Ақан серінің махаббат лирикасы және Құлагер тұлпардың қазасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Көкшетау университеті
Тіл пәндері кафедрасы

Өтебаева Маржан

Ақан серінің махаббат лирикасы
және Құлагер тұлпардың қазасы

Дипломдық жұмыс

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Байтан. А

Қорғауға жіберілді___________
Кафедра меңгерушісі Жүсіпов.А.Е.
___ _________2006 жыл

Көкшетау- 2006

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -4
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1. Таланттар бесігі-көркем Көкшетау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-6
2. Ақан серінің шыққан тегі, өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7-8
2. Негізгі бөлім. Ақан серінің махабат лирикасы
1. Ақан серінің махаббат әлемі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 9-
11
2. Ақан сері лирикасының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . .
... ... ...12-17
2.3.Ақан өміріндегі арулар және Ақтоқты
сұлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-21
2.4. Ардагер Ақан мен арда тұлпар Құлагер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 22-24
2.6. Аулым қонған Сырымбет саласына... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...25-29
2.7. Қызы екен ,Ыбекеңнің
Балқадиша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 30-39
2.8. Құлагер тұлпардың қазасы.
Әдеби көркем шындық пен тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...40-52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .53-54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..55

Кіріспе

Қазақ дейтін халықтың қасиетті өнерінің алтын діңгегіндей ХІХ ғасырда
өмір сүрген ұлы абай бастаған мол шоғырының қатарындағы жарық жұлдыздардың
бірі-Ақан (Ақжігіт) Қорамсаұлы.
Лермонтов болмағанмен біздің Ақан,
Кісі ме еді ақындықтан құр алақан?
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас сері дарқан,-
деп қазақ поэзиясының Құлагері Ілияс Жансүгіров жырлағанындай, қазақ
даласындағы сал-серілік дәстүрдің аса ірі өкілдерінің бірі, тамаша талғам
иесі, қасірет пен қуанышқа толы тағдыр иесі Ақан сері Қорамсаұлының
махаббат лирикасы мен Ақанның ардақты тұлпары Құлагер жүйріктің өліміне
байланысты туған жырларды сараптау, өз шамамызша талдау мақсаты алға
қойылды. әдебиетіміз Өлкеміздің тарихи шежіресі мен әдебиетіміздің тарихын
зерделеуде өлшеусіз маңызға ие көз көрген қариялардың сөздерін , газет,
журналдар беттерін ақтару арқылы көздеген мақсатты іске асыруға талпыныс
жасалынды.1,235
Ғылыми жұмысты тиянақты да тұжырымды жазу үшін Ақан сері өмірі мен
шығармашылығына арналып бұрынғы-соңды жазылған мақалалар мен пікірлердің
бірсыпырасы қарастырылып, ой сүзгісінен өткізілді.Ақан серінің туған
өлкесіне барып, ақынның бүгінгі етжақын туыстарымен, ауылдастарымен әңгіме
сұқбатттар жасалынып, Ақан серінің тыныстаған ауасымен тыныстау арқылы
Ақандай ардақты тұлғаның жан дүниесін сезінуге қадамдар жасалынды.
Өзімнің де осы топырақтан болғандығыма, бала кезімнен күні бүгінге
дейін естіп жүрген әңгімелер болғандықтан Ақан сері жайлы дипломдық
жұмыс жазу оңай әрі қиындық тудырғандығы рас. Себебі,Ақан серінің махаббат
лирикасына барлау жасау барысында қазақ даласының түкпір-түкпіріне
қасіретті тағдыры жыр болған, қаскөй жауыздықтың бейкүнә құрбаны ретінде
символы болып қалған ардагер тұлпар Құлагер жүйріктің қазасына байланысты
көһптеген деректер мен пікірлердің басы қосылуының өзі бір диплом жұмысына
жүк болғандай еді.
Ақан серінің өмірі жайлы айтылған, баспа бетін көрген ,зерттелінген
дерек көздері аса мол болғанымен олардың бір ізділіктен өте аулақ
екендігіне зерттеу барысында көз жеткізілді . Осы мәселеге қалам тартқан
қаламгерлердің өзі бірсыпыра санды құрайды. Ақан сері бейнесін қарасөз
жанрында келістіре сомдаған Сәкен Жүнісовтің Ақан сері романы мен Ғабит
Мүсіреповтің Ақан сері –Ақтоқты драмасын, Ілияс Жансүгіровтің Құлагер,
Сәкен Сейфуллиннің Көкшетау поэмаларын айтпағанда ақын өміріне арналып
бір көркемфильм,бір бейнефильм, бірнеше поэма, әр жылдары ірілі-ұсақты
ақындардың сан ондаған өлеңдері арналған екен. Күні бүгін арналуда және
қазақ деген халық барда, қазақ рухы барда талай-талай шығармалар мен
зерттеу еңбектер туа бермек.
Әйгілі сыршыл лирик ақын Мағжан Жұмабаев Ақан сері атты көлемді
танымдық деректі мақала жазса, әр жылдары Ілия Жақанов, Кәкімбек Салықов,
Естай Мырзахметов,Жұмабай Есекеев, Қадіржан Абуев, Төлеген Қажыбаев, Серік
Ақсұңқарұлы қатарлы көптеген қаламгерлер мен тарихшылар , өнертанушы-
сазгерлер Ақан сері өмірінің белгісіз де дүдәмал тұстарын айқындауда
өзіндік еңбегін сіңіргенін айта кеткен жөн.
Еуразияның жалпақ сауырын баса орналасқан ұлы қазақ даласы қандай
ұшы-қиырсыз болса, онда өмір сүрген тағдыры кесек ұландары да сондай мол,
олар туралы туған халқының арасында сақталған ақиқат негізді аңыздар одан
да мол. Аңыз негізінде ақиқат жатқанымен ғасырлар бедерінде халық
жадында сақталып замана ағымына сай оқиғалар желісі, оқиғаға деген
айтушылардың көзқарастары да өңделіп, өзгеріп отырғандықтан аңыздан
ақиқатты аршып алу оңайға түпесі анық.Халық өзінің ардақ тұтқан қастерлі
тұлғаларын, киелі де дегдар жануарларды ешқашан ұмытпай, олардың асыл
бейнелерін, соларға қатысты оқиғаларды жадында жаңғыртумен келеді.
Осындай халық санасында жаңғырып әлденеше ұрпақ алмасу
барысында түйіні шешілмес жұмбақ болумен келе жатқан оқиғалардың бірі-
Арқаның ардагері Ақан сері мен оның ардақты да аяулы тұлпары Құлагер
жайында болып келеді.Сексен көлді Көкшетаудың батыс солтүстігінде жатқан,
Саумалкөлдей шарасы тұнық көлдері мен Айыртаудай Арқаның жасыл аралындай
таулары бар өлкеде күллі қазаққа аты мәшһүр болған қаншама дара дарындар
дүниеге келмеді?
Қазақ ән өнерінің шырқау шыңындағы Үкілі Ыбырайдың өзі неге тұрады!
Осындай аты сұлу, қызы ару жер жаннатында туып, арғымақ ат баптап, қолына
қыран құс қондырып, жүйрік тазы жүгірткен , тазалық пен дегдарлықтың
үлгісіндей әдемі киініп , Арқаны әнге бөлеп өткен Ақан сері өзінің жұмбақ
та таңғажайып тағдырымен және оның тағдырына қатысты айтылатын сан тарау
аңыздар ұрпақ санасында жаңа дәуірде жаңаша сипатқа ие болып жаңғыра
түскені анық.

Әдеби шолу

2 Таланттар бесігі - көркем Көкшетау

Әр ғасыр өз заманына үн қатар асыл ұлдарын тудырады десек ,табиғаты
тамылжыған көрікті Көкшеде бір кезде өмір сүріп, айдай әлемге әйгілі болған
төрт бұлбұл, төрт дүлділдің есімдері тілімізге оралады.
Елдерін араласаң өскен, өнген,
Суретті көркем түрлі көп ескі өлең,
Кең көкірек, керней дауыс, ақын әнші,
Келеді жігіттері боп өскелең.
Іс қылған адамының денесі ірік,
Жігерлі, ер көңілді, еті тірік,
Ақын да, палуан да, әнші де көп,
Дей алмас көрген адам мұны өтірік.
Ерлер бар-бітістері жасыл, құрыш,
Ерлер бар-айтса қайтпас, алмас қылыш,
Ақын бар-алмас садақ тілдерінен ... 2,66
Кейде бал ағызады кейде бұрыш,-деп атақты Сәкен Сейфуллин тамсана
жырлағанындай Көкше өңірі қашан да өнерпазға кенде болмаған.
Туған елін әнімен аялап, жырымен желпіндіре Аққуға он екі звот әнін
қосқан Біржан сал, бір бойында мың өнер деп тұстастарын таңқалған
Сырымбеттің сыршыл серісі Ақан, бұла күш, балуандық пен өлең-әнді тең
ұстаған Балуан Шолақ, Гәккуін қайтқан қаздай қаңқылдата бел-белеске әнін
жеткізген Үкілі Ыбырай аталарын бүгінгі ұрпақ мақтан тұтады. Бүгінгі
қазағының рухы қанында ойнаған әрбір қазақ баласы осы алып бабаларының
жарқын жолдарын ұстанып, мирасқорлары болуға талпынады. Аруақты аталарының
жырларын жаттап, жадында сақтап, әндерін айтып, күйлерін шертеді қай-қайда
да.
Иә дархан дарыңдардың есімдерін мақтанышпен ауызға ала отырып, олардың
жарқын бейнелерін әркім көз алдына келтіреді. Арқалы аталарымыздың өмірі-
тірішілігінің қатпарлары қалың тарих, жазылып бітпейтін жыр-дастан,
замандастардан-замаңдарға ұласар ғұмырнама, ұлы мұра, өркенді өнердің биік
бәйтерегі , саялы шынары.
Солардың бірі, бірі емес-ау бірегейі - Біржан ағасынан бата алып,
жырмен жанаттанып, ән-күймен қанаттанған шабытты Ақан серінің орны ерекше
екені даусыз.
Ұстазы жақсының ұстамы жақсы болатындығын табиғат берген талантымен
айшықтай әйгілеп, өлмейтұғын артына сөз-мол мұра қалдырған Ақан кім,
қандай болғандығын білмек үшін әркім де сері жайлы жоғарыда айтылған ,
пікір жазған ғалымдар мен жазушылардың зерттеу еңбектерін, романдарын ,
шұрайлы шығармаларынан оқып, қаныға түседі.
Ақан сері жайлы нақты деректер берген аламдардың да есімін атай кеткен
жөн болмақ.Әр жылдары Ақан өмірінен деректер жинаған зерттеушілерге Үкілі
ЬІбырайдың туған жиені Тырбидың Молдахметі, ақын-әнші Отызбайдың Шәкені,
Ақан сері атты кітап жазып, ақын туралы әңгіме-естелігін талай естіп,
қасында бірер мәрте серік болған Тілеубайдың Хамиты, немерелес інілері
Нұрпейістің Ешмұқанбеті, Жандостың Қасымы, ғасырға жуық жасаған Шәрия әже,
Үш тотының ең кішісі Үрім апа, ұзын мұрт Хамзаның бәйбішесі қатарлы
тұрғылас жандардың естеліктерінің орны бөлек.
Қазақ өнерінің алтын ғасыры атанған XIX ғасырда қазақ даласында да
талай асқақ әнші, арқалы ақын, құдіретті күйші, не бір асқан дарын,
топжарған таланттарды өмірге келтіріп, есімдерін дүние жүзіне мәшһүр еткен.
Сол ұлы шоғырдың алдыңғы легінде әрқашан өнер шеруін бастап, ұрпақтарын
дегдар өнердің қасиетті шыңына шақырып Арқаның ардагері Ақан сері тұрар
болар. Ол өнердің өміршең, әннің асқақ, күйдің құдіретті, өлеңнің өрісті,
жыр-дастаның жан тебірентер келісті келгенін қалайды...
Тағы да үздік шыққан содан бері,
Зарланған сырлы мінез Ақан сері,
Зарлы әнмен, көркем күймен, сырлы өлеңмен,
Шарықтап өрлеп көкке шыққан шері.
Әнінен исінген жұрт таң болатын,
Түскен деп әнін тыңдап көктен пері.
Жатқа алып қыз бозбала құмарланып,
Жайылған Сарыарқаға Құлагері
Құбылған ,әні көркем гауһар түрлі,
Күйлеген нәзік сезім, жұмбақ жырлы,
Махаббат қасіретін күй ғып шеркен,
Әндері өлеңдері нәзік сырлы...
Ия, Сәкендей дара ақын өзінің Көкшетау поэмасында Ақан сері туралы
осылай деп тебірене жырлаған.2,67

1.2. Ақаның шыққан тегі мен өскен ортасы

Ақан серідей аяулы тұлғаның шыққан тегі мен өскен ортасына
өмірбаянына аз кем шолу жасап тоқталайық. Ақан серінің өмірбаяны мен
шығармашылығына алғаш түрен салған ұлы ақын Мағжан Жұмабаев былай
дейді:Ақанның өмірі
Ақанның сүйегі — Орта жүз Арғын ішінде Қарауыл. Ұлы әкесі Қарауылда —
нар шөккен Жарқынбай. Жарқынбайдың бір ұлы, тоғыз қызы болған. Ұлы
Қорамсадан көпке шейін бала болмаған соң Жарқынбай бәйбішесі һәм тоғыз
қызымен көгеннің бұршағын мойнына салып, тәңіріден немере тілейді. Сол
тілектің артынан жалғыз ұлы Қорамсаның қосағы Жаңыл жүкті болып, одан ұл
туады. Ұлдың атын Ақжігіт қояды. Біздің Ақанымыз осы. Ақан 1843 жылы
Көкшетау қаласынан күнбатыс пен солтүстік әрелігіне қарай 70 шақырым
жердегі Қоскөл деген жерде туған. Ақанның әкесі Қорамса бай, саудагер адам
болған. Ол маңайда ол кезде ақша ұстаған қазақ сол Қорамса болды. Әрі малға
бай болса, әрі ақша болса, әрине, Қорамса елге қадірлі болмақшы.3,320
Иә,1843- қоян жылы, қоңыр күз, қауыс-қараша айының орта шенінде
айдынды Қоскөл мен Сарыкөлді теңге бөліп тұрған жылы ұя Қараталдың қойнау-
қойнын қоныс еткен өз ортасына беделді кәсіпкер саудагер Қорамсаның
шаңырағын шадыман шаттьққа бөлеп, өмірге бөлеген, ата мен әженің , тоғыз
апасының тілеуімен дүниеге сәби келді. Азан шақырып сәбиге Ақжігіт деп ат
қонды. Малтабар ауылының үлкен кішісі қызық-қуанышқа
кенелді.Анасы Жаңыл кішкентай көбег енін басқаларыңдай емес, ерекше жақ сыкөрі
п, Ақан деп атады. Сөйтіп үлкен де, кіші де Ақжгітті
Ақан деп атап кеткен. Өнер десе ішкен асын жерге қойып, елпең қаққан балғын
Ақаңды әке-шешесі көршілес ауылдағы туған жездесі Әйберген моллаға оқуға
береді. Өз теңдес көрген көздер әліп-биден аса алмай жүргенде, Ақан барлық
әріптерді танып, келе-кеде ақ қағаздың бетіне өлеңмен өрнек тұрғызып, жыр
жазуға машықтанады. Молланың зекіп, ұрысқанына өлеңмен жауап қатады.
Бұдан кейін де дәріс алған Көнтай молламен балаларды шырылдатып ұрғаны
үшін керісіп қалады да, әкесінің айтқанына қарамай, Қызылжар шаһарыңдағы
Уәли ахунның медіресесіне барады. Мағжан Жұмабаев бұл жағдайды былай
нақтылай көрсетеді:
Ақан 13 жасқа келгенше Бұқардан оқып қайтқан бір молдадан сабақ
оқып жүреді. Бірақ біраз ес кіре бастаған соң молданың балдыр батпағына
зирек Ақанның көңілі отырмай бастайды. Сөйтіп, 13 жасында Ақан молдасымен
бір шариғатқа таласып, маған қарсы келдің деп молдасы оны ұрған соң,
шыбыққа сүйенген шариғатыңды ұрайын дейді де, оқуыменен қоштасып кете
барады. Осыдан былай Ақанның жалпақ жұртқа жат көрінген серілік өмірі
басталады.3,319
Белгілікті білім беретін медресенің дәріснамасы тәлім, оқуын тәмәмдап
ауылына оралады. Ақан сонда жүріп орысша, татаршада сауатын алып, бұл
тілдерде тәп-тәуір сөйлеу дәрежесіне жетіскендігін жазушы Сәкен Жүнісов
шынайы деректермен өте тартымды әңгімелейді. Ақанның араб, парсы, орыс,
татар тілдеріндегі шығармаларды еркін оқып, бұл ұлттардың кейбір
зиялыларымен қарым-қатынаста болғаңдығын кезінде көптеген көз көрген
қарттар дәлелдеген екен.
Болашақ әнші, ақын, сазгер, саятшы, бапкер Ақан 16 жастан бастап,
сауда-саттық, молла, қажы болудан өзін аулақ ұстап, өрісті өнерге бір жола
ден қояды. Серілік жолға түседі Арқалы ақын Біржан салды ән-жырымен
сүйсінтіп, батасын алады. Сол ағасының қасына еріп, тағылым-тәлім үйренеді.
Сері бұдан әрі жора-жолдастарымен ауыл-елдерді аралап, халық қазынасы
жырдастан, қиссаларды сазына келтіре шьрқап, өзіндік төл тума әндерін де
орындап, өнер құмар елдің ауызына ілігеді. Әнші Ақан атанады.
Ақан сері тек өз әндерін ғана тамаша орындап қойған жоқ. Ол соп кезде
қазақ даласына кеңінен тараған халық әндерінде жеріне жеткізе орындайтын
талантты да керемет әнші-орындаушы болған еді. Ол әнді нәзік сезіммен әрі
жігерлі орындайтын. Ол ән салғаңда былайғы жұрт демдерін іштей алып, ұйып
тыңдайтын, ара тұра қошемет көрсетіп, шабыт шақыратын. Үн тастап отыратын,
- деп еске алған екен атақты жыршы, ақын Доскей өзіндік әңгіме-естелігінде.

Жігіттіктің сән-салтанатымен сері деп танылған ақынға танымал
жерлесіміз Кәкімбек Салықов Ақан сері атты көлемді толғау өлеңінің мына
бір шумағьнда былайша баға береді.
Асыл сөз, сұлу әуен асқан сері,
Әншілік Біржан салдай ақтангері.
Саятшы бапкер, мерген, әділ қазы,
Шерлі ақын, ойлы ұстаз Ақан сері.
Ақтангер ақының бойындағы сыр-сипат, қыр-сырын ғұмырнамаға орайластыра
тұжырымдай сөз етер болсақ, Ақаның өзгеден ерекше қасиеті бір шумақта-ақ
түгел қамтылған деуге тиіспіз.
Ұшы-қиыры жоқ сары дариядай Сарыарқаның ортасында аралдай көгерген
Көкшетау, Абылайдың ордасы құрылған, Кенесары, Наурызбайға отан болған
Көкшетау алаштың ақындығының да ордасындай жер еді. Соңғы 50-60 жыл ішінде
алты алашқа аты шыққан ақындарымыздың бірталайы сол Көкшетаудың маңайында
туып-өскен. Кең сабаның қорындай, Бертағының баласы Орынбай, екі аяқты
адамның ділмәрі, улы тілді соқыр Шөже, Тойлыбай бидің ұлы Арыстан, үні
зарлы Атығай, соқыр Тоқжан, терең ойлы Атығай шал, аспанға өрлеп ән
шырқайтын Біржан сал, өмірі ертегідей әдемі Ақан сері — осылардың бәрі сол
күңіренген Көкшенің маңайында туып-өскен ақындар. Бұл ақындардың ішінде
адамның іскерлігін алдымен өзіне аударатыны — Ақан сері. Сөзінің сұлулығы,
тереңдігімен демейміз, өмірінің сұлулығымен.Ақанның өмірі — ертегі өмір.
Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат, жұмбақ өмір. Сондықтан
Ақанның алдымен өмірін жазып, онан соң сөздерін тексереміз.-деген ұлы
Мағжанның сөзімен Ақан серінің махабат лирикасына барлау, талдау жасайтын
боламыз.

2. Ақан серінің махаббат лирикасы
2.1.Ақанның махаббат әлемі

Сұлу киім, жүйрік ат, құмай тазы, алғыр бүркіт Ақанда болады. Қалың
қарауылдың ойын-тойының көркі Ақан болады. Біріне бедеу мінгізіп, біріне
бүлде кигізіп дегендей, 15-20 жігітті өзі тәрбиелеп, нөкер қылып алады.
Жүргенде сол жігіттердің алдында қолбасыдай оқшау отырады. Біресе боз атқа
мініп, ақ киген. Біресе қара атқа мініп, қара киген. Біресе торыға мініп,
күрең киген. Басында — бұлғақтаған үкі, колында — домбыра, аузында — ән...
Жігіттердің бәрі балуан, бәрі әншіл. Бірақ Аканның әні өзгеше. Даланы
күңірентіп Ақан ән шырқаса, би билігін, кемпір өрмегін, сұлу кестесін
қойып, аңырып тыңдай қалады. Қалың қарауылдың қалың көздері Ақанның әні-
ай! — деп күрсінеді. Сүймесе сері дер ме еді, қалың карауыл Ақанға сері
деп лақап береді. 3,320
Солай жүргенде Ақан бұрын атастырып қойған қалыңдығы Жұмат қожаның қызы
Бәтиманы алады. Онымен он жылға жақын отасып тұрады. Бәтимадан бір ұл, екі
қызы болады. Бірақ ұлы тілсіз болады.
Әттең, бірақ, осынау бұла дәурен, сейіл-серуенді саялы өмір аса ұзаққа
бармай, Ақанды қайғымен қасіретке душар ете, баз кештірген ғой, шіркін!
Шоматтың қызы Бәтима, - сүйген жары баладан қайтыс болды. Перизат деп ән
шығарған Бәтимасынан екі қыз, Ыбан (Ибрагим шын аты) есімді ұл қалды.-деп
атап көрсетеді Жандостың Қасымы атанған ақсақал. сүйген жардан айрылдым
атты өлеңі осыкезде шығарылған болса керек:
Айрылдым тағдыр айдап бұлбұл құстан,
Тарттым мен қасірет-қайғы бала жастан.
Қондырған бақыт құмай көлеңкесін,
Сары алтын сабыр түбі асып-саспан.
Амал жоқ, ғашық жарым, кеттің өтіп,
Тұрмайды жамандықты ешкім күтіп,
Басты ғой қайғы-қасірет мен пақырды,
Дүниеден арманда боп сәулем кетіп.
Бірақ серіліктің соңында жүрген Ақан Бәтиманың өлімін елемейді.
Серіліктің күйін бұрынғыдан да артық толғай шертеді.
Ақанның жастықтың буына мас болып, қалың елді ән мен жырға қандырған
жиырма бесінде шығарған мына өлеңі сол кездегі уайым-қамсыз мұңсыз-қамсыз
халінен хабардар еткендей:
Торыны танға байлап мінген қандай,
Үкілеп әсемдетіп жүрген кандай.
Тұсынан қызды ауылдың ән шырқатып,
Сыбанып ақ білекті түрген қандай.
Күнінде уағда еткен қалқажанның
Жетуге ынтызар боп жүрген қандай.
Ақынның бұл өлеңінен біз құрғақ баяндау емес, ынтызар ғашығына асыққан
қазақ бозбаласының басынан өткерер шынайы халді көреміз:
Ауылы қыз қалқаның қайда екен деп,
Жүгіріп сайлау жермен келген қандай.
Атыңды бір тасаға байлап тастап,
Тұсына ақ боз үйдің төнген қандай.
Сөз салуға қалқажанға жеңгесінен,
Құрбыңмен сыпайы ойнап, күлген қандай.
Ишарат әзілменен сөз қатысып,
Қыз сырын жеңгесінен білген қандай.
Қазақ поэзиясында Абай , Шәкәрім бастаған лирик ақындарымыздың осы
тақырыптағы динамикалы , адам сезімінің қимыл үстіндегі пернелерін тап
басып көрсете алған жырлары қатарына Ақан серінің осынау өлеңін сенімді
түрде қоса аламыз:
Алаңдай, алабұртып тұрғаныңда,
Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай.
Құрбыжан, ебін тауып келдің бе деп,
Ақсиып күрек тісің, күлген қандай.
Қалқажан күле қарап, жүр дегенде,
Ақ үйге есік ашып енген қандай.
Жамылып екеуара бір шапанды
Айқасып тар төсекте жатқан қандай.
Мойныңа ақ білекті арта тастап,
Тіл дәмін бір-біріңнің, татқан қандай.
Сол жерде айтылмаған сыр қалмайды,
Кілт ашып ақ сандықты ақтарғандай.
Ойынның қызығымен білмей қалып,
Машырықтан таң сарғайып атқан қандай.
Тұрыңыз, үйге сәуле кіріпті деп,
Біріне бірі күліп айтқан қандай.
Сол кезде көңіліңе түссе қорқу,
Мысықтан тышқан қорқып сақтанғандай.
Ақан лирикасында айшықтаулардың не түрлі тапқыр жауһарлары кездесетінін
байқаймыз да оның тек әншілікті мұрат тұтқан жан болмағаны, ақындық қарым-
қуатының да осал болмағанын байқаймыз.
Ақанның ғашықтық өлеңдеріне келсек, басқа өлеңдерімен салыстырғанда
оның шеберлігі сонда көрінеді. Сері Ақанның мұндай өлеңге шебер болуының,
әрине, таңы жоқ. Ғашықтық өлеңдерінде Ақанның әрбір сөзінен ақындық иісі
аңқып тұрғандай, ұсатусыз, суретсіз сөз жоқ деуге болғандай,-дейді Мағжан
ақын.3,325
Ақырын үйден шығып таң алдында,
Манағы сайдағы атты тапқан қандай.
Шылбырын сал торынын. қызға беріп,
Шақшаны қағып-қағып атқан қандай.
Насыбай өз әлінше о да тәтті,
Алдыңда қарап тұрса ақша маңдай.
Көтеріп қолтығыңнан аттандырып,
Артыңнан тұрса қарап көзін алмай.
Ойласаң, бұл дүниеде не қызық бар,
Қасынан қалқажанның, аттанғандай.
Торыны жүгіртесің көңіл тасып,
Біреуден ебін тауып ақша алғандай.
Ауылыңа өлеңдетіп сен қайтасың,
Бәйгеден атың келіп шаттанғандай.
Арқаның жасыл аралы Көкшетаудың тау-тасын әнге бөлеген Ақан құлашын кеңге
жаяды. Құлақ естір жерден алғыр қыран, құмай тазы, жүйрік жияды. Зілғараның
баласы Әлібек батырдан бір жылда алпыс түлкі алған Қараторғай деген
бүркітті, Сайрат төреден бір жылда тоғыз қасқыр алған Базарала деген итті
алады.Қалың қарауылға аты шыққан Ақтоқты деген арумен көңіл қосады. Тап сол
кезде Ақанның қолына алты алашқа аты шыққан Құлагер түседі.
Ақан серінің махаббат лирикасы да өзінің кемеліне келіп , сұлулыққа
іңкәр көңілден шымырлай шыққан шынайы жырды қалың ел құмарта тыңдайды.
Біздің көңіл қайда жатыр өлеңіндегі эпитеттер мен теңеулердің
қолданысынан біз Ақаның өлең жазуда біршама төселген машығын байқаймыз:
Ой, қалқа, біздің, көңіл қайда жатыр,
Толқыған он төртінде Айда жатыр.
Ат тұрса, атан тұрса көз салмайтын,
Арғымақ мың теңгелік тайда жатыр.
Қош иісі жарқыратып көңіл ашқан,
Аққұйрық памилный шайда жатыр.
Гүл шашақ, жұпар иісті жайлауында
Көңілім ел қонбаған сайда жатыр.
Қиядан торға түскен ақсұңқардай
Көңілім қапаланған жарда жатыр.
Ақан серінің махаббат әлеміне бой ұрғанда біз қазақ ауыз әдебиетінің
дәстүрлі сипаттау үлгісіне қоса , шығыс әдебиетінің қолтаңбасын да
аңғарғандай боламыз және Ақан өлеңдерінің тіліне талдау жасайтын болсақ-
қазақ әдеби тіліне дендеп ене бастаған орыс тілінің де ықпалын байқағандай
боламыз. Ақан тілінің мазмұндылығына қоса әдеби кемел тіліміздің толық
қалыптаса қоймаған кезінде шығармашылық ғұмыр сүргендігіне Мағжан Жұмабаев
бастаған зерттеушілер әділ бағасын да берген болатын.

2.2. Ақан сері лирикаларының көркемдік ерекшеліктері

Ақан сері әндерінің ат-атауы көп қырлы, сан алуан болғанмен әуез-үні
халықтық поэзиямен тамырласа, тыңдаушының діттеген жерінен табыла, жан-
дүниесін баурайтын лиризмге толы әсем-сазды әуеңдер деу әбден орыңды. Ол
шығарған әндердің көбісіне лирикалық нәзіктік тән.
Білетін асыл жайын жан болмаса,
Жаманды не қылайын, жолда жатыр.
Қалқаға анда-санда жазған назым
Ғалымның дәптеріндей томда жатыр.
Тапсырдым теріс болсаң бір тәңірге,
Айтатын зарлы сөзім толып жатыр...
Сымбатың, жас жүректі жандырғандай,,
Бриллиант гауһәр жүзің, сонда жатыр.
Аузыңнан шыққан сөзің тәтті балдай,
Ойласам әрбір қарпі менде жатыр.
Бағаңа асыл, қалқам, не жетеді,
Бес жүз мың алтын қоры сенде жатыр.
Қарпіңді ақ қағазға тартып көрсем,
Жүректің асыл сөзі сонда жатыр.
Эстетикалық сезімі , талғамы күшті, нәзік жанды ақын өмірдегі небір
сұлу, әдемінің бәрін әнге қосқан.Ол табиғатты да, алғыр қыран мен жүйрік
атты да, қызыға жырлаған. Сезімін оятқан әдемі, көркем құбылыстардың
қайсысын болсын да ол егіле, беріле суреттейді.ақынның Жайықтың ақ
түлкісі аралдағы, Ақ көйлек т,б. Лирикалық өлеңдерінен сұлулықты
машықтай, сүйсіне жырлайтындығы айқын көрінеді.ол адамның түсі де, ісі де,
жаны да сұлу болуын тілейді:
Жайықтың ақ түлкісі аралдағы,
Алдыңнан сен бір қашқан марал-дағы.
Қараймын томағамды ашып-жауып,
Тауыңның ақиықша Оралдағы.
Ертістің құба талы секілденіп,
Алдымнан майысып шық бұрал-дағы.
Жаудырап екі көзің отырасың,
Тұндырғақ шай секілді құмандағы.
Көзіме мұнарланып көрінесің,
Түлкідей тұра қашқан тұмандағы.
Ақан өлеңдерінің лирикалық қаһармандары-әсем бейнелі, жаны сұлу
адам.Ақынның оны суреттеу үшін алған баламалары да, теңеулері де ел
ұғымындағы ең әсем де әдемі, нәзік суреттер, қазақ оқушыларының эстетикалық
сезімін қозғайтын метафора, теңеу, эпитет, әдемі шендестірулер болып
келеді.
Сен болсаң ал-қызыл гүл, асыл еркем,
Мен бұлбұл сайрап тұрған иран бағы.
Құрбыңа назарыңды бір салмайсың,
Кер тағы сияқтанып құландағы,
Қалқыған дариядағы сен бір кеме,
Ішінде бір шам-шырақ бұрандалы.
Қайратпен каһарманша бекінсең де,
Тәуекел майданында тұрам-дағы.
Жайықтың сіз қоңыр қаз қырындағы,.
Біз сұңқар, сізге тиген ұрымдағы.
Барып ем ілейін деп суға түсті,
Қаз екен дарияның сыртындағы.
Болмаса ақ тұйғынның балапаны,
Қай құстар іле алмаған бұрын-дағы.
Сен болсаң адамзаттың асылысың,
Біз қанжар алтындаған қыныңдағы.
Ұнаса көңіліңе,перизатым,
Жүре бер беліңе алып буын-дағы.
Оның метафора , теңеу үшін алынып отырған ақ түлкі, ақ маралдары-өмірде
сирек кездесетін , сүйкімді хайуанаттар.Ендеше, ақынның да арман еткен
сұлуы-оңайлықпен қолға түспейтін жан. Соны ойлап Ақан қияға қол
созады,қиыннан тоят іздейді.Және оны кез келгенге бұрыла кететін көрсе
қызар емес, сексен қыздың ішіндегі ең таңдаулысы етіп алады. сүйген
қалқаға атты өлеңі де Ақанның махаббат тақырыбына шығарған өлеңдерінің
бірі.
Қалқатай, кари глаз екі көзің,
Никогда не забуду айтқан сөзің.
Третий, второйлар толып жатыр,
Ойласам как родился сенің өзің?
Қалқаның бес мың теңге бір басында,
Восемьсот три тысяч сырғасында.
Ақ меруерт, асылзада бекзат қалқам,
Мен сенің жараймын ғой жолдасыңа.
Серінің қолқасы бар бір басыңда,
Күн сәулең елес беріп тұр қасымда.
Өмірің өткіншідей өте шығар,
Қызықты көре алмасаң дер жасыңда.
Кім кепіл өмір гүлі сынбасына,
Саяда тұрса-дағы шын, басында.
Армансыз жас шағыңда өткізіп қал,
Мен кепіл өмір өтпеп тұрмасына.
Ақан өлеңдерінің тіліне келер болсақ жоғарыда келтірілген өлеңнен тіл
шұбарлығы аңғарамыз.Мағжан Жұмабаевтің Ақан өлеңіндегі осы жайттарды былай
деп түсіндіретініне көңіл қояйық:
Ақанның өлеңіндегі мұндай жайттар кездесетін кез тілмәштардың:
Көйлегің сексен теңге серо-бурый,
Дамбалың московский материя,—
деп, учительдердің:
Милая, тебя вижу, қырындаймын,
Без ответ все-таки ұрынбаймын,—
деп қыздарға хат жазатын дәуірлері. Ақан қазақ тілінің сол тарғылданған
дәуірінде өмір сүрген. Оның үстіне өмірден соққы жеген Ақан сопылық, дін
жолына түсіп, жан тыныштығын табамын деп жүріп Көкшетаулық Науан қазіретке
шәкірт болған. Ақанның тілінің тарғыл болуының себебі — осы.3,332
Оның тарғыл тіліне ең ашық мысал мынау өлең:
Хат жаздым қағаз алып қалам, сия,
Көптен-көп сәлем айттым, гүл Назия.
Тағырифін тамам қылып танығандай,
Ділмардан ділмар керек шаһбазия.
Хат жаздым қағаз алып қалам, сия,
Шери зат дұхтар саһи Гүлнаһия.
Әр нақыш мәдахымды түсінерсің,
Діл араи, діл хафзаи Гүлнаһия.
Сәдәфтің шашыраған жәуһәри сіңірә,
Көңілімнің зәһрәсіне салған ұя.
Гәсуа дарин секілді бинт махбул,
Кісәния секілді кінәзия.
Көптен-көп поклон айттым, скажия,
Сырымды кімге айтамын, сізден зия.
Именной, искренный ескеріңіз,
Хорошенко, сестра, сватия.
(Құдаша, қарындас дегені ғой.)
Мынау шұбар тіл үшін, әрине, Ақанға рақмет айтарлық еш нәрсе жоқ.
Бірақ Ақанның сол тарғыл тілді өлеңдерін адам ұғып оқыса, тегінде
суреттеуге шебер Ақанның сол тарғыл тілмен де суреттей алғандығын көруге
тиісті. Ақан бір өлеңінде Қалқа баласына былай дейді:
Тағрифін тамам қылып жеткізе алмас
Қамыстар болса — қалам, бахыр — сия.
Мынау құранның құдайды суреттеген сөзімен ақын Ақан Қалқа баласын
суреттегені ғой. Тағы ақын Ақанның молдадан үйренген мұсылмандық пен,
арабша үйреніп молда болғандығымен қалай пайдаланғанын мынау суреттеуі
шешіп береді. Ақан Қалқа баласын былай суреттейді:
1. Қасың қара қаламның сиясынан,
Қолың нәзік өзеннің миясынан...
2. Ақша бетің үстіне нэркес көзің
Ақ қағаз нүктесіндей нонға тартқан...
3. Сымбатыңды қарасам, қалқа бала,
Мен секілді машайық шынға тартқан...
Мінсіз басың машайықтың мемі секілді, бұраңдаған бойың мемнен соң
бұраңдаған машайықтың шені секілді деген ғой. Мынадай суреттер екінің
бірінің-ақ қолынан келетін нәрсе., деп қатал пікір айтады. 3,332
Онаң соң Ақанның өлең ұйқастыруына да молдалықтың шарапаты тимей
қалған емес, сол жолда Ақанға, әсіресе, әсер қылған — атышулы Мұхаммадия
болған. Мұсылманша оқығандар біледі, Мұхаммадияның өлеңдері ылғи ұйқас
қуып кетеді. Мысалы, бір өлең я-ға ұйқастырылса, сол өлең бір-екі бетке
созылса да я-ға ұйқастырылады да отырады. Ақан өлең ұйқастырғанда көбінесе
осы Мұхаммадияның жолына түскен. Бұлай ұзақ ұйқастырудың өлеңнің сырт
сұлулығына пайдасы болғанымен, лайықты сөз табылмай қалып, мағынасы аз сөз
кіріп кету қаупі де зор. Ақанның да ұзақ ұйқастырылған өлеңдерінде осы
себептен мағынасы аз сөздер әжептәуір орын алады. Бірақ өлең ұйқастыру
ауданының кеңеюі көзінен қарағанда, Ақанның бұл тәжірибесін онша мінеуге
болмайды. 3,334
Қысқасы, қазақ тілінің қуғын көрген дәуірінде өмір сүрген Ақанның
тілінің тарғыл екені рас. Бірақ тарғыл тіл шын Ақанның тілін тұтықтыра
алмаған. Ақын Ақан шәкірттің қағаз-сиясынан, молданың мың бейнетпен,
қауырсын қаламын сықырлатып жазатын н харпінен, жазаласа ишанның
машайығына құранның аятынан өзіне керек суретті жасай білген.
Көңіл тілегі атты өлеңі осы сөзімізге дәлел болғандай:
Бағаңа құн жетпестің бірі едіңіз,
Бақшада жаңа шыққан гүл едіңіз.
Сұқсырдай су ішінде мекен етіп,
Ілінбей қармағыма жүр едіңіз,
Көрініп қолға түспей жүрсің қалқа,
Қай жерде мекен еткен түнегіңіз.
Түн қайтып, түнегіңнен ұшқаныңша,
Үзілмес, сірә, сізден күдеріміз.
Үмітім көңілімдегі бітер еді,
Артылса ақ төсіңе білегіміз.
Ақанның ғашықтық өлеңдерінің ішінде көп жерге тарап кеткені — Ақ
көйлек өлеңі. Бұл — Ақанның ең сұлу өлеңінің бірі. Ту басында жүз бір неше
ауыз өлең болса керек, бәрі Ақ көйлек деп басталған. Бір ауызы:
Етегі ақ көйлектің ілмеленген,
Қастарың харіф мәттей сүрмеленген.
Сүмбіл шаш, лағыл ерін, асыл қалқа,
Іш-баурым ғашық отпен тілмеленген...
Мынау өлеңдеріне қарағанда, ғашықтыққа Ақанның көзқарасы мен жай бозбаланың
көзқарасы арасында артық айырма жоқ сықылды. Жігіттің ғашық болған пірі
едіңіз,
Аспанда ұшып жүрген сіз ақ тұйғын,
Екіден ұшке жеткен түлегіңіз.
Сұқсырдай су ішінде мекен етіп,
Ілінбей қармағыма жүр едіңіз.
Көрініп қолға түспей жүрсің, қалқа,
Қай жерде мекен еткен түнегіңіз.
Түн қатып, түнегіңнен ұшқанымша,
Үзілмес, сірә, сізден күдеріміз.
Жұмысым көңілімдегі бітер еді,
Артылса ақ төсіңе білегіміз...
Алайда ғашықтыққа тереңірек қараған адам ол ғашықтықты ақ төске
білектің артылуы, артылмауымен ғана байлап қойған емес.
Бұл — Ақанның өмірінен белгілі. Екінші, мынау өлеңдерінде ишара
бар:
Кісідей өкпелеген мойның бұрмай,
Білдің бе кемшілік деп ғашықтықты?..
Жоқ болса айтар сөзің жұбайыңа,
Жүрейін, амалым не, өз жайыма.
Обалың, айнымасам, маған емес,
Жаратқан жақсы қылып құдайыңа.
Сен сүймей кетсең де, мен сүйе бермекпін. Сені мендік болғаның үшін емес,
жақсы жаратылғаның үшін сүйемін дегені ғой.3,335
Ақан серінің махаббат линикасынан басқа табиғаттың тамаша күйін
жырлаған, немесе мылтық пен мергеншілік туралы өлеңдері мен тамаша ылғақ
пен әуезге құрылған асқақ сыршыл әндеріндегі көркемдің қуатты сезіну үшін
оның шығармашылығымен кеңірек танысқан дұрыс болмақ.
Ешнәрсе ойламайды қыз жасында,
Атаның бұлғақтайды ордасында.
Қадірі ата-анаға ұлдан артық,
Бөтеннің тең көрмейді мырзасына.
Әлпештеп өсіреді ата-анасы,
Кей қыздың ұлдан артық дәрежесі.
Сүюге ұл мен қыздың бәрі бірдей,
Туған соң бөтені жоқ өз баласы.
Күйеуге берер қызды малын алып,
Бұрыннан келе жатқан ескі қалып.
Мезгілі алатұғын болғаннан соң,
Қожақтап күйеу келер күнде салып.
Ойлайды ата-анасы берейін деп,
Қызығын шырағымның көрейін деп.
Ойында ешнәрсе жоқ жүрген байғұс
Көрісіп көрінгенмен жылайды кеп.
Қыздың көп уайымы мен әңгімесі,
Өзінің сол уақытта қалмайды есі.
Үшінші, бір қыз келер қара шашты,
Күлім көз, оймақ ауыз, қиғаш қасты.
Шомылған айдын көлдің аққуындай,
Отырар ағажан деп кәрі-жасты.
Төртінші бір қыз келер қара торы,
Бұлғақтар шекесіне таққан шоғы.
Өз ісін өзі білмей жұртқа күлер,
Білініп жүрсе-дағы нәзік жолы.
Бесінші бір қыз келер сұрша жайдақ,
Отырар тәуекелге белін байлап,
Көңілі жас-кәріні бірдей көріп,
Нәпсіні семіртеді майдай шайнап.
Алтыншы бір қыз келер толық сары,
Бойына тең келмейді жанның бәрі.
Лайықты өзіне тең таппаған соң,
Кетпейді көкіректен қайғы-зары.
Жетінші бір қыз келер алым-салым,
Болғанда мойны қысқа, шашы қалың,
Әр қашан осындайға кез келеді,
Қашаннан арылмаған соры қалың.-
дейді Ақан Ұзатылайын деп жатқан қыз деген өлеңінде. Ақан серінің әйел
затының сұлулығына деген талғамын таразылайтын бірнеше өлеңі бар екендігі
де белгілі.
Сұлулық айдынында еркін жүзіп, шығармашылық ғұмырдың нағыз буырқанған
шағында жүрген Ақан серінің даңқы қалың қарауылдан асып , көрші елдерге де
тарай бастайды. Ақанның әні мен сәніне ерекше түр берген қасына ерген
нөкерлері қазіргі тілмен айтсақ, гасторльге шыққан өнер труппасының
қызметін мейілінше атқарғандай еді.

2.3. Ақан өміріндегі арулар және Ақтоқты сұлу.

Ақтоқтыдай аруға өзінің ынтызарлық тілегін білдіріп, тамаша жырлар мен
тамылжыған әндер арнаған Ақанның өмірінде күрт өзгерістер бола бастайды.
Махаббат әнін тербеткен Ақан серінің шайдай ашық аспанына бұлт үйіріледі.
Осылай Ақанның атағы талай жерге жайылып тұрған кезде мұның өмірінде бір
өзгеріс болады. Желдей ұйтқыған серінің жүрегіне мін деуге бола ма, сол
кезде Ақан Ақтоқтысынан айнып, қарауыл Тіналі қажының қызы Ұрқия сұлуға өз
әнімен өлең шығара бастап, сол Ұрқияны алып қашады.
Аққу кетіп Қоскөлдін, қазы қалды,жар-жар-ай,
Қысы кетіп мешіннін, жазы қалды,жар-жар-ай.
Біраз назым тотыға айтпай болмас,
Көбі кетіп дәуреннің азы қалды,жар-жар-ай.
Түйін болып көңліме кетеді ғой,жар-жар-ай,
Бір айтатын серінін, назы қалды,жар-жар-ай.
Кеше туған жас қызды шалдар алды,жар-жар-ай,
Толғанатын оларда несі қалды,жар-жар-ай.
Ғашықтықтың қисабы асып еді,
Ескеретін қалқаның несі қалды,жар-жар-ай.
Ақ қағаздың бетіне тарттым сия,жар-жар-ай,
Жібересің сұлуды кімге қия,жар-жар-ай.
Мәликедей ақ жарқын жан едіңіз,жар-жар-ай,
Кеткенің бе алысқа, сен Ұрқия,жар-жар-ай?
Бұл жалғанда бөтенге кетпес деуші ем,жар-жар-ай,
Енді есен бол, қарағым, уә дариға,жар-жар-ай.
Оратылған жібектей қолан, шашың,жар-жар-ай,
Қандай сұлу қиылған екі қасың,жар-жар-ай.
Сұлу көркем ләззат пен бәрі бірдей,
Бағаланар қай затқа сенің басың,жар-жар-ай.
Ак көйлектің жағасын ырға тартқан,жар-жар-ай,
Машинамен қандай қып шырға тарткан,жар-жар-ай.
Көп қыздардың ішінде тоты дана,жар-жар-ай,
Қия жүзі асылдың хорға тартқан,жар-жар-ай.
Қарақат көз, ақ маңдай, сүйген сәулем,
Нәзік белің секілді сымға тартқан,жар-жар-ай.
Көлбеңдеп дәл алдымнан өткенің бе,
Жүйрік аттай бағалы сыйға тартқан,жар-жар-ай.
Бар назымды жеткіздім бір өзіңе,жар-жар-ай,
Жазылғанын білесің, қандай қаттан,жар-жар-ай.
Асық болған Ұрқиясына Ақанның қолы жетеді.Алайда тағдырдың жазуынан
асқан кім бар?
Жаны сүйіп алған жары Ақанмен ұзақ отаса алмай, үш-ақ ай тұрып, шешек
шығып дүниеден қайтады. Жаның сүйген жар нажағайдай жарқ етіп дүние салса,
жанға жеңіл жара бола ма? Ұрқия өлгеннен былай Ақанның жаны қасіретке ұрыла
бастайды. Ұрқия өлген жетінің ішінде Ақанның жақсы көрген бір інісі өліп,
қасірет үстіне қасірет жамалады.
Жараланған жүрек жазылу үшін тағы махаббат іздейді. Ақан айналып
Ақтоқтыға келеді. Ақан Ақтоқтыға арнап өзінің жүрек сырын шерткен жырларын
талмай арнай береді:
Көзіңнің құмартамын карасына,
Ғашықтық құлағың ал наласына.
Бәйге алған топтан асып Құлагердей,
Үш жүздің мәшһүр болдың баласына.
Мен болып қыран бүркіт ілер едім,
Түлкі боп шықсаң таудың даласына.
Өзіңнің мәртебеңе хат жазамын,
Қалдырма дұшпанымның табасына.
Ежелден қыз-бозбала болғаннан соң
Біреудің біреу қалар жаласына.
Адасқан жалғыз қаздай үнің шықпас,
Ілінсең жайған тордың шарасына.
Шен алған ақ патшадан князьдайын,
Біліндің тоғыз дуан қаласына.
Көңілім сені көрсем болады шат,
Қонғандай бәйтеректін, панасына.
Перизат көркін артық тамам жаннан,
Сөйлесең сөзің тәтті шекер-балдан.
Сүмбіл шаш, оймак ауыз, меруерт тісің
Құрбыңда сені құшқан қалмас арман.
Асыл зат, алқызыл гүл сен болмасақ,
Жаманға кісі емеспін қолқа салған.
Айтатын бір-екі ауыз бар еді назым,
Айтайын сол назымды көңліме алған.
Қыз-жігіт теңін тауып ойнап-күлмек,
Бүл мирас бұрынғыдан бізге қалған.
Бір күні қапа болып өкінерсің,
Басыңда тұра бермес дүние жалған.
Перизат, бір сен үшін қапаландым,
Сағынып сипатыңды хатқа салдым.
Ойласам сіз тараптан жауабыңды
Баса алмай аяғымды естен тандым.
Етпесең өзің біліп бір дауасын,
Тәнім дерт, көңілім қапа, от боп жандым.
Ей, қалқа, сенің үшін жайдым торды,
Танитын кезің болды оң мен солды.
Сүмбіл шаш, қаракат көз, жазық маңдай,
Көретін күн бола ма бейне хорды.
Жүзіңді көптен бері көрмеген соң,
Жүрекке бітпейтіндей қайғы толды.
Тас есік тамнан үйді мекен етіп,
Жүзіңді көре алмайтын заман болды.
Енді айналып иілгенде Ақтоқтының ұзатқалы жатқан шағы болады.
Ақтоқты өкпесін айтып, разы еместігін білдіреді. Ақан қалай да Ақтоқтыны
алмақ болады. Ақтоқтының беріліп отырған күйеуі ақсақ екен, қыздың көңілін
күйеуден қайтару үшін Ақан сықақ қылып улы өлеңдер шығарады:
Бәрекелде, Ақтоқты, тапқаныңа,
Жібектен шоқ шекеңе тақканыңа.
Бұдан артық кұдайдан не тілейсің,
Шолақ қасқыр түсіпті қақпаныңа...—
деп, мысқыл қылады Ақан. Бірақ өкпесі күшті Ақтоқты бұрылмайды. Ақан,
танысып келе жатқан қызды, өзі Құлагерімен алып қашады.
Ақтоқтыны алуға атастырған күйеуі Жақсылық Қарауыл Жалмұқан деген мырза
келген екен.
Бұл оқиғаға дал боп күңіренген жұрт көзінше Ақан сері ешкімнен
қаймықпай ак отауға кіріп келіп, шымылдық ішінде уһілеп шерменде болған
Ақтоқтының аужары деп мына әнмен жүректі тіліп түседі.
Қорқамын шымылдықтың құруынан,
Бір жаман қолын сұғып тұруынан.
Жалғанда қыздан сорлы жан бар ма екен,
Айрылып кете барар руынан.
Ақтоқтының аужарынан тек қана Ақтоқты басындағы ғана емес, қазақ
қызқарының малға сатылып кете барар ауыр халін де көргендей
боламыз.Социалистік дәуірде жазылған шығармаларда қазақ әйелдерінің
революцияға дейінгі тұрмысын аса ауыр етіп көрсететіндігі бүгінгі күннің
көзімен қарағанда аса алшақ суреттелген жағдай емес екендігін айқан
жөн.Ақын Сараның өзі Біржан салдан жеңілгендігінің басты себебі, оның
теңдігі жоқ әйелдігінен еді. Жиенқұлға келгенде шықпайды үнім,-деп қас
жүйрік ақын біржан алдында жеңілгенін мойындайды.Ақан өлеңдерінің де
бірсыпырасында әйел баласына деген гуманистік сарындар кездеседі.
Сонымен Ақан мен Ақтоқты арасындағы оқиға шиеленісе түседі
.Қыз қалайда разы болмайтындығын айтқан соң, алдында келе жатқан қыздың
сүбесіне сапыны сұғып алып, бір томардың қабағына тастап кетеді. Бірақ
Ақтоқты тірі қалып, берілген күйеуіне барады.
Қоскөлді жылқы салып қиялайын,
Қолымда көк қаршыға, биялайым.
Атамыз атасынан кем болып па,
Несіне айтар сөзді ұялайын.
Қоскөлдің , шөп шабушы ем қияғынан,
Шошимын бір жаманның сияғынан.
Жұртым-ау, мен риза болар едім,
Құтқаршы сол жаманның тұяғынан..
Ақан әндерінің кең таралуына , зерттелуіне , жинақталуына аса мол үлес
қосушы , Ілия Жақанов осы оқиғаға байланысты туған әндер жайлы былай дейді:
Соңғы екі шумағы Ақан серінің 1963 жылы шыққан толық жинағында жүретін-
ді. Айналып келгенде аужардың бір шама сөзі жөнге келгендей болды. Ал, әні
ше? Әнді іздеп Көкше елінің қарт әншілері Байсейіт Байбосынов, Шаймұхан
Омаров, Байжұман Ғабдуллин ақсақалдармен, көп кене көзден ән алып қалған
әрі журналист, әрі әнші Кәрім Ильясовпен, басқа да сөз қуған, ән терген
жандармен көя жүздестім. Көкше елін шарлаумен болдым.
1983 жылдың февраль, март айларында теледидарға Ақан сері әндері
деген үлкен хабар әзірлеу үстінде жазушы Ақселеу Сейдімбековпен бір әңгіме
арасында ол маған Ақтоқтының аужарын айтты; сол күйінде магнитофонға
жазып та алдық. Сөйтіп, ол ән Ақан сері туралы телехабарда әнші Қайрат
Байбосыновтың орындауында тұңғыш рет эфирге шықты.
Сол жылы апрель айының аяқ кезінде Қарағандыда жазушы Жайық Бектұровпен,
басқа да журналистер, әдебиетшілермен КарГУ-де болған кездесуде бұл өңірге
Ақтоқтының аужарын Көкшетаулық журналист, марқұм Мәди Сәрсекеев таратқан
екен, сол жайға көзім жетті. Жайықтың туған қарындасы Фатима да осы әнді
жан тебіренте айтқан көрінеді.
Ақан серінің мінген аты Қарабедеу сол Ақан сері мен Ақтоқты ұсталған
Сарымида жығылып өліпті. 4,52
Ақан сері енді Құлагердің үстінде теңселіп Ақтоқтыға арнап шығарған:
Ақтоқты, Ақтоқтының сипаты, Кеткенің бе, Ақтоқты, Ақтоқтының
аужары аттытөрт әнмен сарсан. өмірдің азабын тартты. Қайғы үстіне қайғы
жамалды.
Ақтоқты, кеткенің бе шыныменен,
Бал бердің талай жерде тіліңменен.
Басынды Сарымида кесіп алып,
Өмірімше даулассамшы құныңменен...
Дарияның қайраңындай қалқа бала,
Зарланып ән шырқаймын уайымменен,—
деп ашулы зар шығарады Ақан. Ақан осылай өзінің құлай сүйіп, мақпалдай
жұмсақ, сезім мөлтілдеген әндер шығарған аяулы Ақтоқтысынан айрылады.
Қатыгез тағдыр оны небір аянышқа тап қылды.

2.4. Ардагер Ақан мен арда тұлпар Құлагер

Ақтоқтыдан айрылған Ақан енді өміріне алданыш ретінде жүйрік ат, қыран
құсты баптауды таңдайды. әсіресе, оның назары Құлагер тұлпарға қатты ауады.
Құлагер Ақан серіні үйде отырғызбады. Үйде де қызық бар ма еді?
Мәңгірген мылқау Ыбанынан басқа кімі бар?
Күндердің күиінде Қара Торғайдың да қанат, құйрығы сұйылды, әупірімдеп
көкке көтерілсе болды шырылдап қона алмады. Кеше ғана... Күні кеше ғана көк
тәңірісі боп найзағай отындай жарқылдаған алапат қыранның енді қанат қағуы
да, қонуы да мұң. Уа, бейопа өмір, алдамшы күндер!
Адам тірлігінің кешегі басты айналдырған қызулы шағы... қызықтырғаны,
торықтырғаны, сүйгізіп, сүйікті етіп, құмарлық отына күйдіріп, жүректен,
тілден тәтті лебіздер, үн шығарып, тоқсан толғаулы сырға қарық қылған
ғашық күндер өң мен түс, не қас-қағым сәттік жан әуресі, жан азабы ма,
еді?! Ақан сері сайын далада көк жүзіне сарыла көз тігіп зорға-зорға калқып
келе жатқан Қара Торғайға қимастық сезіммен:
Келеді Қара торғай қанат қағып,
Астына қанатының маржан тағып,
деп сөз гауһарын іздеді.
Бірге өскен кішкентайдан сәулем едің,
Айрылдым қапияда сенен неғып,—
деп ол оқыс өз көксеуін, өз зарын қосып кеп жіберді.
Ақтоқтымен кішкентай кезінен қадірлес екені рас еді ғой, рас!
Апырай, жайнаған екі өмір, екі мұңлықтың, осы бір халі, осы бір үндесе
қалуын қараңыз? Ақан сері мен Қара Торғай! Екеуі бір тағдыр боп тұтасып
кетті! Ән қанатын жайған Қара Торғайдай кеңдікті, кеңістікті тіледі, Бұлдыр
дүние сағым боп құбылды, әлі де болса алдағысы келеді. Әлі де болса
әлденеге емексіген Ақан сері енді Құлагерім шалдықпаса екен деп ұлы
тіршілікке тағы да ашық көзбен, ғашық көзбен қарасам деді...
Махаббатта жолы болмаған Ақан ендігі алданышын саятшылық пен ат
баптаудан таппақ болады. Арқаның жасыл аралы көкшетаудың тау-тасын әнге
бөлеген Ақан құлашын кеңге жаяды. Құлақ естір жерден алғыр қыран, құмай
тазы, жүйрік жияды. Зілғараның баласы Әлібек батырдан бір жылда алпыс түлкі
алған Қараторғай деген бүркітті, Сайрат төреден бір жылда тоғыз қасқыр
алған Базарала деген итті алады.Қалың қарауылға аты шыққан Ақтоқты деген
арумен көңіл қосады. Тап сол кезде Ақанның қолына алты алашқа аты шыққан
Құлагер түседі.
Құлагер көбей-қарауыл Шөкетай жылқысынан шыққан. Жабағы тай күнінде
Құлагер кез келген жерде, қарда, күртік үстінде өлген малдай серейіп
ұйықтай береді екен. Шөкетайдың ағасы Әбілторы сыншы Құлагерді тай күнінде
тұлпар болады деп сынаған екен. Құлагер дөненінде қарауыл ішінде алдына
қара салмайды, сол Құлагерді Ақан жүз сомға сатып алады.
Бестісінде Құлагер Шабан асында дара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.