура күндізгі
сағаттарда кейде 45-500-қа дейін жетеді, алада дұрыс суарғанда оның қырғын
салдары байқалмады.
Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда
–15-200 дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда
аудандастырылған жоңышқа сорттары қар қабаты 10-15 см қанағаттанарлық
дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі –300 суықтықты көтереді,
ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті –40-500 температураны жақсы көтереді.
Қысқа, аязға төзімділігі өсімдіктің тіршілік ұзақтығына байланысты.
Қысқа төзімділігіне себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де
әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін, немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде
жоңыщқа 2-3 тіршілік жылында қатты селбіреп қалады.
Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның
нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады.
Дақылдың ылғалға жоғары қажетсінуін ескере отырып оны жылына 300 мм
жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынын
ескерген дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер
асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте болатынын учаскелерге орналастырады.
Рельефі төмен жер асты ағын булары бар учаскелерде жоңышқа жоғары өнім
береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдылыну үшін далалық және
орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет.
Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдені кезеңіне дейін жақсы ылғал
қалыптасқан жылдары алуғы болады. Суармалы жағдайда мол өнім
қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей: бастапқы өсу
кезеңінде 50-60, бүрлену-гүлдену кезеңінде – 60, гүлдені пісу кезеңінде –
50%, мал азығына өсіргшенде ылғалдылық ТДЫ (толық далалық ылғалсыйымдылық)
70% дәрежесінде ұстау керек.
Жоңышқа – кәдімгі энтомофиль. Гүлдердің тозаңдануы, олардың ұрықтануы,
жатынның пайда болуы сенімді түрде тозаңдатқыш – насекомдар іске асады.
Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің
тозаңдатқыш-жәндіктермен қамтамасыз небары 5-15%, мұның өзі тұқым өнімінің
төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш аралардың
санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.
1.2 Өсімдіктердің аязға төзімділігі
Жер шарының көптеген аудандарында жылдың қыс кезеңі қыстық өсімдіктерге
төмен теріс температураларымен және басқа да қолайсыз жағдайларымен әсер
етеді. Бұл өсімдіктер эволюция жолында қыстың қолайсыз факторларынан аман
қалу үшін бейімделінушілік реакциясын жетілдірген. Өсімдіктің төмен теріс
температураға төзімділігі аязға төзімділік делінеді.
Өсімдіктің қысқа төзімділігі кеңірек ұғым, ол аязға және қыстың кейбір
қолайсыз факторларына төзімділікті көрсетеді.
Еліміздің басым территорияларында ауаның және топырақтың төмен
температуралары өсімдікке өте қауіпті. Төмен теріс температуралар қыстайтын
өсімдіктерді зақымдайды, төмен орташа температуралар жылу сүйгіш
өсімдіктердің физиологиялық процестер жолына және өнімділіктің құрылуына
қолайсыз әсерін тигізеді.
Қыстайтын өсімдіктердің кәдімгі жағдайда аязға төзімділігі, суға
тұншығуына мұз қабыршағының әсерінен және қысқы құрғақшылықтан құралады.
Селекциялық жұмыста агротехника шараларын таңдау, физиология-
биохимиялық төзімділіктің негізін зерттеу өсімдіктердің белгілеріне дұрыс
баға беруден тәуелді.
Солтүстік Қазақстанның далалық аудандарында қыс кезінде өсімдіктің
зақымдалынуы қардың аздығымен аяздың күштілігінің (30-500С дейін) арқасында
болады, ондайда топырақ өте тереңге тоңданады. Біздің аймаққа ерекше тән
күшті желдер тоңазыған ұлпаларының механикалық зақымдалынуын күшейтеді.
Одан басқа қатты тоңазыған топырақта болған жарықшалықтар қыстық
өсімдіктердің тамыр жүйесін зақымдайды.
Солтүстік Қазақстанда қыстың негізгі қолайсыз факторларының бірі төмен
температура болғандықтан, оның өсімдікке жасайтын әсеріне толығырақ
тоқталып өтейік. Төмен теріс температураның зақымдаушылық әрекетіне неге
байланысты деген сұрақ ғалымдарды ертеден ақ толғандырып, ол жөнінде түрлі
пікірлер айтылған болатын. Соның ертеректе айтылған біреуі мынаған
тіреледі: жасуша ішіндегісінің тұздап қатуы, соның себебінен көлемінің
ұлғаюы жасуша қабығын жыртатыны көрінеді. Бірақ тоңазыған ұлпаны
микроскоппен қарап, бұл үстіртін пікір екені анықталды. Температура 00С
төмендегенде алдыменен жасуша ішіндегі емес оның аралығындағы су қатып, мұз
кристалдарын құрады, олар жасуша суын өздеріне тартатыны анықталды. Бұл
жасушалардың аяздан опат болуы, протопласттың сусыздануынан сондай-ақ оған
мұз кристаллдарының қабығы арқылы механикалық қысым жасушаның нәтижесі деп
санауға негіз болды. Мұндай түсінік едәуір қолдау тапты және соңғы уақытқа
дейін сақталынды, әсіресе оқулықтарда. Сонымен қатар, бұл өте күрделі
мәселені жетілдірілген әдістермен одан әрі тереңдетіп зерттеу жалғаса
берді. Бұл бағытта ең тыңғылықты және жан-жақты зерттеулер Совет одағының
Ғылым академиясының өсімдіктер физиологиясы институтында И.И.Тумановтың
басшылық етуімен жүргізілген болатын. Олар соның ішінде, мынаны, өсімдіктің
қыс кезіндегі физиологиялық күйінде жасуша ішіндегісін сусыздандыру да, мұз
кристалдарының механикалық қысымы да, протопластың тікелей опат болуына
әсер ете алмайтынын көрсетіп берді. Тіпті, жасушадағы судан пайда болған
мұз кристалдарының көмегімен жасуша аралығындағы суды сорып алу аязға
төзімділігін арттыру механизмі бола алады, себебі ол цитоплазмада мұздың
пайда болуына жол бермейді, олай болса оны апатқа апарар еді. Шынында, ол
кейде жасуша ішінде мұз пайда болмай-ақ басқа себептермен болады. Одақтас
ғалымдарымыздың көптеген зерттеулері қыстаушы дақылдардың аязға
төзімділігінің маусымдық өзгерістерін анықтауға мүмкіншіліктерін береді.
Аязға төзімділіктің барыншалығы жылдың ең қатаң кездерінде (қаңтар, ақпан)
байқалады. Осы өсімдіктер жазда – 50С-да өліп қалған төзімділіктің артуы
әдетте қыркүйекте басталынып күз және қыс басында жалғасады. Сонымен қатар
солтүстіктің ағаш тектес өсімдіктері температураның тіпті 50-600С дейін
төмендегеніне төзімділік көрсетеді. Осыны күздік дақылдар жөнінде де айтуға
болады, қыста топырақ бетіндегі 25-300С үсікке шыдайды да көктемде және
жазда шамалы үсіктен зақым шегеді.
Осыған ұқсас деректердің және көпжылдық зерттеулердің кейбіреулерінің
негізінде И.И.Туманов өсімдіктің екі түрлі физиологиялық күйі: қысқа
төзімділігі және вегетациялық күйі жайындағы түсінік ұсынды (1955). Қысқа
төзімділік күйі өсуінің тоқтатылуымен және өзінше әлсіз зат алмасуымен
сипатталынады. Аязға төзімділік күйін сақтау үшін 00 төмен температура
болуы керек. Вегетациялық күй қысқа төзімділік күйге қарағанда қарқынды
өсуімен өзгешеленеді, теріс температура бұл кезеңде өсімдік үшін қауіпті.
Бұл екеуі арасында өткінші кезең бар, сол уақытта ағзаның саналы қайта құру
үдірісі өтеді, ол шынығады. И.И.Туманов шынықтыру деген атаудан көптеген
физилогиялық және биохимиялық өзгерістердің күрделі кешені жасушаларды
өсуден және қыстың басқа да қолайсыз әсерлерінен сақтайтынын түсінуді
ұсынған (1979).
Зерттеулер, өсімдікті шынықтырған кезде жасушаның цитоплазмасы да
ерекше жеңіл еритін ақуыздардың түзілетінін, олардың жинау ұлпалардың төмен
температураға төзімділігінің артуымен тығыз байланысты екенін көрсетіп
берді. Бұл ақуыздар, басқа да қорғағыш заттар (криопротектор деп
аталынатындар) аяқты қатпайтын судың мөлшерін арттырады деген болжам
айтылады. Бұл жасуша ішінде мұз бұзылмайды.
Шынықтырудың екінші кезеңі температураның біртіндеп 00С төмендеуінің
әсерімен өтеді. Мұндайда жасушаның ішкі құрылысының және қасиетінің одан
әрі өзгеріп жалғасады, сонымен қатар суды қайта бөлісу де, байланысқан
судың мөлшері көбейіп, бос су азаяды. Сонымен бірге протоплазманың су
өткізгіштігі күшейеді, соған байланысты су жасуша сыртына, жасуша аралығына
оңай шығады. Бұл цитоплазмада мұз кристалдарының болмауына себеп болады.
Ала жаулы сусыздандырылғанның нәтижесінде жасушадағы ерігіш заттардың
концентрациясы артады, оның ішінде қанттың проценті бұрынғыдан да арта
түседі. Шынықтырудың бірінші және екінші кезеңінен өткен өсімдіктер
температураның әжептәуір төмендегеніне шыдайды.
И.И Тумановтың зерттеулері бойынша, шынықтырудың екінші кезеңі
өсімдіктердің әр түрлі тобында бірдей өтпейді, сондықтан олардың аязға
төзімділігі де әр түрлі болады. Солтүстік ағаш тектестерінде жасуша ішінде
мұздың пайда болуынан және ұлпасының тоңазығанда опат болудан сақталуының
басты жол жасушалардың өте күшті сусыздануының нәтижесі, сонда олар
шынықтырудың қолайлы жағдайларында тек төмен температураға ғана емес, одан
да төменге шыдайтын төзімділікке ие болады.
Жоғары айтылғаннан мынандай қорытынды шығады: шынықтырудың тиімділігін
оны өткізу жағдайымен ғана емес, сонымен қатар өсімдіктің тұқым қаулаушылық
ерекшеліктерімен анықталады.
Егер қыстау кезінде температура ылғалда теріс қалпында қалса, шынықтыру
үдірісінде өсімдікте пайда болған қысқа төзімділік көктемге дейін сақталуы
мүмкін. Егер өсімдік қорғағыш заттарын толығымен шағындамаса және осы
үдерістің бірінші кезеңінде жасуша ішіндегі пайда болған қасиеттерін
жоғалтпаса жылмықтан кейін қайталап (теріс температурамен) шынықтыруға
болады.
1.3 Жоңышқаның аязға төзімділігі
Жоңышқаның қысқа және аязға төзімділігі - өте маңызды көрсеткіш,
өйткені ол жоңышқаның пайдалану өнімділігінің ұзақтығына және қыстағаннан
кейінгі екінші жылғы өнімділігіне әсерін тигізеді.
Өсімдік қалпына қарай тамырының мойны 15-200С төмен температураны
көтере алады.
Қыс ортасында жоңышқа – 300С төмен температураны көтереді, топырақ
бетінде 10-15 см қар жамылғысында қыстай алады. Ал егер қар жамылғысы 20-40
см болғанда – 40-500С төмен температураны көтереді.
Жоңышқа қыс айларында тек қана төмен температура әсерінен ғана емес,
егерде өсімдік құрғақшылықтың зардабынан көп уақыт қар жамылғысына
малынбаса қысқы транспирация әлсіз болғанның өзінде өсімдіктің құрғауына
әкеліп соғады.
Жоңышқаның қысқа төзімділігі сорт типінен, сорттың шығарылған аймағына,
агротехникасына байланысты болады.
Солтүстік Қазақстан далалы және орманды-далалы жағдайларында жоңышқа
өнімділігімен, тұзға төзімділігімен, қысқа және құрғақшылыққа
төзімділігімен шұбар және жасыл гибридті, жасыл жоңышқа топтарына жататын
сорттармен ерекшеленеді. Сортты әр түрлі жағдайларда өңдеу өсімдік
шашылуына әкеп соғады. Көп жылдық шөптердің жылына байланысты егіс
материалы кәдімгі сұрыптау арқасында жақсарады, ал үлкен жастағы тұқымдар
осы жердің климаттық жағдайында дамып өсе алатын ұрпақ береді.
Төмен температуралы аймақтарда мақсатты сұрыптау нәтижесінде
температура төмендеуіне төзімді популяциялар құрылуы мүмкін. Мысалға,
Савельевский НИИСХ (Киров облысы) зерттеу-тәжірибелік шаруашылығында ұзақ
уақыт, сұрыптау нәтижесінде жоңышқаның аязға төзімді аз қарлы қыс аязын -40-
420С көтере алатын популяция шығарылған. Зерттеулерде көрсетілген,
жеткілікті аймақтағы жоңышқа тұқымдарының өнімділігі 20-30% жоғары, басқа
аймақтардан жеткізілген тұқымдарға қарағанда. Өсімдіктің қысқа және аязға
төзімділігін қыстауға кетердегі жасы да әсер етеді. Кәрі жастағы жоңышқа
қыс суығын жас жоңышқаға қарағанда нашар көтереді екені бекітілген, өйткені
өсімдік қартаю процесінде өзінің шынығу қабілетін жоғалта бастайды.
Күз жоңышқа үшін – қиын-қыстау периоды. Жоңышқаның қысқа төзімділігіне
себу мерзімі ғана емес, шабу мерзімі де әсерін тигізеді. Жоңышқаның шабу
мерзімін дұрыс жасамаса, айларына дейін тағы бір өседі де, бұл оның барлық
тамырындағы көмірсу қорын жұмсап, ол қорды қысқа дейін орнына келтіруге
үлгермеуіне әкеліп соғады. Кей аймақтарда соңғы шабысты дұрыс жүргізбеу
әсерінен жоңышқа 2-3 жыл қолданылуында күшті селдірейді. Бұл жағдайды
болдырмау үшін Қазақстанның орманды-далалы аймағында екінші шабысты 20-30-
шы тамызға дейін, далалы аймағында 5-10-шы қыркүйекке дейін немесе
вегетация аяқталуына 35-40 күн қалғанда жүргізеді. Бірақта күз айында
жоңышқаны шапқанда вегетация аяғының алдында 4-5 метр шабылмаған
өсімдіктердің арасынан қар тоқтату үшін ықтырма қалдыру керектігін есте
сақтаған дұрыс, егерде қыстауға 15-20 см биіктікті өсімдік кетсе, бұл өте
жақсы.
Қысқы бүршіктерді оятатын және өсімдіктің өлуіне әкеліп соғатын, өте
кеш шабыс жоңышқаның құртылуына әкеледі. Жоңышқаның қыс айларында өлмеуі
үшін – қыста 20-30 см шөп қоспасын қалдырған жөн. Бұл жағдайда қар қабаты
жиналып, қыстың ең суық периодында топырақ 5-80С жылы болады. Сонымен
жоңышқаның қысқа төзімділігі, оның биологиялық құрамының ғана емес,
сорттардың бейімділігімен, агротехникалық тәсілдерімен, себу және шабу
мерзімінен тәуелді болады.
Солтүстік Қазақстанда жоңышқа 300С температураның төмендеуін қар
жамылғысы 10-15 см және тамыр мойнының жатуы төмен болғанда көтере алады.
П.А.Лубенца (1956) зерттеулері бойынша, аязға қыстайтын бүршіктер
төзімді болады, егерде тамыр мойны топырақ бетінен төмен орналасқан болса.
Көктемде, қыстайтын бүршіктерден және қысқа өркендерден жаңа өркендер пайда
болады.
Жоңышқаның аязға төзімділігіне өңдеу тәсілдері де зор маңыз береді.
О.П. Родченко ғалымының мәліметтері бойынша, жоңышқаның жазғы егісі
көктемгі егіске қарағанда қысқа төзімдірек екені анықталды. Бұл жағдай
жоңышқаның дамуы өзінің қыстау бүршіктерінің күйін сақтап, қысқа күнді
жағдайымен түсіндіріледі. Ал Ақмола облысында (1986) Шортандинская 2
жоңышқа сортымен қыстау деңгейінің ерте көктемгі, көктемгі, ерте жазғы,
кеш жазғы егу мерзіміне қаншалықты тәуелде екенін анықтаған болатын.
Бірінші жылы жоңышқаның қыстауы көктеу кезеңінен вегетация аяқталуына
дейінгі ұзақтыққа тәуелді болды. Зерттеу нәтижесінде органогенездің ІІІ –
ХІІ этаптарында (83-97 %) болған өсімдіктер жақсы қыстайтыны, ал ІІ – ІІІ
органогенез этабында болған өсімдіктердің барлығы дерлік қырылғаны
көрсетілген. Сонымен, Солтүстік Қазақстан жағдайында тұқым үшін өсірілетін
жоңышқаның бірінші жылғы шабуын өткізбеуді ұсынамыз, сонда танапта қалған
өсімдіктер қыстауға мықты болып кіреді, өйткені олар кәдімгі ықтырма болып
қар тоқтатады.
Сонымен жоңышқаның қысқа және аязға төзімді сорттары айтарлықтай бар.
Мысалы, қысы өте суық өтетін Якутияда көп қайталымды сұрыптаудан кейін
жабайы өсетін популяциялардан, селекционерлер А.А.Сороматинамен,
А.С.Яковлевпен, З.И.Максимовамен 1989 жылы Якутская желтая сорты
аудандастырылған. Якутская желтая сортының дүние жүзінде қысқа
төзімділігі бойынша өзіне теңі жоқ. Г.В.Денисов ғалымының зерттеу
жұмыстары бойынша (2000 ж.) бұл сор тамыр мойны аймағында 23-260С дейін
төмен температураны, қысқа уақытта төмендегенде 300 төмен температураны
23% өсімдік көтере алады. Қазіргі кезде бұл сорттың негізгі ауруларға
төзімділігі бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.
1.4 Өсімдіктердің аязға төзімділігін арттыру жолдары
Біздің ел үшін ең актуалды мәселені шешудің ең тиімді және пайдалы
бағыты болып селекция саналады, яғни әр топырақтық-климаттық аймақтардың
жағдайына бейімделген сорттар шығару керек. Мұндай жұмыстар көптен бері
жүргізілуде және ТМД-да әлемдегі қысқа төзімділігінің, сонымен қатар,
көпжылдық шөптердің сорттары шығарылды. Өсімдік селекциясының қысқа
төзімділігінің теориялық негізін жетілдіруге және тікелей төзімді сорттарды
шығаруға И.В.Мичуриннің, академиктер Цициннің, Ремеслонның және басқа да
көрнекті ғалымдардың қосқан үлесі өте зор.
Қысқа төзімділікті белгілі бір деңгейде астық дақылдарын түптену буынын
тереңірек орналасуын қамтамасыз ететін калий және фосфор тыңайтқыштарын,
ретарданттарды, сонымен қатар басқа да синтетикалық препараттарды қолданып
арттыруға болады.
Қыстайтын өсімдіктердің жақсы шынығуына вегетация кезінде топырақтың
қолайлы ылғалдылығын қамтамасыз етуі де әсер етеді, әсіресе қысқа
дайындалғанда ылғалдың жетпеуі, не артық болуы шынықтыру үдерісіне теріс
әсер жасайды.
Қысқа төзімділік параметрлері: өте әлсіз мұндайда 15% өнімдік
сақталады, әлсіз 16-30, орташа 31-60, жақсы 61-80 және өте жақсы 81-100 %
болады.
5. Өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі
Өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі дегеніміз – олардың онтогенез
процесі кезінде құрғақшылыққа бейімделіп және осы жағдайда өзінің өсуін,
даму қасиеттерін сақтауы.
Физиологиялық құрғақшылық өсімдіктердің жоғары температураны,
сусыздануды көтере алу қабілетінің қалыптасуы. Құрғақшылықты оқыған кезде
сусыздануға төзімділігімен бірге қызуды көтере алу қабілетін зерттеу қажет.
Түнгі сағаттарда транспирация күрт төмендегенімен, топырақта жеңіл
сіңірілетін судың болмауынан, өсімдік үшін, әсіресе, қалдық су тапшылығы
деген өте қауіпті. Мұндайда тұрақты солу кезінде өсімдіктің өсуі толығымен
тоқталады, өте сусызданған және аса сезімтал бөліктері, алдыменен
жапырақтары бірте-бірте қурай бастайды.
Сонымен қатар, өсімдікке су тапшылығының зардабы байқалмағанымен
тіршілік функцияларында өнімге орны толтырмайтын зиян келтіретін құбылыстар
жүріп жатады. Су тапшылығында барлығы болмаса да, көптеген негативті
құбылыстардың болуының басты себебі, жасуша органоидтарының цитоплазмалық
мембраналарының ішкі құрылыстары мен қасиеттерінің өзгеруі деп санау
керек, ал өз кезегімен ферменттердің қызметі мен зат алмасуының бағытында
міндетті түрде байқалады. Белгілі биохимик Н.М.Сисакянның зерттеулерінде
өсімдіктің солуы полимерлік заттардың ыдырау үдерісін тездететіні және
олардың синтезін тежейтіні байқалған болатын.
Ферменттік үдерістердің бағытының былай өзгеруі екі түрлі мағынаға ие
болуы мүмкін. Бір жағынан ол төмен молекулярлы қосылыстардың
концентрациясын арттырады. Яғни, жасулардағы осмостық потенциал мен ұстау
күшін көбейтеді, сөйтіп, ұлпалардың әрі қарай сусыздандыруын тежейді.
Екінші жағынан, егерде ыдырауға қордағы көмірсуы ғана емес, әсіресе
түзіліс заттары, айтайық ақуыздар да ұшыраса, өсімдіктерге азот алмасуының
аралық өнімдері, оның ішінде уланған әсері бар, аммиак жиналады. Бұл
жасушалар мен жекелеген органоидтардың тіршілік функциясын одан әрі бүлдіре
түседі.
Егер тіршілік функциялары толығымен бүлінбесе, құрғақшылық кезінде
өсімдік өнімінің төмендеуі, өсу үдерісінің күрт тежелуіне байланысты
болады. Бұл алғашқы рет академик Н.А.Максимовтың зерттеулерінде
анықталынған еді. Оң құрғақшылық кезінде өсімдіктің өсуінің баяулауы
(нашарлауы) немесе тіпті біржола тоқтатуы фотосинтездің (яғни, су үдерісі
үшін ассимиляттар мен энергиялық эквивалеттердің жетіспеуі) бүлінуінің
нәтижесі емес, су тапшылығы кезінде жасушалардың бөлінуінің тікелей тежелуі
мен созылуының нәтижесі деген жағдайда негізденді. Қазіргі кездегі
зерттеулер бұл жағдайды құптап қана қоймайды, сонымен қатар біршама
дәлелдей түседі. Сондай-ақ жапырақ ұлпасының сәл ғана сусыздануы, онда
абциз қышқылының (АБҚ), сонымен қатар жасушалардың бөлінуін және созылудың
басытқылаушы этиленнің мол жиналуынан хабар беретіндігі анықталды. Осымен
қатарлас лептесік жабылып фотосинтез басылады, ассимиляттардың алысқа да,
жақынға тасымалдануы тежеледі және де соңғылардың мөлшері тасымалдауды
тежеудің нәтижесінде ассимляциялық ұлпаларда біраз көбейе түседі.
Фотосинтетикалық аппараттардың қызметіндегі мұндай тез болатын өзгерістер
су тапшылығы ұзара түссе, хлоропласт құрылысындағы кейбір өзгерістермен
ондағы хлорофилдің мөлшерінің кемуімен толықтырылады.
Ертеректе, құрғақшылық кезінде өсімдік өнімінің кемуінің жанама
себептерінің бірі ретінде тыныс алудың күшеюі деген пікірлер айтылып жүрген
болатын, себебі бұл үдерісте фотосинтез өнімдері шығындалатын. Ал,
оқымыстылардың бұл облыста жүргізілуінен кейінгі жұмыстарды су тапшылығында
тыныс алудың күшеюге бейімделінушілігінің маңызы бар екенін көрсетіп отыр:
Кребс циклінде пайда болған органикалық қышқылдар аммиакты байланыстырады
және сусыздандырады, АТФ түрінде босаған энергия қалпына келтіру үдерісінде
қолданылады, тыныс алудың соңғы кезінде пайда болған су тапшылығының біраз
бөлігін толтыруға, соның ішінде митохондрияның және басқа да
органоидтарының негативтік құрылысын қолдануға да пайдаланылуы мүмкін.
Сонымен, құрғақшылық кезінде су алмасу үдерісіндегі жөнсіздіктер
өсімдік тіршілігінің көп жағына әсер етеді және де зат алмасуындағы және де
физиологиялық функцияларындағы болатын өзгерістер әжептәуір қарама-қарсы
сипаттағы нәтижеде болады. Салыстырмалы шамада байқалғанда олар су
тапшылығын жеңілдетеді немесе өсімдік ағзасына оның кәрі әсерін әлсіретеді.
Метаболизмде және физиологиялық үдерістерде, негізінде сол өзгерістер күшті
және терең дамыған жағдайда, олар кері әсерге ие болады және өсімдіктің
дамуын нашарлатады, тіпті құрып кетуіне де себепкер болады.
Мұндай өзгерістердің пайдалылығы немесе зияндығы өсімдік ұлпаларының
сусыздануының деңгейі мен ұзақтылығына, ол жөнінде жоғарыда болатын,
сонымен қатар өсімдіктің физиологиялық жағдайына да, соның ішінде,
онтогенездің қай негізінде құрғақшылыққа тап болуына да байланысты.
Ертеректе, 1912 жылы орыс ғалымы П.И.Браунов астық дақылдарында су
тапшылығынан өте қатты зардап шеге қауіпті кезеңді байқаған. Кейіннен дәнді-
дақылдардың және басқа да өсімдіктердің физиологиялық қауіпті кезеңін
зерттеуді Ф.Д.Сказкиннің зерттеулері үлкен үлес қосты. Соның ішінде, ол бұл
кезеңнің генеративтік мүшелердің жыныстық элементтерінің пайда болу кезеңін
қамтитын және су сусыздандыруға өте сезімтал гүлдің бөлшектерін тозаң
қапшығы онда пайда болған тозаң екенін анықтады. Міне, сондықтан
құрғақшылықпен қауіпті кезең қабаттасқанда, бидайда немесе арпада, сонымен
қатар шашақты дәнді-дақылдарда морфологиялық жетілген гүл шоғырларында
ұрықсыз гүлдері көп болады, яғни масақтарының көбі дәнсіз болады. Бұл
құбылысты таза биологиялық тұрғыдан бағаналы, ол өсімдіктің пайдалы
икемділігінің белгісін көрсетеді, себебі ол ылғал қорының тапшылығында,
саны аз болса да құндылығы жоғары тұқымның пайда болу мүмкіншілігін
жасайды. Іс жүзінде ала қаттылық қолайсыз құбылыс, себебі ол өнімді
төмендетуге апарады, тіпті кейіннен өсімдіктің сумен қамтамасыз етілу
жақсарады.
1.6 Жоңышқа өсімдігінің құрғақшылыққа төзімділігі
Солтүстік Қазақстан Азия континентінде көлемді жерді алып жатыр, ал
солтүстігінде Батыс Сібір ойпатына кіріп жатса, оңтүстігінде республиканың
шөлейт ауданымен шектеседі. Бұл территория арктиканың суық және ылғалы аз
ауасының жайылуына, сонымен қатар Орта Азиялық желдіњ ыстыѓы мен
ќ±рѓаќшылыѓын єкелетін оңтүстік желге де ашық. Солтүстіктің және
оңтүстіктің ауа толқынының осындай әрекеті, негізгі ылғал көзі болып
табылатын Атлант мұхитының қашықтығымен бірігіп, Солтүстік Қазақстан
климатының құрғақшылығын және басқа да ерекшеліктерін анықтайды.
Бұлтсыз ауа райының көбірек болуына да себепші Солтүстік Қазақстанға
ауа райының тұрақсыздығы және оның жылма-жыл өзгергіштігі тән. Кейбір
жылдар салқын және ылғалды болса-дағы, жалпы жылы және құрғақ жылдар
біршама басым. Ауа райының күрт өзгеруі өспе мүше кезеңінде, ал кейде бір
тәулік ішінде де болады.
Айтылғандардан мынаны аңғаруға болады: Солтүстік Қазақстанда өсімдіктер
өте қолайсыз әр түрлі жағдайларға тап бола алатындығы. Жазда мәдени және
жабайы өсімдіктер ауаның біршама төмен салыстырмалы дымқылдылығында топырақ
ылғалының тапшылығынан зардап шегеді. Сонымен қатар Қазақстанда ауа райының
құрғақшылығына байланысты сортаң топырақтың әр түрлері тараған. Сонымен
Солтүстік Қазақстанның топырақ-климаттық жағдайларына, нақты аймақтың
ерекшеліктеріне жауап беретін неғұрлым бейімделген сорттар талап етеді.
Ғылыми әдебиеттерде осы айтылған жағдайларға байланысты кейбір мағлұматтар
берілген және шешілмеген сұрақтар да бар.
Физиологиялық тұрғыдан қарағанда, құрғақшылыққа төзімділік дегеніміз
өсімдіктердің жасушаларының, ұлпаларының қызып кетуі болып саналады. Судың
жетіспеушілігі, қажеттілігі метаболизм процесін бұзып, өсімдіктің өсуіне
және оның өнімділігіне әсерін тигізеді.
Дәлме дәл анықтаманы өз кезінде М.А. Максимов берген болатын.
Қуаңшылық деп атмосфера және топырақ жағдайларының комбинациясының
арқасында өсімдіктің су тәртібінің терең және ұзақ уақыт бұзылуын айтты.
Құрғақшылық тек өсімдік бар жерде ғана болуы мүмкін, оны біз тек өсімдік
арқылы біле аламыз.
Құрғақшылық – ауа құрғақшылығы және топырақ құрғақшылығы болып екіге
бөлінеді. Атмосфералық қуаңшылық – ауа дымқылдылығының төменделуімен және
оның температурасының көтерілуімен байланысты, себебі транспирацияны және
топырақ бетінен ылғалдың булануын күшейтеді. Таза күйінде атмосфералық
құрғақшылық әдетте суарылатын жерде кездеседі. Атмосфералық қуаңшылықтың әр
түрлілігіне күшті желді аңызақты жатқызуға болады. Топырақта ылғал
жетіспегенде және жауын – шашын болмағанда атмосфералық құрғақшылыққа
топырақ құрғақшылығы ілесе жүреді. Атмосфералық және топырақ
құрғақшылықтарының бірігуі (құрама құрғақшылық деп атайды) өсімдік үшін өте
қауіпті және жойқын. Құрғақшылық өсімдіктерді дәрменсіздендіреді және оны
қатты қыздырады. Құрғақшылық әдетте өсімдікке екі түрлі қолайсыз әсер
етеді: өсімдіктің су тәртібін бұзады және ұлпалардың температурасын
көтереді. Және де оларды ажырату қиын, олар бірін бірі күшейте түсіп, өте
терең зардапқа әкеліп соғады. Тек ылғалды тропикалық ауа райында,
суарылмаған кезде ғана ылғал тапшылығын сезеді, өсімдік күшті қызудан
зардап шегуі мүмкін, және керісінше, Солтүстік Қазақстан жағдайында өсімдік
ерте көктемде, құрғаќ күз және қары аз қыстан кейін суық құрғақшылықтың
(салыстырмалы төмен температурада ылғалдық болмауынан) әсеріне тап болады.
Құрғақшылық қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болады. Егерде ұзақ
мерзімді болса, онда су тәртібі бұзылады да, өсімдік өнімі азаяды, кей
кездерде олар мүлдем өліп қалады. Ал қысқа мерзімді құрғақшылық ұзақ
мерзімді сияқты кейде өсімдіктің өлуіне әкеп соғады.
Жоңышқа сорттары мен сортүлгілеріне келер болсақ, оның коллекциясының
далалық және құрғақшылық аймақтарында тіршілігін сақтау олардың
құрғақшылыққа шыдамдылықтарына тәуелді. Құрғақшылыққа шыдамдылықты тура
(жалпы шығымды есептеу, өсу қарқындылығын анықтау, құрғақшылық кезінде тірі
қалған немесе кеуіп және түсіп қалған жер үсті мүшелерін санау
жолдарымен) және жанама (су тәртібі мен алмасу реакцияларының бұзылуын
көрсететін физиолого – биохимиялық көрсеткіштерін анықтау жолымен)
әдістермен анықтауға болады.
Өсімдіктердің құрғақшылық әрекетіне бейімделуі әр түрлі көрінеді. Бір
дақылдар өздерінің салмақтары өспе мүшелерінен бірнеше есе арттыратын
қуатты және терең бойлай алатын тамыр жүйелерін дамытады. Басқалары
жапырақтары мен жас өркендерін түсіріп, булану беттерін азайтады.
Үшіншілері сору күшін максималды санға жоғарлатып жасуша шырынының
концентрациясын арттырады. Төртіншілері күшті дамыған кутикулярлық қабатқа
немесе өспе мүшелерінің қалың торлы түптенуіне ие болады. Құрғақшылық
басталғанға дейін өздерінің өсу және даму циклін аяқтап үлгеретіндері де
болады.
Құрғақшылық әрекеттеріне өсімдіктердің аталған бейімдеушілік
реакциялары ксерофиттерге тән, яғни құрғақшылықта өсетін өсімдіктерге, олар
онтогенез процесінде ылғал тапшылығын жиі тартады. Жоңышқа дақылына
келер болсақ, бір жағынан ол жоғары ауа температураларына (ыстыққа
төзімділік) төзімді болса, басқа жағынан – жоғары мөлшерде су
пайдаланатындығымен сипатталады. Қысқа мерзімді топырақ және ауа
құрғақшылығында өскіндері тез өледі, ал үлкен өсімдіктері ұзақ сусыздануды
көтере алады. Жоңышқаның қарама-қарсы биологиялық қасиеттері оның
құрғақшылыққа шыдамдылығына қатысты зерттеушілердің әртүрлі ойларына
әкелді. Біреулері (А.М.Константинова, Ф.Л.Познорихин, Г.И.Макарова,
А.К.Федоров) жоңышқаны құрғақшылыққа шыдамды топқа жатқызса, басқалары
(С.С.Шаин) оны типтік мезофит болып табылады деп санайды, ал үшіншілері
(Е.Н.Синская, М.А.Шебалина, М.С.Коликова) жоңышқаны ылғал сүйгіш дақыл деп
таниды.
Көріп отырғанымыздай, зерттеушілердің құрғақшылыққа шыдамдылық туралы
сауалға пікірлері әртүрлі. Біреулері мезофит деп, басқалары оны ксерофит
деп санайды, ал үшіншілері аралық қызмет – ксерофитті мезофит немесе
ксеромезофит, гемиксерофит, жарты ксерофит, мезоксерофит және тағы
басқаларға жатқызады.
Жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділігіне қатысты қарама-қарсы ойлардың
негізгі себебі, біз атаған авторлар әртүрлі түрлер және сорттармен, әртүрлі
агроклиматтық немесе эколого-географиялық аймақтарда жұмыс істеген, не
шектеулі бастапқы материал қолданған, терең физиологиялық және анатомо-
морфологиялық зерттеу әдістерін пайдаланбай, тек егістік бақылау
нәтижесімен тоқталған. Жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділік мәселесін
біржақты шешкендіктен, оның құрғақшылыққа төзімділігі туралы пікірді
қарастырғанда барлық Medicago туысының генеологиясын және жеке түрлердің
өсу аймақтарының агроклиматтық бағалауын ескеру қажет, онсыз құрғақшылыққа
төзімділік туралы бірдей ой болмайды.
Көптеген әдебиет көздерінің талдаулары көрсеткендей, жоңышқаның
құрғақшылыққа төзімділігі туралы айту үшін қандай бастапқы материалмен
жұмыс істеп жатқанымызды анық білу керекпіз. Жоңышқаның құрғақшылыққа
төзімділігін анықтау үшін нақты тәжірибелік үлгіні осы аймақта
аудандастырылған сортпен салыстыру қажет.
Құрғақшылыққа байланысты дақылдың физиологиялық өзгерістеріне көптеген
зерттеушілер назар аударған. Бірақ физиологиялық зерттеулерге жоңышқа –
біршама қиын объект. Біріншіден, бұл көпжылдық өсімдік, сондықтан
сорттардың құрғақшылық төзімділігі туралы айту өсімдіктің су тәртібінің
өзгерістеріне байланысты, оның онтогенетикалық дамуына қандай да бір
заңдылықтар бекіту, күмәнсіз, өте қиын. Екіншіден, жоңышқаның бұтасы
көптеген әртүрлі жас және кәрі өркен, жапырақ, гүл, бұршақ және тұқымдардан
тұрады. Үшіншіден, физиологиялық талдауда зерттеудің негізгі объектісі
болып саналатын жоңышқа жапырақтарының беті кішкентай мөлшерлі тақталарының
пішіні, анатомиялық құрылысы әртүрлі, Е.Я.Ильин және С.С.Шаинның пікірі
бойынша, өсімдіктің жастық және маусымдық өзгерістері ғана емес, сонымен
қатар олардың сәйкес түптегі өркендердің буынаралықтарында орналасуымен
байланысты.
Н.А.Максимов, Ю.С.Григорьев, Н.С.Петинов, П.А.Генкель өсімдіктің
жоғарлатылған құрғақшылыққа төзімділігін олардың жоғары су тежегіш
қабілетімен байланыстырады. Жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділігі
жасушаларының су бөлініп шығаруға қарсылық қабілетінің әртүрлілігіне
тәуелді. Құрғақшылық жоңышқаның су тежегіш қабілетін арттыратынды.
Топырақ және ауаның ұзақ емес құрғақшылығы өсімдіктің су тәртібінде
қайтымсыз бұзулар тудырмайды. Ол ағзаны аздап сусыздандырады, төзімді
сорттардың өсу процестерін тұрақтандырады, олардың солуға төзімділігін
арттырады. Төзімсіз сорттар қысқа мерзімді құрғақшылыққа белсенді
әрекеттенеді: күшті сусызданады, оларда байланысқан су қарқынды өседі,
жасуша шырынының концентрациясы мен электролиттерге протоплазма
өткізгіштігі дереу өседі.
Өте ұзақ құрғақшылықта жоңышқа өсімдіктерінің су тәртібінде терең
өзгерістер жүреді. Құрғақшылыққа төзімсіз өсімдіктерде жасушалар және жеке
мүшелер өледі, ағзаның қуаңшылықпен күресуі төмендейді, нәтижесінде өсімдік
қурайды. Ал қайта қалпына келуі жоғары жоңышқа өсімдіктерінің тамыр және
өткізгіш жүйелері жақсы дамыған, лептесік аппаратының жұмысы нақты және де
басқа бейімделуші реакциялардың болуы өсімдіктердің сусыздануға кері тұруын
қамтамасыз етеді және олар 35-40% суынан айырылса да, тургордың тез қалпына
келуіне әсер етеді. Төзімсіз сорттармен салыстырғанда төзімді сорттар
белгілі „беріктілік қорына” ие болады, ол сусыздану шеткі деңгейге жеткенде
іске асырылады. Құрғақшылықпен күресудің бір шаралары болып селекциялық
шаралар келеді. Қуаңшылыққа қарсы күрестің ең бір тиімді жолы қуаңшылыққа
төзімді мәдени өсімдіктер сортын жасау болып табылады. Менің жұмысымның
мақсатының бірі болып жоңышқа сортүлгілерінің арасынан құрғақшылыққа
төзімділерін анықтау.
1.7 Өсімдіктердің құрғақшылыққа бейімделу жолдары және түрлері
Онтогенездік жағдайдан басқа су тапшылығының сипаты мен ықпал ету
деңгейі өсімдіктің генетикалық табиғатына, яғни олардың сумен қамтамасыз
етілуінен әртүрлі жағдайына тарихи бейімделушілігіне де байланысты.
Құрғақшылыққа бейімделушіліктің бірі болып көптеген балдырлардың,
қыналардың, кейбір мүктердің, қырық-құрақтың кейбіреулері және тіпті жабық
тұқымдылардың біраз анабиоз немесе криптобиоз күйіне, яғни жасырын
тіршілікке көшеді де, толық сусыздандырылғанға төтеп бере алады. Өсімдік
әлемінен аталынған дәлелдер өздері потенциалды тіршілік қабілеттілігін ұзақ
уақыт сақтап отырып, осындай жағдайда ондаған, тіпті жүздеген жылдар бойы
бола алады. Басқа өсімдіктер сияқты олар өздерінің су режимін реттемейді.
П.А.Генкльдің пікірі бойынша гүлді өсімдіктердің тыныштықтағы тұқымдары
осындай күйде – крептобиозда болатыны көрінеді. Олар сондай-ақ кептіруге
өнгіштігін жоғалтпай төтеп бере алады. Гүлді өсімдіктерге келетін болсақ
олардың көбі толық түгілі, күшті сусыздандырғанда көне алмайды және даму
кезінде өзінің су режимін реттейтін әр түрлі әдістерін тудырады. Оларды 3
экологиялық топқа бөлуге келісілген: гигрофиттер, мезофиттер және
ксерофиттер. Біріншілері ылғалы мол аудандарда мекен етеді және ылғал
тапшылығына бейімделуге ешқандай мүмкіншіліктері жоқ.
Мезофиттер орташа ылғалды жердің өсімдіктері онда құрғақшылық болса да,
тұрақтылық немесе жүйелік сипаттама болмайды. Бұл топтың өсімдіктерінің
көбі ауыл шаруашылық дақылдары, белгілі шекте ылғал тапшылығына бейімделуге
икемді, бірақ оған өзінің мүшелерінің құрылысы мен мөлшерін өзгерту арқылы
икемделмейді.
Олардың қуаңшылыққа төзімділігі негізінде жасушаның құрылымы мен
метаболизмін су тапшылығына сезгіштіктерінің аздығына байланысты.
Ксерофиттер өсімдіктер тобының көбін қамтиды, ұзақ даму кезінде оларда
құрғақшылыққа қарсы құрылымдық және физтологиялық бейімделінушіліктер пайда
болады. Бұл бейімделінушіліктер П.А.Генкельдің және басқаларының жұмыстары
көрсеткендей негізінде не күшті тереңге топырақтың төменгі қабатына кететін
тамыр жүйесін құрастыру арқылы, топырақтағы су қорын толық пайдалануға
немесе булану бетін азайту арқылы транспирацияны кемітуге, саңылаудың санын
азайтып және олардың күздік жайылым қамтамасыз етуге бағытталған.
Көпжылдық шөптердің жер асты, фотосинтетикалық активті бөліктердің
жарығының төмендеуінен тамыр құрылымы нашарлайды. Құрғақ аудандардың
топырағында өсімдік тамыры өте үлкен тереңдікке бойлайды, бірақ бұл жәйт
өзгешелігі білінеді: олар топырақ қабатының ылғалдылығы солу ылғалдылығынан
төмен болған жағдайда тереңге бойламайды.
Тамыр ұзындығы және бұтақтануы бір заңдылыққа бағынады: жоғары
ылғалдылықта тамыр ұзындығы төмендейді, ал бұтақтану жоғарылайды. Солтүстік
Қазақстан топырағының құрғауына байланысты негізгі тамырлар тік бойлайды.
Бірақта жаздық құрғақшылық кезінде Солтүстік Қазақстанда жоңышқаның негізгі
тамыр ұзындығы нашарлайды. Құрғақшылық біздің еліміздің көп аймақтарында
актуалды проблема қоры болып отыр.
Тарау 2 Зерттеу жағдайлары және әдістемесі
2.1 Табиғи-климаттық жағдайлар
Қазақстанның солтүстік аймағының территориясы 600 мың км. Солтүстіктен
оңтүстікке 900 км-ге созылып жатыр.
Солтүстік Қазақстанның территориясының үлкен су бассейндарынан алыс
болуы ауа райының ауыр континенттігін түсіндіреді, қысқа сәулелі жазымен,
суық қыс және жауын-шашының аз болуымен сипатталады. Жылдық ауа температура
амплитудасы 380С құрайды.
Ең суық қыс айы – қаңтар, орташа температурасы –180С, ал ең жылы –
маусым айы, орташа температурасы +19, оңтүстікте +230С.
Қыста температураның төмен болуы және қар жамылғысының аздығы,
топырақтың терең қатуына себеп болады.
Солтүстік Қазақстанда қар түріндегі жауын-шашын мөлшері орташа 60-100
мм түседі. Осыған байланысты қар жамылғысы онша қалың емес (10-15 см). Бұл
қараша айының бірінші онкүндігінде және сәуір айының ортасына дейін
болады. Желдің соғуынан қар жамылғысы танаптарда жайылады. Аязсыз кезең
ұзақтығы 100-ден 140-қа дейін ауытқиды.
Көктем айлары жылудың қарқынды өсуімен ерекшеленеді. Жылы кезең басы
сәуір айының ортасынан басталады.
Көктемгі үсіктер 20-25 мамыр айында тоқтайды, ал кей жылдары әлсіз
үсіктер шілде айының ортасында болады. Әлсіз бұлттылық, күн көзінің жоғары
радиациясы және төмен ауа ылғалдылығы (30-20%) топырақтан ылғалдың
булануына жақсы жағдай жасайды.
Солтүстік Қазақстан территориясында жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300
мм, жылы периодта 70% жылдық мөлшер түседі. Бұған қарамастан территорияда
ылғалдылығы аз, өйткені булану топырақтың бетінің тез құрғауына әкеп
соғады.
Жаз айларындағы булану өте маңызды, тәуліктік шығынды жабу үшін 5 мм
жауын-шашын қажет етеді. Мұндай күндер жаз айында орташа есеппен 3-4 рет
болады.
Қатты желдер, жылы периодқа қатысты, әрдайым құмды боран шақырады, олар
топырақ құнарлығына өте үлкен әсерін тигізеді. Көпжылдық көрсеткіштерге
байланысты Солтүстік Қазақстан аймағында 3-тен 8 күнге дейін құмды боран
болады.
Күз орташа температураның тез төмендеуімен сипатталады, ал кейде жазғы
айлармен салыстырғанда жауын-шашын көп мөлшерде түседі. Қыркүйек айының
ортасында бірінші үсіктер басталады.
Солтүстік Қазақстанның климаты ауыр континентальдығымен, суық қысымен,
көктемде жылы температураның тез көтерілуімен, жазы құрғақ болуымен
сипатталады.
2.2 Тәжірибе жүргізу жылдардағы метеожағдайлар
Зерттеу Көкшетау ауыл шаруашылық ГЗИ танабында жүргізілді. Ол Көкшетау
таулы қырлы аймағында орналасқан. Көкшетау облысының Зеренді ауданына
қарасты Шағалалы ауылы. Кесінінің рельефі жазықты. Тәжірибе участкесінің
топырағы кәдімгі қара топырақ, орташа қарашірікті, қарашірік горизонт
тереңдігі 35 см және қарашіріктің орта саны 5-6 %. Топырақтың егістік
қабатында нитратты азот - 3,21 мг, фосфор - 2,9 мг, калий - 3,50 мг 100
% топыраққа. Сонымен азот бойынша қамтамасыздығы жоғары, фосфор бойынша
орташа, калий бойынша - жоғары.
Механикалық құрамы бойынша ауырсыздақ егістік горизонтта көлемдік
салмағы 1,19 грсм3, метрлік қабатта 130 грсм3. Тұрақты салу ылғалдылығы
12-13 %. Аймақтық ауа райы континентальды, көп жылдық мәліметтер – бойынша
ең суық ай қаңтардың орташа температурасы -16,2оС құрайды, ал ең ыстық ай
шілденің орташа температурасы +19,5оС құрайды.
Жылына 307,9 мг. түсетін ылғал саны. Өсімдіктің өсу мерзіміне 184,1
мм ылғал түседі.
Алсыз мерзім 90-110 күн құрайды.
Топырақта бірінші қатқақ 10 тамызда, ал ақырғы 10 мамырда
белгіленген. Тұрақты қар қабаты қазанның 3 жарытысында құралады, сәуірдің
аяғында қатады.
Қарлы жамылғы мерзімі 160 күн құрайды.
Ауа райы сипаттамасы 300 м биіктікте орналасқан. Шағалалы
метерологиялық станцияның бақылауының негізінде берілген.
Көкшетау қыратының таулы шоқ аймағы ауа райы қатты континентальды,
суық қыс және жылы жазды.
Өсімдіктің өсу мерзімінің жазғы айларында ылғалдың жоғары тапшылығы
байқалады. Осы мерзімде топырақ бетіндегі ылғалдың булануы мөлшері түскен
ылғалдан едәуір артады.
Тұрақты Солтүстік – батыс жерлері ылғалдың булануын тездетеді және
топырақ ылғал түскеннен кейін 2-3 күнде, 2-10 мм қабаттағы ылғалын дерлік
жоғалтады.
Есеп беру кезіндегі 2001 жылдың метеорологиялық жағдайы қыстың
жылылығымен, көктемнің құрғақтығымен және салқын, ылғалды жаз
кезеңімен сипатталады.
Тамыз айында 50,6 мм ылғал қалдығы мен температураның тапшылығы,
төмен өнімді тұқымдардың біркелкі піспеуіне әсер етті.
2002 ауыл шаруашылық жылы көп шөптердің өсіп-дамуына және жақсы бағалы
тұқым алуға қолайсыз жағдай туғызады. 2001-2002 жылдардың қысы жылы және
қары аз болды. Көктем температуралық режимі бойынша, жауын-шашын мөлшерінің
жоғарылығымен, орташа көпжылдық мәліметтер деңгейінде болды, яғни ол
бірінші шабыс шөбінің қалыңдығының (біліктілігінің) өсуі мен дамуына жақсы
әсер етті. Тамыз айын қоспағанда, жаз айлары құрғақ, салқын ауа райымен
сипатталды. 2001 жылдағыдай, тамыз айындағы жауын-шашынның артықтығы көп
жылдық шөптердің тұқымдық өнімділігіне кері әсерін тигізді.
Метеорологиялық жағдайларға байланысты 2002 жылдың күзі мен 2003 жылдың
көктемі мына түрде қалыптасты. Барлық осы уақыт ішінде 186,7 мм жауын-шашын
түсті (1 таблица), бұл кәдімгіден 24,4 мм-ге көп, бірақ айларға бөлгенде
бірдей болмады.
Шөпті тұқымға жинау уақытында, яғни күзде айтарлықтай құрғақ, жылы күн
болды.
Қараша – қазан айларында орташа көп жылдық көрсеткіштерге сәйкес орташа
айлық температура 1,60С және 3,50С-қа жоғары болды. Жауын-шашынның
тапшылығы қыркүйекте 20,4 мм, қазанда 2,3 мм құрайды. Айтарлықтай жауын-
шашын мөлшері (20,9мм) қазан айының ортасында болды, ал қараша айында жауын-
шашын мөлшері (22мм) бірден айдың басында түсті, осы уақыттан бастап әлсіз
шамалы қуатты қар жамылғысы қалыптасты. Айдың келесі күндерінде түскен
жауын-шашын мөлшері шамалы болды. 4,2 мм аспады, ал жалпы ьір айда 29,8 мм
құрады.
2002-2003ж. қысы аз қарлы және суық болды. Температура қыс айларында
төмен және қалыпты жағдайдағы деңгейде. Әсірісе желтоқсан айы өте суық
болды. Орташа көп жылдық көрсеткіштерден ауытқуы – 7,70С құрайды. Аяз
қаңтар айында 32,00С, ал ақпан айында – 33,20С жетті. Сонымен қатар орташа
көпжылдық көрсеткіштерден 10,5 мм төмен, қыс айларындағы жауын-шашын
мөлшері 25,5 мм құрады. 2002-2003 жылдардың қысқы уақыт кезеңінде төмен
кері температура фонында және шамалы қуатты қар жамылғысында селекциялық
материал суыққа төзімділікке байланысты қатаң сұрыптаудан өтті. Есептік
кезеңде көктем суық, құрғақ және ұзақ болды. Әдеттегіден наурыз айы орта
есеппен 0,50С, ал сәуір айы 1,40С суық болды. 00С-тан төзімді өту, сәуірдің
үшінші онкүндігінде болды, сондықтан шөптің көктемгі өсуі 23-25 сәуірде
басталды, яғни әдеттегіден 6-8 тәулікке кеш. Мамыр айында күннің кенеттен
жылынуы байқалды және орташа ауа температурасы 1 айда 15,10С құрады немесе
орташа көп жылдық көрсеткіштерден 3,50С көп болды. Дымқылдану тәртібі
бойынша наурыз айы құрғақ болды. Бір айда барлығы 4,4 мм, сәуір орташа көп
жылдық көрсеткіш деңгейінде (19,6мм), ал мамырдың үшінші онкүндігінде 62,9
мм жаңбыр болды. Мамыр айында барлығы 2,5 мөлшерде жауын-шашын түсті
(80,0мм).
Температуралық тәртіп бойынша есептік мезгілдің жазғы айлары орташа көп
жылдық көрсеткіш деңгейінде болды. Орташа температура маусымда 17,80С,
шілдеде 19,90С, тамызда 22,30С құрады, бірақ амплитуда 240С жететін,
айтарлықтай, температураның тәуліктік ауытқуы бақылайды. Жауын-шашынның
артуы маусым мен шілде айларында байқалды. Ауытқуы 17,7; 19,3 мм құрады. Ал
тамызда керісінше ылғалдың тапшылығы байқалды.
Қыстың қатаң, қарының аздығы, көктемнің суық ұзақ болуы, вегетация
кезеңде жауын-шашынның біркелкі бөлінбеуі, жаз айында күндізгі және түнгі
температураның емулі құлауы есептік мезгілде аурулардың дамуымен азықтық
масса және тұқым өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.
2002-2003 жылдардағы метеожағдайлар Кесте 1 көрсетілген.
Кесте 1 2001-2003 жылдары бойын ша метеомәліметтердің салыстырмалы
сипаттамасы және А.И.Бараев атындағы Қаз АШҒЗИ РМҚКО Көкшетау филиалы
бойынша орташа көпжылдық көрсеткіштер
Климат Айлар Кезең
элементтері бойы
ІХ Х XІ XІІ І ІI III IV V VI VII VIII
Ауа температурасы
Орташа көпжылдық +11,4 +3,8 -7,2 -12,9 -15,7 -15,3 -8,4 +4,4 +11,6 +17,7 +19,3 +19,3
2001 жыл +7,9 -0,3 -12,6 -12,2 -15,3 -15,3 -2,8 +5,5 +16,6 +15,7 +17,0 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан аймағының флорасында жабайы өсетін өсімдіктер, дәрілік
қасиеттері бар , хош иісті өсімдіктер, оның ішінде бұршақ тұқымдас
өсімдіктері кездеседі.
К.А.Тимирязев бұршақ өсімдіктеріне мінездеме бере отырып былай деген:
... Адамзат тарихында ауыспалы егіске бұршақ өсімдіктерін енгізудей,
осыншама жарылқаушылық жасайтын жаңалық ашылған емес, бұл таңқаларлықтай
егіншілердің еңбектерінің өнімін жоғарылатқан.
Жоңышқа – бұршақ тұқымдас өсімдіктердің өте маңызды азықтық дақылы.
Біздің елімізде жоңышқаны иелену көп ғасырлы тарихта орын алады.Осыдан бес
мың жыл бұрын Орта Азия территорияларында дүние жүзінде бірнеше рет
жоңышқаны таратып жая бастаған. Жоңышқа жер шарының көптеген
континенттерінде бірнеше млн-ға жуық гектар ауданында өндіріледі. Жоңышқа
ақуыздың жоғары мөлшерімен, әр түрлі дәрумендер, минералды тұздар,
микроэлементтерге бай, суыққа және құрғақшылыққа жоғары төзімділігімен,
шабудан кейіннен қарқынды өсумен ерекшеленеді. А.И.Сметанниковтың,
П.Ф.Менделеевтің ескерулері бойынша егістік жоңышқа шөбінде (құрғақ зат
есебінен) майлар – 2,7%; клетчатка – 30,2%; азотсыз экстрактивті заттар –
39,4; 100 кг жасыл массада орташа 21,7 азықтық өлшем және 4,1 кг
қорытылатын протеин, 100 кг шөпте – 43,3 азықтық өлшем және 10,3 кг
қорытылатын протеин болады.
Жоңышқа минералды заттардың кальций (2-2,3%ауа құрғақ массасын), калий
(2-2,5%), фосфор (0,24-0,28%) және тағы басқа элементтерге бай.
Жоңышқа топырақтың физикалық, физико-химиялық, биологиялық құрамын
және топырақ құнарлығын жоғарылатады.
Үздік академик В.Р.Вильямс өсімдік пен топырақ қатынасының негізін ашқан
және де көпжылдық шөптердің, оның ішінде жоңышқаның топырақтың түйінділік
құрамын құруды қолға алу керектігін айтқан.
Жоңышқа басқа бұршақ тұқымдастар сияқты өздерінің түйнек бактериялары
арқылы ауадан азот жинайды. Бұл өсімдіктің тамырында 1 гектар 100-150 кг
азот жиналатыны дәлелденген, ол 4-6 ц тыңайтқыштарына тең.
Қазіргі ауыл шаруашылық өндірісінің нарықтық қатынастарына жеке
крестьяндық шаруашылықтарының әсері ерекше.
Қазіргі уақытта шөп азықтарының өнімділігін арттыру, біріншіден, азот
жетіспеушілігімен байланысты. Сондықтан да азот дефицитін төмендету үшін
азоттың биологиялық көзін тиімді пайдаланған жөн.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты: селекциялық жұмыстың өнімділігін
жоғарылататын негізгі факторлардың бірі болып бастапқы материал саналады.
Ол неғұрлым көп және әр түрлі болса, соғұрлым шаруашылық өндірісінің барлық
талаптарына жауап бере алатын бағалы қасиеттері мен ерекшеліктері бар
будандар мен сорттарды өндіруге мүмкіндік көп болады.
Алғашқы материал арасында құрғақшылыққа, аязға төзімді қасиеттеріне
жауап беретін таңдаған сортүлгілерді жоңышқа селекциясына ұсынамыз.
Сонымен көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер селекциясымен айналысу, соның
ішінде барлық шөптердің патшайымы – жоңышқамен зерттеу жұмысын жүргізу
әрқашанда өзекті мәселе болып табылады.
Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиетке шолу
1. Жоңышқаның биологиялық ерекшеліктері
Жоңышқаның тұқымы 2-30С жылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді
егін көгі 5-60С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18 +200С.
Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-90С-тан
өткенде өне бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа –5-60
бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар
кезінде –90 дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі
бозқырауды күзгіге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа – жаздық өсімдік, ерте
көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе
бастағаннан гүлдегенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен
800-8900 жиынтық температура қажет, тұқымның пісуіне дейін 1200-22000,
тұқымның пайды болуына қажетті қолалы температура +25-280.
Жоңышқа – ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-400 ыстықты көтереді.
Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақ бетіндегі температура күндізгі
сағаттарда кейде 45-500-қа дейін жетеді, алада дұрыс суарғанда оның қырғын
салдары байқалмады.
Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда
–15-200 дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда
аудандастырылған жоңышқа сорттары қар қабаты 10-15 см қанағаттанарлық
дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі –300 суықтықты көтереді,
ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті –40-500 температураны жақсы көтереді.
Қысқа, аязға төзімділігі өсімдіктің тіршілік ұзақтығына байланысты.
Қысқа төзімділігіне себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де
әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін, немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде
жоңыщқа 2-3 тіршілік жылында қатты селбіреп қалады.
Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның
нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады.
Дақылдың ылғалға жоғары қажетсінуін ескере отырып оны жылына 300 мм
жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынын
ескерген дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер
асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте болатынын учаскелерге орналастырады.
Рельефі төмен жер асты ағын булары бар учаскелерде жоңышқа жоғары өнім
береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдылыну үшін далалық және
орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет.
Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдені кезеңіне дейін жақсы ылғал
қалыптасқан жылдары алуғы болады. Суармалы жағдайда мол өнім
қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей: бастапқы өсу
кезеңінде 50-60, бүрлену-гүлдену кезеңінде – 60, гүлдені пісу кезеңінде –
50%, мал азығына өсіргшенде ылғалдылық ТДЫ (толық далалық ылғалсыйымдылық)
70% дәрежесінде ұстау керек.
Жоңышқа – кәдімгі энтомофиль. Гүлдердің тозаңдануы, олардың ұрықтануы,
жатынның пайда болуы сенімді түрде тозаңдатқыш – насекомдар іске асады.
Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің
тозаңдатқыш-жәндіктермен қамтамасыз небары 5-15%, мұның өзі тұқым өнімінің
төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш аралардың
санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.
1.2 Өсімдіктердің аязға төзімділігі
Жер шарының көптеген аудандарында жылдың қыс кезеңі қыстық өсімдіктерге
төмен теріс температураларымен және басқа да қолайсыз жағдайларымен әсер
етеді. Бұл өсімдіктер эволюция жолында қыстың қолайсыз факторларынан аман
қалу үшін бейімделінушілік реакциясын жетілдірген. Өсімдіктің төмен теріс
температураға төзімділігі аязға төзімділік делінеді.
Өсімдіктің қысқа төзімділігі кеңірек ұғым, ол аязға және қыстың кейбір
қолайсыз факторларына төзімділікті көрсетеді.
Еліміздің басым территорияларында ауаның және топырақтың төмен
температуралары өсімдікке өте қауіпті. Төмен теріс температуралар қыстайтын
өсімдіктерді зақымдайды, төмен орташа температуралар жылу сүйгіш
өсімдіктердің физиологиялық процестер жолына және өнімділіктің құрылуына
қолайсыз әсерін тигізеді.
Қыстайтын өсімдіктердің кәдімгі жағдайда аязға төзімділігі, суға
тұншығуына мұз қабыршағының әсерінен және қысқы құрғақшылықтан құралады.
Селекциялық жұмыста агротехника шараларын таңдау, физиология-
биохимиялық төзімділіктің негізін зерттеу өсімдіктердің белгілеріне дұрыс
баға беруден тәуелді.
Солтүстік Қазақстанның далалық аудандарында қыс кезінде өсімдіктің
зақымдалынуы қардың аздығымен аяздың күштілігінің (30-500С дейін) арқасында
болады, ондайда топырақ өте тереңге тоңданады. Біздің аймаққа ерекше тән
күшті желдер тоңазыған ұлпаларының механикалық зақымдалынуын күшейтеді.
Одан басқа қатты тоңазыған топырақта болған жарықшалықтар қыстық
өсімдіктердің тамыр жүйесін зақымдайды.
Солтүстік Қазақстанда қыстың негізгі қолайсыз факторларының бірі төмен
температура болғандықтан, оның өсімдікке жасайтын әсеріне толығырақ
тоқталып өтейік. Төмен теріс температураның зақымдаушылық әрекетіне неге
байланысты деген сұрақ ғалымдарды ертеден ақ толғандырып, ол жөнінде түрлі
пікірлер айтылған болатын. Соның ертеректе айтылған біреуі мынаған
тіреледі: жасуша ішіндегісінің тұздап қатуы, соның себебінен көлемінің
ұлғаюы жасуша қабығын жыртатыны көрінеді. Бірақ тоңазыған ұлпаны
микроскоппен қарап, бұл үстіртін пікір екені анықталды. Температура 00С
төмендегенде алдыменен жасуша ішіндегі емес оның аралығындағы су қатып, мұз
кристалдарын құрады, олар жасуша суын өздеріне тартатыны анықталды. Бұл
жасушалардың аяздан опат болуы, протопласттың сусыздануынан сондай-ақ оған
мұз кристаллдарының қабығы арқылы механикалық қысым жасушаның нәтижесі деп
санауға негіз болды. Мұндай түсінік едәуір қолдау тапты және соңғы уақытқа
дейін сақталынды, әсіресе оқулықтарда. Сонымен қатар, бұл өте күрделі
мәселені жетілдірілген әдістермен одан әрі тереңдетіп зерттеу жалғаса
берді. Бұл бағытта ең тыңғылықты және жан-жақты зерттеулер Совет одағының
Ғылым академиясының өсімдіктер физиологиясы институтында И.И.Тумановтың
басшылық етуімен жүргізілген болатын. Олар соның ішінде, мынаны, өсімдіктің
қыс кезіндегі физиологиялық күйінде жасуша ішіндегісін сусыздандыру да, мұз
кристалдарының механикалық қысымы да, протопластың тікелей опат болуына
әсер ете алмайтынын көрсетіп берді. Тіпті, жасушадағы судан пайда болған
мұз кристалдарының көмегімен жасуша аралығындағы суды сорып алу аязға
төзімділігін арттыру механизмі бола алады, себебі ол цитоплазмада мұздың
пайда болуына жол бермейді, олай болса оны апатқа апарар еді. Шынында, ол
кейде жасуша ішінде мұз пайда болмай-ақ басқа себептермен болады. Одақтас
ғалымдарымыздың көптеген зерттеулері қыстаушы дақылдардың аязға
төзімділігінің маусымдық өзгерістерін анықтауға мүмкіншіліктерін береді.
Аязға төзімділіктің барыншалығы жылдың ең қатаң кездерінде (қаңтар, ақпан)
байқалады. Осы өсімдіктер жазда – 50С-да өліп қалған төзімділіктің артуы
әдетте қыркүйекте басталынып күз және қыс басында жалғасады. Сонымен қатар
солтүстіктің ағаш тектес өсімдіктері температураның тіпті 50-600С дейін
төмендегеніне төзімділік көрсетеді. Осыны күздік дақылдар жөнінде де айтуға
болады, қыста топырақ бетіндегі 25-300С үсікке шыдайды да көктемде және
жазда шамалы үсіктен зақым шегеді.
Осыған ұқсас деректердің және көпжылдық зерттеулердің кейбіреулерінің
негізінде И.И.Туманов өсімдіктің екі түрлі физиологиялық күйі: қысқа
төзімділігі және вегетациялық күйі жайындағы түсінік ұсынды (1955). Қысқа
төзімділік күйі өсуінің тоқтатылуымен және өзінше әлсіз зат алмасуымен
сипатталынады. Аязға төзімділік күйін сақтау үшін 00 төмен температура
болуы керек. Вегетациялық күй қысқа төзімділік күйге қарағанда қарқынды
өсуімен өзгешеленеді, теріс температура бұл кезеңде өсімдік үшін қауіпті.
Бұл екеуі арасында өткінші кезең бар, сол уақытта ағзаның саналы қайта құру
үдірісі өтеді, ол шынығады. И.И.Туманов шынықтыру деген атаудан көптеген
физилогиялық және биохимиялық өзгерістердің күрделі кешені жасушаларды
өсуден және қыстың басқа да қолайсыз әсерлерінен сақтайтынын түсінуді
ұсынған (1979).
Зерттеулер, өсімдікті шынықтырған кезде жасушаның цитоплазмасы да
ерекше жеңіл еритін ақуыздардың түзілетінін, олардың жинау ұлпалардың төмен
температураға төзімділігінің артуымен тығыз байланысты екенін көрсетіп
берді. Бұл ақуыздар, басқа да қорғағыш заттар (криопротектор деп
аталынатындар) аяқты қатпайтын судың мөлшерін арттырады деген болжам
айтылады. Бұл жасуша ішінде мұз бұзылмайды.
Шынықтырудың екінші кезеңі температураның біртіндеп 00С төмендеуінің
әсерімен өтеді. Мұндайда жасушаның ішкі құрылысының және қасиетінің одан
әрі өзгеріп жалғасады, сонымен қатар суды қайта бөлісу де, байланысқан
судың мөлшері көбейіп, бос су азаяды. Сонымен бірге протоплазманың су
өткізгіштігі күшейеді, соған байланысты су жасуша сыртына, жасуша аралығына
оңай шығады. Бұл цитоплазмада мұз кристалдарының болмауына себеп болады.
Ала жаулы сусыздандырылғанның нәтижесінде жасушадағы ерігіш заттардың
концентрациясы артады, оның ішінде қанттың проценті бұрынғыдан да арта
түседі. Шынықтырудың бірінші және екінші кезеңінен өткен өсімдіктер
температураның әжептәуір төмендегеніне шыдайды.
И.И Тумановтың зерттеулері бойынша, шынықтырудың екінші кезеңі
өсімдіктердің әр түрлі тобында бірдей өтпейді, сондықтан олардың аязға
төзімділігі де әр түрлі болады. Солтүстік ағаш тектестерінде жасуша ішінде
мұздың пайда болуынан және ұлпасының тоңазығанда опат болудан сақталуының
басты жол жасушалардың өте күшті сусыздануының нәтижесі, сонда олар
шынықтырудың қолайлы жағдайларында тек төмен температураға ғана емес, одан
да төменге шыдайтын төзімділікке ие болады.
Жоғары айтылғаннан мынандай қорытынды шығады: шынықтырудың тиімділігін
оны өткізу жағдайымен ғана емес, сонымен қатар өсімдіктің тұқым қаулаушылық
ерекшеліктерімен анықталады.
Егер қыстау кезінде температура ылғалда теріс қалпында қалса, шынықтыру
үдірісінде өсімдікте пайда болған қысқа төзімділік көктемге дейін сақталуы
мүмкін. Егер өсімдік қорғағыш заттарын толығымен шағындамаса және осы
үдерістің бірінші кезеңінде жасуша ішіндегі пайда болған қасиеттерін
жоғалтпаса жылмықтан кейін қайталап (теріс температурамен) шынықтыруға
болады.
1.3 Жоңышқаның аязға төзімділігі
Жоңышқаның қысқа және аязға төзімділігі - өте маңызды көрсеткіш,
өйткені ол жоңышқаның пайдалану өнімділігінің ұзақтығына және қыстағаннан
кейінгі екінші жылғы өнімділігіне әсерін тигізеді.
Өсімдік қалпына қарай тамырының мойны 15-200С төмен температураны
көтере алады.
Қыс ортасында жоңышқа – 300С төмен температураны көтереді, топырақ
бетінде 10-15 см қар жамылғысында қыстай алады. Ал егер қар жамылғысы 20-40
см болғанда – 40-500С төмен температураны көтереді.
Жоңышқа қыс айларында тек қана төмен температура әсерінен ғана емес,
егерде өсімдік құрғақшылықтың зардабынан көп уақыт қар жамылғысына
малынбаса қысқы транспирация әлсіз болғанның өзінде өсімдіктің құрғауына
әкеліп соғады.
Жоңышқаның қысқа төзімділігі сорт типінен, сорттың шығарылған аймағына,
агротехникасына байланысты болады.
Солтүстік Қазақстан далалы және орманды-далалы жағдайларында жоңышқа
өнімділігімен, тұзға төзімділігімен, қысқа және құрғақшылыққа
төзімділігімен шұбар және жасыл гибридті, жасыл жоңышқа топтарына жататын
сорттармен ерекшеленеді. Сортты әр түрлі жағдайларда өңдеу өсімдік
шашылуына әкеп соғады. Көп жылдық шөптердің жылына байланысты егіс
материалы кәдімгі сұрыптау арқасында жақсарады, ал үлкен жастағы тұқымдар
осы жердің климаттық жағдайында дамып өсе алатын ұрпақ береді.
Төмен температуралы аймақтарда мақсатты сұрыптау нәтижесінде
температура төмендеуіне төзімді популяциялар құрылуы мүмкін. Мысалға,
Савельевский НИИСХ (Киров облысы) зерттеу-тәжірибелік шаруашылығында ұзақ
уақыт, сұрыптау нәтижесінде жоңышқаның аязға төзімді аз қарлы қыс аязын -40-
420С көтере алатын популяция шығарылған. Зерттеулерде көрсетілген,
жеткілікті аймақтағы жоңышқа тұқымдарының өнімділігі 20-30% жоғары, басқа
аймақтардан жеткізілген тұқымдарға қарағанда. Өсімдіктің қысқа және аязға
төзімділігін қыстауға кетердегі жасы да әсер етеді. Кәрі жастағы жоңышқа
қыс суығын жас жоңышқаға қарағанда нашар көтереді екені бекітілген, өйткені
өсімдік қартаю процесінде өзінің шынығу қабілетін жоғалта бастайды.
Күз жоңышқа үшін – қиын-қыстау периоды. Жоңышқаның қысқа төзімділігіне
себу мерзімі ғана емес, шабу мерзімі де әсерін тигізеді. Жоңышқаның шабу
мерзімін дұрыс жасамаса, айларына дейін тағы бір өседі де, бұл оның барлық
тамырындағы көмірсу қорын жұмсап, ол қорды қысқа дейін орнына келтіруге
үлгермеуіне әкеліп соғады. Кей аймақтарда соңғы шабысты дұрыс жүргізбеу
әсерінен жоңышқа 2-3 жыл қолданылуында күшті селдірейді. Бұл жағдайды
болдырмау үшін Қазақстанның орманды-далалы аймағында екінші шабысты 20-30-
шы тамызға дейін, далалы аймағында 5-10-шы қыркүйекке дейін немесе
вегетация аяқталуына 35-40 күн қалғанда жүргізеді. Бірақта күз айында
жоңышқаны шапқанда вегетация аяғының алдында 4-5 метр шабылмаған
өсімдіктердің арасынан қар тоқтату үшін ықтырма қалдыру керектігін есте
сақтаған дұрыс, егерде қыстауға 15-20 см биіктікті өсімдік кетсе, бұл өте
жақсы.
Қысқы бүршіктерді оятатын және өсімдіктің өлуіне әкеліп соғатын, өте
кеш шабыс жоңышқаның құртылуына әкеледі. Жоңышқаның қыс айларында өлмеуі
үшін – қыста 20-30 см шөп қоспасын қалдырған жөн. Бұл жағдайда қар қабаты
жиналып, қыстың ең суық периодында топырақ 5-80С жылы болады. Сонымен
жоңышқаның қысқа төзімділігі, оның биологиялық құрамының ғана емес,
сорттардың бейімділігімен, агротехникалық тәсілдерімен, себу және шабу
мерзімінен тәуелді болады.
Солтүстік Қазақстанда жоңышқа 300С температураның төмендеуін қар
жамылғысы 10-15 см және тамыр мойнының жатуы төмен болғанда көтере алады.
П.А.Лубенца (1956) зерттеулері бойынша, аязға қыстайтын бүршіктер
төзімді болады, егерде тамыр мойны топырақ бетінен төмен орналасқан болса.
Көктемде, қыстайтын бүршіктерден және қысқа өркендерден жаңа өркендер пайда
болады.
Жоңышқаның аязға төзімділігіне өңдеу тәсілдері де зор маңыз береді.
О.П. Родченко ғалымының мәліметтері бойынша, жоңышқаның жазғы егісі
көктемгі егіске қарағанда қысқа төзімдірек екені анықталды. Бұл жағдай
жоңышқаның дамуы өзінің қыстау бүршіктерінің күйін сақтап, қысқа күнді
жағдайымен түсіндіріледі. Ал Ақмола облысында (1986) Шортандинская 2
жоңышқа сортымен қыстау деңгейінің ерте көктемгі, көктемгі, ерте жазғы,
кеш жазғы егу мерзіміне қаншалықты тәуелде екенін анықтаған болатын.
Бірінші жылы жоңышқаның қыстауы көктеу кезеңінен вегетация аяқталуына
дейінгі ұзақтыққа тәуелді болды. Зерттеу нәтижесінде органогенездің ІІІ –
ХІІ этаптарында (83-97 %) болған өсімдіктер жақсы қыстайтыны, ал ІІ – ІІІ
органогенез этабында болған өсімдіктердің барлығы дерлік қырылғаны
көрсетілген. Сонымен, Солтүстік Қазақстан жағдайында тұқым үшін өсірілетін
жоңышқаның бірінші жылғы шабуын өткізбеуді ұсынамыз, сонда танапта қалған
өсімдіктер қыстауға мықты болып кіреді, өйткені олар кәдімгі ықтырма болып
қар тоқтатады.
Сонымен жоңышқаның қысқа және аязға төзімді сорттары айтарлықтай бар.
Мысалы, қысы өте суық өтетін Якутияда көп қайталымды сұрыптаудан кейін
жабайы өсетін популяциялардан, селекционерлер А.А.Сороматинамен,
А.С.Яковлевпен, З.И.Максимовамен 1989 жылы Якутская желтая сорты
аудандастырылған. Якутская желтая сортының дүние жүзінде қысқа
төзімділігі бойынша өзіне теңі жоқ. Г.В.Денисов ғалымының зерттеу
жұмыстары бойынша (2000 ж.) бұл сор тамыр мойны аймағында 23-260С дейін
төмен температураны, қысқа уақытта төмендегенде 300 төмен температураны
23% өсімдік көтере алады. Қазіргі кезде бұл сорттың негізгі ауруларға
төзімділігі бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.
1.4 Өсімдіктердің аязға төзімділігін арттыру жолдары
Біздің ел үшін ең актуалды мәселені шешудің ең тиімді және пайдалы
бағыты болып селекция саналады, яғни әр топырақтық-климаттық аймақтардың
жағдайына бейімделген сорттар шығару керек. Мұндай жұмыстар көптен бері
жүргізілуде және ТМД-да әлемдегі қысқа төзімділігінің, сонымен қатар,
көпжылдық шөптердің сорттары шығарылды. Өсімдік селекциясының қысқа
төзімділігінің теориялық негізін жетілдіруге және тікелей төзімді сорттарды
шығаруға И.В.Мичуриннің, академиктер Цициннің, Ремеслонның және басқа да
көрнекті ғалымдардың қосқан үлесі өте зор.
Қысқа төзімділікті белгілі бір деңгейде астық дақылдарын түптену буынын
тереңірек орналасуын қамтамасыз ететін калий және фосфор тыңайтқыштарын,
ретарданттарды, сонымен қатар басқа да синтетикалық препараттарды қолданып
арттыруға болады.
Қыстайтын өсімдіктердің жақсы шынығуына вегетация кезінде топырақтың
қолайлы ылғалдылығын қамтамасыз етуі де әсер етеді, әсіресе қысқа
дайындалғанда ылғалдың жетпеуі, не артық болуы шынықтыру үдерісіне теріс
әсер жасайды.
Қысқа төзімділік параметрлері: өте әлсіз мұндайда 15% өнімдік
сақталады, әлсіз 16-30, орташа 31-60, жақсы 61-80 және өте жақсы 81-100 %
болады.
5. Өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі
Өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі дегеніміз – олардың онтогенез
процесі кезінде құрғақшылыққа бейімделіп және осы жағдайда өзінің өсуін,
даму қасиеттерін сақтауы.
Физиологиялық құрғақшылық өсімдіктердің жоғары температураны,
сусыздануды көтере алу қабілетінің қалыптасуы. Құрғақшылықты оқыған кезде
сусыздануға төзімділігімен бірге қызуды көтере алу қабілетін зерттеу қажет.
Түнгі сағаттарда транспирация күрт төмендегенімен, топырақта жеңіл
сіңірілетін судың болмауынан, өсімдік үшін, әсіресе, қалдық су тапшылығы
деген өте қауіпті. Мұндайда тұрақты солу кезінде өсімдіктің өсуі толығымен
тоқталады, өте сусызданған және аса сезімтал бөліктері, алдыменен
жапырақтары бірте-бірте қурай бастайды.
Сонымен қатар, өсімдікке су тапшылығының зардабы байқалмағанымен
тіршілік функцияларында өнімге орны толтырмайтын зиян келтіретін құбылыстар
жүріп жатады. Су тапшылығында барлығы болмаса да, көптеген негативті
құбылыстардың болуының басты себебі, жасуша органоидтарының цитоплазмалық
мембраналарының ішкі құрылыстары мен қасиеттерінің өзгеруі деп санау
керек, ал өз кезегімен ферменттердің қызметі мен зат алмасуының бағытында
міндетті түрде байқалады. Белгілі биохимик Н.М.Сисакянның зерттеулерінде
өсімдіктің солуы полимерлік заттардың ыдырау үдерісін тездететіні және
олардың синтезін тежейтіні байқалған болатын.
Ферменттік үдерістердің бағытының былай өзгеруі екі түрлі мағынаға ие
болуы мүмкін. Бір жағынан ол төмен молекулярлы қосылыстардың
концентрациясын арттырады. Яғни, жасулардағы осмостық потенциал мен ұстау
күшін көбейтеді, сөйтіп, ұлпалардың әрі қарай сусыздандыруын тежейді.
Екінші жағынан, егерде ыдырауға қордағы көмірсуы ғана емес, әсіресе
түзіліс заттары, айтайық ақуыздар да ұшыраса, өсімдіктерге азот алмасуының
аралық өнімдері, оның ішінде уланған әсері бар, аммиак жиналады. Бұл
жасушалар мен жекелеген органоидтардың тіршілік функциясын одан әрі бүлдіре
түседі.
Егер тіршілік функциялары толығымен бүлінбесе, құрғақшылық кезінде
өсімдік өнімінің төмендеуі, өсу үдерісінің күрт тежелуіне байланысты
болады. Бұл алғашқы рет академик Н.А.Максимовтың зерттеулерінде
анықталынған еді. Оң құрғақшылық кезінде өсімдіктің өсуінің баяулауы
(нашарлауы) немесе тіпті біржола тоқтатуы фотосинтездің (яғни, су үдерісі
үшін ассимиляттар мен энергиялық эквивалеттердің жетіспеуі) бүлінуінің
нәтижесі емес, су тапшылығы кезінде жасушалардың бөлінуінің тікелей тежелуі
мен созылуының нәтижесі деген жағдайда негізденді. Қазіргі кездегі
зерттеулер бұл жағдайды құптап қана қоймайды, сонымен қатар біршама
дәлелдей түседі. Сондай-ақ жапырақ ұлпасының сәл ғана сусыздануы, онда
абциз қышқылының (АБҚ), сонымен қатар жасушалардың бөлінуін және созылудың
басытқылаушы этиленнің мол жиналуынан хабар беретіндігі анықталды. Осымен
қатарлас лептесік жабылып фотосинтез басылады, ассимиляттардың алысқа да,
жақынға тасымалдануы тежеледі және де соңғылардың мөлшері тасымалдауды
тежеудің нәтижесінде ассимляциялық ұлпаларда біраз көбейе түседі.
Фотосинтетикалық аппараттардың қызметіндегі мұндай тез болатын өзгерістер
су тапшылығы ұзара түссе, хлоропласт құрылысындағы кейбір өзгерістермен
ондағы хлорофилдің мөлшерінің кемуімен толықтырылады.
Ертеректе, құрғақшылық кезінде өсімдік өнімінің кемуінің жанама
себептерінің бірі ретінде тыныс алудың күшеюі деген пікірлер айтылып жүрген
болатын, себебі бұл үдерісте фотосинтез өнімдері шығындалатын. Ал,
оқымыстылардың бұл облыста жүргізілуінен кейінгі жұмыстарды су тапшылығында
тыныс алудың күшеюге бейімделінушілігінің маңызы бар екенін көрсетіп отыр:
Кребс циклінде пайда болған органикалық қышқылдар аммиакты байланыстырады
және сусыздандырады, АТФ түрінде босаған энергия қалпына келтіру үдерісінде
қолданылады, тыныс алудың соңғы кезінде пайда болған су тапшылығының біраз
бөлігін толтыруға, соның ішінде митохондрияның және басқа да
органоидтарының негативтік құрылысын қолдануға да пайдаланылуы мүмкін.
Сонымен, құрғақшылық кезінде су алмасу үдерісіндегі жөнсіздіктер
өсімдік тіршілігінің көп жағына әсер етеді және де зат алмасуындағы және де
физиологиялық функцияларындағы болатын өзгерістер әжептәуір қарама-қарсы
сипаттағы нәтижеде болады. Салыстырмалы шамада байқалғанда олар су
тапшылығын жеңілдетеді немесе өсімдік ағзасына оның кәрі әсерін әлсіретеді.
Метаболизмде және физиологиялық үдерістерде, негізінде сол өзгерістер күшті
және терең дамыған жағдайда, олар кері әсерге ие болады және өсімдіктің
дамуын нашарлатады, тіпті құрып кетуіне де себепкер болады.
Мұндай өзгерістердің пайдалылығы немесе зияндығы өсімдік ұлпаларының
сусыздануының деңгейі мен ұзақтылығына, ол жөнінде жоғарыда болатын,
сонымен қатар өсімдіктің физиологиялық жағдайына да, соның ішінде,
онтогенездің қай негізінде құрғақшылыққа тап болуына да байланысты.
Ертеректе, 1912 жылы орыс ғалымы П.И.Браунов астық дақылдарында су
тапшылығынан өте қатты зардап шеге қауіпті кезеңді байқаған. Кейіннен дәнді-
дақылдардың және басқа да өсімдіктердің физиологиялық қауіпті кезеңін
зерттеуді Ф.Д.Сказкиннің зерттеулері үлкен үлес қосты. Соның ішінде, ол бұл
кезеңнің генеративтік мүшелердің жыныстық элементтерінің пайда болу кезеңін
қамтитын және су сусыздандыруға өте сезімтал гүлдің бөлшектерін тозаң
қапшығы онда пайда болған тозаң екенін анықтады. Міне, сондықтан
құрғақшылықпен қауіпті кезең қабаттасқанда, бидайда немесе арпада, сонымен
қатар шашақты дәнді-дақылдарда морфологиялық жетілген гүл шоғырларында
ұрықсыз гүлдері көп болады, яғни масақтарының көбі дәнсіз болады. Бұл
құбылысты таза биологиялық тұрғыдан бағаналы, ол өсімдіктің пайдалы
икемділігінің белгісін көрсетеді, себебі ол ылғал қорының тапшылығында,
саны аз болса да құндылығы жоғары тұқымның пайда болу мүмкіншілігін
жасайды. Іс жүзінде ала қаттылық қолайсыз құбылыс, себебі ол өнімді
төмендетуге апарады, тіпті кейіннен өсімдіктің сумен қамтамасыз етілу
жақсарады.
1.6 Жоңышқа өсімдігінің құрғақшылыққа төзімділігі
Солтүстік Қазақстан Азия континентінде көлемді жерді алып жатыр, ал
солтүстігінде Батыс Сібір ойпатына кіріп жатса, оңтүстігінде республиканың
шөлейт ауданымен шектеседі. Бұл территория арктиканың суық және ылғалы аз
ауасының жайылуына, сонымен қатар Орта Азиялық желдіњ ыстыѓы мен
ќ±рѓаќшылыѓын єкелетін оңтүстік желге де ашық. Солтүстіктің және
оңтүстіктің ауа толқынының осындай әрекеті, негізгі ылғал көзі болып
табылатын Атлант мұхитының қашықтығымен бірігіп, Солтүстік Қазақстан
климатының құрғақшылығын және басқа да ерекшеліктерін анықтайды.
Бұлтсыз ауа райының көбірек болуына да себепші Солтүстік Қазақстанға
ауа райының тұрақсыздығы және оның жылма-жыл өзгергіштігі тән. Кейбір
жылдар салқын және ылғалды болса-дағы, жалпы жылы және құрғақ жылдар
біршама басым. Ауа райының күрт өзгеруі өспе мүше кезеңінде, ал кейде бір
тәулік ішінде де болады.
Айтылғандардан мынаны аңғаруға болады: Солтүстік Қазақстанда өсімдіктер
өте қолайсыз әр түрлі жағдайларға тап бола алатындығы. Жазда мәдени және
жабайы өсімдіктер ауаның біршама төмен салыстырмалы дымқылдылығында топырақ
ылғалының тапшылығынан зардап шегеді. Сонымен қатар Қазақстанда ауа райының
құрғақшылығына байланысты сортаң топырақтың әр түрлері тараған. Сонымен
Солтүстік Қазақстанның топырақ-климаттық жағдайларына, нақты аймақтың
ерекшеліктеріне жауап беретін неғұрлым бейімделген сорттар талап етеді.
Ғылыми әдебиеттерде осы айтылған жағдайларға байланысты кейбір мағлұматтар
берілген және шешілмеген сұрақтар да бар.
Физиологиялық тұрғыдан қарағанда, құрғақшылыққа төзімділік дегеніміз
өсімдіктердің жасушаларының, ұлпаларының қызып кетуі болып саналады. Судың
жетіспеушілігі, қажеттілігі метаболизм процесін бұзып, өсімдіктің өсуіне
және оның өнімділігіне әсерін тигізеді.
Дәлме дәл анықтаманы өз кезінде М.А. Максимов берген болатын.
Қуаңшылық деп атмосфера және топырақ жағдайларының комбинациясының
арқасында өсімдіктің су тәртібінің терең және ұзақ уақыт бұзылуын айтты.
Құрғақшылық тек өсімдік бар жерде ғана болуы мүмкін, оны біз тек өсімдік
арқылы біле аламыз.
Құрғақшылық – ауа құрғақшылығы және топырақ құрғақшылығы болып екіге
бөлінеді. Атмосфералық қуаңшылық – ауа дымқылдылығының төменделуімен және
оның температурасының көтерілуімен байланысты, себебі транспирацияны және
топырақ бетінен ылғалдың булануын күшейтеді. Таза күйінде атмосфералық
құрғақшылық әдетте суарылатын жерде кездеседі. Атмосфералық қуаңшылықтың әр
түрлілігіне күшті желді аңызақты жатқызуға болады. Топырақта ылғал
жетіспегенде және жауын – шашын болмағанда атмосфералық құрғақшылыққа
топырақ құрғақшылығы ілесе жүреді. Атмосфералық және топырақ
құрғақшылықтарының бірігуі (құрама құрғақшылық деп атайды) өсімдік үшін өте
қауіпті және жойқын. Құрғақшылық өсімдіктерді дәрменсіздендіреді және оны
қатты қыздырады. Құрғақшылық әдетте өсімдікке екі түрлі қолайсыз әсер
етеді: өсімдіктің су тәртібін бұзады және ұлпалардың температурасын
көтереді. Және де оларды ажырату қиын, олар бірін бірі күшейте түсіп, өте
терең зардапқа әкеліп соғады. Тек ылғалды тропикалық ауа райында,
суарылмаған кезде ғана ылғал тапшылығын сезеді, өсімдік күшті қызудан
зардап шегуі мүмкін, және керісінше, Солтүстік Қазақстан жағдайында өсімдік
ерте көктемде, құрғаќ күз және қары аз қыстан кейін суық құрғақшылықтың
(салыстырмалы төмен температурада ылғалдық болмауынан) әсеріне тап болады.
Құрғақшылық қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болады. Егерде ұзақ
мерзімді болса, онда су тәртібі бұзылады да, өсімдік өнімі азаяды, кей
кездерде олар мүлдем өліп қалады. Ал қысқа мерзімді құрғақшылық ұзақ
мерзімді сияқты кейде өсімдіктің өлуіне әкеп соғады.
Жоңышқа сорттары мен сортүлгілеріне келер болсақ, оның коллекциясының
далалық және құрғақшылық аймақтарында тіршілігін сақтау олардың
құрғақшылыққа шыдамдылықтарына тәуелді. Құрғақшылыққа шыдамдылықты тура
(жалпы шығымды есептеу, өсу қарқындылығын анықтау, құрғақшылық кезінде тірі
қалған немесе кеуіп және түсіп қалған жер үсті мүшелерін санау
жолдарымен) және жанама (су тәртібі мен алмасу реакцияларының бұзылуын
көрсететін физиолого – биохимиялық көрсеткіштерін анықтау жолымен)
әдістермен анықтауға болады.
Өсімдіктердің құрғақшылық әрекетіне бейімделуі әр түрлі көрінеді. Бір
дақылдар өздерінің салмақтары өспе мүшелерінен бірнеше есе арттыратын
қуатты және терең бойлай алатын тамыр жүйелерін дамытады. Басқалары
жапырақтары мен жас өркендерін түсіріп, булану беттерін азайтады.
Үшіншілері сору күшін максималды санға жоғарлатып жасуша шырынының
концентрациясын арттырады. Төртіншілері күшті дамыған кутикулярлық қабатқа
немесе өспе мүшелерінің қалың торлы түптенуіне ие болады. Құрғақшылық
басталғанға дейін өздерінің өсу және даму циклін аяқтап үлгеретіндері де
болады.
Құрғақшылық әрекеттеріне өсімдіктердің аталған бейімдеушілік
реакциялары ксерофиттерге тән, яғни құрғақшылықта өсетін өсімдіктерге, олар
онтогенез процесінде ылғал тапшылығын жиі тартады. Жоңышқа дақылына
келер болсақ, бір жағынан ол жоғары ауа температураларына (ыстыққа
төзімділік) төзімді болса, басқа жағынан – жоғары мөлшерде су
пайдаланатындығымен сипатталады. Қысқа мерзімді топырақ және ауа
құрғақшылығында өскіндері тез өледі, ал үлкен өсімдіктері ұзақ сусыздануды
көтере алады. Жоңышқаның қарама-қарсы биологиялық қасиеттері оның
құрғақшылыққа шыдамдылығына қатысты зерттеушілердің әртүрлі ойларына
әкелді. Біреулері (А.М.Константинова, Ф.Л.Познорихин, Г.И.Макарова,
А.К.Федоров) жоңышқаны құрғақшылыққа шыдамды топқа жатқызса, басқалары
(С.С.Шаин) оны типтік мезофит болып табылады деп санайды, ал үшіншілері
(Е.Н.Синская, М.А.Шебалина, М.С.Коликова) жоңышқаны ылғал сүйгіш дақыл деп
таниды.
Көріп отырғанымыздай, зерттеушілердің құрғақшылыққа шыдамдылық туралы
сауалға пікірлері әртүрлі. Біреулері мезофит деп, басқалары оны ксерофит
деп санайды, ал үшіншілері аралық қызмет – ксерофитті мезофит немесе
ксеромезофит, гемиксерофит, жарты ксерофит, мезоксерофит және тағы
басқаларға жатқызады.
Жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділігіне қатысты қарама-қарсы ойлардың
негізгі себебі, біз атаған авторлар әртүрлі түрлер және сорттармен, әртүрлі
агроклиматтық немесе эколого-географиялық аймақтарда жұмыс істеген, не
шектеулі бастапқы материал қолданған, терең физиологиялық және анатомо-
морфологиялық зерттеу әдістерін пайдаланбай, тек егістік бақылау
нәтижесімен тоқталған. Жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділік мәселесін
біржақты шешкендіктен, оның құрғақшылыққа төзімділігі туралы пікірді
қарастырғанда барлық Medicago туысының генеологиясын және жеке түрлердің
өсу аймақтарының агроклиматтық бағалауын ескеру қажет, онсыз құрғақшылыққа
төзімділік туралы бірдей ой болмайды.
Көптеген әдебиет көздерінің талдаулары көрсеткендей, жоңышқаның
құрғақшылыққа төзімділігі туралы айту үшін қандай бастапқы материалмен
жұмыс істеп жатқанымызды анық білу керекпіз. Жоңышқаның құрғақшылыққа
төзімділігін анықтау үшін нақты тәжірибелік үлгіні осы аймақта
аудандастырылған сортпен салыстыру қажет.
Құрғақшылыққа байланысты дақылдың физиологиялық өзгерістеріне көптеген
зерттеушілер назар аударған. Бірақ физиологиялық зерттеулерге жоңышқа –
біршама қиын объект. Біріншіден, бұл көпжылдық өсімдік, сондықтан
сорттардың құрғақшылық төзімділігі туралы айту өсімдіктің су тәртібінің
өзгерістеріне байланысты, оның онтогенетикалық дамуына қандай да бір
заңдылықтар бекіту, күмәнсіз, өте қиын. Екіншіден, жоңышқаның бұтасы
көптеген әртүрлі жас және кәрі өркен, жапырақ, гүл, бұршақ және тұқымдардан
тұрады. Үшіншіден, физиологиялық талдауда зерттеудің негізгі объектісі
болып саналатын жоңышқа жапырақтарының беті кішкентай мөлшерлі тақталарының
пішіні, анатомиялық құрылысы әртүрлі, Е.Я.Ильин және С.С.Шаинның пікірі
бойынша, өсімдіктің жастық және маусымдық өзгерістері ғана емес, сонымен
қатар олардың сәйкес түптегі өркендердің буынаралықтарында орналасуымен
байланысты.
Н.А.Максимов, Ю.С.Григорьев, Н.С.Петинов, П.А.Генкель өсімдіктің
жоғарлатылған құрғақшылыққа төзімділігін олардың жоғары су тежегіш
қабілетімен байланыстырады. Жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділігі
жасушаларының су бөлініп шығаруға қарсылық қабілетінің әртүрлілігіне
тәуелді. Құрғақшылық жоңышқаның су тежегіш қабілетін арттыратынды.
Топырақ және ауаның ұзақ емес құрғақшылығы өсімдіктің су тәртібінде
қайтымсыз бұзулар тудырмайды. Ол ағзаны аздап сусыздандырады, төзімді
сорттардың өсу процестерін тұрақтандырады, олардың солуға төзімділігін
арттырады. Төзімсіз сорттар қысқа мерзімді құрғақшылыққа белсенді
әрекеттенеді: күшті сусызданады, оларда байланысқан су қарқынды өседі,
жасуша шырынының концентрациясы мен электролиттерге протоплазма
өткізгіштігі дереу өседі.
Өте ұзақ құрғақшылықта жоңышқа өсімдіктерінің су тәртібінде терең
өзгерістер жүреді. Құрғақшылыққа төзімсіз өсімдіктерде жасушалар және жеке
мүшелер өледі, ағзаның қуаңшылықпен күресуі төмендейді, нәтижесінде өсімдік
қурайды. Ал қайта қалпына келуі жоғары жоңышқа өсімдіктерінің тамыр және
өткізгіш жүйелері жақсы дамыған, лептесік аппаратының жұмысы нақты және де
басқа бейімделуші реакциялардың болуы өсімдіктердің сусыздануға кері тұруын
қамтамасыз етеді және олар 35-40% суынан айырылса да, тургордың тез қалпына
келуіне әсер етеді. Төзімсіз сорттармен салыстырғанда төзімді сорттар
белгілі „беріктілік қорына” ие болады, ол сусыздану шеткі деңгейге жеткенде
іске асырылады. Құрғақшылықпен күресудің бір шаралары болып селекциялық
шаралар келеді. Қуаңшылыққа қарсы күрестің ең бір тиімді жолы қуаңшылыққа
төзімді мәдени өсімдіктер сортын жасау болып табылады. Менің жұмысымның
мақсатының бірі болып жоңышқа сортүлгілерінің арасынан құрғақшылыққа
төзімділерін анықтау.
1.7 Өсімдіктердің құрғақшылыққа бейімделу жолдары және түрлері
Онтогенездік жағдайдан басқа су тапшылығының сипаты мен ықпал ету
деңгейі өсімдіктің генетикалық табиғатына, яғни олардың сумен қамтамасыз
етілуінен әртүрлі жағдайына тарихи бейімделушілігіне де байланысты.
Құрғақшылыққа бейімделушіліктің бірі болып көптеген балдырлардың,
қыналардың, кейбір мүктердің, қырық-құрақтың кейбіреулері және тіпті жабық
тұқымдылардың біраз анабиоз немесе криптобиоз күйіне, яғни жасырын
тіршілікке көшеді де, толық сусыздандырылғанға төтеп бере алады. Өсімдік
әлемінен аталынған дәлелдер өздері потенциалды тіршілік қабілеттілігін ұзақ
уақыт сақтап отырып, осындай жағдайда ондаған, тіпті жүздеген жылдар бойы
бола алады. Басқа өсімдіктер сияқты олар өздерінің су режимін реттемейді.
П.А.Генкльдің пікірі бойынша гүлді өсімдіктердің тыныштықтағы тұқымдары
осындай күйде – крептобиозда болатыны көрінеді. Олар сондай-ақ кептіруге
өнгіштігін жоғалтпай төтеп бере алады. Гүлді өсімдіктерге келетін болсақ
олардың көбі толық түгілі, күшті сусыздандырғанда көне алмайды және даму
кезінде өзінің су режимін реттейтін әр түрлі әдістерін тудырады. Оларды 3
экологиялық топқа бөлуге келісілген: гигрофиттер, мезофиттер және
ксерофиттер. Біріншілері ылғалы мол аудандарда мекен етеді және ылғал
тапшылығына бейімделуге ешқандай мүмкіншіліктері жоқ.
Мезофиттер орташа ылғалды жердің өсімдіктері онда құрғақшылық болса да,
тұрақтылық немесе жүйелік сипаттама болмайды. Бұл топтың өсімдіктерінің
көбі ауыл шаруашылық дақылдары, белгілі шекте ылғал тапшылығына бейімделуге
икемді, бірақ оған өзінің мүшелерінің құрылысы мен мөлшерін өзгерту арқылы
икемделмейді.
Олардың қуаңшылыққа төзімділігі негізінде жасушаның құрылымы мен
метаболизмін су тапшылығына сезгіштіктерінің аздығына байланысты.
Ксерофиттер өсімдіктер тобының көбін қамтиды, ұзақ даму кезінде оларда
құрғақшылыққа қарсы құрылымдық және физтологиялық бейімделінушіліктер пайда
болады. Бұл бейімделінушіліктер П.А.Генкельдің және басқаларының жұмыстары
көрсеткендей негізінде не күшті тереңге топырақтың төменгі қабатына кететін
тамыр жүйесін құрастыру арқылы, топырақтағы су қорын толық пайдалануға
немесе булану бетін азайту арқылы транспирацияны кемітуге, саңылаудың санын
азайтып және олардың күздік жайылым қамтамасыз етуге бағытталған.
Көпжылдық шөптердің жер асты, фотосинтетикалық активті бөліктердің
жарығының төмендеуінен тамыр құрылымы нашарлайды. Құрғақ аудандардың
топырағында өсімдік тамыры өте үлкен тереңдікке бойлайды, бірақ бұл жәйт
өзгешелігі білінеді: олар топырақ қабатының ылғалдылығы солу ылғалдылығынан
төмен болған жағдайда тереңге бойламайды.
Тамыр ұзындығы және бұтақтануы бір заңдылыққа бағынады: жоғары
ылғалдылықта тамыр ұзындығы төмендейді, ал бұтақтану жоғарылайды. Солтүстік
Қазақстан топырағының құрғауына байланысты негізгі тамырлар тік бойлайды.
Бірақта жаздық құрғақшылық кезінде Солтүстік Қазақстанда жоңышқаның негізгі
тамыр ұзындығы нашарлайды. Құрғақшылық біздің еліміздің көп аймақтарында
актуалды проблема қоры болып отыр.
Тарау 2 Зерттеу жағдайлары және әдістемесі
2.1 Табиғи-климаттық жағдайлар
Қазақстанның солтүстік аймағының территориясы 600 мың км. Солтүстіктен
оңтүстікке 900 км-ге созылып жатыр.
Солтүстік Қазақстанның территориясының үлкен су бассейндарынан алыс
болуы ауа райының ауыр континенттігін түсіндіреді, қысқа сәулелі жазымен,
суық қыс және жауын-шашының аз болуымен сипатталады. Жылдық ауа температура
амплитудасы 380С құрайды.
Ең суық қыс айы – қаңтар, орташа температурасы –180С, ал ең жылы –
маусым айы, орташа температурасы +19, оңтүстікте +230С.
Қыста температураның төмен болуы және қар жамылғысының аздығы,
топырақтың терең қатуына себеп болады.
Солтүстік Қазақстанда қар түріндегі жауын-шашын мөлшері орташа 60-100
мм түседі. Осыған байланысты қар жамылғысы онша қалың емес (10-15 см). Бұл
қараша айының бірінші онкүндігінде және сәуір айының ортасына дейін
болады. Желдің соғуынан қар жамылғысы танаптарда жайылады. Аязсыз кезең
ұзақтығы 100-ден 140-қа дейін ауытқиды.
Көктем айлары жылудың қарқынды өсуімен ерекшеленеді. Жылы кезең басы
сәуір айының ортасынан басталады.
Көктемгі үсіктер 20-25 мамыр айында тоқтайды, ал кей жылдары әлсіз
үсіктер шілде айының ортасында болады. Әлсіз бұлттылық, күн көзінің жоғары
радиациясы және төмен ауа ылғалдылығы (30-20%) топырақтан ылғалдың
булануына жақсы жағдай жасайды.
Солтүстік Қазақстан территориясында жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300
мм, жылы периодта 70% жылдық мөлшер түседі. Бұған қарамастан территорияда
ылғалдылығы аз, өйткені булану топырақтың бетінің тез құрғауына әкеп
соғады.
Жаз айларындағы булану өте маңызды, тәуліктік шығынды жабу үшін 5 мм
жауын-шашын қажет етеді. Мұндай күндер жаз айында орташа есеппен 3-4 рет
болады.
Қатты желдер, жылы периодқа қатысты, әрдайым құмды боран шақырады, олар
топырақ құнарлығына өте үлкен әсерін тигізеді. Көпжылдық көрсеткіштерге
байланысты Солтүстік Қазақстан аймағында 3-тен 8 күнге дейін құмды боран
болады.
Күз орташа температураның тез төмендеуімен сипатталады, ал кейде жазғы
айлармен салыстырғанда жауын-шашын көп мөлшерде түседі. Қыркүйек айының
ортасында бірінші үсіктер басталады.
Солтүстік Қазақстанның климаты ауыр континентальдығымен, суық қысымен,
көктемде жылы температураның тез көтерілуімен, жазы құрғақ болуымен
сипатталады.
2.2 Тәжірибе жүргізу жылдардағы метеожағдайлар
Зерттеу Көкшетау ауыл шаруашылық ГЗИ танабында жүргізілді. Ол Көкшетау
таулы қырлы аймағында орналасқан. Көкшетау облысының Зеренді ауданына
қарасты Шағалалы ауылы. Кесінінің рельефі жазықты. Тәжірибе участкесінің
топырағы кәдімгі қара топырақ, орташа қарашірікті, қарашірік горизонт
тереңдігі 35 см және қарашіріктің орта саны 5-6 %. Топырақтың егістік
қабатында нитратты азот - 3,21 мг, фосфор - 2,9 мг, калий - 3,50 мг 100
% топыраққа. Сонымен азот бойынша қамтамасыздығы жоғары, фосфор бойынша
орташа, калий бойынша - жоғары.
Механикалық құрамы бойынша ауырсыздақ егістік горизонтта көлемдік
салмағы 1,19 грсм3, метрлік қабатта 130 грсм3. Тұрақты салу ылғалдылығы
12-13 %. Аймақтық ауа райы континентальды, көп жылдық мәліметтер – бойынша
ең суық ай қаңтардың орташа температурасы -16,2оС құрайды, ал ең ыстық ай
шілденің орташа температурасы +19,5оС құрайды.
Жылына 307,9 мг. түсетін ылғал саны. Өсімдіктің өсу мерзіміне 184,1
мм ылғал түседі.
Алсыз мерзім 90-110 күн құрайды.
Топырақта бірінші қатқақ 10 тамызда, ал ақырғы 10 мамырда
белгіленген. Тұрақты қар қабаты қазанның 3 жарытысында құралады, сәуірдің
аяғында қатады.
Қарлы жамылғы мерзімі 160 күн құрайды.
Ауа райы сипаттамасы 300 м биіктікте орналасқан. Шағалалы
метерологиялық станцияның бақылауының негізінде берілген.
Көкшетау қыратының таулы шоқ аймағы ауа райы қатты континентальды,
суық қыс және жылы жазды.
Өсімдіктің өсу мерзімінің жазғы айларында ылғалдың жоғары тапшылығы
байқалады. Осы мерзімде топырақ бетіндегі ылғалдың булануы мөлшері түскен
ылғалдан едәуір артады.
Тұрақты Солтүстік – батыс жерлері ылғалдың булануын тездетеді және
топырақ ылғал түскеннен кейін 2-3 күнде, 2-10 мм қабаттағы ылғалын дерлік
жоғалтады.
Есеп беру кезіндегі 2001 жылдың метеорологиялық жағдайы қыстың
жылылығымен, көктемнің құрғақтығымен және салқын, ылғалды жаз
кезеңімен сипатталады.
Тамыз айында 50,6 мм ылғал қалдығы мен температураның тапшылығы,
төмен өнімді тұқымдардың біркелкі піспеуіне әсер етті.
2002 ауыл шаруашылық жылы көп шөптердің өсіп-дамуына және жақсы бағалы
тұқым алуға қолайсыз жағдай туғызады. 2001-2002 жылдардың қысы жылы және
қары аз болды. Көктем температуралық режимі бойынша, жауын-шашын мөлшерінің
жоғарылығымен, орташа көпжылдық мәліметтер деңгейінде болды, яғни ол
бірінші шабыс шөбінің қалыңдығының (біліктілігінің) өсуі мен дамуына жақсы
әсер етті. Тамыз айын қоспағанда, жаз айлары құрғақ, салқын ауа райымен
сипатталды. 2001 жылдағыдай, тамыз айындағы жауын-шашынның артықтығы көп
жылдық шөптердің тұқымдық өнімділігіне кері әсерін тигізді.
Метеорологиялық жағдайларға байланысты 2002 жылдың күзі мен 2003 жылдың
көктемі мына түрде қалыптасты. Барлық осы уақыт ішінде 186,7 мм жауын-шашын
түсті (1 таблица), бұл кәдімгіден 24,4 мм-ге көп, бірақ айларға бөлгенде
бірдей болмады.
Шөпті тұқымға жинау уақытында, яғни күзде айтарлықтай құрғақ, жылы күн
болды.
Қараша – қазан айларында орташа көп жылдық көрсеткіштерге сәйкес орташа
айлық температура 1,60С және 3,50С-қа жоғары болды. Жауын-шашынның
тапшылығы қыркүйекте 20,4 мм, қазанда 2,3 мм құрайды. Айтарлықтай жауын-
шашын мөлшері (20,9мм) қазан айының ортасында болды, ал қараша айында жауын-
шашын мөлшері (22мм) бірден айдың басында түсті, осы уақыттан бастап әлсіз
шамалы қуатты қар жамылғысы қалыптасты. Айдың келесі күндерінде түскен
жауын-шашын мөлшері шамалы болды. 4,2 мм аспады, ал жалпы ьір айда 29,8 мм
құрады.
2002-2003ж. қысы аз қарлы және суық болды. Температура қыс айларында
төмен және қалыпты жағдайдағы деңгейде. Әсірісе желтоқсан айы өте суық
болды. Орташа көп жылдық көрсеткіштерден ауытқуы – 7,70С құрайды. Аяз
қаңтар айында 32,00С, ал ақпан айында – 33,20С жетті. Сонымен қатар орташа
көпжылдық көрсеткіштерден 10,5 мм төмен, қыс айларындағы жауын-шашын
мөлшері 25,5 мм құрады. 2002-2003 жылдардың қысқы уақыт кезеңінде төмен
кері температура фонында және шамалы қуатты қар жамылғысында селекциялық
материал суыққа төзімділікке байланысты қатаң сұрыптаудан өтті. Есептік
кезеңде көктем суық, құрғақ және ұзақ болды. Әдеттегіден наурыз айы орта
есеппен 0,50С, ал сәуір айы 1,40С суық болды. 00С-тан төзімді өту, сәуірдің
үшінші онкүндігінде болды, сондықтан шөптің көктемгі өсуі 23-25 сәуірде
басталды, яғни әдеттегіден 6-8 тәулікке кеш. Мамыр айында күннің кенеттен
жылынуы байқалды және орташа ауа температурасы 1 айда 15,10С құрады немесе
орташа көп жылдық көрсеткіштерден 3,50С көп болды. Дымқылдану тәртібі
бойынша наурыз айы құрғақ болды. Бір айда барлығы 4,4 мм, сәуір орташа көп
жылдық көрсеткіш деңгейінде (19,6мм), ал мамырдың үшінші онкүндігінде 62,9
мм жаңбыр болды. Мамыр айында барлығы 2,5 мөлшерде жауын-шашын түсті
(80,0мм).
Температуралық тәртіп бойынша есептік мезгілдің жазғы айлары орташа көп
жылдық көрсеткіш деңгейінде болды. Орташа температура маусымда 17,80С,
шілдеде 19,90С, тамызда 22,30С құрады, бірақ амплитуда 240С жететін,
айтарлықтай, температураның тәуліктік ауытқуы бақылайды. Жауын-шашынның
артуы маусым мен шілде айларында байқалды. Ауытқуы 17,7; 19,3 мм құрады. Ал
тамызда керісінше ылғалдың тапшылығы байқалды.
Қыстың қатаң, қарының аздығы, көктемнің суық ұзақ болуы, вегетация
кезеңде жауын-шашынның біркелкі бөлінбеуі, жаз айында күндізгі және түнгі
температураның емулі құлауы есептік мезгілде аурулардың дамуымен азықтық
масса және тұқым өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.
2002-2003 жылдардағы метеожағдайлар Кесте 1 көрсетілген.
Кесте 1 2001-2003 жылдары бойын ша метеомәліметтердің салыстырмалы
сипаттамасы және А.И.Бараев атындағы Қаз АШҒЗИ РМҚКО Көкшетау филиалы
бойынша орташа көпжылдық көрсеткіштер
Климат Айлар Кезең
элементтері бойы
ІХ Х XІ XІІ І ІI III IV V VI VII VIII
Ауа температурасы
Орташа көпжылдық +11,4 +3,8 -7,2 -12,9 -15,7 -15,3 -8,4 +4,4 +11,6 +17,7 +19,3 +19,3
2001 жыл +7,9 -0,3 -12,6 -12,2 -15,3 -15,3 -2,8 +5,5 +16,6 +15,7 +17,0 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz