Іскер – психологтың коррекциялық жұмыс ерекшелігі
Тақырыбы: Іскер – психологтың коррекциялық жұмыс ерекшелігі.
Кіріспе
Психологиялық коррекция жұмысының мазмұны мен ерекшелігі.
I-Тарау.
1. Іскер психологтың коррекция бағытындағы жеке жұмыстехнологиясы.
2. Мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық көмек.
3. Бастауыш мектеп жасындағы балалар мен жүргізілетін коррекциялық
ерекшелігі.
II-Тарау.
1. Психологтың жеткіншектермен коррекция бағытындағы жұмыс технологиясы.
1. . Мінез құлықтың бұзылуы, оның профилактикасы коррекциясы
III-Тәжірибе
IV Қорытынды
Әдебиеттер
Қосымша.
Кiрiспе
Психологиялық коррекция жұмысының мазмұны
Психологиялық коррекция-психологтың iс-тәжiрибелiк әрекетiндегi
маңызды және жауапты бағыт. Адамның iшкi дүниесiндегi жағымсыз мiнезқұлғына
негiзгi әсер тигiзедi. Психолог адамның iс-әрекетiмен, танымды
процестерiнiң өзгерiстерiмен және қажеттiлiктерiмен жұмыс iстейдi.
Психологиялық коррекция бағытында-психологтық психалық даму
ерекшелiктерiнің зетудегi әрекетi анықталады. Психологтық коррекция
бағытындағы жұмысы баланың дамуындағы кемшiлiктердiң алдын-алуға немесе
түзетуге арналған.
Яғни балалармен жүргiзiлетiн коррекциялық жұмыстардың симптаматикалық
және этиологиялық түрлерi бар, олар бiр-бiрiмен өзара байланысты.
Симптоматикалық-дамудағы жеке кемшiлiктерге бағытталған, этиологиялық
–кемшiлiктердiң түпкi пайда болу себебiн анықтайды.
Қалыпты және ауытқымалы даму коррекциясын саралап, талдасақ. ғалыпты
даму коррекциясы психологтық көмегiмен жүзеге асады. Ал ауытқымалы даму-
патопсихологтық, дефектологтық, психологтардың және психоневрологтың
көмегiмен жүзеге асырылады.
Коррекция бағытымен айналысатын психолог төмендеге ережелер бойынша
жұмыс iстейдi: не бар; не болу керек; қажет нәрсеге жетуүшiн не iстеу
керек? Осы сұрақтарға жауап беру үшiн, психологқа психикалық дамудың қалпын
анықтап алу қажет. Бұл категорияның үш талдау деңгейлi болады:
нейропсихологиялық, жалпы психологиялық және жас ерекшелiк психологиясы.
Нейропсихологиялық талдау деңгейiндегi психолог зерттеушiнiң iш
құрылысы туралы қорытынды жасайды.
Жас ерекшелiк психологиясының талдау деңгейлi белгiлi бiр жасқа
байланысты алынған мәлiметтердi нақтылауға көмектеседi.
Жалпы психологиялық талдау психиканың негiзгi заңдылықтары туралы
мәлiметтердi қолдануға мүмкiндiк туғызады. Талданып жатқан құбылыстың
деңгейiн анықтағаннан кейiн, психолог коррекция бағытындағы атқаратын
жұмысын анықтай алады. Мысалы, баланың есте сақтау қабiлетi нашар болады.
Оны қалай жақсарту керек? Бұл үшiн коррекцияның деңгейiне сүйену немесе
баланың жеке мүмкiндiгi мен ерекшелiгiне сай әрекет жасау.
Шетел психологиясында баланың психикалық дамуының коррекциялық
жағдайындағы мәселесiн шешудегi жолды шартты екi үлкен топқа бөлуге болады:
психодинамикалық және мiнез құлықтық.
Екi топқа жiктеудiң себебi –сана және мiнез-құлық, өйткенi сана,
мiнезқұлық психологияның заттары болып есептелiнедi. Психология заттарының
құрамын анықтау мақсаттардың құрылуына және коррекциялық жұмыстарың
әдiстерiне әсерiн тигiзедi.
Психодинамика iлiмiнде ойын терапиясы, арттеропия, балалық психо-
анализ бағыты маңызды болып есептелiнедi.
Мiнез-құлықтық iлiм баланың бейiмдiлiк мiнезiнiң және мiнез –құлықтың
әдеттерiнiң құрылуымен тығыз байланысты.
Психикалық дамудың негiзгi заңдылықтарының дамуындағы қалыптылық
принципi баланың жеке-тұлғалық құрылуы үшiн дамудың бiрқатар деңгейiн
бiлдiруi.
Жоғарыдан төменгi принципi психологтың бала зейiнiн ертеңгi күнгi
дамуына аудартуды қажет етедi.
Психиканың дамуындағы жүйелiлiк принципi онтогенездегi психикалық
дамудың күрделi жүйелi мiнездi ұмытпау қажеттiлiгiн шарттандырады.
Коррекциялық жұмыс жай психикалық әрекеттердiң жеке жаттығулары
ретiнде ғана құрылмауы керек, сонымен қатар баланың күнделiктi өмiрлiк
қатынас жүйесiне кiретiн оның жалпы ойлатырылған әрекетiнде құрылуы керек.
Психокоррекциялық жұмыстын мазмұны мен әдiсi.
Психокоррекциялық жұмыстың әдiсiн талдау коррекция заттының жағдайымен
және коррекция объектiсiнiң жағдайымен шартталған.
Психокоррекция объектiлерi- бұл өзгерiстерге берiлген жеке тұлғаның
жеке бөлiмдерi, ал коррекция заты-бұл психокоррекциялық ықпал, бағытталған
психикалық шындық. Мысалы, коррекция объектiсi баланың мiнез- құлығының
бұзылуы болып табылады, ал коррекция заты түрлi болуы мүмкiн: Мен бейнесi,
мұғалiмге деген қатынасы, оқу мотивациясы және т. б.
Шартты түрде мынадай әдiстердiң топтарын бөлуге болады.
Мидың физиологиялық деңгейi бойынша,
Жiгерлi болу. Тежелу
Анықтау өзiндiк гипноз
Сендiру ұйқы алдындағы
Сөйлеудi қадағалау өзiн-өзi сендiру
Пиетиативтi коррекция Беделдi сендiру
үйқы жағдайындағы өзiн-өзi
сендiру.
Биологиялық гомеостаз бойынша қалыпты жағдайға арналған стресстiн
жағдайларды да қамтиды.
Ықпалдын мiнезi мен бағытталуы бойынша.
Дамытушы Нақтылатпаушы
Седативтi Белсендiрушi
Белсендiрушi Уландырушы
Психикалық процестерге тиетiн ықпал бойынша.
Иматотренинг (қиялдау)
Менталды тренинг (ойлау)
Эмоционалды – ерiктi жаттығу (эмоция, ерiк)
Қатысушылардың саны бойынша
Топтық(макро-микро-медио)
Жекелеген.
Ықпал принципi бойынша
Гетерогендi (басқаларға)
Аутогендi (өзiне)
өнер құралдарын қолдану бойынша
Изотерапия
Библиотерапия
Музыкатерапия
Би терапиясы
Р. В. Бурменскийдiң, О. А. Карабанова мен А. Г. Лидерстiң мәлiметтерi
бойынша психологтың көмегiне кемен адамдардың көпшiлiгi мектепке дейiнгi
және бастауыш мектеп жасындағы балалар. Дәлелдi фактiмен келтiрсек осы
жастағылардың 80 пайызы. Коррекциялық жұмыстың мазмұны баланың түрлi
қиындықтар мынандай болып, кездесуi де мүмкiн:
- Баланың психикалық даму деңгейi жас деңгейiне, яғни нормаға сай
келмеуi;
- Мектепте оқуға дайын болмау, үлгере алмаушылық, оқу мен танымдық
мотивациясының төмен болуы.
- Жеке тұлғалық дамуының жағымсыз жақтары, коммуникативтi мәселелер;
- ұйымдаспаған мiнез-құлық;
- Мiнез-құлықтық эмоциялардың бұзылуы;
- Бала бақшаға, мектепке, жанұяға нашар бейiмделу.
Осы қиындықтарға сәйкес психокоррекцияның мынандай жолдарын ұсынуға
болады:
Ақыл-ой дамуының коррекциясы;
Сенсорлық қабiлеттiң дамуы.
Көрнекiлiк- бейнелi ойлауының дамуы.
Шығармашылық зейiн мен естiң бастапқы функциясының дамуы.
Сөйлеудi дамыту (логопедтiң көмегi арқылы).
Танымдық мотивациясының дамуы.
Баланың оқуға дайындығының коррекциясы.
Баланың iшкi жағдайының қалыптасуындағы коррекциясы.
Жалпы үлгерiмiнiң қалыптасуы (жағымды мотивация, танымдық процестер, өзiн-
өзi бақылау, өзiн-өзi бағалау)
Кеңiстiктi бағдарлауының коррекциясы.
Сөйлеу коррекция (оқу).
Сан үлкендiгi туралы елестету коррекциясы (математика)
Мiнез-құлық коррекциясы.
1-қатар-мотивациялық, iс-әрекеттiң мақсатын игере алмау, тани және
жiктей алмаушылық.
2-қатар-мақсатқа жету үшiн жол жоспарлай алмау, мазмұны жағынан да,
уақыт жағынан да, әрекеттi бақылай алмау.
Коррекция бағытындағы тәсiлдер
1-қатар (мақсаттану)
Нақты мақсат қою, баланың оны үлгi ретiнде қабылдау және сезiну.
үлгiнi көз алдында ұстау .
Мақсатқа жетудi қамтамасыз ету.
Сәттiлiктi өзiнiң мiнез-құлқына аудару.
2-қатар (жоспарлау және бақылау)
үлкендермен қосылып мақсатқа жетудегi жоспарлау мазмұны.
Әрекеттiң заттық және белгiлiк жолдарды модельдеу.
Жоспарлаудың түрлi тәсiлдерiн иемдену.
Мотивациялық дайындығының әрекетке қалыптастырылуы.
Жеке тұлға дамуындағы коррекция.
1. Коммуникативтiк мәселелер – жанұясындағы қарым-қатынас қиыншылығы, ата-
анасымен, туыстарымен және жанұядан тыс құрбыларымен, тәрбиешiлерiмен,
мұғалiмдерiмен.
Бiрiншi жағдайда:
Ата-аналары мен мұғалiмдермен ашық коррекциялық бағытта жұмыс
жүргiзедi.
Ата-аналарға арналған тренинг.
Педагогикалық қатынас тренингi.
Психологтың баламен коррекциялық ойындар жүргiзуi;
Балалармен-ата-аналарды бiрiктiре ойын ұйымдастыру.
Екiншi жағдайда:
ұжымдық ойындар (қарым-қатынасты дұрыстау);
мiнез-құлықтық ойындық коррекция;
Дәрежелiк психотерапия;
Әлеуметтiк терапия.
2. Өзiн-өзi бағалау, мазасыздану, жоғары эмоциялық қысым, әлсiздiк
мәселелерi.
Психогимнастика, холдинг-терапия, арттерапия, психодрама және т.б.
Бейiмделе алмау мәселесi
Коммуникативтiк мәселелер. Мiнездiң эмоциялық бақылауының бұзылуы.
Баланың ортаға бейiмделе алмауы
Коммуникативтiк мәселелер.
Ақыл-ой дамуының
Оқуға Жеке тұлғалық
Мiнез тежелуiндегi бұзылуы.
Дайындығының жоқтығы.
Дамудың бұзылуы. құлықтың ұйымдаспауы.
Мiнез акцентуациясы.
Эмоциялы жеке тұлғалық мәселелер.
Мiнез құлықтың бұзылуы.
Психофизикалық бұзылуы Жеткiншектiк - жасөспiрiмдiк жастағы
қиыншылықтар.
Психофизикалық инфантилизм.
Әлеуметтiк педагогикалық Әлеуметтiк психологиялық
қалыптаспаушылық. бейiмделудiң бұзылуы.
Мәселемен сәйкес психокоррекция мазмұны да анықталады. Жеткiншектiк
жасқа коррекциялық бағыттағы жұмыстың топтық түрi сай келедi. Эмоциялы-жеке
тұлғалық мәселелердi шешу кезiнде оның жеке формалары қолданылады.
Психокоррекциялық процесстердiң арнайылығы.
Психокоррекцияда жеке тұлғаның жеке жолын iске асыру, яғни, сондағы әр
қатысушының психологиялық қасиеттерiн дамыту үшiн шарттары болып табылады.
Жеке тұлғалық өсiмнiң жоспарланбау және осы процестi шексiз етiп санау
психокоррекцияның ерекшелiктерiнiң бiрi болып саналады.
Психологтың жұмысы – жеке тұлға толығымен өсiмi жағынан қалыптасуына
жағдай туғызу, бiраққатысушыны белгiлi бiр нәтижеге жетуге итермелеу керек.
Сондықтан да психокоррекциялық әдiстер психикалық- жеке тұлғалық
дамуда өзiнiң шынайы табиғи күшiне негiзделуi тиiс. Бұндай күштер ол-
баланың iс-әрекетi мен оның қатынас жүйесi.
Психокоррекцияда қатысушылар үшiн қажет әрекет түрлерi мен қатынас
жүйелерiн қолданған жөн.
Психокоррекция процесiнде әр адамға жетеккiлiк, психологиялық
тәуелсiздiк, жауапкершiлiкке құқық берiлген кезде қатысушылар мен
психологтың арасында тығыз байланыс қалыптасады.
Коррекциялық бағыттағы процестiң маңыздылығын оның ерекшеырғағында
болады. Ол ырғақ түзу емес қисық сызық болып бейнеленуi мүмкiн. Осыдан бiз
былай дей аламыз:әр психокорреккциялық процесте өз шапшаңдылығы мен
әлсiздiгi болады.
Өйткенi, психокоррекцияда ең бастысы эмоциялық процестер, уайымдау
болып саналады, ал эмоциялар - өте қозғалғыш, ырғақты психологиялық
бiлiмдер.
Сананың бұзылуы, өзiндiк сананың қайта құрылуы – бұл
психокоррекциялық процесте пайда болатын қатты эмоциялық уайымның нәтижесi.
Сананың құрылысын қайта құруды – бiз формуладан, ашық формуларды
қолдануға ауысатын шығармашылық процес деп қарастырамыз. Формуланың ашылуы
терминi адам жанының барлық күштi жақтарын және жеке тұлғалық жетiстiктерiн
ашатын таным жүйелерiн қолдануды бiлдiредi.
Психокоррекцияның негiзгi тапсырмасы тек қана қол жетерлiк, түсiнiктi
тiл қолдану емес, әсер етушi сендiретiндей, қатысушы да эмоция туғызатындай
тiл қолдану керек.
Психолог процесс барысында әр сәтте өзiнiң эмоциялық уайымдарында
нишайы болу керек. Психокоррекция тiлi- бұл нақты шынайы әрекеттер тiлi,
сондықтан да қатысушыға барлық жағдайлар тек қана түсiнiктi болмау керек,
сондай-ақ психокоррекция бағытындағы жұмысы нәтижелi, мәндi болу керек.
1. 1. Iскер – психологтың коррекция бағытындағы жұмыс технологиясы.
Мiнез-құлықтық ойын коррекциясы. Мiнез-құлықтық ойын коррекциясы
мектепке дейiнгi және бастауыш мектеп жасындағы балалармен жүргiзiлетiн
коррекциялық жұмыстардың топтық түрi болып табылады.
Ойын коррекциясы мiнез-құлық бұзылуының әртүрлi формаларында, невроз,
қорқыныш, мектептiк мазасыздану балалардағы қарым-қатынастың бұзылуы
жағдайларында қолданылады.
Психокоррекция кезеңдерi.
Кез келген топтық әрекеттiң дамуы бiрнеше бөлiмдерден тұрады.
Коррекциялық топтың процесi үш кезеннен өтедi: бағыттауышы, қалыптастыру,
бекiту.
Бiрiншi кезенде балаларға ойын таңдау мүмкiндiгi берiледi. Бұл
кезенде мынандай тапсырмалар шешiледi.
1. Диагностикалық. Баланың коррекцияны қажет ететiн эмоциялы
мiнез-құлықтың ерекшелiктерi байқалады.
2. Балада жағымды эмоциялық көңiл күй мен топта қауiпсiз сезiм тудыру.
Осы кезеңде қарым-қатынасты жеңiлдететiн жолдар қолданылады. Бiрте
бiрте қысымдық пен ұялшақтық жойылады.
Балалар белсендiрен бола бастайды.
Екiншi кезеңде психологтың жұмысы мақсатқа бағытталған мiнезде
қабылдайды арнайы тәсiлдер қолданылады. Психологтың тапсырмасы балаға
қабылдаудың бiрнеше мақсатсыздылығын көрсетуi керек және оның мiнез –
құлығын өзгерту қажеттiлiгiн қалыптастыруы қажет. Осы кезеңде бала
психикасында басты өзгерiстер пайда болады, көптеген iшкi мәселелердi шеше
бастайды. Қөбiнесе психологқа қарап агрессия байқалады, бiрақ бұл кезеңнiң
соңына қарай баланың үлкендерге де, психологқа деген қатынасы жақсарады.
Үшiншi кезеңде балалар өз ерiктерiмен мiнез- құлықтың керектi
тәсiлдрiн табуға қабiлеттрiн қатайтады.
Психологтың тапсырмасы балаларды эмоциялық қабылдаудың жаңа
формаларына үйрету қарым-қатынасты дамыту ойын әрекетiн күрделендiру. Осы
кезеңнiң мақсаты баланың жеке тұлғалық әлемiнде пайда болған жаңа
қабiлеттерiн тұрақтау. Ең бастысы бала өз күшiне сенуi қажет.
Психокоррекциялық процесстiң құрылымы.
Әр сабақ бiрнеше ойын қатарынан тұрады. Олар қысқаша, әртүрлi болып
келедi. Сабақтың негiзгi мақсаты-психикалық денсаулықты сақтау мен баладағы
эмоциялық күйзелiстердiң алдын алу.
Әр кезең бiр емес бiрнеше тапсырманы шешуi мүмкiн.
Бiрiншi кезең. Жаттығу.
Тапсырма: физикалық және психикалық сезiнудiң инерттiлiгiн төмендету,
бұлшық ет жұмысын арттыру, баланың сабаққа деген қызығушылығы мен зейiнiң
жоғарлату, балаларды белсендi жұмысқа дайындау және бiр- бiрiмен қарым-
қатынасты жақсарту. Бұл тапсырмаларды шешу үшiн ойындар жүргiзiледi.
Екiншi кезең. Ым және пантомимна.
Тапсырма: Дене және психикалың қанағаттанбау уаымдарымен байланысты
жеке эмоциялық жағдайларды мәнерлi түрде бейнеленуi. Негiзгi эмоцияларды
көрсету түрлерi (қуаныш, таң қалу, қызығу, жек көру, және т.б.)
Балалар ым-шарамен, жүрiстермен танысады.
Ұшiншi кезең. Мiңез бен эмоцияның жеке қасиеттерiн көрсетуге арналған
ойындар.
Тапсырма: әлеуметтiк ортаның әсерiнен туатын сезiмдердiң мәнерлi
бейнеленуi (арамдық, қайырымдылы, шинайлық т. б). Әлеуметтiк бiлiмге
қатысып баланың алынған мәлiметтерiн одан әрi кеңейту.
Төртiншi кезең. Белгiлi бiр балаға немесе топқа бағытталған ойындар.
Тапсырма: Бала мiнезiнiң жеке қасиеттерiмен көңiл- күйiн түзету.
Бесiншi кезең. Сабақтың аяқталуы, психикалық бұлшық-етiн жаттығу.
Тапсырма: Психоэмоциялық қысымды төмендету, жағымды нәтижелердi
қатайту, эмоциялық қалыптарын салмаққа келтiру, өзiн- өзi сезiнуiн және
көңiл- күйiн жақсарту.
Ойын терапиясы.
Ойын терапиясы ойындағы психолктың ролi жағынан және функция бойынша
екi түрге бөлiнедi: бағытталған және бағытталмаған.
Бағытталған ойын терапиясында терапевт балаға ойынның мәнiн талдап
түсiндiру керек.
Бағытталмаған ойын терапиясы баланың өзiн көрсетуi үшiн ойынға
бағыталған. Осы арқылы үш негiзгi тапсырмалар шешiледi: баланың өзiн
көрсету әрекетiн кеңейту, эмоциялық төзiмдiлiкке жету, "бала - ересек"
жүйесiндегi қатынасты түзету.
Ойын бөлмесiнде ойыншықтын негiзгi үш тобы қолданылады: шынайы
өмiрден алынған ойыншықтар; агрессия туғызатын рйыншықтар, баланы
шығармашылық жағынан көрсетуге арналған ойыншықтар.
Бағытталған ойын терапиясындағы терапивтiң негiзгi функциялары:
1. эмтиялық қатысты ұйымдастыру
2. балаға өзiн - өзi құрметтеу сезiмiн сендiру.
3. ойында шектеу құру.
Ойын процесiнде ересек адамның қатысуы екi жағдайда.
Бағытталған ойын терапиясында ересек адамның қатысуы маңызды, өйткенi
ол онда ұйымдастырушылық қызыметiн атқарады. Бағытталмаған ойын
терапиясында әсiресе оның жеке түрiнде ересектiң қатысуы өте маңызды.
Қарама – қарсы көзқарас келiсiмi бойынша терапивтiң басты ролi жақсы
болып iске асырылу үшiн, ол ойынның сыртында қалуы керек.
Ойын терапиясының екi түрi бар: жеке және топтық. Егер баланың
мәселесi әлеуметтiк бейiмделу жағынан болса, онда жеке емес, топтық
терапиямен емделген жөн.
Ал егер бала мәселесi оның эмоциялық қиыншылықтармен байланысты
болса, жеке терапия қолдану керек. Ойын терапиясын өткiзуде жалпы
көрсеткiштер болып, мыналар саналады. Әлеуметтiк инфантилизм, тұйықтық, тiл
табыса- алмаушылық, қорқыныш реакциялары, мiнез-құлықтың бұзылуы және жаман
әдеттер, ер балалардағы жыныстық рөлдiң бұзылуы.
Егер жеке ойын терапиясы үшiн баланың ақыл – ойы кем болуы ғана
қауыпты болса, топтық терапия үшiн қауыптiлiк қатары кеңейе түседi.
Олар; әлеуметтiк – мiнез құлықтың бұзылуы, өйткенi ол топтағы
қатысушыларға қауыптi болуы мүмкiн; жылдамдатылған жыныстық даму;
қозғыштық; маңызды стресстiн жағдай. Осы айтылған жағдайларда жеке топтық
жұмысқа дайындау қажет.
Коррекциялық жұмыстық сәттi өтуiне топтық құрамы әсер етедi. Әр бала
топта ешбiр мазаққа қалмау немесе сәтсiздiкке ұшыраймын деген ойлардан
арылу керек және өздерiн еркiн түрде көрсетулерi керек. Топта бес адамнан
көп бала болмау керек және олар терапиялық сабақтың сыртында араласып
жүретiн балалар болмау керек.
Мiнез – құлқы бұзылған балалардың топтағы саны бiреуден аспауы керек.
Балалардың жас айырмашылығы 12 айдан көп болмаған жөн. Мектепке дейiнгi
және бастауыш мектеп жасындағы балалар тобында ер балалар мен қыз балалар
болмауы тиiс.
Ойын терапиясындағы қолданылатын ойыншықтар:
а. Шынайы өмiрден – қуыршақта жанұясы, оның үйi, бетiнде ештеңе
салынбаған таза жүздi қуыршақ, тiршiлiк етпейтiн ертегi кейiпкерлерi,
машина, қайық, касса, сынып тақтасы.
ә. Агрессияны туғызатын ойыншықтар – ойыншық әскер адамдары,
агрессиялық жануарлар, қару, барабан, пышақ.
б. Шығармашылық жағынан өзiн көрсетуге арналған ойыншықтар- суы бар
шелек, құм салған ыдыс, балшық, кубиктер, бояулар.
Ойын терапиясы – баланы ойын құралдарымен қамтамасыз ететiн және
өздiк "менiн" сезiмiн, ойын, уайымын, әрекеттерiн толығымен зерттеп бiлуiне
бағытталған терапивт пен баланың қатынысың ырғақты жүйесi.
Арттерапия.
Арттерапия өткен ғасырдың 30-шы жылдары Фрейдтiк психоанализмдiң
негiзiнде пайда болды. Қазiргi психотерапияда арттерапияны қолдануда
адамдарға суреттiн мiнездегi бейнелеу тапсырмалары ұсынылады (ағаштан аю,
сурет салу, күйдiру т. б).
Арттерапияның басты мақсаты: баланың өнер арқылы өзiн көрсетуi мен
өзiн - өзi тану процессiн дамыту болып табылады.
Психоанализде коренциялық негiзге механизiмi және iшкi күшке
бағытталған процесс – бұл сублимация. Сублимация арттерапияда екi бөлiмнен
тұратын санасыз процесс. Бiрiншi бөлiмде тақырып тандалады, ал екiншi
бөлiмде баланың бұзылған қылығын дұрыстау жолдарын iздестiру.
Суреттер баланың өзiн- өзi бiлуiне және қабылеттерiн тануына
көмектеседi.
Баланың жеке ерекшелiктерi мен оның суретiнiң ырғақты дамуын
бiлдiретiн бейнелеудiң төрт түрi бар:
1. Пiшiнсiз шимайлар.
2. кестелер.
3. Пиктограмма.
4. Үзiнiң көркем шығармасы. Мысалы, шимайлар, кiшкентай балаларға сай
сурет, егер мұндай суреттi жасы үлкендеу бала салса, онда балада
жалғыздық, әлсiздiн сезiмдерi бар.
Арттерапия процесiнде оның ырғағы мен эфектiлiгiне байланысты сурет
салу шығармасындағы өзгерiстер де байқалады.
Баланың 3-5 жас аралығында символикалық әрекетi жаңа қалыптасса
бастайды, олар бұл кезеңде мәлiметтер мен бейнелеу тәсiлдерiн бастайды. Бұл
жас аралығындағы балалар көбiнесе ойын терапиясын талап етедi, 6-10 жастағы
балалар сурет салу құралдарын қолдана алады.
Мiнез – құлық терапиясы.
Мiнез – құлық терапиясының пайда болу тарихын қарастыра отырып, оның
тығыз үш тегiн бөлуге болады. Д. Вальпенiң мiнез – құлықтың классикалық
шарталуының қағидасы, Б. Скиннердiң оперантты
Шарттану жұмысы, А. Бандураның когнитивтiк оқытуы.
Жаңа мiнез- құлықты иемдену қажеттiлiгi қоғамның талаптануымен
түсiндiрiледi. Бұл терапияның түрiне "жетондық" коррекция түрлерiн мiнез –
құлықтың тренингтi, когнитивтi терапияны жатқызуға болады.
"Жетондық" бағдарлама өзiне мынандай негiзгi бес түрiн жатқызады;
1. Баланың мiнез – құлқын коррекциялық бағдарлама құрылған жүйелi бағыт
бойынша бақылау.
2. Қоғам талап ететiн мiнез – құлықты сипаттау.
3. Жеке тұлғаны қайтуға көмектесетiн жағымды түрткiнiң шеңберiн анықтау.
4. Жетондарды енгiзу.
5. "Жетондық" экономикаға енгiзiлген жеке тұлғанның мiнез – құлқын
бақылау, мiнез – құлықты бағалау, "жетондарды тарату".
Мiнез- құлықтық тренинг өзiне төрт негiзгi оқыту техникасын жатқызуға
болады.
1. Оқытылуға тиiстi үлгiнi көрсету.
2. Оқытылуға тиiстi мiнез – құлықтық реакция тудыратын жазбаша
символикалық түрде анықтап қатысушыны құрастыру.
3. Жаңа реакцияларды мен сапаландыруға қажеттi жаттығулар.
4. Қол жеткен нәтижелер туралы мәлiметтер беретiн керi
байланыс негiзiндегi бақылау.
Қазiргi кезде балалар мен жеткiншiлiктердiң түрлi мiнез- мәселелерiн
шешуге сенiмдiлiк жаттығуларына т. б. арналған тренингтiк бағдарламаларың
көп бөлiгi жарыққа шықты.
Жеке тұлға дамуының топтары жеткiншiлiктiк- жасөспiрiмдiк жастық
профилактикалық, коррекция мен дамуының қолайлы формасы жеке тұлға дамуының
топтары болып табылады. Бұл жеткiншiлiктердiң үш сферадағы өзiн - өзi
анықтау психологиялық тапсырмаларына бағытталған.
Жас ерекшелiк тренинг: жыныстық жасерекшелiк, әлеуметтiк, жеке тұлға
дамуының топтары осы жастың алты негiзгi қажеттiлiгiн жартылай iске асыруға
мүмкiндiк бередi: белсендiлiк, қауыпсiздiк, эмансипация, бауырмашылдық,
сәттiлiк, өзiн-өзi жетiлдiру және өзiнiң "Менiн" дамыту.
Тренингтiк топта үлкен жеткiншiлiктермен қатар әр түрлi жастағы
жеткiншектерге болуы мүмкiн, сонымен қатар жасөспiрiмдер мен ересек
қатысушылар.
Жеке тұлғалық даму түсiнiгi мен микроәрекет түсiнiгi байланысты.
Әрекет жасаған жеке тұлғаның ерекше жұмысы өзi үшiн ұйымдасу ретiнде
қабылданады.
Жеке тұлға даму тобының жүргiзушiсi ретiнде режиссер емес, ол
тренинге қатысушының бiрi. Әр жаттығу үш қабатты мiнезден тұрады; өзiндiк
тренингтiк, жұмыс, еркiн қатынас және әрекеттен кейiнгi кезең.
Тренинг барысында жеткiншектер үшiн түрлi ойындар мен жаттығулар
қолданылады:
- Бейiмделушiлiк;
- Психологиялық кеңiстiктiң шектерiне арналған жаттығулар.
- Жаңа сенсорлық тәжiрибеге арналған жаттығулар.
- Физикалық өзара әрекетке арналған жаттығулар.
- Бейнелеу ойындары
- Сюжеттi ролдiк ойындар.
- Психологиялық практикум, керi байланысты алуға арналған
жаттығулар
- Проективтi жаттығулар.
- Жылдам демалысқа арналған жаттығулар.
- Жеке тұлғалық зейiндiлiкке арналған жаттығулар.
- Дене – бағдарлық жаттығулар.
- Сезiну жаттығулары.
Осы бөлiмде қарастырылған iс – тәжiрбиелiк психологтық әрекеттерiнiң
бағыттары өзара тығыз байланысты. "Психотерапия" түсiнiгi алғашқы кездерде
психикасы нашар ауруларды емдеумен байланысты болса, қазiргi кезде бұл
термин (депрессия, iшкi келiспеушiлiк жағдайларда, мазасыздану, қорқыныш
сезiмi жағдайларында) медицинада да қолданылады.
Сондықтан да, бiз психотерапевт тек психикасы ауру ауамен, ал
психолог сау адаммне жұмыс iстей алмаймыз. Үйткенi коррекция мен терапия
әдiстерi мен түрлерi екi жағдайда да қолданыла алады және олардың
нәтижелерi қатысушының психологиялық деңгейiне, психолог шеберлiгiне және
баланың дамуының әлеуметтiк жағдайына байланысты.
2. Мектеп жасына дейiнгi балаларға психологиялық көмек.
Бала- iскер психологы бiлiм орталығында жұмыс iстей жүрiп, түрлi
жастағы балалармен қызмет етедi. Оның көз алдына олар онтогенездiң бiрi
деңгейiнен екiншi деңгейге, одан әрi жоғарысына көшуiн көрсетедi. Осы
деңгейге көшуге -психологтың ең қиын тапсырмаларының бiрi болып саналады.
Мектепке дейiнгi баланың табиғи дамуның психикалық бiрiгуi.
Мектепке дейiнгi жас (3-7) балаға жаңа жетiстiктер әкеледi. Бұл кезең
адамы қатынастық әлеуметтiк кеңiстiгiн кемденудiң жақын ересек адаммен
қатынасы арқылы, сондай – ақ ойын арқылы құрбылармен қатынасын иемдену.
Мектепке дейiнгi балалық шақ-шығармашылық кезеңi. Балада шығармашылық
қиялы, өзiнiң ерекше ойлау логикасы байқалады, сөйлеудi үйренедi.
3-7 жас аралығындағы баланың санасы оның балалық жеке тұлға деп
айтуға болатындай жақсы дами бастайды.
Ересектерде сияқты балаларда да жеке тұлғалық дамумен қатар
шығармашылық психикалық өзiн - өзi бақылауына қабылеттiлiгi жоғарылайды.
Осы түсiнiктiң артында өзiнiң эмоциясымен, әрекетiмен басқару мүмкiндiгi
тұрады. Осы қабылеттердi балада тәрбиелеуге тырыса отырып, ересек адамдар
оларға кеңестер берiп, түрлi тыйымдармен шектей бастайды. Сол кезде баланың
белсендiлiгi мен өзiндiлiгi бәсендей бастайды, соның әсерiнен агрессия мен
жетiспеушiлiк сезiмi байқалады.
Адам ағзасы табиғат бойынша бейiмделушiлiк реакциялары ортаның
өзгермелi шарттарына бағдарламаланған. Адамның өзiн - өзi ұстауы, сөз,
түсiнiктер, ерiк- күш, iшкi жоспарлар денгейiмен iске асырылады.
Сондықтан да өзiн- өзi сезiну, өзiн түсiну, санасының дамуы –
психикалық шығармашылық жаттығуларының бiрiншi бөлiмi.
Бiрақ өзiнiң эмоциясы мен мiнез – құлқы сезiнуiнiң жоғары деңгейлiгi
баланың оларды басқара алатындығын бiлдiрмейдi. Сонымен қатар қорқыныш,
ерiк мәселесiнiң жағдайлары да белгiлi. Сондықтан да екiншi бөлiм өзiнiң
психикалық өмiрiн өзiне ұнайды бағытта өзгертуге үйрену болып табылады.
Кiшкентай балаларда мүлде дамымаған. Психикалық өмiрдi бақылауда
зейiндi иемденедi. Психикалық өмiрдiң түрлi сфераларын бақылау арқылы
мынадай бөлiмдерге бөлiнедi:
Қозғалыс сферасында:
- Ерiктi түрде өз зейiнiн бұлшық етке бағыттай бiлу.
- Бұлшық еттiк сезiмдермен салыстырып, айыра бiлу.
- Сәйкес мiнез сезiмдермен (күш, әлсiздiк, тұрашыл, сабырлы ырғақ)
анықтай алу.
Алғашқы үш бөлiмдi әр балада сәттi жаттықтыруға болады, ал ақырғысы
баланың табиғи қабiлетiне байланысты – нақты бұлшық еттiк сезiмге және
моторлық ептiлiкке байланысты.
Эмоциялық сферада.
- Ерiктi түрде өзiнiң зейiнiн эмоциялық сезiмiне бағыттай алу:
- Эмоциялық сезiмдермен салыстырып айыра бiлу және олардың мiнез –
құлқын анықтау (ұнамды, ұнамсыз, мазасыз, таңқаларлық, қорқыныш т. б.)
- Үзiнiң зейiнiн бiр уақытта бұлшық еттiк сезiмге де, эмоцияға да
бағыттай алу.
- Ерiктi түрде берiлген үлгi бойынша эмоцияны көрсету.
Мектепке дейiнгi балалардың қозғалыс, психомоторлық функциялары жақсы
дамыған. Сондықтан да басқа психикалық функцияларды қозғалысқа сүйене
отырып, дамытқан дұрыс.
Мысалы, бала шаршаған күйiмен, аш қалпында келе жатыр, ал үйге дейiн
әлi көп жүру керек. Бiрақ, көнiл- күйiн көтерiп, күш қосып, балаға өзiн
батыр қылып елестетуге көмектессең және ертедегi жағымсыз кейiпкердiң
достарын құтқаруға баруын елестетуге мүмкiндiк беремiз.
Егер оның әлсiздiгi жоцылып, көңiл- күйi көтерiлiп, достарын шынында
да көмектесуге бара жатқандығы, оның жеңiске жетуiмен байланысты.
Қатынас сферасында.
- Тұйсiне алу, түсiне алу және бөгде эмоциялық жағдайларда айыру бiлу;
- Уайымдасу
- Жағымды сезiммен жауап бере алу.
Балаларда ересектерге қарағанда бөгде адамның эмоциялық жағдайын
түсiну, ұғу қабiлетi жақсы дамыған, өйткенi олар ересектер сияқты онша
көңiл аудармайды.
- Мiнез – құлықта.
- Үзiнiң жасаған iстерiнiң нақты мақсатын анықтай алу.
- Сол мақсатқа жету үшiн түрлi тәсiлдердi таңдап, iздеп таба алу;
- таңдалған жолдық берiктiгiн тексере алу;
- Қимылдармен қателесiп және қателерiн түзеу;
- өз iстерi мен әрекеттерiнiң нәтижесiн алдын – ала болжай алу;
Әрекеттi таңдау – мiнез – құлықпен ырықты, басқаруын дамыту жолындағы
бiрiншi қадам.
Күнделiктi өмiрдегi балаға көрсететiн мiнез-құлық тәсiлдерi әрдайым
жемiстi болмайды. Сондықтан да балалармен бұл бағытта арнайы жұмыс қажет.
Баладағы психикалық қадағалаудық ырықтылық негiзiн дамыту әдiстемесi
психогимнастика, эмоциялық – комуникативтiк мiнез – құлықтық және актерлiк
тәсiлдерiн өзiне жатқызады.
Сабақтар балаларға қызықты ойын түрлерiнде, мысалы, "жалмауыз
кемпiрде қонақта" немесе "машинамен көл үстiнде жол жүру".
Ойын кейiпкерлерi баланың өздерi немесе жүргiзушi болады. Балалар жай
ойнап, қанағат алады, қызығушылық танытады, қоршаған ортаны таниды. Сонымен
қатар, олар оңай емес жұмысқа үйренедi, өзiн - өзi басқара алады.
Бала ойынға өз еркiмен қатысуы керек. Оларды тек қызықтыруға болады,
ал қатыс деп бұйыруға болмайды.
Ойын элементтерi психиканың түрлi жақтарындағы ырықты қадағалау,
дамытуға бағытталған арнаый жаттығулар болып табылады.
Ойынды түрлi жастағы балалармен ойнауға болады. Әр жасқа әр түрлi
тапсырма берiледi. Бiрiншi сынып оқушылары үшiн "Ойыншықтар дүкенi"
тақырыбы қызықтырса, ал екiншi сынып оқушысы "сиқырлы сарай" тақырыбы
қызықтырады.
Сабақтық әр бөлiмi бала психикасының дамуы үшiн маңызды бiр емес
бiрнеше тапсырманы шеш алады.
Тәжiрибелi жүргiзушiлер сабақты жоспарлай келе, оның iшiне баланың өз
ұсыныстарымен шығармашылық қиялдарын енгiзедi.
Сабақ жалпы жаттығудан басталады. Оның тапсырмасы; психикалық-
физикалық өзiн - өзi сезiнуiнiң инеттiлiгiн төмендету, бұлшық ет қызыметiн
көтеру, баланың сабаққа деген зейiнi мен қызығушылығын арттыру. Осы
тапсырманы шешу үшiн зейiнге арналған жаттығу ойындарымен, қозғалысты
ойындар айналады.
Зейiнге арналған жаттығу –ойындар түрi мен мiнезi жағынан түрлi болуы
мүмкiн. Зейiн объектiлерi де түрлi болады: дыбыстар, дауысты заттар,
көрiнбейтiн мақай, адамдар, олардың киiмдерi, эмоциясы, қатынастары т. б.
Мысалы: "Мына бөлмеде не өзгердi?" "Сен көшедегi немесе көршi бөлмедегi
дыбыстарды қалай айырасың?" "көзiндi жауып тұрып, кiм сөйлегенiн тап?" "Кiм
сенi түрттi?" "кiм қолынды қаттырақ ұстады?" "Қандай зат ең үлкен әрi
жылы?" "Балалардың қайсысында ақ шұлық?" "Кiм өте көңiлдi?" "Бұл бөлмеде
қандай аңдар бар?".
Қозғалыс ойындары түрлi болып келуi мүмкiн. Тек жалғыз талап –
балаларға қызықты болуы керек және оның жалпы әрекетiне, қарым қатынасқа
бағытталуы керек.
Барлық ойындар мен жаттығулар өзiне психогимнастиканың түрлерiн
жатқызады. Мұғалiм психогимнасика, дене шынықтыру немесе физикалық
жаттығулардың қайталануы емес екенiн бiлуi қажет.
Кез келген физикалық психогимнастикада қозғалыс қиылдың белгiлi бiр
бейнесiн бiлдiредi, сонымен қатар, психикалық функцияның әрекеттерi
бiрiгедi. (Ойлау, эмоция, қозғалыс) ал жүргiзушiнiң талаптарының көмегiмен
осы процестерге баланың iшкi зейiнi де қосылады. Мысалы, бала жай ғана
қолдарымен сермеп ырғақты түрде қозғалмайды, ол өзiн цирiктегi барабанды
ойнайтын көңiлдi қоян етiп елестете алады. Бұл ойындық жаттығулардан бала
қанағат алып, қозғалыстары ырғақты болады.
Сол кезде жүргiзушi физикалық әрекеттiн мiнез- құлқын бейнелеудi –
күшiн, шапшаңдығын, екпiнiн – баланың зейiнiнiң пайда болатын бұлшық еттi
және эмоциялы – сезiмдерiн салыстыруға бағыттайды. Мысалы, Жүргiзушi
"Қояндар қаншалықты барабанды ұрады, ал сендер оның қолдары қатайып
тұрғанын сезесiндер ме? таяқтар сияқты!
Сендердiң қолдарың, жұдырықтарың, нақтарын қатайып қалғанын сезiп
тұрсыңдар ма? Ал беттерiң қатты емес! Бетiмiз күледi, еркiн ұстаймыз,
iшiмiзде де бос ұстаймыз. Дем алады. . .
Сезiмдерiнiң нақты бiлдiрулерiн жүргiзушi баланы түрту арқылы
көмектеседi; қолдарын ұстап, сермеп – қысыңқы тұр ма?" итерiп –
тұрақтылығын тексеру т. б.
Психогимнастикалық жаттығулардың барысында қарама- қарсы
қозғалыстардың салыстыруы мен ауысуын сақтаған жөн:
- қысыңқы және босаңқы
- шапшаң және баяу
- әлсiн және ақырын
- бөлшектi және тұтас
- әзер көрiнетiн қозғалыстар мен қатаю
- дене мен секiрiстiң байланысы
- кеңiстiктегi еркiн қозғалу мен заттармен соқтығысу
Осындай қозғалыстың ауысыуы мидың психикалық әрекетiн сәйкестiредi
баланың психикалық және қозғалыс белсендiлiгi ауыстырылады, көңiл – күйлi
жақсарады, өзiн - өзi сезiну инерттiлiгi төмендейдi. Психогимнастикадағы
физикалық жаттығудың дене тәрбиесiнен айырмашылығы осы да.
Баланы ойынға кiргiзе отырып жүргiзушi зейiнiн ойын уақытында не
болып жатқанын сезiнуiне бағыттайды.
Бала өзiнiң барлық сезiмдерiн толық саралап, тани алмайды. Осындай
жаттығулардың арқасында балалар түрлi эмоциялық және бұлшық еттiк
сезiмдердiң ауысуы мен пайда болудың ырықты қадағалау қабiлетiн дамытады.
Қозғалыс мiнезiнiң шарты белгiлерi:
қатты баяу қысыңқы толық
босанқы шапшаң ақырын бөлшектеп
қатаю айналу секiрiс еркiн қозғалыс.
Соқтығысу.
Осыдан кейiн сабақтың комуникативтiк бөлiмi жүредi. Жаттығуға қарым –
қатынасқа түскен қатысушының ролдермен ауысуы мен эмоцияны бағалауы кiредi.
Сабақтың келесi бөлiмiне өзiнiң мiнез – құлқын қадағалай бiлу
жаттығулары жатады. Бұған жаттығудың қажеттi психологиялық мазмұны жауап
бередi. Бұл этапта мынындай тапсырмалар шешiледi:
- типтiк жағдайларды психологиялық қиыншылықтармен ойнап көрсету
- бейiмделушi және бейiмдене алмаушы мiнез құлықтың типтiк түрлерiн
тану.
- балаға тән мiнез- құлық түрлерi мен келiспеудi шешу тәсiлдерiн қатайту
және иемдендiру.
Сабақтың қорытынды бөлiмi баланың психикалық және физикалық әрекетiн
реттейтiн жағымды нәтиженi түйiндеуге бағытталады. Арнайы әдiстерi мұнда
қолданылмайды. Сабақтан кейiн балаларда еркiн ойынды ойнауға мүмкiндiктерi
болғаны дұрыс. Оларды сол ойынды немесе ұнаған жаттығуларын жалғастыруы
мүмкiн.
Баланың аффективтi мiнез-құлықтарын сюжеттi – ролдiк режиссерлық және
шығармашылық ойындар көмегiмен түзету.
Кез келген бала-бақшада қатты, бұзылмалы эмоциялық реакцияларға
аффективтi балалар кездеседi. Жағымсыз аффективтi уайымдар мынадай мiнез –
құлық формаларын туғызады; тез ренжу, турашылдық, тұйықтық, тежелгiш,
эмоциялық тұрақсыздық.
Аффективтi реакциялары анық көрiнетiн балаларды "Сен не iстеушi едiң"
– деген әдiстеме арқылы тексеруге болады. Баланың аффектiсiнiң сыртқы
көрiнiстерi мынадай белгiлер болып табылады: белгiлi бiр жағдайда
сасқалақтап, тұйықталады, жылайды;
- өйықтар алдында ересек адамды тосып, жалғыз ұйықтауға қорқады.
- Зейiнiн аудара алмайды, берiлген жағдайдың ықпалында болады.
- ұжымдық ойындарға, сабаққа тез алмайды.
- Барлық жануарлардан немесе бiреуiнен ғана қорқады.
- Ұйлерiн сағынады, мазасызданады, туыстарымен қоштасқанда жылайды.
- Бiр нәрсенi ғана таңдамайды, барлығын бiрақ алғысы келедi.
- Мәнсiз ұсыныстар бередi.
- Нақты жағдайда не iстеу керектiгiн бiлмейдi
- Жоғары тiл алғыштың, алғашқы уақытта қорқақтайды, содан кейiн ересек
адамның мiнез- құлықтарына байланысты әрекет жасайды;
- Көп жылайды, еденге жатып алып, оны қолымен ұрады, истерияға бейiм.
- Қорқақтық.
Аффективтi балалардың мiнез-құлықтары:
- Белгiлi бiр жағдайға тәуелдiлiк.
- Қорқынышты басқа қауыпсыз жағдайларға ауыстыру;
- Мiнез- құлық өндiрiлуiнiң төмен деңгейi
- Танымдық және сезiмдiк процесстiң анық бөлiнуi.
- Пассивтiк, шектен тыс тiл алғаштық.
- Мiнез-құлқы қиын балаларға негiзгi көмек ойын. Коррекциялық жұмыс үш
кезеңнен тұратын ойындардан тұрады:
1 Кезең – сюжеттiк – рөлдiк ойын.
Ойын әрекетi баланың шынайы және оның қиялын бiрiктiредi.
І–этап. Ересек адам баланы рөлдi иемденуiне үйретiп, ойын сюжетiн ұсынады.
Ойында бала жағдайды басқаруға үйренiп, әлсiздердi қорғап, жауларын жеңуге
тырысады.
ІІ–этап. Жағдай күрделенедi. Бұл этапта бала өз бетiмен мәселенi өз бетiмен
шешуге тырысады. Бала ойынды өзi ойлап табады, ал ересек адам тек ойынға
конфликтi жағдайларды енгiзедi. Баланың мiндетi- бейне-рөлдiң көмегiмен
жағдайдан шығу жолын тауып, аффектi тудырмау.
2 Кезең – режиссерлық ойын.
Коррекциялық жұмыстың екiншi кезеңi баланы түрлi режиссерлiк ойынға
үйретуге бағытталады, ол төрт этаптан тұрады.
I – этап – аффектiлiк мiнез – құлығы бар баланың жеке тұлғалық
ерекшелiктерiн және олардың ойының төменгi деңгейiн есептей отырып, баланы
режиссерлiк ойындағы ойын әрекетiне үйрету қажет. Режиссерлық ойынды балаға
ойнатқызу. Қабiлетiн тұрақтату үшiн, ересектiң әңгiмесiн өз бетiмен
жалғастыруын және ойын сюжетiн тудыруды үйрету үшiн оған ұқсас жағдайларды
ұсынады. Ойын мазмұны түрлi болады; көңiлдi, көңiлсiз, ойындардың соңы
жақсы аяқталуы керек.
II III – этапта бала өз бетiнше сюжеттi құрастыруды, үйрету
тапсырмасын шешедi. Ол бiрнеше ойыншықтар ұсынады. Мысалы, қарындаш,
жануарлар, қуыршақтар т. б.
Бала осы ойыншықтар көмегімен ойын құрастырады. Бала ойыншықтың
көмегімен конфликт пен аффектілі реакциялардан шыға алады.
3-кезең-вербальды ойындар
Ойын сөз түрінде іске асады. Бала ойында кез келген бір рөлді
кемденбейді, ол автордың орнын басады. Ойын барысы ойыншықсыз іске асады.
Ең бірінші балаға жағдайлар ұсынылады.Сол жағдайды ешбір көмексіз аяқтай
алады. Сондықтан да ересектің әнгімесі эмоциялы болу керек.
Психолог мектепке дейін жастағы кейбір балалардың агрессиялық мінез-
құлықтарына, әрекеттің бұзылу бағыттарына назар аудару керек.
Шаршау белгісі коррекциялық жұмыстың заты болып табылады. Бұл белгілі
барлық балаларда да қорғаныс реакциясы ретінде байқалады. Бала өзінің
әлсіздігін, болып жатқан жағдайларды дұрыс қабылдай алмау қабілеті туады.
Бала өзіне тек жылаумен ғана көмектесе алады. Баланың мұндай мінез құлқын
түзету - бұл оны жұбату болып табылады. Баланың барлығы жұбанышты қабілет
етеді. Балаға көңіл бөлеп, аялаған кезде ол өз кінә сезімінен,
ұялшақтығынан арылуға көмектесеміз. Мектепке дейінгі балалык шақта кейде
қарама - қарсы жыныстық дамуға сай мінез -құлықты иемдену кемшіліктері
кездеседі.
Мұндай мінез -құлықтың белгілері қыз баланың ер балаға сай
қылықтарының көрінуі немесе керісінше ер баланың қызға сені қылықтарының
көрінуімен байқалады.
Жыныстық -рөлдік мінез құлықтың ауытқу коррекциясы мынадай
принциптерге сүйенеді. Әкесі баланың өміріне ертеден бастап қатысу, басқа
ер балаларға сай әрекеттерге қатысу, басқа ер балаларға сай әрекеттерге
қатысуы; балаға жынысын өзгертуге болмайтындығын жақсылап түсіндіру.
Қыздардың ұлдың қылықтарын кемдену тек оның дамуының келер фазасы ретінде
ғана болады. Олар тек адамның қажеттілігін ғана кемденеді, ал қыздың
сезімдері сақталады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларға деген психологиялық көмек олардың
мектепке дайындығының айналасында орналасқан. Осы бағытта үлкен ғылыми
-тәжірибелік жұмыс өткізіледі. Бұл бағытта психологтық зейіні таза
психологиялық мәселені шешуге бағытталған. Психолог психикалық процестің
дамуына жағдай жасайды, ол баланың жеке түлғанық дамуын қалыптастырады,
сонымен қатар әлеуметтілігі мен оның мектепке дайындығын қалыптастырады.
3. Бастауыш мектеп жасындағы балалармен коррекция жұмысын жүргізу
методикалары.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың жасы 6-14 балалық шақтық ең биік
шақы болып есептеледі. Бала көптеген сәби қасиеттерін сақтап қалады-
жеңілтектігін, аңқаулығын, үлкенге деген, төменнен жоғарыға көз қарасы. Оқу
ол үшін маңызды әрекет. Мектепке ол жаңа білімдерді иемденеді. Қызығушылығы
өзгереді. Қоршаған ортаға деген қөзқарасы өзгереді.
Сондай -ақ ол мектеп жасына дейінгі бала сияқты өзінің
қозғалғыштығымен, зейіннің тұрақсыздығымен, еріктің жетіспеушілігімен
ерекшеленеді.
Екінші жағынан бұл жас аралығындағы балаларда мінез қасиеттері,
қажеттіліктердің жаңа деңгейлі қалыптасады.
Кіші мектеп жасы балаға оқуда жаңа жетістіктер болжайды. Бұл жастағы
баланың ішкі әлемінің басты ерекшелігі: ұйымдарының мазмұны туралы біледі,
өйткені олар толық қалыптаспаған. Жанұядағы келіспеушіліктер балаларда
жылауықтың, зейіннің бұзылуын, ұйқының бұзылуын туғызады.
Бала 6-9 жасында әлі де өз реакцияларын оны туу себептеріне
қатыстыруға қабілетті емес. Ол үшін ата -аналары мен мұғалімі психологпен
бірге баланың мәселесіне толық кіріп, арнайы жұмыс жасау керек.
Кіші мектеп жасында балалар қиын құбылыстарды ашық түрде уайымдайды.
Бұл жастағы баланың автономиясы жаңадан қалыптаса бастайды. Ол әлі оған не
керектігін және үлкендердің одан не керектігін білмейді.
Баланың мектепке оқуына дайындығы және мектепке бейімделуі. Мектепке
бару және оқуының алғашқы кезеңдерінде баланың әрекеті және өмір бейнесі
өзгере бастайды. Бұл кезең 6 жастан және 7 жастан бастап барған балаларға
бірдей қиынға түседі. Физиологтың, психологтың, педагогтың бақылаулары
бойынша, бірінші сынып оқушыларының арасында жеке психологиялық
ерекшеліктерімен бірге жаңа шарттарға қиын бейімделеді; олар тек жұмыс
тәртібінің және оқу тапсырмаларын жартылай ғана орындай алады, кейде мүлдем
орындай алмайды.
Мектепке барайын деп жатқан бала физиологиялық және әлеуметтік қатынас
жағынан да жетілген болу керек, ол ақыл - ой және эмоциялы ерікті дамытудың
белгілі бір деңгейге жетуі қажет. Бала ойлау оперецияларын білуі керек,
қоршаған ортаның құбылыстары мен заттарды жалпылап саралауы қажет, өз
әрекетін жоспарлай білу керек және өзін -өзі бақылауын іске асыру қажет.
Сондай -ақ оқуға деген жақсы қатынасы болуы керек.
Қазіргі мектеп балаға ақыл -ойлық мүмкіндіктерін жан -жақты дамытуды
қамтамасыз ететін оқыту әдістерін іздестіруде.
Баланы мектепке қабылдау кезіндегі диагноздық әдістеме.
Бұл әдістеме -бала бақшаның тәрбиешілеріне және бастауыш сынып
мұғалімдеріне баланың мектепке пісіп - жетілу деңгейін анықтауға
көмектеседі.
1. Жоспарлау -өз әрекетін мақсатымен байланысты ұйымдастыра алу.
Төмеңгі деңгей - баланың әрекеті мақсатына сай келмеуі.
Орта -деңгей - бала әрекеті мақсатына жартылай сәйкес келеді.
Жоғары деңгей - бала әрекеті мақсатына толығымен сәйкес келеді.
2. Бақылау -қойылған мақсатымен өз әрекетінің нәтижесін сәйкестендіру.
Төменгі деңгей - бала әрекетінің нәтижесі мақсатымен толық келіспеуі
(бала өзі бұл келіспеушілікті байқамайды).
Орта деңгей -баланың талпынысы, нәтижесі мақсатымен жартылай
келіспейді.
Жоғары деңгей - баланың ынта - нәтижелері оның мақсатымен толық
келіседі.
З. Оқу мотивациясы - заттың жасырын қасиетін табуға, айналадағы ортаның
заңдылықтарындағы қасиетті табуға ұмтылу және оларды қолдану.
Төменгі деңгей - бала сезім органдарына ғана қолы жетіледі заттың
қасиеттеріне зейінін бағыттайды.
Орта деңгей - бала қоршаған әлемнің кейбір жалпыланған қасиеттеріне
Көңіл аударуға ұмтылу.
Жоғары деңгей - қоршаған әлемнің жасырын қасиеттерін табуға
Ұмтылысы анық байқалады.
4. Ақыл - ой дамуы:
Төмен деңгей - басқа адамды таңдай алмау, талдау, салыстыру, жалпылау,
яғни сөз түсінігі формасындағы логикалық операцияларды атқару.
Ортадан төмен деңгей - басқа адамды тыңдай алмау, сөздік түсініктер
Формасындағы барлық логикалық операцияларды орындауда қате жіберу.
Орта деңгей - басқа адамды тыңдай алмаударапайым ой - операциялары
Салыстыру, сөздік түсініктер формасындағы жалпылаулар қатесіз
орындалады. Абстрация анализ синтезде қате жіберіледі.
Жоғары деңгей - басқа адамдарды түсінуде және оә операцияларын
орындауға қате жіберуі мүмкін. Бірақ бұл қателерді бала үкендердің
көмегімен үстай алады.
Өте жоғары деңгей - басқа адамды тыңдай алу, мүмкіндігі және сөздік
түсініктер түріндегі кез келген ой операцияларын орындай алу.
Бала мектепке дайын емес.
Өз әрекетін жоспарлап, бақылай алмайды, оқу мотивациясы төмен, басқа
адамды таңдай алмайды, және ой операцияларын орындай алмайды.
Бала мектепке дайын
Өз әрекетін жоспарлап, бақылай алады, заттардың жасырын қасиеттеріне
көңілін аударады, қоршаған әлемнің заңдылықтарын өз әрекеттеріне қолдануға
үмтылу, басқа адамды тыңдай алады және ой операциясын орындай алады.
Тексеру нәтижесінің негізінде баланың мектепке дайындығы туралы соңғы
қорытындыны психологиялық - педагогиканың комиссия береді. Комиссияның
қүрамы: психолог, физиолог, педиатр, мұғалім. Баланың мектепке дайындығын 4
жағдайда анықтайды:
1. Психологиялық және әлеуметтік дайындық.
2. Мектеп үшін маңызды психофизиологиялық функцияның дамуы.
3. Танымдық әрекеттің дамуы.
4. Денсаулық жағдайы.
Баланың мектепке оқуға дайындығының мінездемесі.
1. Психологиялық және әлеуметтік дайындығы (сәйкес деңгей дөңгелекке
алынады).
а. Мектепке барғысы келу.
1. Мектепке баланың барғысы келу.
2. Бала мектепке онша барғысы келмейді.
3. Мектепке мүлде барғысы келмейді.
ә. Оқу мотивациясы.
1. Оқудың қажеттілігі мен маңыздылығын сезінеді, нәтижесін тексереді,
істі аяғына дейін апарады.
2. Әрекет мақсатын сақтап, жоспар қояды нәтижесін тексереді, бірақ әрекет
барысында көңіл басқа нәрсеге жиі аударылады, қиыншылықтарды
психологтың көмегі арқылы жеңеді.
3. Әрекеті әлсіз, ойластырылмаған, нәтижесі тексерілмейді, қиыншылықтар
пайда болса, әрекетті тоқтатады. Іс -әрекеті бақылауы.
1. Баланың мақсатына іс-әрекетіне сәйкес келеді, алдына қойған
мақсатымен нәтижелерін байланыстыра алады.
2. Жартылай мақсатқа сай келеді, өз бетінше нәтижені талдай алмайды.
3. Масатына мүлде сәйес келмейді.
е. Іс- әрекетжылдамдығы.
1. Жас ерекшелік тобының орта көрсеткішіне сай келеді.
2. Жас ерекшелік тобының ортадан төмен көрсеткіштеріне сай келеді.
3. Жас ерекшелік тобының орта көрсеткішіне көп есе төмен.
Танымдық әрекеттің даму деңгейінің жалпы орташа бағасы. Ортадан
жоғары, орташа, көрсеткіштердің көбі бірінші деңгейден бағаланады:
Ортадан төмен: көрсеткіштердің көбі екінші деңгеймен бағаланады.Төмен
деңгей: үшінші деңгеймен бағаланады.
Өте төмен: ақыл - ой бөлімі төртінші деңгеймен бағаланады.
4.Деңсаулық жағдайы:
1. Мектепке дейінгі балалық шақ кезіндегі баланың дамуының
ерекшеліктері.
2. Мектепке дейін балалық шақтығы даму ырғағы.
3.Соматикалық деңсаулық жағайы. Деңсаулық тобы ___________
Түйіндеме____________________
Баламен жеке жұмыс туралы мәліметтер
Болашақ бірінші сынып балаларын тексеруде басқа жолдарда қолданылуы
мүмкін. Бұл жол негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Психологиялық коррекция жұмысының мазмұны мен ерекшелігі.
I-Тарау.
1. Іскер психологтың коррекция бағытындағы жеке жұмыстехнологиясы.
2. Мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық көмек.
3. Бастауыш мектеп жасындағы балалар мен жүргізілетін коррекциялық
ерекшелігі.
II-Тарау.
1. Психологтың жеткіншектермен коррекция бағытындағы жұмыс технологиясы.
1. . Мінез құлықтың бұзылуы, оның профилактикасы коррекциясы
III-Тәжірибе
IV Қорытынды
Әдебиеттер
Қосымша.
Кiрiспе
Психологиялық коррекция жұмысының мазмұны
Психологиялық коррекция-психологтың iс-тәжiрибелiк әрекетiндегi
маңызды және жауапты бағыт. Адамның iшкi дүниесiндегi жағымсыз мiнезқұлғына
негiзгi әсер тигiзедi. Психолог адамның iс-әрекетiмен, танымды
процестерiнiң өзгерiстерiмен және қажеттiлiктерiмен жұмыс iстейдi.
Психологиялық коррекция бағытында-психологтық психалық даму
ерекшелiктерiнің зетудегi әрекетi анықталады. Психологтық коррекция
бағытындағы жұмысы баланың дамуындағы кемшiлiктердiң алдын-алуға немесе
түзетуге арналған.
Яғни балалармен жүргiзiлетiн коррекциялық жұмыстардың симптаматикалық
және этиологиялық түрлерi бар, олар бiр-бiрiмен өзара байланысты.
Симптоматикалық-дамудағы жеке кемшiлiктерге бағытталған, этиологиялық
–кемшiлiктердiң түпкi пайда болу себебiн анықтайды.
Қалыпты және ауытқымалы даму коррекциясын саралап, талдасақ. ғалыпты
даму коррекциясы психологтық көмегiмен жүзеге асады. Ал ауытқымалы даму-
патопсихологтық, дефектологтық, психологтардың және психоневрологтың
көмегiмен жүзеге асырылады.
Коррекция бағытымен айналысатын психолог төмендеге ережелер бойынша
жұмыс iстейдi: не бар; не болу керек; қажет нәрсеге жетуүшiн не iстеу
керек? Осы сұрақтарға жауап беру үшiн, психологқа психикалық дамудың қалпын
анықтап алу қажет. Бұл категорияның үш талдау деңгейлi болады:
нейропсихологиялық, жалпы психологиялық және жас ерекшелiк психологиясы.
Нейропсихологиялық талдау деңгейiндегi психолог зерттеушiнiң iш
құрылысы туралы қорытынды жасайды.
Жас ерекшелiк психологиясының талдау деңгейлi белгiлi бiр жасқа
байланысты алынған мәлiметтердi нақтылауға көмектеседi.
Жалпы психологиялық талдау психиканың негiзгi заңдылықтары туралы
мәлiметтердi қолдануға мүмкiндiк туғызады. Талданып жатқан құбылыстың
деңгейiн анықтағаннан кейiн, психолог коррекция бағытындағы атқаратын
жұмысын анықтай алады. Мысалы, баланың есте сақтау қабiлетi нашар болады.
Оны қалай жақсарту керек? Бұл үшiн коррекцияның деңгейiне сүйену немесе
баланың жеке мүмкiндiгi мен ерекшелiгiне сай әрекет жасау.
Шетел психологиясында баланың психикалық дамуының коррекциялық
жағдайындағы мәселесiн шешудегi жолды шартты екi үлкен топқа бөлуге болады:
психодинамикалық және мiнез құлықтық.
Екi топқа жiктеудiң себебi –сана және мiнез-құлық, өйткенi сана,
мiнезқұлық психологияның заттары болып есептелiнедi. Психология заттарының
құрамын анықтау мақсаттардың құрылуына және коррекциялық жұмыстарың
әдiстерiне әсерiн тигiзедi.
Психодинамика iлiмiнде ойын терапиясы, арттеропия, балалық психо-
анализ бағыты маңызды болып есептелiнедi.
Мiнез-құлықтық iлiм баланың бейiмдiлiк мiнезiнiң және мiнез –құлықтың
әдеттерiнiң құрылуымен тығыз байланысты.
Психикалық дамудың негiзгi заңдылықтарының дамуындағы қалыптылық
принципi баланың жеке-тұлғалық құрылуы үшiн дамудың бiрқатар деңгейiн
бiлдiруi.
Жоғарыдан төменгi принципi психологтың бала зейiнiн ертеңгi күнгi
дамуына аудартуды қажет етедi.
Психиканың дамуындағы жүйелiлiк принципi онтогенездегi психикалық
дамудың күрделi жүйелi мiнездi ұмытпау қажеттiлiгiн шарттандырады.
Коррекциялық жұмыс жай психикалық әрекеттердiң жеке жаттығулары
ретiнде ғана құрылмауы керек, сонымен қатар баланың күнделiктi өмiрлiк
қатынас жүйесiне кiретiн оның жалпы ойлатырылған әрекетiнде құрылуы керек.
Психокоррекциялық жұмыстын мазмұны мен әдiсi.
Психокоррекциялық жұмыстың әдiсiн талдау коррекция заттының жағдайымен
және коррекция объектiсiнiң жағдайымен шартталған.
Психокоррекция объектiлерi- бұл өзгерiстерге берiлген жеке тұлғаның
жеке бөлiмдерi, ал коррекция заты-бұл психокоррекциялық ықпал, бағытталған
психикалық шындық. Мысалы, коррекция объектiсi баланың мiнез- құлығының
бұзылуы болып табылады, ал коррекция заты түрлi болуы мүмкiн: Мен бейнесi,
мұғалiмге деген қатынасы, оқу мотивациясы және т. б.
Шартты түрде мынадай әдiстердiң топтарын бөлуге болады.
Мидың физиологиялық деңгейi бойынша,
Жiгерлi болу. Тежелу
Анықтау өзiндiк гипноз
Сендiру ұйқы алдындағы
Сөйлеудi қадағалау өзiн-өзi сендiру
Пиетиативтi коррекция Беделдi сендiру
үйқы жағдайындағы өзiн-өзi
сендiру.
Биологиялық гомеостаз бойынша қалыпты жағдайға арналған стресстiн
жағдайларды да қамтиды.
Ықпалдын мiнезi мен бағытталуы бойынша.
Дамытушы Нақтылатпаушы
Седативтi Белсендiрушi
Белсендiрушi Уландырушы
Психикалық процестерге тиетiн ықпал бойынша.
Иматотренинг (қиялдау)
Менталды тренинг (ойлау)
Эмоционалды – ерiктi жаттығу (эмоция, ерiк)
Қатысушылардың саны бойынша
Топтық(макро-микро-медио)
Жекелеген.
Ықпал принципi бойынша
Гетерогендi (басқаларға)
Аутогендi (өзiне)
өнер құралдарын қолдану бойынша
Изотерапия
Библиотерапия
Музыкатерапия
Би терапиясы
Р. В. Бурменскийдiң, О. А. Карабанова мен А. Г. Лидерстiң мәлiметтерi
бойынша психологтың көмегiне кемен адамдардың көпшiлiгi мектепке дейiнгi
және бастауыш мектеп жасындағы балалар. Дәлелдi фактiмен келтiрсек осы
жастағылардың 80 пайызы. Коррекциялық жұмыстың мазмұны баланың түрлi
қиындықтар мынандай болып, кездесуi де мүмкiн:
- Баланың психикалық даму деңгейi жас деңгейiне, яғни нормаға сай
келмеуi;
- Мектепте оқуға дайын болмау, үлгере алмаушылық, оқу мен танымдық
мотивациясының төмен болуы.
- Жеке тұлғалық дамуының жағымсыз жақтары, коммуникативтi мәселелер;
- ұйымдаспаған мiнез-құлық;
- Мiнез-құлықтық эмоциялардың бұзылуы;
- Бала бақшаға, мектепке, жанұяға нашар бейiмделу.
Осы қиындықтарға сәйкес психокоррекцияның мынандай жолдарын ұсынуға
болады:
Ақыл-ой дамуының коррекциясы;
Сенсорлық қабiлеттiң дамуы.
Көрнекiлiк- бейнелi ойлауының дамуы.
Шығармашылық зейiн мен естiң бастапқы функциясының дамуы.
Сөйлеудi дамыту (логопедтiң көмегi арқылы).
Танымдық мотивациясының дамуы.
Баланың оқуға дайындығының коррекциясы.
Баланың iшкi жағдайының қалыптасуындағы коррекциясы.
Жалпы үлгерiмiнiң қалыптасуы (жағымды мотивация, танымдық процестер, өзiн-
өзi бақылау, өзiн-өзi бағалау)
Кеңiстiктi бағдарлауының коррекциясы.
Сөйлеу коррекция (оқу).
Сан үлкендiгi туралы елестету коррекциясы (математика)
Мiнез-құлық коррекциясы.
1-қатар-мотивациялық, iс-әрекеттiң мақсатын игере алмау, тани және
жiктей алмаушылық.
2-қатар-мақсатқа жету үшiн жол жоспарлай алмау, мазмұны жағынан да,
уақыт жағынан да, әрекеттi бақылай алмау.
Коррекция бағытындағы тәсiлдер
1-қатар (мақсаттану)
Нақты мақсат қою, баланың оны үлгi ретiнде қабылдау және сезiну.
үлгiнi көз алдында ұстау .
Мақсатқа жетудi қамтамасыз ету.
Сәттiлiктi өзiнiң мiнез-құлқына аудару.
2-қатар (жоспарлау және бақылау)
үлкендермен қосылып мақсатқа жетудегi жоспарлау мазмұны.
Әрекеттiң заттық және белгiлiк жолдарды модельдеу.
Жоспарлаудың түрлi тәсiлдерiн иемдену.
Мотивациялық дайындығының әрекетке қалыптастырылуы.
Жеке тұлға дамуындағы коррекция.
1. Коммуникативтiк мәселелер – жанұясындағы қарым-қатынас қиыншылығы, ата-
анасымен, туыстарымен және жанұядан тыс құрбыларымен, тәрбиешiлерiмен,
мұғалiмдерiмен.
Бiрiншi жағдайда:
Ата-аналары мен мұғалiмдермен ашық коррекциялық бағытта жұмыс
жүргiзедi.
Ата-аналарға арналған тренинг.
Педагогикалық қатынас тренингi.
Психологтың баламен коррекциялық ойындар жүргiзуi;
Балалармен-ата-аналарды бiрiктiре ойын ұйымдастыру.
Екiншi жағдайда:
ұжымдық ойындар (қарым-қатынасты дұрыстау);
мiнез-құлықтық ойындық коррекция;
Дәрежелiк психотерапия;
Әлеуметтiк терапия.
2. Өзiн-өзi бағалау, мазасыздану, жоғары эмоциялық қысым, әлсiздiк
мәселелерi.
Психогимнастика, холдинг-терапия, арттерапия, психодрама және т.б.
Бейiмделе алмау мәселесi
Коммуникативтiк мәселелер. Мiнездiң эмоциялық бақылауының бұзылуы.
Баланың ортаға бейiмделе алмауы
Коммуникативтiк мәселелер.
Ақыл-ой дамуының
Оқуға Жеке тұлғалық
Мiнез тежелуiндегi бұзылуы.
Дайындығының жоқтығы.
Дамудың бұзылуы. құлықтың ұйымдаспауы.
Мiнез акцентуациясы.
Эмоциялы жеке тұлғалық мәселелер.
Мiнез құлықтың бұзылуы.
Психофизикалық бұзылуы Жеткiншектiк - жасөспiрiмдiк жастағы
қиыншылықтар.
Психофизикалық инфантилизм.
Әлеуметтiк педагогикалық Әлеуметтiк психологиялық
қалыптаспаушылық. бейiмделудiң бұзылуы.
Мәселемен сәйкес психокоррекция мазмұны да анықталады. Жеткiншектiк
жасқа коррекциялық бағыттағы жұмыстың топтық түрi сай келедi. Эмоциялы-жеке
тұлғалық мәселелердi шешу кезiнде оның жеке формалары қолданылады.
Психокоррекциялық процесстердiң арнайылығы.
Психокоррекцияда жеке тұлғаның жеке жолын iске асыру, яғни, сондағы әр
қатысушының психологиялық қасиеттерiн дамыту үшiн шарттары болып табылады.
Жеке тұлғалық өсiмнiң жоспарланбау және осы процестi шексiз етiп санау
психокоррекцияның ерекшелiктерiнiң бiрi болып саналады.
Психологтың жұмысы – жеке тұлға толығымен өсiмi жағынан қалыптасуына
жағдай туғызу, бiраққатысушыны белгiлi бiр нәтижеге жетуге итермелеу керек.
Сондықтан да психокоррекциялық әдiстер психикалық- жеке тұлғалық
дамуда өзiнiң шынайы табиғи күшiне негiзделуi тиiс. Бұндай күштер ол-
баланың iс-әрекетi мен оның қатынас жүйесi.
Психокоррекцияда қатысушылар үшiн қажет әрекет түрлерi мен қатынас
жүйелерiн қолданған жөн.
Психокоррекция процесiнде әр адамға жетеккiлiк, психологиялық
тәуелсiздiк, жауапкершiлiкке құқық берiлген кезде қатысушылар мен
психологтың арасында тығыз байланыс қалыптасады.
Коррекциялық бағыттағы процестiң маңыздылығын оның ерекшеырғағында
болады. Ол ырғақ түзу емес қисық сызық болып бейнеленуi мүмкiн. Осыдан бiз
былай дей аламыз:әр психокорреккциялық процесте өз шапшаңдылығы мен
әлсiздiгi болады.
Өйткенi, психокоррекцияда ең бастысы эмоциялық процестер, уайымдау
болып саналады, ал эмоциялар - өте қозғалғыш, ырғақты психологиялық
бiлiмдер.
Сананың бұзылуы, өзiндiк сананың қайта құрылуы – бұл
психокоррекциялық процесте пайда болатын қатты эмоциялық уайымның нәтижесi.
Сананың құрылысын қайта құруды – бiз формуладан, ашық формуларды
қолдануға ауысатын шығармашылық процес деп қарастырамыз. Формуланың ашылуы
терминi адам жанының барлық күштi жақтарын және жеке тұлғалық жетiстiктерiн
ашатын таным жүйелерiн қолдануды бiлдiредi.
Психокоррекцияның негiзгi тапсырмасы тек қана қол жетерлiк, түсiнiктi
тiл қолдану емес, әсер етушi сендiретiндей, қатысушы да эмоция туғызатындай
тiл қолдану керек.
Психолог процесс барысында әр сәтте өзiнiң эмоциялық уайымдарында
нишайы болу керек. Психокоррекция тiлi- бұл нақты шынайы әрекеттер тiлi,
сондықтан да қатысушыға барлық жағдайлар тек қана түсiнiктi болмау керек,
сондай-ақ психокоррекция бағытындағы жұмысы нәтижелi, мәндi болу керек.
1. 1. Iскер – психологтың коррекция бағытындағы жұмыс технологиясы.
Мiнез-құлықтық ойын коррекциясы. Мiнез-құлықтық ойын коррекциясы
мектепке дейiнгi және бастауыш мектеп жасындағы балалармен жүргiзiлетiн
коррекциялық жұмыстардың топтық түрi болып табылады.
Ойын коррекциясы мiнез-құлық бұзылуының әртүрлi формаларында, невроз,
қорқыныш, мектептiк мазасыздану балалардағы қарым-қатынастың бұзылуы
жағдайларында қолданылады.
Психокоррекция кезеңдерi.
Кез келген топтық әрекеттiң дамуы бiрнеше бөлiмдерден тұрады.
Коррекциялық топтың процесi үш кезеннен өтедi: бағыттауышы, қалыптастыру,
бекiту.
Бiрiншi кезенде балаларға ойын таңдау мүмкiндiгi берiледi. Бұл
кезенде мынандай тапсырмалар шешiледi.
1. Диагностикалық. Баланың коррекцияны қажет ететiн эмоциялы
мiнез-құлықтың ерекшелiктерi байқалады.
2. Балада жағымды эмоциялық көңiл күй мен топта қауiпсiз сезiм тудыру.
Осы кезеңде қарым-қатынасты жеңiлдететiн жолдар қолданылады. Бiрте
бiрте қысымдық пен ұялшақтық жойылады.
Балалар белсендiрен бола бастайды.
Екiншi кезеңде психологтың жұмысы мақсатқа бағытталған мiнезде
қабылдайды арнайы тәсiлдер қолданылады. Психологтың тапсырмасы балаға
қабылдаудың бiрнеше мақсатсыздылығын көрсетуi керек және оның мiнез –
құлығын өзгерту қажеттiлiгiн қалыптастыруы қажет. Осы кезеңде бала
психикасында басты өзгерiстер пайда болады, көптеген iшкi мәселелердi шеше
бастайды. Қөбiнесе психологқа қарап агрессия байқалады, бiрақ бұл кезеңнiң
соңына қарай баланың үлкендерге де, психологқа деген қатынасы жақсарады.
Үшiншi кезеңде балалар өз ерiктерiмен мiнез- құлықтың керектi
тәсiлдрiн табуға қабiлеттрiн қатайтады.
Психологтың тапсырмасы балаларды эмоциялық қабылдаудың жаңа
формаларына үйрету қарым-қатынасты дамыту ойын әрекетiн күрделендiру. Осы
кезеңнiң мақсаты баланың жеке тұлғалық әлемiнде пайда болған жаңа
қабiлеттерiн тұрақтау. Ең бастысы бала өз күшiне сенуi қажет.
Психокоррекциялық процесстiң құрылымы.
Әр сабақ бiрнеше ойын қатарынан тұрады. Олар қысқаша, әртүрлi болып
келедi. Сабақтың негiзгi мақсаты-психикалық денсаулықты сақтау мен баладағы
эмоциялық күйзелiстердiң алдын алу.
Әр кезең бiр емес бiрнеше тапсырманы шешуi мүмкiн.
Бiрiншi кезең. Жаттығу.
Тапсырма: физикалық және психикалық сезiнудiң инерттiлiгiн төмендету,
бұлшық ет жұмысын арттыру, баланың сабаққа деген қызығушылығы мен зейiнiң
жоғарлату, балаларды белсендi жұмысқа дайындау және бiр- бiрiмен қарым-
қатынасты жақсарту. Бұл тапсырмаларды шешу үшiн ойындар жүргiзiледi.
Екiншi кезең. Ым және пантомимна.
Тапсырма: Дене және психикалың қанағаттанбау уаымдарымен байланысты
жеке эмоциялық жағдайларды мәнерлi түрде бейнеленуi. Негiзгi эмоцияларды
көрсету түрлерi (қуаныш, таң қалу, қызығу, жек көру, және т.б.)
Балалар ым-шарамен, жүрiстермен танысады.
Ұшiншi кезең. Мiңез бен эмоцияның жеке қасиеттерiн көрсетуге арналған
ойындар.
Тапсырма: әлеуметтiк ортаның әсерiнен туатын сезiмдердiң мәнерлi
бейнеленуi (арамдық, қайырымдылы, шинайлық т. б). Әлеуметтiк бiлiмге
қатысып баланың алынған мәлiметтерiн одан әрi кеңейту.
Төртiншi кезең. Белгiлi бiр балаға немесе топқа бағытталған ойындар.
Тапсырма: Бала мiнезiнiң жеке қасиеттерiмен көңiл- күйiн түзету.
Бесiншi кезең. Сабақтың аяқталуы, психикалық бұлшық-етiн жаттығу.
Тапсырма: Психоэмоциялық қысымды төмендету, жағымды нәтижелердi
қатайту, эмоциялық қалыптарын салмаққа келтiру, өзiн- өзi сезiнуiн және
көңiл- күйiн жақсарту.
Ойын терапиясы.
Ойын терапиясы ойындағы психолктың ролi жағынан және функция бойынша
екi түрге бөлiнедi: бағытталған және бағытталмаған.
Бағытталған ойын терапиясында терапевт балаға ойынның мәнiн талдап
түсiндiру керек.
Бағытталмаған ойын терапиясы баланың өзiн көрсетуi үшiн ойынға
бағыталған. Осы арқылы үш негiзгi тапсырмалар шешiледi: баланың өзiн
көрсету әрекетiн кеңейту, эмоциялық төзiмдiлiкке жету, "бала - ересек"
жүйесiндегi қатынасты түзету.
Ойын бөлмесiнде ойыншықтын негiзгi үш тобы қолданылады: шынайы
өмiрден алынған ойыншықтар; агрессия туғызатын рйыншықтар, баланы
шығармашылық жағынан көрсетуге арналған ойыншықтар.
Бағытталған ойын терапиясындағы терапивтiң негiзгi функциялары:
1. эмтиялық қатысты ұйымдастыру
2. балаға өзiн - өзi құрметтеу сезiмiн сендiру.
3. ойында шектеу құру.
Ойын процесiнде ересек адамның қатысуы екi жағдайда.
Бағытталған ойын терапиясында ересек адамның қатысуы маңызды, өйткенi
ол онда ұйымдастырушылық қызыметiн атқарады. Бағытталмаған ойын
терапиясында әсiресе оның жеке түрiнде ересектiң қатысуы өте маңызды.
Қарама – қарсы көзқарас келiсiмi бойынша терапивтiң басты ролi жақсы
болып iске асырылу үшiн, ол ойынның сыртында қалуы керек.
Ойын терапиясының екi түрi бар: жеке және топтық. Егер баланың
мәселесi әлеуметтiк бейiмделу жағынан болса, онда жеке емес, топтық
терапиямен емделген жөн.
Ал егер бала мәселесi оның эмоциялық қиыншылықтармен байланысты
болса, жеке терапия қолдану керек. Ойын терапиясын өткiзуде жалпы
көрсеткiштер болып, мыналар саналады. Әлеуметтiк инфантилизм, тұйықтық, тiл
табыса- алмаушылық, қорқыныш реакциялары, мiнез-құлықтың бұзылуы және жаман
әдеттер, ер балалардағы жыныстық рөлдiң бұзылуы.
Егер жеке ойын терапиясы үшiн баланың ақыл – ойы кем болуы ғана
қауыпты болса, топтық терапия үшiн қауыптiлiк қатары кеңейе түседi.
Олар; әлеуметтiк – мiнез құлықтың бұзылуы, өйткенi ол топтағы
қатысушыларға қауыптi болуы мүмкiн; жылдамдатылған жыныстық даму;
қозғыштық; маңызды стресстiн жағдай. Осы айтылған жағдайларда жеке топтық
жұмысқа дайындау қажет.
Коррекциялық жұмыстық сәттi өтуiне топтық құрамы әсер етедi. Әр бала
топта ешбiр мазаққа қалмау немесе сәтсiздiкке ұшыраймын деген ойлардан
арылу керек және өздерiн еркiн түрде көрсетулерi керек. Топта бес адамнан
көп бала болмау керек және олар терапиялық сабақтың сыртында араласып
жүретiн балалар болмау керек.
Мiнез – құлқы бұзылған балалардың топтағы саны бiреуден аспауы керек.
Балалардың жас айырмашылығы 12 айдан көп болмаған жөн. Мектепке дейiнгi
және бастауыш мектеп жасындағы балалар тобында ер балалар мен қыз балалар
болмауы тиiс.
Ойын терапиясындағы қолданылатын ойыншықтар:
а. Шынайы өмiрден – қуыршақта жанұясы, оның үйi, бетiнде ештеңе
салынбаған таза жүздi қуыршақ, тiршiлiк етпейтiн ертегi кейiпкерлерi,
машина, қайық, касса, сынып тақтасы.
ә. Агрессияны туғызатын ойыншықтар – ойыншық әскер адамдары,
агрессиялық жануарлар, қару, барабан, пышақ.
б. Шығармашылық жағынан өзiн көрсетуге арналған ойыншықтар- суы бар
шелек, құм салған ыдыс, балшық, кубиктер, бояулар.
Ойын терапиясы – баланы ойын құралдарымен қамтамасыз ететiн және
өздiк "менiн" сезiмiн, ойын, уайымын, әрекеттерiн толығымен зерттеп бiлуiне
бағытталған терапивт пен баланың қатынысың ырғақты жүйесi.
Арттерапия.
Арттерапия өткен ғасырдың 30-шы жылдары Фрейдтiк психоанализмдiң
негiзiнде пайда болды. Қазiргi психотерапияда арттерапияны қолдануда
адамдарға суреттiн мiнездегi бейнелеу тапсырмалары ұсынылады (ағаштан аю,
сурет салу, күйдiру т. б).
Арттерапияның басты мақсаты: баланың өнер арқылы өзiн көрсетуi мен
өзiн - өзi тану процессiн дамыту болып табылады.
Психоанализде коренциялық негiзге механизiмi және iшкi күшке
бағытталған процесс – бұл сублимация. Сублимация арттерапияда екi бөлiмнен
тұратын санасыз процесс. Бiрiншi бөлiмде тақырып тандалады, ал екiншi
бөлiмде баланың бұзылған қылығын дұрыстау жолдарын iздестiру.
Суреттер баланың өзiн- өзi бiлуiне және қабылеттерiн тануына
көмектеседi.
Баланың жеке ерекшелiктерi мен оның суретiнiң ырғақты дамуын
бiлдiретiн бейнелеудiң төрт түрi бар:
1. Пiшiнсiз шимайлар.
2. кестелер.
3. Пиктограмма.
4. Үзiнiң көркем шығармасы. Мысалы, шимайлар, кiшкентай балаларға сай
сурет, егер мұндай суреттi жасы үлкендеу бала салса, онда балада
жалғыздық, әлсiздiн сезiмдерi бар.
Арттерапия процесiнде оның ырғағы мен эфектiлiгiне байланысты сурет
салу шығармасындағы өзгерiстер де байқалады.
Баланың 3-5 жас аралығында символикалық әрекетi жаңа қалыптасса
бастайды, олар бұл кезеңде мәлiметтер мен бейнелеу тәсiлдерiн бастайды. Бұл
жас аралығындағы балалар көбiнесе ойын терапиясын талап етедi, 6-10 жастағы
балалар сурет салу құралдарын қолдана алады.
Мiнез – құлық терапиясы.
Мiнез – құлық терапиясының пайда болу тарихын қарастыра отырып, оның
тығыз үш тегiн бөлуге болады. Д. Вальпенiң мiнез – құлықтың классикалық
шарталуының қағидасы, Б. Скиннердiң оперантты
Шарттану жұмысы, А. Бандураның когнитивтiк оқытуы.
Жаңа мiнез- құлықты иемдену қажеттiлiгi қоғамның талаптануымен
түсiндiрiледi. Бұл терапияның түрiне "жетондық" коррекция түрлерiн мiнез –
құлықтың тренингтi, когнитивтi терапияны жатқызуға болады.
"Жетондық" бағдарлама өзiне мынандай негiзгi бес түрiн жатқызады;
1. Баланың мiнез – құлқын коррекциялық бағдарлама құрылған жүйелi бағыт
бойынша бақылау.
2. Қоғам талап ететiн мiнез – құлықты сипаттау.
3. Жеке тұлғаны қайтуға көмектесетiн жағымды түрткiнiң шеңберiн анықтау.
4. Жетондарды енгiзу.
5. "Жетондық" экономикаға енгiзiлген жеке тұлғанның мiнез – құлқын
бақылау, мiнез – құлықты бағалау, "жетондарды тарату".
Мiнез- құлықтық тренинг өзiне төрт негiзгi оқыту техникасын жатқызуға
болады.
1. Оқытылуға тиiстi үлгiнi көрсету.
2. Оқытылуға тиiстi мiнез – құлықтық реакция тудыратын жазбаша
символикалық түрде анықтап қатысушыны құрастыру.
3. Жаңа реакцияларды мен сапаландыруға қажеттi жаттығулар.
4. Қол жеткен нәтижелер туралы мәлiметтер беретiн керi
байланыс негiзiндегi бақылау.
Қазiргi кезде балалар мен жеткiншiлiктердiң түрлi мiнез- мәселелерiн
шешуге сенiмдiлiк жаттығуларына т. б. арналған тренингтiк бағдарламаларың
көп бөлiгi жарыққа шықты.
Жеке тұлға дамуының топтары жеткiншiлiктiк- жасөспiрiмдiк жастық
профилактикалық, коррекция мен дамуының қолайлы формасы жеке тұлға дамуының
топтары болып табылады. Бұл жеткiншiлiктердiң үш сферадағы өзiн - өзi
анықтау психологиялық тапсырмаларына бағытталған.
Жас ерекшелiк тренинг: жыныстық жасерекшелiк, әлеуметтiк, жеке тұлға
дамуының топтары осы жастың алты негiзгi қажеттiлiгiн жартылай iске асыруға
мүмкiндiк бередi: белсендiлiк, қауыпсiздiк, эмансипация, бауырмашылдық,
сәттiлiк, өзiн-өзi жетiлдiру және өзiнiң "Менiн" дамыту.
Тренингтiк топта үлкен жеткiншiлiктермен қатар әр түрлi жастағы
жеткiншектерге болуы мүмкiн, сонымен қатар жасөспiрiмдер мен ересек
қатысушылар.
Жеке тұлғалық даму түсiнiгi мен микроәрекет түсiнiгi байланысты.
Әрекет жасаған жеке тұлғаның ерекше жұмысы өзi үшiн ұйымдасу ретiнде
қабылданады.
Жеке тұлға даму тобының жүргiзушiсi ретiнде режиссер емес, ол
тренинге қатысушының бiрi. Әр жаттығу үш қабатты мiнезден тұрады; өзiндiк
тренингтiк, жұмыс, еркiн қатынас және әрекеттен кейiнгi кезең.
Тренинг барысында жеткiншектер үшiн түрлi ойындар мен жаттығулар
қолданылады:
- Бейiмделушiлiк;
- Психологиялық кеңiстiктiң шектерiне арналған жаттығулар.
- Жаңа сенсорлық тәжiрибеге арналған жаттығулар.
- Физикалық өзара әрекетке арналған жаттығулар.
- Бейнелеу ойындары
- Сюжеттi ролдiк ойындар.
- Психологиялық практикум, керi байланысты алуға арналған
жаттығулар
- Проективтi жаттығулар.
- Жылдам демалысқа арналған жаттығулар.
- Жеке тұлғалық зейiндiлiкке арналған жаттығулар.
- Дене – бағдарлық жаттығулар.
- Сезiну жаттығулары.
Осы бөлiмде қарастырылған iс – тәжiрбиелiк психологтық әрекеттерiнiң
бағыттары өзара тығыз байланысты. "Психотерапия" түсiнiгi алғашқы кездерде
психикасы нашар ауруларды емдеумен байланысты болса, қазiргi кезде бұл
термин (депрессия, iшкi келiспеушiлiк жағдайларда, мазасыздану, қорқыныш
сезiмi жағдайларында) медицинада да қолданылады.
Сондықтан да, бiз психотерапевт тек психикасы ауру ауамен, ал
психолог сау адаммне жұмыс iстей алмаймыз. Үйткенi коррекция мен терапия
әдiстерi мен түрлерi екi жағдайда да қолданыла алады және олардың
нәтижелерi қатысушының психологиялық деңгейiне, психолог шеберлiгiне және
баланың дамуының әлеуметтiк жағдайына байланысты.
2. Мектеп жасына дейiнгi балаларға психологиялық көмек.
Бала- iскер психологы бiлiм орталығында жұмыс iстей жүрiп, түрлi
жастағы балалармен қызмет етедi. Оның көз алдына олар онтогенездiң бiрi
деңгейiнен екiншi деңгейге, одан әрi жоғарысына көшуiн көрсетедi. Осы
деңгейге көшуге -психологтың ең қиын тапсырмаларының бiрi болып саналады.
Мектепке дейiнгi баланың табиғи дамуның психикалық бiрiгуi.
Мектепке дейiнгi жас (3-7) балаға жаңа жетiстiктер әкеледi. Бұл кезең
адамы қатынастық әлеуметтiк кеңiстiгiн кемденудiң жақын ересек адаммен
қатынасы арқылы, сондай – ақ ойын арқылы құрбылармен қатынасын иемдену.
Мектепке дейiнгi балалық шақ-шығармашылық кезеңi. Балада шығармашылық
қиялы, өзiнiң ерекше ойлау логикасы байқалады, сөйлеудi үйренедi.
3-7 жас аралығындағы баланың санасы оның балалық жеке тұлға деп
айтуға болатындай жақсы дами бастайды.
Ересектерде сияқты балаларда да жеке тұлғалық дамумен қатар
шығармашылық психикалық өзiн - өзi бақылауына қабылеттiлiгi жоғарылайды.
Осы түсiнiктiң артында өзiнiң эмоциясымен, әрекетiмен басқару мүмкiндiгi
тұрады. Осы қабылеттердi балада тәрбиелеуге тырыса отырып, ересек адамдар
оларға кеңестер берiп, түрлi тыйымдармен шектей бастайды. Сол кезде баланың
белсендiлiгi мен өзiндiлiгi бәсендей бастайды, соның әсерiнен агрессия мен
жетiспеушiлiк сезiмi байқалады.
Адам ағзасы табиғат бойынша бейiмделушiлiк реакциялары ортаның
өзгермелi шарттарына бағдарламаланған. Адамның өзiн - өзi ұстауы, сөз,
түсiнiктер, ерiк- күш, iшкi жоспарлар денгейiмен iске асырылады.
Сондықтан да өзiн- өзi сезiну, өзiн түсiну, санасының дамуы –
психикалық шығармашылық жаттығуларының бiрiншi бөлiмi.
Бiрақ өзiнiң эмоциясы мен мiнез – құлқы сезiнуiнiң жоғары деңгейлiгi
баланың оларды басқара алатындығын бiлдiрмейдi. Сонымен қатар қорқыныш,
ерiк мәселесiнiң жағдайлары да белгiлi. Сондықтан да екiншi бөлiм өзiнiң
психикалық өмiрiн өзiне ұнайды бағытта өзгертуге үйрену болып табылады.
Кiшкентай балаларда мүлде дамымаған. Психикалық өмiрдi бақылауда
зейiндi иемденедi. Психикалық өмiрдiң түрлi сфераларын бақылау арқылы
мынадай бөлiмдерге бөлiнедi:
Қозғалыс сферасында:
- Ерiктi түрде өз зейiнiн бұлшық етке бағыттай бiлу.
- Бұлшық еттiк сезiмдермен салыстырып, айыра бiлу.
- Сәйкес мiнез сезiмдермен (күш, әлсiздiк, тұрашыл, сабырлы ырғақ)
анықтай алу.
Алғашқы үш бөлiмдi әр балада сәттi жаттықтыруға болады, ал ақырғысы
баланың табиғи қабiлетiне байланысты – нақты бұлшық еттiк сезiмге және
моторлық ептiлiкке байланысты.
Эмоциялық сферада.
- Ерiктi түрде өзiнiң зейiнiн эмоциялық сезiмiне бағыттай алу:
- Эмоциялық сезiмдермен салыстырып айыра бiлу және олардың мiнез –
құлқын анықтау (ұнамды, ұнамсыз, мазасыз, таңқаларлық, қорқыныш т. б.)
- Үзiнiң зейiнiн бiр уақытта бұлшық еттiк сезiмге де, эмоцияға да
бағыттай алу.
- Ерiктi түрде берiлген үлгi бойынша эмоцияны көрсету.
Мектепке дейiнгi балалардың қозғалыс, психомоторлық функциялары жақсы
дамыған. Сондықтан да басқа психикалық функцияларды қозғалысқа сүйене
отырып, дамытқан дұрыс.
Мысалы, бала шаршаған күйiмен, аш қалпында келе жатыр, ал үйге дейiн
әлi көп жүру керек. Бiрақ, көнiл- күйiн көтерiп, күш қосып, балаға өзiн
батыр қылып елестетуге көмектессең және ертедегi жағымсыз кейiпкердiң
достарын құтқаруға баруын елестетуге мүмкiндiк беремiз.
Егер оның әлсiздiгi жоцылып, көңiл- күйi көтерiлiп, достарын шынында
да көмектесуге бара жатқандығы, оның жеңiске жетуiмен байланысты.
Қатынас сферасында.
- Тұйсiне алу, түсiне алу және бөгде эмоциялық жағдайларда айыру бiлу;
- Уайымдасу
- Жағымды сезiммен жауап бере алу.
Балаларда ересектерге қарағанда бөгде адамның эмоциялық жағдайын
түсiну, ұғу қабiлетi жақсы дамыған, өйткенi олар ересектер сияқты онша
көңiл аудармайды.
- Мiнез – құлықта.
- Үзiнiң жасаған iстерiнiң нақты мақсатын анықтай алу.
- Сол мақсатқа жету үшiн түрлi тәсiлдердi таңдап, iздеп таба алу;
- таңдалған жолдық берiктiгiн тексере алу;
- Қимылдармен қателесiп және қателерiн түзеу;
- өз iстерi мен әрекеттерiнiң нәтижесiн алдын – ала болжай алу;
Әрекеттi таңдау – мiнез – құлықпен ырықты, басқаруын дамыту жолындағы
бiрiншi қадам.
Күнделiктi өмiрдегi балаға көрсететiн мiнез-құлық тәсiлдерi әрдайым
жемiстi болмайды. Сондықтан да балалармен бұл бағытта арнайы жұмыс қажет.
Баладағы психикалық қадағалаудық ырықтылық негiзiн дамыту әдiстемесi
психогимнастика, эмоциялық – комуникативтiк мiнез – құлықтық және актерлiк
тәсiлдерiн өзiне жатқызады.
Сабақтар балаларға қызықты ойын түрлерiнде, мысалы, "жалмауыз
кемпiрде қонақта" немесе "машинамен көл үстiнде жол жүру".
Ойын кейiпкерлерi баланың өздерi немесе жүргiзушi болады. Балалар жай
ойнап, қанағат алады, қызығушылық танытады, қоршаған ортаны таниды. Сонымен
қатар, олар оңай емес жұмысқа үйренедi, өзiн - өзi басқара алады.
Бала ойынға өз еркiмен қатысуы керек. Оларды тек қызықтыруға болады,
ал қатыс деп бұйыруға болмайды.
Ойын элементтерi психиканың түрлi жақтарындағы ырықты қадағалау,
дамытуға бағытталған арнаый жаттығулар болып табылады.
Ойынды түрлi жастағы балалармен ойнауға болады. Әр жасқа әр түрлi
тапсырма берiледi. Бiрiншi сынып оқушылары үшiн "Ойыншықтар дүкенi"
тақырыбы қызықтырса, ал екiншi сынып оқушысы "сиқырлы сарай" тақырыбы
қызықтырады.
Сабақтық әр бөлiмi бала психикасының дамуы үшiн маңызды бiр емес
бiрнеше тапсырманы шеш алады.
Тәжiрибелi жүргiзушiлер сабақты жоспарлай келе, оның iшiне баланың өз
ұсыныстарымен шығармашылық қиялдарын енгiзедi.
Сабақ жалпы жаттығудан басталады. Оның тапсырмасы; психикалық-
физикалық өзiн - өзi сезiнуiнiң инеттiлiгiн төмендету, бұлшық ет қызыметiн
көтеру, баланың сабаққа деген зейiнi мен қызығушылығын арттыру. Осы
тапсырманы шешу үшiн зейiнге арналған жаттығу ойындарымен, қозғалысты
ойындар айналады.
Зейiнге арналған жаттығу –ойындар түрi мен мiнезi жағынан түрлi болуы
мүмкiн. Зейiн объектiлерi де түрлi болады: дыбыстар, дауысты заттар,
көрiнбейтiн мақай, адамдар, олардың киiмдерi, эмоциясы, қатынастары т. б.
Мысалы: "Мына бөлмеде не өзгердi?" "Сен көшедегi немесе көршi бөлмедегi
дыбыстарды қалай айырасың?" "көзiндi жауып тұрып, кiм сөйлегенiн тап?" "Кiм
сенi түрттi?" "кiм қолынды қаттырақ ұстады?" "Қандай зат ең үлкен әрi
жылы?" "Балалардың қайсысында ақ шұлық?" "Кiм өте көңiлдi?" "Бұл бөлмеде
қандай аңдар бар?".
Қозғалыс ойындары түрлi болып келуi мүмкiн. Тек жалғыз талап –
балаларға қызықты болуы керек және оның жалпы әрекетiне, қарым қатынасқа
бағытталуы керек.
Барлық ойындар мен жаттығулар өзiне психогимнастиканың түрлерiн
жатқызады. Мұғалiм психогимнасика, дене шынықтыру немесе физикалық
жаттығулардың қайталануы емес екенiн бiлуi қажет.
Кез келген физикалық психогимнастикада қозғалыс қиылдың белгiлi бiр
бейнесiн бiлдiредi, сонымен қатар, психикалық функцияның әрекеттерi
бiрiгедi. (Ойлау, эмоция, қозғалыс) ал жүргiзушiнiң талаптарының көмегiмен
осы процестерге баланың iшкi зейiнi де қосылады. Мысалы, бала жай ғана
қолдарымен сермеп ырғақты түрде қозғалмайды, ол өзiн цирiктегi барабанды
ойнайтын көңiлдi қоян етiп елестете алады. Бұл ойындық жаттығулардан бала
қанағат алып, қозғалыстары ырғақты болады.
Сол кезде жүргiзушi физикалық әрекеттiн мiнез- құлқын бейнелеудi –
күшiн, шапшаңдығын, екпiнiн – баланың зейiнiнiң пайда болатын бұлшық еттi
және эмоциялы – сезiмдерiн салыстыруға бағыттайды. Мысалы, Жүргiзушi
"Қояндар қаншалықты барабанды ұрады, ал сендер оның қолдары қатайып
тұрғанын сезесiндер ме? таяқтар сияқты!
Сендердiң қолдарың, жұдырықтарың, нақтарын қатайып қалғанын сезiп
тұрсыңдар ма? Ал беттерiң қатты емес! Бетiмiз күледi, еркiн ұстаймыз,
iшiмiзде де бос ұстаймыз. Дем алады. . .
Сезiмдерiнiң нақты бiлдiрулерiн жүргiзушi баланы түрту арқылы
көмектеседi; қолдарын ұстап, сермеп – қысыңқы тұр ма?" итерiп –
тұрақтылығын тексеру т. б.
Психогимнастикалық жаттығулардың барысында қарама- қарсы
қозғалыстардың салыстыруы мен ауысуын сақтаған жөн:
- қысыңқы және босаңқы
- шапшаң және баяу
- әлсiн және ақырын
- бөлшектi және тұтас
- әзер көрiнетiн қозғалыстар мен қатаю
- дене мен секiрiстiң байланысы
- кеңiстiктегi еркiн қозғалу мен заттармен соқтығысу
Осындай қозғалыстың ауысыуы мидың психикалық әрекетiн сәйкестiредi
баланың психикалық және қозғалыс белсендiлiгi ауыстырылады, көңiл – күйлi
жақсарады, өзiн - өзi сезiну инерттiлiгi төмендейдi. Психогимнастикадағы
физикалық жаттығудың дене тәрбиесiнен айырмашылығы осы да.
Баланы ойынға кiргiзе отырып жүргiзушi зейiнiн ойын уақытында не
болып жатқанын сезiнуiне бағыттайды.
Бала өзiнiң барлық сезiмдерiн толық саралап, тани алмайды. Осындай
жаттығулардың арқасында балалар түрлi эмоциялық және бұлшық еттiк
сезiмдердiң ауысуы мен пайда болудың ырықты қадағалау қабiлетiн дамытады.
Қозғалыс мiнезiнiң шарты белгiлерi:
қатты баяу қысыңқы толық
босанқы шапшаң ақырын бөлшектеп
қатаю айналу секiрiс еркiн қозғалыс.
Соқтығысу.
Осыдан кейiн сабақтың комуникативтiк бөлiмi жүредi. Жаттығуға қарым –
қатынасқа түскен қатысушының ролдермен ауысуы мен эмоцияны бағалауы кiредi.
Сабақтың келесi бөлiмiне өзiнiң мiнез – құлқын қадағалай бiлу
жаттығулары жатады. Бұған жаттығудың қажеттi психологиялық мазмұны жауап
бередi. Бұл этапта мынындай тапсырмалар шешiледi:
- типтiк жағдайларды психологиялық қиыншылықтармен ойнап көрсету
- бейiмделушi және бейiмдене алмаушы мiнез құлықтың типтiк түрлерiн
тану.
- балаға тән мiнез- құлық түрлерi мен келiспеудi шешу тәсiлдерiн қатайту
және иемдендiру.
Сабақтың қорытынды бөлiмi баланың психикалық және физикалық әрекетiн
реттейтiн жағымды нәтиженi түйiндеуге бағытталады. Арнайы әдiстерi мұнда
қолданылмайды. Сабақтан кейiн балаларда еркiн ойынды ойнауға мүмкiндiктерi
болғаны дұрыс. Оларды сол ойынды немесе ұнаған жаттығуларын жалғастыруы
мүмкiн.
Баланың аффективтi мiнез-құлықтарын сюжеттi – ролдiк режиссерлық және
шығармашылық ойындар көмегiмен түзету.
Кез келген бала-бақшада қатты, бұзылмалы эмоциялық реакцияларға
аффективтi балалар кездеседi. Жағымсыз аффективтi уайымдар мынадай мiнез –
құлық формаларын туғызады; тез ренжу, турашылдық, тұйықтық, тежелгiш,
эмоциялық тұрақсыздық.
Аффективтi реакциялары анық көрiнетiн балаларды "Сен не iстеушi едiң"
– деген әдiстеме арқылы тексеруге болады. Баланың аффектiсiнiң сыртқы
көрiнiстерi мынадай белгiлер болып табылады: белгiлi бiр жағдайда
сасқалақтап, тұйықталады, жылайды;
- өйықтар алдында ересек адамды тосып, жалғыз ұйықтауға қорқады.
- Зейiнiн аудара алмайды, берiлген жағдайдың ықпалында болады.
- ұжымдық ойындарға, сабаққа тез алмайды.
- Барлық жануарлардан немесе бiреуiнен ғана қорқады.
- Ұйлерiн сағынады, мазасызданады, туыстарымен қоштасқанда жылайды.
- Бiр нәрсенi ғана таңдамайды, барлығын бiрақ алғысы келедi.
- Мәнсiз ұсыныстар бередi.
- Нақты жағдайда не iстеу керектiгiн бiлмейдi
- Жоғары тiл алғыштың, алғашқы уақытта қорқақтайды, содан кейiн ересек
адамның мiнез- құлықтарына байланысты әрекет жасайды;
- Көп жылайды, еденге жатып алып, оны қолымен ұрады, истерияға бейiм.
- Қорқақтық.
Аффективтi балалардың мiнез-құлықтары:
- Белгiлi бiр жағдайға тәуелдiлiк.
- Қорқынышты басқа қауыпсыз жағдайларға ауыстыру;
- Мiнез- құлық өндiрiлуiнiң төмен деңгейi
- Танымдық және сезiмдiк процесстiң анық бөлiнуi.
- Пассивтiк, шектен тыс тiл алғаштық.
- Мiнез-құлқы қиын балаларға негiзгi көмек ойын. Коррекциялық жұмыс үш
кезеңнен тұратын ойындардан тұрады:
1 Кезең – сюжеттiк – рөлдiк ойын.
Ойын әрекетi баланың шынайы және оның қиялын бiрiктiредi.
І–этап. Ересек адам баланы рөлдi иемденуiне үйретiп, ойын сюжетiн ұсынады.
Ойында бала жағдайды басқаруға үйренiп, әлсiздердi қорғап, жауларын жеңуге
тырысады.
ІІ–этап. Жағдай күрделенедi. Бұл этапта бала өз бетiмен мәселенi өз бетiмен
шешуге тырысады. Бала ойынды өзi ойлап табады, ал ересек адам тек ойынға
конфликтi жағдайларды енгiзедi. Баланың мiндетi- бейне-рөлдiң көмегiмен
жағдайдан шығу жолын тауып, аффектi тудырмау.
2 Кезең – режиссерлық ойын.
Коррекциялық жұмыстың екiншi кезеңi баланы түрлi режиссерлiк ойынға
үйретуге бағытталады, ол төрт этаптан тұрады.
I – этап – аффектiлiк мiнез – құлығы бар баланың жеке тұлғалық
ерекшелiктерiн және олардың ойының төменгi деңгейiн есептей отырып, баланы
режиссерлiк ойындағы ойын әрекетiне үйрету қажет. Режиссерлық ойынды балаға
ойнатқызу. Қабiлетiн тұрақтату үшiн, ересектiң әңгiмесiн өз бетiмен
жалғастыруын және ойын сюжетiн тудыруды үйрету үшiн оған ұқсас жағдайларды
ұсынады. Ойын мазмұны түрлi болады; көңiлдi, көңiлсiз, ойындардың соңы
жақсы аяқталуы керек.
II III – этапта бала өз бетiнше сюжеттi құрастыруды, үйрету
тапсырмасын шешедi. Ол бiрнеше ойыншықтар ұсынады. Мысалы, қарындаш,
жануарлар, қуыршақтар т. б.
Бала осы ойыншықтар көмегімен ойын құрастырады. Бала ойыншықтың
көмегімен конфликт пен аффектілі реакциялардан шыға алады.
3-кезең-вербальды ойындар
Ойын сөз түрінде іске асады. Бала ойында кез келген бір рөлді
кемденбейді, ол автордың орнын басады. Ойын барысы ойыншықсыз іске асады.
Ең бірінші балаға жағдайлар ұсынылады.Сол жағдайды ешбір көмексіз аяқтай
алады. Сондықтан да ересектің әнгімесі эмоциялы болу керек.
Психолог мектепке дейін жастағы кейбір балалардың агрессиялық мінез-
құлықтарына, әрекеттің бұзылу бағыттарына назар аудару керек.
Шаршау белгісі коррекциялық жұмыстың заты болып табылады. Бұл белгілі
барлық балаларда да қорғаныс реакциясы ретінде байқалады. Бала өзінің
әлсіздігін, болып жатқан жағдайларды дұрыс қабылдай алмау қабілеті туады.
Бала өзіне тек жылаумен ғана көмектесе алады. Баланың мұндай мінез құлқын
түзету - бұл оны жұбату болып табылады. Баланың барлығы жұбанышты қабілет
етеді. Балаға көңіл бөлеп, аялаған кезде ол өз кінә сезімінен,
ұялшақтығынан арылуға көмектесеміз. Мектепке дейінгі балалык шақта кейде
қарама - қарсы жыныстық дамуға сай мінез -құлықты иемдену кемшіліктері
кездеседі.
Мұндай мінез -құлықтың белгілері қыз баланың ер балаға сай
қылықтарының көрінуі немесе керісінше ер баланың қызға сені қылықтарының
көрінуімен байқалады.
Жыныстық -рөлдік мінез құлықтың ауытқу коррекциясы мынадай
принциптерге сүйенеді. Әкесі баланың өміріне ертеден бастап қатысу, басқа
ер балаларға сай әрекеттерге қатысу, басқа ер балаларға сай әрекеттерге
қатысуы; балаға жынысын өзгертуге болмайтындығын жақсылап түсіндіру.
Қыздардың ұлдың қылықтарын кемдену тек оның дамуының келер фазасы ретінде
ғана болады. Олар тек адамның қажеттілігін ғана кемденеді, ал қыздың
сезімдері сақталады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларға деген психологиялық көмек олардың
мектепке дайындығының айналасында орналасқан. Осы бағытта үлкен ғылыми
-тәжірибелік жұмыс өткізіледі. Бұл бағытта психологтық зейіні таза
психологиялық мәселені шешуге бағытталған. Психолог психикалық процестің
дамуына жағдай жасайды, ол баланың жеке түлғанық дамуын қалыптастырады,
сонымен қатар әлеуметтілігі мен оның мектепке дайындығын қалыптастырады.
3. Бастауыш мектеп жасындағы балалармен коррекция жұмысын жүргізу
методикалары.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың жасы 6-14 балалық шақтық ең биік
шақы болып есептеледі. Бала көптеген сәби қасиеттерін сақтап қалады-
жеңілтектігін, аңқаулығын, үлкенге деген, төменнен жоғарыға көз қарасы. Оқу
ол үшін маңызды әрекет. Мектепке ол жаңа білімдерді иемденеді. Қызығушылығы
өзгереді. Қоршаған ортаға деген қөзқарасы өзгереді.
Сондай -ақ ол мектеп жасына дейінгі бала сияқты өзінің
қозғалғыштығымен, зейіннің тұрақсыздығымен, еріктің жетіспеушілігімен
ерекшеленеді.
Екінші жағынан бұл жас аралығындағы балаларда мінез қасиеттері,
қажеттіліктердің жаңа деңгейлі қалыптасады.
Кіші мектеп жасы балаға оқуда жаңа жетістіктер болжайды. Бұл жастағы
баланың ішкі әлемінің басты ерекшелігі: ұйымдарының мазмұны туралы біледі,
өйткені олар толық қалыптаспаған. Жанұядағы келіспеушіліктер балаларда
жылауықтың, зейіннің бұзылуын, ұйқының бұзылуын туғызады.
Бала 6-9 жасында әлі де өз реакцияларын оны туу себептеріне
қатыстыруға қабілетті емес. Ол үшін ата -аналары мен мұғалімі психологпен
бірге баланың мәселесіне толық кіріп, арнайы жұмыс жасау керек.
Кіші мектеп жасында балалар қиын құбылыстарды ашық түрде уайымдайды.
Бұл жастағы баланың автономиясы жаңадан қалыптаса бастайды. Ол әлі оған не
керектігін және үлкендердің одан не керектігін білмейді.
Баланың мектепке оқуына дайындығы және мектепке бейімделуі. Мектепке
бару және оқуының алғашқы кезеңдерінде баланың әрекеті және өмір бейнесі
өзгере бастайды. Бұл кезең 6 жастан және 7 жастан бастап барған балаларға
бірдей қиынға түседі. Физиологтың, психологтың, педагогтың бақылаулары
бойынша, бірінші сынып оқушыларының арасында жеке психологиялық
ерекшеліктерімен бірге жаңа шарттарға қиын бейімделеді; олар тек жұмыс
тәртібінің және оқу тапсырмаларын жартылай ғана орындай алады, кейде мүлдем
орындай алмайды.
Мектепке барайын деп жатқан бала физиологиялық және әлеуметтік қатынас
жағынан да жетілген болу керек, ол ақыл - ой және эмоциялы ерікті дамытудың
белгілі бір деңгейге жетуі қажет. Бала ойлау оперецияларын білуі керек,
қоршаған ортаның құбылыстары мен заттарды жалпылап саралауы қажет, өз
әрекетін жоспарлай білу керек және өзін -өзі бақылауын іске асыру қажет.
Сондай -ақ оқуға деген жақсы қатынасы болуы керек.
Қазіргі мектеп балаға ақыл -ойлық мүмкіндіктерін жан -жақты дамытуды
қамтамасыз ететін оқыту әдістерін іздестіруде.
Баланы мектепке қабылдау кезіндегі диагноздық әдістеме.
Бұл әдістеме -бала бақшаның тәрбиешілеріне және бастауыш сынып
мұғалімдеріне баланың мектепке пісіп - жетілу деңгейін анықтауға
көмектеседі.
1. Жоспарлау -өз әрекетін мақсатымен байланысты ұйымдастыра алу.
Төмеңгі деңгей - баланың әрекеті мақсатына сай келмеуі.
Орта -деңгей - бала әрекеті мақсатына жартылай сәйкес келеді.
Жоғары деңгей - бала әрекеті мақсатына толығымен сәйкес келеді.
2. Бақылау -қойылған мақсатымен өз әрекетінің нәтижесін сәйкестендіру.
Төменгі деңгей - бала әрекетінің нәтижесі мақсатымен толық келіспеуі
(бала өзі бұл келіспеушілікті байқамайды).
Орта деңгей -баланың талпынысы, нәтижесі мақсатымен жартылай
келіспейді.
Жоғары деңгей - баланың ынта - нәтижелері оның мақсатымен толық
келіседі.
З. Оқу мотивациясы - заттың жасырын қасиетін табуға, айналадағы ортаның
заңдылықтарындағы қасиетті табуға ұмтылу және оларды қолдану.
Төменгі деңгей - бала сезім органдарына ғана қолы жетіледі заттың
қасиеттеріне зейінін бағыттайды.
Орта деңгей - бала қоршаған әлемнің кейбір жалпыланған қасиеттеріне
Көңіл аударуға ұмтылу.
Жоғары деңгей - қоршаған әлемнің жасырын қасиеттерін табуға
Ұмтылысы анық байқалады.
4. Ақыл - ой дамуы:
Төмен деңгей - басқа адамды таңдай алмау, талдау, салыстыру, жалпылау,
яғни сөз түсінігі формасындағы логикалық операцияларды атқару.
Ортадан төмен деңгей - басқа адамды тыңдай алмау, сөздік түсініктер
Формасындағы барлық логикалық операцияларды орындауда қате жіберу.
Орта деңгей - басқа адамды тыңдай алмаударапайым ой - операциялары
Салыстыру, сөздік түсініктер формасындағы жалпылаулар қатесіз
орындалады. Абстрация анализ синтезде қате жіберіледі.
Жоғары деңгей - басқа адамдарды түсінуде және оә операцияларын
орындауға қате жіберуі мүмкін. Бірақ бұл қателерді бала үкендердің
көмегімен үстай алады.
Өте жоғары деңгей - басқа адамды тыңдай алу, мүмкіндігі және сөздік
түсініктер түріндегі кез келген ой операцияларын орындай алу.
Бала мектепке дайын емес.
Өз әрекетін жоспарлап, бақылай алмайды, оқу мотивациясы төмен, басқа
адамды таңдай алмайды, және ой операцияларын орындай алмайды.
Бала мектепке дайын
Өз әрекетін жоспарлап, бақылай алады, заттардың жасырын қасиеттеріне
көңілін аударады, қоршаған әлемнің заңдылықтарын өз әрекеттеріне қолдануға
үмтылу, басқа адамды тыңдай алады және ой операциясын орындай алады.
Тексеру нәтижесінің негізінде баланың мектепке дайындығы туралы соңғы
қорытындыны психологиялық - педагогиканың комиссия береді. Комиссияның
қүрамы: психолог, физиолог, педиатр, мұғалім. Баланың мектепке дайындығын 4
жағдайда анықтайды:
1. Психологиялық және әлеуметтік дайындық.
2. Мектеп үшін маңызды психофизиологиялық функцияның дамуы.
3. Танымдық әрекеттің дамуы.
4. Денсаулық жағдайы.
Баланың мектепке оқуға дайындығының мінездемесі.
1. Психологиялық және әлеуметтік дайындығы (сәйкес деңгей дөңгелекке
алынады).
а. Мектепке барғысы келу.
1. Мектепке баланың барғысы келу.
2. Бала мектепке онша барғысы келмейді.
3. Мектепке мүлде барғысы келмейді.
ә. Оқу мотивациясы.
1. Оқудың қажеттілігі мен маңыздылығын сезінеді, нәтижесін тексереді,
істі аяғына дейін апарады.
2. Әрекет мақсатын сақтап, жоспар қояды нәтижесін тексереді, бірақ әрекет
барысында көңіл басқа нәрсеге жиі аударылады, қиыншылықтарды
психологтың көмегі арқылы жеңеді.
3. Әрекеті әлсіз, ойластырылмаған, нәтижесі тексерілмейді, қиыншылықтар
пайда болса, әрекетті тоқтатады. Іс -әрекеті бақылауы.
1. Баланың мақсатына іс-әрекетіне сәйкес келеді, алдына қойған
мақсатымен нәтижелерін байланыстыра алады.
2. Жартылай мақсатқа сай келеді, өз бетінше нәтижені талдай алмайды.
3. Масатына мүлде сәйес келмейді.
е. Іс- әрекетжылдамдығы.
1. Жас ерекшелік тобының орта көрсеткішіне сай келеді.
2. Жас ерекшелік тобының ортадан төмен көрсеткіштеріне сай келеді.
3. Жас ерекшелік тобының орта көрсеткішіне көп есе төмен.
Танымдық әрекеттің даму деңгейінің жалпы орташа бағасы. Ортадан
жоғары, орташа, көрсеткіштердің көбі бірінші деңгейден бағаланады:
Ортадан төмен: көрсеткіштердің көбі екінші деңгеймен бағаланады.Төмен
деңгей: үшінші деңгеймен бағаланады.
Өте төмен: ақыл - ой бөлімі төртінші деңгеймен бағаланады.
4.Деңсаулық жағдайы:
1. Мектепке дейінгі балалық шақ кезіндегі баланың дамуының
ерекшеліктері.
2. Мектепке дейін балалық шақтығы даму ырғағы.
3.Соматикалық деңсаулық жағайы. Деңсаулық тобы ___________
Түйіндеме____________________
Баламен жеке жұмыс туралы мәліметтер
Болашақ бірінші сынып балаларын тексеруде басқа жолдарда қолданылуы
мүмкін. Бұл жол негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz