Саяси партия және партиялық жүйелер
Мазмұны
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І тарау. Партия туралы мағлұмат
1. Саяси партиялардың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Саяси партиялар
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 13
3. Саяси партиялардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 16
4. Партиялық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...21
5. Қоғамдық саяси ұйымдар мен
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІ. тарау. Қазақстандағы саяси партиялар.
2.1 Алаш партияның
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .35
2.2 Қазақстанда коппартиялықтың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
2.3 Халық Конгресі
партиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...40
2.4 Қазақстанның Коммунистік
партиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.5 Қазақстандағы саяси партиялар (“Дәуірлеу”, “Азаматтық”,
“Аграрлық”, “Ауыл”, “Ақжол”, “Асар”, “Отан”)
партиясы ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..63
Кіріспе
Қоғамдағы саяси қатынастардың маңызды субъектілердің бірі
партиялар болып табылады. Олар бізге демократияның, өкілдіктің, саяси
плюрализмнің, қызметкер адамдарды таңдаудың, сонымен бірге толықтай
алғанда саясаттың негізін салушы қағидалар ұғымын түсінуімізге жол ашады.
Мұндай көп өлшемді және күрделі саяси партиялар секілді құбылыс әрдайым
әр кезеңнің ғалымдары және ойшылдарын толғандырған.
Әртүрлі ғылыми ыңғайда және философиялық, категорияларда Маркс, Вебер,
Ленин, Дюверже, Берк және т.б. ғалымдар бұл жөнінде қоғам және адам
өмірінің әлі белгісіз феноменінің түсінігін ашуға тырысты.
Тарихи әдебиеттерде саяси өмірдің маңызды мәселелірінің бірі
мемлекеттік билік сайлау құралдары арқылы бекітіледі деген шешімге
жұртшылықтың кең қабатына белгілі болған қатынас жалпы сайлау құқығын
орнатуға байланысты тұды деген пікір еді.
Саяси партиялардың пайда болуы қажеттілік туғызған себептер туралы
В.И.Ленин былай жазды: “Белгілі бір класс тобыры өз қызығушылықтарын,
жағдайын түсіне білу, сонымен қатар өз саясатын жүргізуге ұмтылу үшін дәл
осы ұйым қажет”. Партия секілді көп өлшемді және күрделі саяси феномен
оның әртүрлі анықтамасының болмысымен түсіндіріледі. Партияның
этимологиялық түсінігі, бөлік деген мағынаны білдіреді, саяси шындық
элементі, саяси жүйенің толықтай жағында білдіреді.
Партияның болмысын анықтаудың көптеген сан-қилы тәсілдері бар. Олардың
арасынан үш негізгісін бөліп көрсетуге болады.
Партияның либералы дәстүрден шығатын түсінігі бір идеологиялық
доктринаны қолданушы адамдар тобы. Оған қарағанда партияның дәстүрлі
анықтамасы кандидаттардың сайлауға түсуі және кәсіби саяси элита
дайындауда сайлау процестерімен байланысты ерекшеленеді.
Екінші тәсіл – Мемлекет жүйесінде әрекет етуші ұйым ретіндегі саяси
партиялардың институтционалдық түсінігі. Институтционалдық тәсілдің
маңыздығын жоққа шығармай қоғамдық пікірге ықпал етуші бағдарлама,
докторина, идеялық себептермен бірлесе өрлейтін ұйым мәселесінде күрделі
құбылыс ретінде саяси партиялар болмысы толықтай ұйым аспектілері
жоймайды. Саяси партиялар түсінігінде институтционалдық ыңғай
абсолютизациясы саяси бейтараптылық, сонымен қатар толық күрес
теориясына қарсы ашық түрде зерттеу қатынастарындағы бұл ыңғай болып
табылмайды.
Үшінші ыңғай – нақты топтардың қызығушылқтарын (марксизм! Білдіретін
саяси партиялар анықтамасы. Мұнымен қатар марксистік дәстүрдің өзінде
партиялардың екі тұжырымдамасын бөліп көрсетуге болады..
а) Маркс және Энгельс тұжырымдамасы, оның дамуының жоғарғы кезеңінің
толықтығы ретінде жұмысшы таптың қоғамдық саяси болмыс формасына жататын
партиялардың бағдарламаларына сәйкес.
б) Лениндік тұжырымдама, жұмысшы табы авангарды ретіндегі партия
келесі белгілермен ерекшеленеді жұмысшы табы диктатурасын құру және саяси
революцияға бағдарламалық бағдар, басқа жұмысшы табы ұйымдарына қатынас
бойынша партиялар авангардтығы..
Саясаттануда саяси партиялар анықтамасына ыңғайлардағы ерекшеліктер
белгіленгендігін біз көреміз. Тек бір ыңғайда ғана партиялар құрылысының
ерекшелігі, оның болмысының өмір сүруі, әлеуметтік тұрақтылық факторлары
толықтай көрсетілген. Бұл әңғай үшін партиялардың типтік
анықтамасыөздерінің ерекше құрылысы бар адамдар бірлестігі ретінде
қарастырылады. Сонымен қатар әлеуметтік құрылыс берік, мемлекеттік билік
мекемелердің қабілеттігіне тырысушы және өз ішкі ұйымында мұндай құрылыс
болса, онда саяси сахнада олардың жақтастарымен басқару орталықтарындағы
партиялық көшбасшыларды біріктіреді.
Ал функционалдық ыңғай кезінде партиялар анықтамасы оның функцияларын
орындау көқарасымен құрылады. Берілген ыңғай жақтаушысы К.Лоусон саяси
партиялар анықтамасын “жеке адамдар ұйымының арнайы, өкілдері үшін халық
өкілеттігін немесе оның бөліктерін сайлаудан басқа немесе сайлау жолымен
созуға тырысады, өйткені берілген өкілді ұйымдардың саяси билікті жүзеге
асырып, бұл халық атынан мұндай билік жүзеге асыратын анықтама” ретінде
саяси партиялар анықталады.
ХІХ ғасырда нақты пайда бола бастаған қоғамдық дамудың тенденциялары
саяси партиялардың қалыптасуына елеулі ықпал етті.
Қоғамдық дамудың әр түрлі бағыттарына тұжырымдар жасаған қалыптасқан
идеологияның нақты түрде көрініс беруі (либерализм, социализм, анархизм)
осы зор маңызға ие болды. Ал осы идеологияны қалың бұқараға жеткізетін
және сол мүддені білдіретін бірден-бір қозғалыс саяси партиялар еді.
Шындығында да, демократияның ережелері солардың идеологияларында көрініс
тапты. Олар мынандай бағыттар ұстанды: адамдардың келісімінсіз ешкім де
оларды басқаруға тиісті емес; өздерінң мүдделерін қорғау үшін азаматтар
билік құрылымдарына өздерінің өкілдерін жібере алады; өздерінің саяси
ұйымдарын құруға құқылы.
Бұдан басқа да бірқатар демократиялық қағидаттар көрсетілген болатын.
Осы аса мәнді демократиялық принциптерді өмірге енгізу енді партиялардың
қажеттілігі туралы мәселені күн тәртібіне қойды.
Парламенттік, конституциялық, буржуазиялық мемлекеттердің дамуына орай
бірте-бірте партиялар өздерінің саяси және құқықтық мәртебелерін ыңғайта
бастады, қоғамның саяси өмірінің аса қажетті элементі екендіктерін
танытты.
Саяси партия – бұл белгілі бір қоғамдық топтар мен таптардың саяси
мүдделері және қажеттіктерін білдіретін, мемлекеттік билікті жеңіп алу
жолымен өз мақсаттарын жүзеге асыруды көздейтін және сол билікті жүзеге
асыруға ұмтылатын мүдделі адамдардың ұйымдасқан тобы.
Саяси партия - әлеуметтік топтың немесе таптың неғұрлым белсенді және
ұйымдасқан бөлігі. Олар саяси билікке қол жеткізу үщін күреседі.
Партиялар ұйымдасқан таптар мен әлеуметтік топтардың қажеттіліктерін,
мүдделері мен мақсаттарын білдіреді. Саяси биліктің тетіктерінің жұмыс
істеуіне белсенді түрде қатысады немесе оған белгілі бір дәрежеде ықпал
етеді.
Партияның атқаратын қызметінің тұжырымды мәні мынада: ол халыққа
идеологиялық әсер етеді. Саяси сананы қалыптастыруда айтарлықтай рөл
атқарады. Саяси партиялар халықты үкіметпен, азаматтық қоғамды саяси
қоғаммен, мемлекетпен байланыстыратын тетік болып табылады. Саяси
партиялардың басқа ұйымдардан, қозғалыстар мен клубтардан негізігі
ерекшеліктері мыналар – олар саяси билікке, билік тетігіне қатысуға
таласады.
Партия саясаттың маңызды құрылымы болып саналады. Халық партия арқылы
өздерінің топтық талаптарын билікке мәлім етеді, басшылықты сынайды,
саяси бағыттың және биліктің өзінің өзгеруіне қол жеткізеді.
Партия топтардың биліктік мәні бар мүдделерін, олардың әрқилы
мақсаттары мен қажеттіліктерін рәсімдеп, оларды жоғары мемлекеттік
институттарға жолдайды.
Сонымен қатар билік құрылымдары өздерінің алдында тұрған міндеттерді
шешу барысында қолдауға ие болу мақсатында партияларды халыққа үндеу
жолдау үшін де пайдаланады. Сонымен партияның негізгі мақсаттары саяси
жүйелерде билікті жүзеге асыруға бағытталады. Осы мақсаттарды негізіге
ала отырып партияның бағдарламасы жасалынады.
Партияны айқындау кезінде оған қоса тағы да мынандай жағдайлар
басшылыққа алынады. Олар: ұйымдардың ұзақ уақыт өмір сүруі, яғни саяси
өмірдің ұзақтығы; тұрақты, жергілікті ұйымдардың болуы; партия
жетекшілерінің назарын билік жолындағы күресті ұйымдастыруға аудару, оған
әлде бір жүйе арқылы ықпал ету; сайлау немесе басқа да әдістердің
көмегімен халық тарапынан көрсетілетін қолдауды іздестіру. Партияны басқа
ұйымдардан өзгешелейтін негізігі белгілер – бұл олардың мемлекеттік билік
жолындағы күреске ашық шығуға бағыт ұстануы, мемлекеттік билікті жүйеге
асыруға қатысу құқықтары. Саяси партиялардың аса маңызды мәні олардың
қандай таптардың, қандай әлеуметтік саяси күштердің мүдделерін
қорғайтындығынан және солардың атынан іс-әрекет ететінінен, ол қандай
мақсатқа жұмыс істейтінен көрінеді.
Партияның орнын, рөлі мен мақсатын толығырақ түсіну үшін саяси
партияның қызметі жөніндегі мәселені терең зерттеп білу қажет. Міне,
сондықтан да партияның қызметтері олардың атқаратын іс-қимылдарына,
қоғамның саяси құрылымына, оның қандай орын алатындығына және түріне
байланысты болады.
Саяси партиялардың пайда болуы
Саяси жүйеге мемлекетпен қатар саяси партияларда кіреді: “Партия”
деген сөз латын тілінен шыққан, бөлу, бөлшек деген мағынаны білдіреді.
Тарихқа белгілі алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды.
Олардың мүшелері аз, тұрақтылығы шамалы, жөнді ұйымдаспаған шағын топтар
болатын. Олар, негізінен, құл иеленушілердің әр түрлі ағымдарының
мүдделерін қорғады. Мұндай партиялар феодалдық қоғамда да болды. Бірақ
шексіз әкімшілік билеген дәуірде олардың айтарлықтай маңызы болмады.
Еңбекші топтар болса экономикалық бытраңқылық пен рухани езгінің астында
еді. Сондықтан олардың саяси партиялар құруға мүмкіндіктері жоқ болатын.
Олардың мүддесін ара-тұра билеуші топтың алдыңғы қатарлы мүшелері қорғады.
Тарихқа көз жүгіртсек әрі күрделі және өмірге қабілетті қоғамның
негізін салушы сипат ретінде әртүрлі қызығущылықтар, бағдарлар, құндылықтар
болып табылады, олар әр түрлі әлеуметтік-феодалдық және идеялық-саяси
шарттарды белгілейді.[1] Бірдей қызығушының және көзқарастағы адамдар соңғы
уақытта ортақ мақсатқа жету үшін күштерінің жиынтығын өзара қосады. Билік
жүйесіндегі фракциялар және бұл қызығушылықтар өкілдері саяси құралдар,
заңдарын. Сонымен қатар бәсекеге түсуші фракциялар арасындағы заңдылықтарды
мойындаудан қашып құтылу жөн. Ең соңғы кезде мұндай құралдар ретінде
қоғамның әлеуметтік-саяси күштеріне негізделген әртүрлі қызығушылықтар және
бағыттардың жалын көрсеткішіне әкелер жолды қалыптастырушы партиялар басып
табылатын еді.
Партиялардың нақтырақ айтқанда ең алғашқы партиялардың пайда болуы.
Антикалық әлемге, яғни Ежелгі Греция, Ежелгі Римде әртүрлі әлеуметтік
таптар қызығушылықтарын бейнелеуші ерекше адамдар тобының пайда болуы
жатады. Бірақ бұл топтар ұйымдасып рәсімделген, қатаң нақты қызығушылықтар
жүйесі болмаған, өз қызметтерінде шектеулі мәселелер шешіміне тоқтап тұрып
қалаушы және бағдарламалық шарттары болмаған ұйымдар болатын.
Қазіргі партиялар ағымының алды болған саяси ұйымдардың өмірге келуі.
Саяси өмірдің капиталистік қоғамы және саяси жүйесінің құрылуына монархияға
қарсы буржуазиялық күрес бастамасымен байланысты.
XVII-XVIII ғасырларды буржуазиялық революция кезеңінде партиялар
қазіргідей түсінік берген жоқ болатын, яғни жеке саясат жүргізу белгісі. Ол
кезде дін ықпалына берілген, сословиелі, отбасылық, туыстық ұйымдар жиі
кездесетін болатын. Мысалы, Англияда өлшенеді буржуазия және дворяндық
қызығушылықты бейнелеуші кресвитерман партиясы әрекет етті, буржуазияның
радикалды қанатын және “буржуазияланған” дворяндықтың қызығушылықтарын
бейнелеуші индепенденттер партиясы әрекет жасады.
Ал Францияда буржуазиялық революциялық демократтарды біріктіруші
Якобиндер партиясы, Жер иеленуші буржуазия және асшеледі түрдегі сауда-
өнеркәсіптік партиялар қызығушылықтарын бейнелеуші-жирондистер партиясы
болды. Бірақ қазіргі біздің түсінігіміздегі саяси партиялар XІХ ғасырдың
басында ғана Еуропада пайда болды. Мұндай мағынада олар Европанық мәдениет
аясында пайда болды. Институттар ретінде қарастырылуы мүмкін және тек содан
соң ғана әлемнің басқа аймақтарында таратылатын болды. Олардың қалыптасуы
басты бейне бойынша жаңа класстар (буржуазия және пролетариат) нақты саяси
еркіндікті жаулап алумен (сөз, мөр, жиналыс, одақ т.б.). сонымен қатар
бірқатар лидерде саяси өмірге халықтың кең қабатын қалыптастырушы жалпы
сайлау құқығымен байланысты. Бұл партиялардың алғашқы депутаттыққа өз
кандидаттарына қолдау көрсетуші жергілікті сайлау. Комитеттерінің бірдей
ұйымындағы үйлесімділік нәтижесінде пайда болды. Олардың қалыптасуы ұзақ
және күрделі процесс болды. Кестелердің біреуін қарастырайық: партиялардың
алғашқы даму кезеңінде идеялар, белсенділер, жалпы көзқарастың өңделуі
пайда болды. Екіншісінде, бұл көзқарастар насихатталады, үгіттеушілер
жүргізіледі, жақтаушылардың максималды санын тарту бойынша мәселе қойылады.
Үшінші кезең идея және талаптың нақты реттелуін болжайды.
Сонымен қатар қоғамдық-саяси белсенділік дамуы жүреді. Бұл процесс
екі бағытта дамуы мүмкін:
а) партияға ресімделу жүргізіледі және саяси билікке қатысу қажеттілігі
туындайды.
б) алғашқы кезеңде қойылған мақсаттарға жете алмайды немесе оларға жету
мүмкіндіктері болмайды. Қозғалыс тоқтап қалуы да мүмкін.
Қазіргі біздің түсінгеніміздегі саяси партиялар Еуропада ХІХ ғ. ІІ
жартысында пайда болды. Бұған сол кезде болған буржуазиялық революциялар
тікелей ықпал етті. Мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы түрі және жүзеге
асырылуы ретінде парламенттер мен парламентаризм дүниеге келді. Жалпыға
бірдей сайлау қықығының енгізілуі бухара халқының саясатқа қатысуы алсын
одан әрі кеңейте түсті. Жұмысшы табының ұйымшылдығы күшейді. Олар
парламентке өз мүдделерін қорғайтын көпшілік партияларды құра бастады.
Саясатқа көптеген адамдар тартылып, әлеуметтік қайшылықтар шиеленісті.
Осыған байланысты саяси партиялардың рөлі одан әрі өсті. Олар саясаттың
негізігі субъектісіне айналады.
Бірақ саяси партиялар бірден көпшілік партия болған жөн. Оның ұзақ
тарихы бар. Мысалы, немістің көрнекті саясаттанушысы Макс Вебер. Саяси
партиялардың дамуында мынандай кезеңдерді атап көрсетті:
1) Аристократиялық үйірмелерден
2) Саяси клубтар
3) Көпшілік партиялар[2]
Саяси клубтардың аристократиялық үйірмелерден айырмашылығы – олар ең
алдымен буржуазияның мүддесін білдірді.(Ал аристократиялық үйірмелер жер
иелерінің мақсатын қорғаған болатын). Олардың тұрақты идеологиялық
сайланыстары мен дамыған ұйымы болды. Мұның бәрі оларға қоғамдық жұмысты
кең өрістетуіне мүмкіндік тұғызды.
Ал көпшілік партиялардың саяси клубтардан ерекшелігі – олар жұмысын
тек сайлау кезінде ғана емес, сонымен қатар әдеттегі, дағдылы уақытта да
көпшілікке ықпал етуге тырысады. Өз қатарына адамдарды көп тартады.
Өздерінің үгіт-насихат жұмысында саяси ағартушының, үгіт, тәрбие, мәдени
қызмет т.б. саяси әсер етудің бай мүмкіндіктерін пайдаланды.
Көрсетілген үш кезеңді тасығанмен Ұлыбританияның екі партиясы ғана
басынан кешірді. Олар Либералдық (Виги) және консервативтік (Тори)
партиялары. Ал қазір өмір сүріп отырған партиялардың көбінің даму жолы
қысқа. Олардың біразы екі сатыдан өтсе, біразы бірден көпшілік партия
болып қалыптасты.
Бірінші саяси көпшілік партия болып 1861 ж. Англияда Либералдық партия
құрылды.
Американың белгілі саясаттанушысы Дж.Ла Паломбараның ойынша партиялар
мынадай төрт белгімен сипатталады.
1) партия белгілі бір идеологияны қорғайды немесе кем дегенде адамды,
дүниені ерекше көре біледі;
2) партия –адамдарды жергілікті ұйымнан бастап, халықаралық дәрежеге
дейін саясаттың әртүрлі деңгейде ұзақ біріктіретін ұйым;
3) партияның мақсаты –білікті қолға алып, жүзеге асыру (көбінесе ол
коалициялық жолмен жасалады);
4) әр партия өзіне халықтың дейінгі беруінен бастап, мүше болуына
қолдауын қамтамасыз еткісі келеді.
Саяси партия тапты немесе әлеуметтік топты ұйымдастырады,
олардың саяси сауаттылығын арттырады, жұмысына ұйымшылыдық және
мақсаттылық сипат береді.
Поляктың белгілі саясаттанушысы А.Боунардың көрсеткеніндей,
қазіргі қоғамда саяси партиялар мынандай қызметтерді атқарады.[3]
а) қоғамның ірі топтарының мақсат-мүдделерін анықтау, тұжырымдау және
негіздеу;
ә) олардың белсенділігін арттырып, жинақтау;
б) саяси идеология мен саяси ілімдерді жасау;
в) саяси жүйелерді, принциптерін, элементтерін, құрылымдарын
қалыптастыруға қатысу;
г) мемлекетте билік үшін күреске қатысу және оның жұмысының бағдарламасын
жасау:
д) мемлекеттік билікті іске асыруға қатысу;
е) қоғамдық пікірді қалыптастыру;
ж) жалпы қоғамд, оның белгілі бір бөлігін (топты, тапты, жікті) саяси
тәрбиелеу;
з) мемлекеттің, кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың аппараты үшін
кадрлар даярлау мен ұсыну т.б.
Қазіргі демократиялыққоғамдағы партияның маңызды міндеті-азаматтың
қоғам мен мемлекеттің арасындағы байланысты баянды ету.
Партиялар арқылы әртүрлі әлеуметтік топтар өздерінің саяси талаптарын
мәлімдейді. Бұрыңғы әлеуметтік-экономикалықсаясатты одан әрі жүргізу
немесе оны өзгерту керектігі жөнінде өздерінің көзқарастарын білдіреді.
Соның арқасында қоғамның саяси саласындағы қайшылықтардың басы ашылады,
әдеуметтік қопарылысқа соқтырарлық еткір, ойда жоқ шиеленістердің
мүмкіншілігі азаяды.
Қоғамның қай жігінде партияның ықпалы қолдау тапса, сол топ партияның
әлеуметтік негізін қалайды. Ал оған сайлау кезінде әрдайым дауыс беруші
сайлаушылар оның электоратын (латынның сайлаушылар тобы деген сөзінен)
құрайды. Еуропадағы социал-демократиялық партиялардың дәстүрлі әлеуметтік
негізіне жұмысшылар жататын. Либералдық-демократиялық партияларды орта
жіктігі қызметкерлер, зиялы қауым, ұсақ кәсіпкерлер т.б. қолдайды. ХХ ғ.
ортасынан бастап жағдай өзгерді. Ірі партиялар сайлауда халықтың әртүрлі
топтарының дауысын жинады. Солардың мүддесін де көздеді (онымен, партия
деп мемлекеттік билікті қолға алуға немесе билік жүргізуге қатынасуға
бағытталған, ортақ мүдде, бір идеология негізінде құрылған адамдардың
ерікті одағын айтады. Партиялар сайлауға, мемлекеттік органдар құруға,
мемлекеттік маңызды шешімдер қабылдауға және оларды іс жүзінде асыруға
белсене қатысады.
Саяси партиялар қызметтері
Қазіргі қоғамда көптеген институттар, ұйымдар, мекемелер оның саяси
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын көптеген институттар, ұйымдар,
мекемелер әрекет етеді. Олардың барлығы бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
“олар ешқашан өздігінен өмір сүрмеген”. Олардың арасында партиялар ерекше
рөл атқаратынын айтып кеткен болатынбыз. Басқа ұйымдар және қозғалыстарға
(жастар, экологиялық, антиәскер т.б.) қарағанда халықтың әлеуметтік
таптарының қызығушылықтары қысымшылықпен алынған бұрыңғы билікпен
байланысты парламенттік және парламенттік емес жолмен билік үшін күресті өз
қызметінің орталығындағы сәйкес органдар партиялар құралдарымен әрекет
етеді. Олар ұйымның жоғары деңгейінде тұрады және өз мақсаттарын алға қоя
отырып билікке жету үшін күресуге тырысады. Осындай партияның мақсаты
қызметі оның қатаң нақты қызметтер тізбегін болжайды.
Партия қызметтері саяси жүйедегі оның орнын жарқын түрде жариялайды.
Екінші топ мәселелерін шешуге қажеттілікті білдіреді: ішкі және сыртықы.
Ішкі қызметтерге мыналар жатады:
- алғашқы ұйыдар арасындағы партия құрылымын ұйымдастыру және қажетті
қатынастар орнатуды, сонымен қатар олардың арасында және жоғары тұрған
партиялық инстанциялар.
- жаңа мүшелер есебінен партиялар қатарын толықтырушы саяси жаңару
қызметі.
- қаржы мәселесін шешу (партиялық касса жағдайын бақылау)
- биліктің өкілді органдарындағы кандидаттарды алға жылжыту үшін саяси
жүйенің басқа құрылысы үшін мемлекеттік басқару ісін білетін жеке
адамдар және көшбасшаларды партияға мүшелікке дайындау.
Сыртқы функциялар күрделі құрылыстан тұрады:
1) әлеуметтік басқару
2) идеологиялық
3) саяси.
1. Әлеуметтік басқару қызметі - әлеуметтікөкілеттік жүйесінің жетекшісі
бөлігі. Әлеуметтік қызығушылықтар қазіргі саяси жүйедегі бұл топтар және
таптар интеграциясы кезінде мүмкіндік беруші мемлекетпен топтар, таптар
арасында өзара байланыс орнатушы партиялар саяси мақсаттар формасын алады,
мәселелерін шешеді. Осылайша әлеуметтік қызметтер өздеріне мыналарды
қосады:
- партияның топтармен өз жақтаушылары – болашақ сайлаушылардың санын
көбейту мақсатындағы жасайтын жұмысын;
- қоғамда болып тұратын саяси және әлеуметтік-экономикалық оқиғаларды
топтарға түсіндіруді;
- әлеуметтік-саяси ағартушылық және жалпы қызығушылықтар негізінде
азаматтар жиынын;
- Азаматтарды саяси тәрбиелеу. Қоғам дамудағы тұрақтылықты сақтау үшін
жастарды белсенді саяси қызметке тарту мақсатында олармен жұмыс
жүргізу.
2. Идеологиялық қызметтер –партиялық идеология, бағдарламалық құжаттар
әдістемесімен, сонымен қатар партиялық насихатты жүзеге асыруға
байланысты. Қазіргі ірі партиялар өздерінің ғылыми орталықтары арқылы
әлеуметтік зерттеулер, сараптамалар жүргізуді, даму перспективасын
анықтауды
3. Саяси қызметтер
- қоғамдағы саяси билік үшін партиялардың күресі және оны өз
бағдарламалары негізінде жүзеге асыру;
- саяси қызметтегі қатысушылардың әртүрлі формаларын ұйымдастыру;
- партиялар ұсынушы, егер сол таптың қызығушылықтарын бейнелемейтін
саясат ұстанса, онда мемлекеттік органдарға қысымшылықты оппазиция
ұйымдастырады;
- Елдің ішінде, сонымен қатар халықаралық аренада басқа саяси
ұйымдармен, қозғалыстармен байланыс орнату.
Сайлауға дайындық кезінде партиялар электоральды функцияны да атқарады.
Сайлаудан кейін олар парламенттік топтар және фракцияларға біріккен өз
депутаттары қызметі арқылы парламенттік функцияларды жүзеге асырады.
Басқару қызметтері – сайлаудағы жеңістен кейін жүзеге асырады, ол кезде
партиялар үкімет қалыптасуына қатысады немесе олардың кандидаттары жеке
қызметіне жауапкершілікті білдіретін мемлекетпен басқару бойынша
жауапкершілікті өзіне алады. Сондықтан партия саяси институттар бақылауына
қарамастан өз көшбасшылары қызметін бақылау қажет.
Бұл функциялардың барлығын, яғни ішкі және сыпқы функцияларды толықтай
жүзеге асырады, сол немесе басқа қоғамда әртүрлі.
Ол нақты қоғамның дамуы, партиялардың әлеуметтік-кластық болмысы, сонымен
қатар оның көшбасшысының кәсіби саласы деңгейіне тәуелді.
Саяси партиялардың жіктелуі
Саяси партиялар әлемі әртүрлі және әзгермелі, олардың біреуі саяси
саханада адымдаса, екіншілері ондағы өздерінің қатысуын белгілейді. Кейбір
партиялар өз қатарына миллиондаған азаматтарды қосады. Енді біреулері
бірнеше мың мүшелермен қанағат етеді.
Саяси партияларды жіктеп, жүйелеудің көптеген белгілері мен өлшемдері
бар. Мысалы, институциондық тәсіл партияларды топтастырғанда ұйымдастыру
ерекшелігін басшылыққа алады, либералдық дәстүр идеологиялық байланыстардың
сипатына басты назар аударады, марксистер болса таптық белгілеріне айырықша
мән береді. Бұл мәселені терең зерттеген саясаттанушылардың бірі француз
ғалымы М.Дюверже ХХ ғ. 50-ші жылында сайлаушылар мен белсенділер санына
байланысты партияларды кадрлық және бұқаралық деп екіге бөледі. Кадрлық деп
қатарында сайлаушылардың 10% -інен кемі ғана болатын, мүше саны аз партияны
айтады. Бірақ ол ұйым мүшесінің партия билеті болады, мүшелік жарнамаларын
уақытылы төлейді, жарғысында қаралған тәртіпті мүлтіксіз орындайды. Мысалы,
оған Австрия халық партиясы, Англия консерваторлар партиясы, ГФР-дің
христиандық-демократиялық одағы, Жапония либералдық-демократиялық партиясы,
Француз коммунистік партиясы, Швеция орталық партиясы жатады. Бұқаралық
партияда оны үнемі жақтап дауыс беретін сайлаушылары, мүшелері,
белсенділері көп болады. Бірақ олардың ресми мүшелері болмайды. Партбилет
алып, мүшелік жарна төлемейді. Мысалы, мұндайларға АҚШ-тың республикалық
және демократиялық партиялары, Англия лейбористер партиясы т.б. 60-ші
жылдың аяғында жоғарыда аты аталған Ла Паломбараның көрсеткен екі
партиясынан басқа әмбебеп партиялар деген үшінші түрін бөліп шығарды.
Олардың ерекшелігі – партияның мүше санын емес, сайлаушылар санын көбейтуге
тырысуда. Онда әлеуметтік, этникалық, діни және т.б. өзгешіліктеріне мән
берілмейді. Мұндай партиялардың саны соңғы жылдары Еуропа мен Америка
елдерінде тез етек алуда. Саяси жүйедегі рөлі мен іштей ұйымдасуына
байланысты саяси партияларды төрт түрге топтастырады;[4]
1) авангардтық партиялар (лениндік тұжырымдама). Олардың ұйымы жоғары
орталықтанумен сипатталады, өзінің барлық мүшелерінен партияның
жұмысына белсенді қатысуын талап етеді. Мысалы, Үндістанның ұлттық
конгресс партиясы, бұрыңғы СОКП.
2) Сайлаушылар партиясы. Олардың негізігі мақсаты үміткерлердің сайлау
алдындағы науқанын ұйымдастыру; қаржы жинау, үгіт жүргізу т.т. Оларды
тұрақты мүшелік, идеологиялық негіз, ұйымдық құрылым жоқ. Мысалы, АҚШ-
тағы республикалық және дамократиялық партиялар.
3) Парламенттік партия. Ол негізігі екі қызметті атқарады. Сайлауға
дайындалу және парламентке бақылау жасау. Мәселелерді алдын ала
талқылап, қабылданатын шешімдерді сәйкестеу, келістіру үшін партиялар
парламенттер мен муниципалитеттерде (жерглікті өзін-өзі басқару
органдары) жіктер (фракциялар) жасайды. Премьер-министрдің
кандидатурасы мен үкімет құрамы парламенттегі көпшілікке байланысты.
Мысалы, Германияда, Италияда, Ұлыбританияда, Францияда солай.
4) Қауымдастық партиясы. Ол адамдарды белгілі бір саяси жолды
ұстанғандығына қарай емес, ортақ көзқарас, ұқсас мүдделеріне орай
өзара қатынасып, маңызды мәселелері талқылау үшін біріктіріледі.
Мысалы, оларға “Жасылдар” партиясы, балаларды, малдарды, жануарларды
қорғау партиялары, соғысқа ядролық қаруға қарсы қозғалыстар жатады.
Саяси идеологиясына қарай партияларды 5 түрге жүйелеп жүр:[5]
1) Коммунистік партиялар мен социал радикалдық бағыттағы партиялар. Олар
К.Маркстің ілімін басшылыққа алады. Жеке меншіксіз, тапсыз қоғам
құруға тырысады.басқа партиялар коммунистік партияның басқарушы рөлін
мойындауы керек. Мысалы, Қытай, Солтүстік Корея, Куба бұрыңғы КСРО
батыста мұндай партиялардың айтарлықтай салмағы жоқ.
2) Социал-демократиялық (немесе социалистік, лейбористік) партиялар. Олар
қазіргі капиталистік қоғамды еңбекші халықтың мүддесіне сай ұдайы
реформалап, өзгертіп отыруға тырысады. Олардың басты құндылықтары:
бостандық, әділеттік, ынтымақтастық, теңдік. Оған жататындар:
Австрияның, Германияның, Швеццияның социал-демократиялық партиялары,
Ұлыбританияның лейбористік партиясы және т.б.
3) Бурзуазиялық-демократиялық партиялар. Олар ХІХ ғасырда Еуропа мен
Солтүстік Америкада бір кезде пайда болды. Заң алдында бәрінің де тең
болғанын, сөз, баспасөз, жиналыстар бостандығын қалайды. Мысалы,
Германияның еркін демократиялық партиясы, Ұлыбританияның социал-
либералдық партиясы т.б.
4) Консервативтік партиялар негізінен ірі буржуазияның негізін құрайды.
Әлеуметтік теңсіздікті сақтағысы келеді адамдық және азаматтық ар-
намыс, плюрализм, ынтымақтастықты жақтайды. Мысалы, АҚШ-тың
республикалық партиясы, Германияның христиандық-әлеуметтік одағы мен
христиан-демократиялық одағының блогы, Ұлыбританияның косервативтік
партиясы т.б.
5) Фашистік партиялар. Олар жеке мүддеден мемлекеттік мүдденің басым
болғанын басқаруда қатаң орталықтандырылуды, адамның құқығын
бостандығын шектеуді қалайды. Ұлтшылдықты уағыздайды. Бұл тоталитарлық
немесе авторитарлық жүйеге жол ашады. Фашистік партиялар кезінде
Германия мен Италияда болған. Бірақ сол елдерде және т.б. жаңарған
неофашистік ұйымдардың пайда болуы сақтандырады.
Партияларды басты идеологиялық бағытына қарай революциялық, реформистік,
консервативтік, реакциялық деп те бөліп жүр. Революциялық партиялар
қоғамдық өмірді түбегейлі өзгертуге тырысады. Реформистік партиялар қоғамда
маңызды өзгерістер жасамақ, бірақ оның негізігі құрылысын сақтап қалмақ.
Консервативтік партиялар қазіргі әлеуметтік өмірдің негізігі сипат,
ерекшеліктерін тұрақты сақтап қалмақ. Рекциялық партиялар – қоғам
дамуындағы өтіп кеткен формацияларға не дәуірлерге қайтып оралуды
коксеушілер. Қандай саяси тәртіпті қолдауына байланысты партиялар
демократиялық, авторитарлық, тоталитарлық, болып жіктеледі. Демократиялық
партиялар басқа партияларға төзімділікпен, түсіністікпен қарайды, пікір
алалығын жақтайды. Идеологиялық факторға онша мән бермейді. Тоталитарлық
партиялар, керсінше саяси жүйенің басқа элементтерін өзіне бағындыруға
тырысады. Әсіресе идеологияланған, қатаң тәртіпке негізделген бірпартиялық
жүйе құруға тырысады. Авторитарлық партиялар, әдетте, дамып келе жатқан
елдерге пайда болады және отаршылыққа қарсы бағытталады. Олардың көбі ең
алдымен өз елдерінің саяси және экономикалық тәуелсіздігі, әлеуметтік
прогресі үшін күреседі. Өз әрекеттерінде көбінесе күшке сүйенеді. Саяси
өмірдегі алатын орны, билікті жүзеге асыруға қатысына қарай саяси партиялар
билеуші және оппозициялық (латынның “қарсы қою”деген сөзінен шыққан) болып
бөлінеді. Билеуші партиялардың қолдарына мемлекеттік билік тигендіктен,
оларға бүкіл қоғам дамуының басты бағыты мен сипатын айқындауға мүмкіндік
туады. Яғни олар басқа партиялардың үстінен билікке ие болады. Мұндай
мүмкіндігі жоқ қалған партиялар өз мүдделерін басқа жолмен қорғайды. Олар
бұл мақсатта өздерінің конституциялық құқығын, парламент мінбесін,
бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланады. Белгілі бір қоғамдық пікір
тудырып билеуші партияға сырттай ықпал жасайды. Мұндай саяси партияларды
оппозициялық деп атайды. Олар басқарушы партияның саясатын сын көзбен
бағалайды. Қоғамның даму бағдарламасын жасайды, басқа мемлекеттермен қарым-
қатынастарға өздерінің көзқарастарын білдіреді. Жалпы оларға қарсыластық
қасиет тән келеді. Жұмыс істеу жағдайына, заңның рұқсат етуіне байланысты
партияларды ресми, жартылай ресми, құпия деп жіктейді. Егер қоғамдық-саяси
өмірге қатынасуына заң жүзінде рұқсат етіліп, мемлекеттік тіркеуден өтсе,
ол ресми партия болып саналады. Ол жұмысын ашық жүргізеді. Бірақ формальды
түрде рұқсат етілсе, оны толық танылды деуге болмайды. Біраз жағдайларда
партияға сыртттай мойындаған сынай білдіріп, шын мәнінде, жұмысына шек
қойып, кедергілер жасалады. Мұндай партияларды жартылай ресми деуге болады.
Ал егер партияға заң бойынша тыйым салынып, жұмысын астыртын, жасырын
жүргізсе, ол құпия партияға жатады. Әдетте, олар үстемдік етіп отырған
құрылысты күшпен өзгертуді мақсат етіп қояды. Егер құпия партияны халық
шынымен қолдап, беделі зор болса, оны ресми мойындамағанымен жұмысын
тоқтата алмайды. Оның айғақтығын құпия жағдайда жүріп отаршылыққа қарсы
қажырлы күрес жүргізген көптеген ұлт-азаттық партиялардың даму жолынан
байқауға болады.
Партиялық жүйе
Партиялар жиылып, партиялық жүйені құрады. Сондықтан оларды жіктеудің
де мәні зор. Партиялық жүйе деп мемлекеттік мекемелерді қалыптастыруға
шынымен мүмкіндігі бар елдің ішкі және сыртқы саясатына ықпал ете алатын
саяси партиялар жиынтығын айтады. Ел ішінде қанша партиялар болуы және
олардың қайсысы партиялық жүйеге енуі сол елдің тарихи дәстүріне,
әлеуметтік-экономикалық шиеленістер сипатына, негізгі әлеуметтік күштердің
арасалмағына байланысты. Оған халықтың бір ұлтты әлде көп ұлтты, бір дінге
әлде көп дінге бағынды да әсер етеді.
Билік үшін күреске қатысып жүрген саяси партиялардың саны жағынан
олар көппартиялық, екіпартиялық және бірпартиялық болып топтастырылады.
Көппартиялық деп мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше саяси
партиялардың әртүрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып басқару
түрін айтады. Онда үш және одан артық партия қатысады. Бұл – адамзаттың
қоғамдың басқаруда ойлап тапқан өркениетті түрі. Дегенмен, орыстың белгілі
саясатшысы Б.Чичерин айқандай, көппартиялықтың өздік жағымды және жағымсыз
жақтары бар. Жағымды жағына жататындары – саяси мәселелер жан-жақты
қаралады. Кемшіліктерді кешірмейтін оппазициялық партиялардың болуы
үкіметті тиімді жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Бюракратияның өрістеуіне тежеу
салынды. Партияны тәртіпке шақырды. Билік басына кездейсоқ емес нағыз
дарынды адамдардың келуіне мүмкіндік тұдырады.
Ұнамсыз жағына жататындар - өмірдегі көп мәселелерге өз партиясының
тұрғысынан ғана қарайды. Бар ойы қарсы партияны жеңуге арналып, ол жолда
алдау-арбау, өсек-өтірік сияқты жат қылықтар мен тәсілдер пайдаланып
жатады. Дегенмен, қазіргі таңда көппартиялық саяси өмірдің тәуір жетілген
түрінің бірі болып табылады. Ондайларға Австрия, Бельгия, Дания,
нидерландыдағы көппартиялықты жатқызуға болады.
Екіпартиялық жүйеде басқа да кішігірім партиялар болуы мүмкін, бірақ
билік үшін нағыз бәсекелестік ең ірі екі партияның арасында жүреді. Мұның
жалпыға бірдей тікелей сайлау нәтижесінде екі партияның бірі өзін-өзі
автоматты түрде парламентте көпшілік орынды қамтамасыз етеді. Ол Министрлер
кабинетінің орнықтылығын қамтамасыз етеді. Себебі, ол үкіметті заң бойынша
көрсетілген мерзімі біткенше қызметін атқаруына мүмкіндік береді. Ол
мемлекет басшысын сайлауға жіберілген қаржыны да үнемдейді. Өйткені ол
орынға сайлауда жеңіске жеткен партияның серкесі ие болады. Бипартиялық
көппартиялықтағы сияқты өзінің жіберген қателіктерге бірге билеген басқа
партияларға аудара сала алмайды. Бұған мысал ретінде АҚШ-ғы республикалық
және демократиялық, Ұлыбританияда-консерваторлар мен социал- демократтар
жатады. Саяси күреске басқа да партиялар араласады. Бірақ, олар шешуші рөл
атқармайды және жеңіске жетерлік мүмкіндіктері де жоқ. Дегенмен, мұндай
жүйенің өміршеңдігін аты аталған елдердің өмірі дәлелдеп отыр.
Бірпартиянық жүйе өзінен басқа, әсіресе бәсекелес партияларды
болдырмайды. Мұндай тәртіпте басқарушы партия бақылаушы және сынаушы
оппозициялық партиялардың жоқтығын пайдаланып, саяси билікті бүтіндей
қасына алады. Басқа мемлекеттік орандарды ығыстырады. Ондай партия бұрын
КСРО-да болды, Қазір Қытай, КХЭР, Кубада бар. Демек, партиялық жүйе әртүрлі
болады. Сондықтан солардың ішінде ең тәуірі, тиімдісі қайсы деген сұрақ
туды мүмкін.
Саяси партиялардың ішінде фракциялар (латынның “бөлшектелу,
бөлектелу” деген сөзінен) болуы мүмкін. Бұл сөз екі мығынада қолданылады.
1) бір партияның парламентте, мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда
өздерінің саяси нұсқау, мақсаттарын ұйымшылдық пен жүргізу үшін құрған
ұйым.
2) бір партияның ішінде өзіндік бағыты, құрылысы, тәртібі бар, бірақ сол
партияның қатарынан шықпаған мүшелердің бөлігі. Мұндай жағдай азшылықтың
құқы бұмаланған кезде дүниеге келуі мүмкін. Әдетте, ол өткелі кезеңдерде
пайда болады және ұзаққа созылмайды.
Мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін партиялар коалиция (латынның
“бірліктік” деген сөзінен) құруы мүмкін. Коалиция деп жалпы мақсатқа жету
үшін партиялардың жасаған бірлігін айтады.
Оның мынандай түрлері бар:
а) парламентке қатысатын партиялардың ешқайсы өз алдына бөлек, дербес
басқара алмайтын жағдайда (дауыстың аздығынан) құралған көппартиялық
коалиция.
ә) екі күшті партияның әрқайсы өкіметті өз қасына алып билей алатын
жағдайда екіпартиянық коалиция орнайды.
Мұндайда бір партия парламентте көпшілік дайыс алады да, екінші оппазиция
болады. Егер екеуінің де парламенттегі орны тең болса, үкіметті құру үшін
басқа кішірек партиямен келісімге келуге мәжбүр болады. Мұндайда түрін
өзгерткен екіпартиялық коалиция дейді.
б) билік үшін бәсеке екі партия одағының арасында болса, оны екі блоктық
коалиция дейді. Мұндай коалиция әсіресе фракцияға тән оң блокқа гольдықтар,
жисқарлықтар (Францияның бұрынғы Президенті Де Голь Жискар де Эстеннің
фамилияларынан шыққан) т.б. кіреді де, сол блокқа социалистер, коммунистер,
социал радикалдар жатады.
в) егер дербес партия ұзақ уақыт (20-30ж.) бойы билік етсе, оны басымдық
коалициясы дейді. Мысалы, Швеция социал-демократиялық партиясы 1932 ж -1976
ж. дейін, содан кейін 1982 ж. осы уақытқа дейін билік бабында. Жапонияда
либералдық-демократиялық партия 1955 жылдан бері өкімет басында келді.[6]
Саяси партиялардың жұмысы әдетте құқықпен немесе конституциямен
реттеледі. Себебі, олардың жұмысы саяси жүйенің принциптері мен
мақсаттарына қайшы келуі керек. Оларға жататындар. Қоғамдық өмірге
партияның орнын Конституциялық жолмен рұқсат ету.[7]
Саяси жүйедепартияның жұмыс істеу жағдайын белгілеу, сайлау жүйесінің
жұмысына партиялардың қатысу, мемлекеттік өкімет органдарда партиялардың
өкілдік ету тәсілдері, мемлекеттік бюджеттен партиялардың қызметін
қаржыландыру. Бір қатар Батыс елдерінде (Германия, Италия, Швеция т.б.) 60-
70 ж. бастап саяси партиялар мемлекет тарапынан қаржыландырылады. Кейбір
елдерде заң бойынша саяси партиялардың сайлау науханына арнайы қаржы
бөлінеді. Бұл Конституцияда көрсетілген міндеттерді орындау және қиянат
етушілікке жол бермеу (мысалы, саяси партияларда құрғанда әлде қандай
кішігірім топтардың немесе жеке адамдардың ықпалын азайту, не болмаса
қызметкерлердің, қоғам қайраткерлерінің сатылғыштығына жол бермеу т.б.)
үшін керек деп саналады. Бірақ елдің (Германия, Үндістан, Ұлыбритания,
Франция) заңдарында радио мен теледидарды кеңінен пайдалануға мол құқық
берілген. Мұның бәрі сайлау науханында және т.б. жұмыс бабында партияларға
тең жағдай қамтамасыз етілгендігі деп саналады.
Партиялық жүйе типалогиясы саяси партиялар жағдайына олардың
арасындағы өзара әрекет тәуелді, берілген елде әрекет етуші барлық саяси
партиялар жиынтығы түсіндіріледі.
Партиялық жүйе сипаттамасындағы маңызды мәселе олардың типалогиясы
болып табылады. Әртүрлі белгілер, сындар арасында партиялық жүйе
типалогисын құру сол немесе басқа партия саны бойынша сандық сындар болып
табылады. Осыған байланысты қазіргі Итальян саясаттанушысы Дж Сартори ол
“саяси партиялар” еңбегінде 7 сатылы жіктеуді ұсынды: бір партиялық жүйе
гегамонияны жүзеге асыру партиялық жүйесі; қазіргі партиялық жүйе, екі
партиялық жүйе, шектелген плюрализм жүйесі шекті және атанизированнаның
плюрализм Болмыс бойынша сол бірпартиялық және көппартиялық жүйенің әртүрлі
типтері туралы болып отыр.Билік басында тұрған жалғыз партиялы партиялық
жүйені бірпартиялы жүйенәң классикалық мысалының көрінісі деп айтуға
болады. Ол мемлекетпен бірге өсе отырып, көп функционалды партия болды.
Оның құрылысы пирамида тәріздес- жоғарыда насихат, төменірек ақпарат
орналасуынан құрылады. Заңды түрде басқа партиялардың құрылуына тиым
салынады.
Елдегі негізгі саяси шешімді жоғарғы партия басшылары қабылдайды, ал
мемлекеттік қызметкерлер атқарушы рөлді атқарады. Мысалы, Совет одағы,
Албания, Румыния. Бүгінгі күні бірпартиялық жүйе КХДР-сы және Кубада
табысты түрде жүзеге асырылды.
Гегамонияны жүзеге асыруы партиялық жүйе қоғамда ресми түрде бірнеше
партия әрекет етсе, бірақ шынайы билік бір партияға ғана тән болса жүзеге
асырылады. Ондай жүйе қазіргі таңда Қытайда, Мексикада, Шығыс Европаның
көптеген социолистік мемлекеттерінде жүзеге асырылды.
Қазіргі партиялық жүйе қоғамда бір неше партия әрекет етіп, бірақ ұзақ
кезең бойы билікке заңды түрде бір партия бекітілген жағдайда жүзеге
асырылады. Осы кезге дейін Жапония либералистік демократиялық және Үндістан
Ұлттық конгресі бұған мысал болады.
Екі партиялық жүйе ірі екі партиядан тұратын, олардың әрбіреуі заң
шығарумен жиналыста немесе биліктін атқарушы тармағын сайлауда
сайлаушылардың көпшілік дауысын жинаған билікті жаулап алу жүйесі: Мысалы,
АҚШ, АҚШ-тың Демократиялық және Республикалық партиясы кезектесіп елді
басқарады.
Шектелген немесе өлшемді плюрализмнің басты белгісі қоғамдағы барлық
партиялардың үкіметте, коалициялық кабинетте өтетін жиналыстарға,
кеңестерге қатысу мүмкіндігі бар партиялар болып тұрады. Плюрализм шартында
партиялар арасындағы идиялогиялық айырмашылықтар аз. Мысалы: Белгия. Шеткі
плюрализм жүйесі (Италия) антижүйелік партияларды өзіне қосады, яғни
қоғамдық экономикалық және саяси жүйеге қарсы шығатын партиялар. Шеткі
(полярлық) плюрализм басқа белгісі екі жақты оппазиция тізбесі. Бұл екі
оппазиция өзара бірі екіншісін жоққа шығарады. Үшіншісі белгісі полярлық
плюрализмбір партияның немесе топтың партияның орталықтанған жағдайын
сипаттайтын жүйе.
Көппартиялықтың келесі түрі – атамизировандық партиялық жүйе. Онда
партиялардың санын нақты есептеу қажеттігі жоқ. Мысалы: Малайзия, Боливия.
Екі партиялық және көппартиялық жүйенің кемшіліктері мен жағымды
жақтарының салыстырмалы анализі саясаткерлерді бұрыннан бері талғандыратын.
Көпшілігі оның бірінші жағынан қолдап, келесі аргументтерді келтіретін.
1. Екі партиялық жүйе партиялар арасындағы идиалогиялық шиеленістер-ді
жұмсартуға мүмкіндік береді және оларды өлшемді қағидағаауысуына
мүмкіндік туғызады. Ал бұл саяси жүйені тұрақты етеді.
2. Сайлауда жеңіп шыққан партияға үкіммен ұшыраған дағдарысты реттеуге
мүмкіндік береді.
3. Сайлаушылар көзқарасы бойынша екі партиялық жүйе сайлау кезінде
біршама жеңілдік туғызады.
4. Тек екі партиялық жүйе кезінде ғана жауапты басқару онда басты рөлді
демократиялаудыңтеориялық модельдерінің барлығы ойнайды. Бір партия
билікте, екіншісі оппазицияда орналасады. Егер сайлаушылар
үкіметжұмысына қанағаттанбаса, олар сайлауды оны қызметтен босату үшін
пайдаланады.
Дж Сартори типалогизациясында екі партиялық және көппартиялық жүй-еге
нақты үлгілері енгізуді мақсат еткен, өйткені әлемде модифицировалан-ған
жүйе өмір сүруде дәл осындай жүйе ГФР-де жетекші партия ХДС ХСС және СДПГ.
Еркін демократтар блогында кірген кеде ғана үкіметті қалыптас-тырады. Ондай
Модифицироваланған жүйе Ұлыбританияда, Канада да, Австралияда, Австрияда
бар. Онда “үшінші” партиялар билік есебі ретінде қызмет етуге мүмкіндік
алады.
Саяси партия феналінін қарастырғанда әрқашан оны қаржыландыру
көздері секілді маңызды аспектілеріне тоқтамауға болмайды.
Дәстүрлі түрде әр саяси партия өз ішкі бюджетін қаржыландырудын екі
көзі арқылы орналастырады. Мүшелік алдын ала төлем және жеке заңды
тұлғалардың өздігінен берген ақшалай көмегі. Бірақ қазіргі таңда көптеген
саяси партиялар қызметі бұны қанағат тұтпайды, сондықтан көптеген елдерге
оларға сауда- өнеркәсіптік қызметі рұқсат етіледі: Партияларға нақты
экономикалық қолдауды қаржылық қатынаста байланысты сайлаушылардың маңызды
бөлігін қолдаушы бағдарламасымен ерекше көзге түссе мемлекет көрсетеді.
Саяси партияларды мемлекеттік қаржыландыру бюджет қаржы есебінен
реттеледі. Бұл қолдау көптеген елдерде кездеседі, бұл жөнінде Дания,
Швеция, Франция саяси партиясы жөнінде заңдарға кездесуі мүмкін.
Қазіргі таңда мемлекеттік көмекті қажет етпейтін қаржы мәселесінде
күшті партияларда бар. Кейбір сарапшылар бағасына қарағанда партиялық
сайлауда қарсыласын жеңу үшін партиялар немесе блоктар 2 млн. доллар ақша
жұмсауларына тура келеді. Бұл әрине көлеңкедегі ақша, бұл жөнінде сайлаушы
ештеңе білмейді: Қаржыландырудың шынайы көздері партия мүшелерінің
өздеріне де құпия болып қала береді. Белгісіз жерден пайда болған бұл ақша
кей кезде билікке келуге өз көмегін тигізеді. Осыған байланысты, яғни
қызметін қолдаушы, оны қаржыландыратын сайлау кампаниялары мәселені
толықырақ қарастырайық. Әрине олар туралы ақпарат құпия болып қалады. Бұл
мәселе бойынша М. Беблер былай деп жазды: “Белгілі бір себептерге
байланысты партиялық қаржылар зерттеушілер алдына олардың тарихындағы нақты
әрі маңызды бөлімі ретінде келіп тұрады”. Меценаттар (қазіргі танда оларды
демеушілер) деп атайды. Жеке сонымен қатар заңды тұлғалар- ірі фирмалар
немесе кампаниялар, ірі байлық, отандық немесе шетелдік кәсіпорындық,
одақтық саяси, діни және мәдени ұйымдар иелері меценаттар (демеуші)
ретінде шыға алады. Кейде олардың қолдауы партиялар үшін өте маңызды
болады. Демократиялық мемлекеттің көптеген заңдылықтары саяси партияларды
қаржылай қолдау мүмкіндігін шектейді. Бүгінгі таңда бір қатар саяси
партияларға қажетті мемлекеттік қолдау көрсетілмегендіктен олар қаржылы
олигархтық топтар материалдық жағынан тәуелді деген деректі белгілеп атап
өту қажет.
Кейбір саяси партиялар тұрғын үй, ғимарат, баспахана, сонымен қатар
партия қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті мүмкіндіктер сияқты көптеген
мүмкіндіктерге ие. Партияның елдегі және шетелдегі бөліктік есеп шотында
партия қызметкерлерінің шығындарын төлеу үшін біршама ақша жинақтары болды.
Әлемдік тәжірибиде парламенттегі кандидаттар министірлер,
президенттер мүліктері мен кірістерін есептеу қажеттігі туралы ұсыныс
қабылданды. Олар қызметке тұрған кезде, сонымен қатар қызметтен түскен
кезде өз кірістері жөнінде есеп ұсынулары қажет. Сайлау алды
компанияларына кететін жалпы ақша шығынын және демеушілік көрсетуден
түскен ақшаны шектеу ұсынысы қабылданды. Дерек көздеріне қарағанда
партиялар заңды түрде белгіленген мөлшерден көп ақша жұмсайды. Сондықтан
саяси партиялардың ақша қаражаттарын ұстауы және қаржылауын қамтамасыз ету
процесі туралы тек білп қана қоймай, сонымен қатар бұл процесті жарқын
етуге тырысу қажет.
Қоғамдық саяси ұйымдар мен қозғалыстар
Саяси қозғалыс деп өкімет билігі үшін күрес арқылы қазіргі жағдайды
өзгертуге немесе үкіметке ықпал жасай отырып, оны нығайтуға тырысқан
қоғамдық күштерді айтады. Басқа қоғамдық ағымдармен салыстырғанда саяси
қозғалыстың айырмасы ол өкімет үшін немесе үкіметті жүзеге асыру тәсіліне
ықпал ету үшін күреседі, яғни ол бұл жолда саяси тәсілдерді пайдаланады.
Саяси қозғалыстардың пайда болуына төмендегідей саяси жағдайлар себеп
болады.
1) жеке адам өз ойын, қозғалысын өкімет орындарына тікелей жеткізе
алмайды. Сондықтан өзі сияқтылармен топтасады;
2) экономикалық және әлеуметтік қайшылықтар, наразылықтар себеп болады.
Мысалы, жаңа өзеңдегі (1989 ж) әлеуметтік жағдайға наразылықтан онда
“Бірлік” деген ұйым құрылды, ал Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласында
сол уақытта “Парасат” деген ұйым дүниеге келді;
3) ұлттық мәселелердің шешілмеуі мысалы, Қазақстанда “Азат”, “Желтоқсан”
партиялары солай туған болатын.
Саяси қозғалыстар көпшілік партияны құру жолында алғашқы саты болуы
мүмкін. Қозғалыстың партияға тән ұйымы жұмысының бірыңғай бағдарламасы,
басқаруда айқын принциптері болмайды. Әдетте, оның әділеттілік, бостандық
қарусыздану, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І тарау. Партия туралы мағлұмат
1. Саяси партиялардың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Саяси партиялар
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 13
3. Саяси партиялардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 16
4. Партиялық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...21
5. Қоғамдық саяси ұйымдар мен
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІ. тарау. Қазақстандағы саяси партиялар.
2.1 Алаш партияның
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .35
2.2 Қазақстанда коппартиялықтың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
2.3 Халық Конгресі
партиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...40
2.4 Қазақстанның Коммунистік
партиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.5 Қазақстандағы саяси партиялар (“Дәуірлеу”, “Азаматтық”,
“Аграрлық”, “Ауыл”, “Ақжол”, “Асар”, “Отан”)
партиясы ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..63
Кіріспе
Қоғамдағы саяси қатынастардың маңызды субъектілердің бірі
партиялар болып табылады. Олар бізге демократияның, өкілдіктің, саяси
плюрализмнің, қызметкер адамдарды таңдаудың, сонымен бірге толықтай
алғанда саясаттың негізін салушы қағидалар ұғымын түсінуімізге жол ашады.
Мұндай көп өлшемді және күрделі саяси партиялар секілді құбылыс әрдайым
әр кезеңнің ғалымдары және ойшылдарын толғандырған.
Әртүрлі ғылыми ыңғайда және философиялық, категорияларда Маркс, Вебер,
Ленин, Дюверже, Берк және т.б. ғалымдар бұл жөнінде қоғам және адам
өмірінің әлі белгісіз феноменінің түсінігін ашуға тырысты.
Тарихи әдебиеттерде саяси өмірдің маңызды мәселелірінің бірі
мемлекеттік билік сайлау құралдары арқылы бекітіледі деген шешімге
жұртшылықтың кең қабатына белгілі болған қатынас жалпы сайлау құқығын
орнатуға байланысты тұды деген пікір еді.
Саяси партиялардың пайда болуы қажеттілік туғызған себептер туралы
В.И.Ленин былай жазды: “Белгілі бір класс тобыры өз қызығушылықтарын,
жағдайын түсіне білу, сонымен қатар өз саясатын жүргізуге ұмтылу үшін дәл
осы ұйым қажет”. Партия секілді көп өлшемді және күрделі саяси феномен
оның әртүрлі анықтамасының болмысымен түсіндіріледі. Партияның
этимологиялық түсінігі, бөлік деген мағынаны білдіреді, саяси шындық
элементі, саяси жүйенің толықтай жағында білдіреді.
Партияның болмысын анықтаудың көптеген сан-қилы тәсілдері бар. Олардың
арасынан үш негізгісін бөліп көрсетуге болады.
Партияның либералы дәстүрден шығатын түсінігі бір идеологиялық
доктринаны қолданушы адамдар тобы. Оған қарағанда партияның дәстүрлі
анықтамасы кандидаттардың сайлауға түсуі және кәсіби саяси элита
дайындауда сайлау процестерімен байланысты ерекшеленеді.
Екінші тәсіл – Мемлекет жүйесінде әрекет етуші ұйым ретіндегі саяси
партиялардың институтционалдық түсінігі. Институтционалдық тәсілдің
маңыздығын жоққа шығармай қоғамдық пікірге ықпал етуші бағдарлама,
докторина, идеялық себептермен бірлесе өрлейтін ұйым мәселесінде күрделі
құбылыс ретінде саяси партиялар болмысы толықтай ұйым аспектілері
жоймайды. Саяси партиялар түсінігінде институтционалдық ыңғай
абсолютизациясы саяси бейтараптылық, сонымен қатар толық күрес
теориясына қарсы ашық түрде зерттеу қатынастарындағы бұл ыңғай болып
табылмайды.
Үшінші ыңғай – нақты топтардың қызығушылқтарын (марксизм! Білдіретін
саяси партиялар анықтамасы. Мұнымен қатар марксистік дәстүрдің өзінде
партиялардың екі тұжырымдамасын бөліп көрсетуге болады..
а) Маркс және Энгельс тұжырымдамасы, оның дамуының жоғарғы кезеңінің
толықтығы ретінде жұмысшы таптың қоғамдық саяси болмыс формасына жататын
партиялардың бағдарламаларына сәйкес.
б) Лениндік тұжырымдама, жұмысшы табы авангарды ретіндегі партия
келесі белгілермен ерекшеленеді жұмысшы табы диктатурасын құру және саяси
революцияға бағдарламалық бағдар, басқа жұмысшы табы ұйымдарына қатынас
бойынша партиялар авангардтығы..
Саясаттануда саяси партиялар анықтамасына ыңғайлардағы ерекшеліктер
белгіленгендігін біз көреміз. Тек бір ыңғайда ғана партиялар құрылысының
ерекшелігі, оның болмысының өмір сүруі, әлеуметтік тұрақтылық факторлары
толықтай көрсетілген. Бұл әңғай үшін партиялардың типтік
анықтамасыөздерінің ерекше құрылысы бар адамдар бірлестігі ретінде
қарастырылады. Сонымен қатар әлеуметтік құрылыс берік, мемлекеттік билік
мекемелердің қабілеттігіне тырысушы және өз ішкі ұйымында мұндай құрылыс
болса, онда саяси сахнада олардың жақтастарымен басқару орталықтарындағы
партиялық көшбасшыларды біріктіреді.
Ал функционалдық ыңғай кезінде партиялар анықтамасы оның функцияларын
орындау көқарасымен құрылады. Берілген ыңғай жақтаушысы К.Лоусон саяси
партиялар анықтамасын “жеке адамдар ұйымының арнайы, өкілдері үшін халық
өкілеттігін немесе оның бөліктерін сайлаудан басқа немесе сайлау жолымен
созуға тырысады, өйткені берілген өкілді ұйымдардың саяси билікті жүзеге
асырып, бұл халық атынан мұндай билік жүзеге асыратын анықтама” ретінде
саяси партиялар анықталады.
ХІХ ғасырда нақты пайда бола бастаған қоғамдық дамудың тенденциялары
саяси партиялардың қалыптасуына елеулі ықпал етті.
Қоғамдық дамудың әр түрлі бағыттарына тұжырымдар жасаған қалыптасқан
идеологияның нақты түрде көрініс беруі (либерализм, социализм, анархизм)
осы зор маңызға ие болды. Ал осы идеологияны қалың бұқараға жеткізетін
және сол мүддені білдіретін бірден-бір қозғалыс саяси партиялар еді.
Шындығында да, демократияның ережелері солардың идеологияларында көрініс
тапты. Олар мынандай бағыттар ұстанды: адамдардың келісімінсіз ешкім де
оларды басқаруға тиісті емес; өздерінң мүдделерін қорғау үшін азаматтар
билік құрылымдарына өздерінің өкілдерін жібере алады; өздерінің саяси
ұйымдарын құруға құқылы.
Бұдан басқа да бірқатар демократиялық қағидаттар көрсетілген болатын.
Осы аса мәнді демократиялық принциптерді өмірге енгізу енді партиялардың
қажеттілігі туралы мәселені күн тәртібіне қойды.
Парламенттік, конституциялық, буржуазиялық мемлекеттердің дамуына орай
бірте-бірте партиялар өздерінің саяси және құқықтық мәртебелерін ыңғайта
бастады, қоғамның саяси өмірінің аса қажетті элементі екендіктерін
танытты.
Саяси партия – бұл белгілі бір қоғамдық топтар мен таптардың саяси
мүдделері және қажеттіктерін білдіретін, мемлекеттік билікті жеңіп алу
жолымен өз мақсаттарын жүзеге асыруды көздейтін және сол билікті жүзеге
асыруға ұмтылатын мүдделі адамдардың ұйымдасқан тобы.
Саяси партия - әлеуметтік топтың немесе таптың неғұрлым белсенді және
ұйымдасқан бөлігі. Олар саяси билікке қол жеткізу үщін күреседі.
Партиялар ұйымдасқан таптар мен әлеуметтік топтардың қажеттіліктерін,
мүдделері мен мақсаттарын білдіреді. Саяси биліктің тетіктерінің жұмыс
істеуіне белсенді түрде қатысады немесе оған белгілі бір дәрежеде ықпал
етеді.
Партияның атқаратын қызметінің тұжырымды мәні мынада: ол халыққа
идеологиялық әсер етеді. Саяси сананы қалыптастыруда айтарлықтай рөл
атқарады. Саяси партиялар халықты үкіметпен, азаматтық қоғамды саяси
қоғаммен, мемлекетпен байланыстыратын тетік болып табылады. Саяси
партиялардың басқа ұйымдардан, қозғалыстар мен клубтардан негізігі
ерекшеліктері мыналар – олар саяси билікке, билік тетігіне қатысуға
таласады.
Партия саясаттың маңызды құрылымы болып саналады. Халық партия арқылы
өздерінің топтық талаптарын билікке мәлім етеді, басшылықты сынайды,
саяси бағыттың және биліктің өзінің өзгеруіне қол жеткізеді.
Партия топтардың биліктік мәні бар мүдделерін, олардың әрқилы
мақсаттары мен қажеттіліктерін рәсімдеп, оларды жоғары мемлекеттік
институттарға жолдайды.
Сонымен қатар билік құрылымдары өздерінің алдында тұрған міндеттерді
шешу барысында қолдауға ие болу мақсатында партияларды халыққа үндеу
жолдау үшін де пайдаланады. Сонымен партияның негізгі мақсаттары саяси
жүйелерде билікті жүзеге асыруға бағытталады. Осы мақсаттарды негізіге
ала отырып партияның бағдарламасы жасалынады.
Партияны айқындау кезінде оған қоса тағы да мынандай жағдайлар
басшылыққа алынады. Олар: ұйымдардың ұзақ уақыт өмір сүруі, яғни саяси
өмірдің ұзақтығы; тұрақты, жергілікті ұйымдардың болуы; партия
жетекшілерінің назарын билік жолындағы күресті ұйымдастыруға аудару, оған
әлде бір жүйе арқылы ықпал ету; сайлау немесе басқа да әдістердің
көмегімен халық тарапынан көрсетілетін қолдауды іздестіру. Партияны басқа
ұйымдардан өзгешелейтін негізігі белгілер – бұл олардың мемлекеттік билік
жолындағы күреске ашық шығуға бағыт ұстануы, мемлекеттік билікті жүйеге
асыруға қатысу құқықтары. Саяси партиялардың аса маңызды мәні олардың
қандай таптардың, қандай әлеуметтік саяси күштердің мүдделерін
қорғайтындығынан және солардың атынан іс-әрекет ететінінен, ол қандай
мақсатқа жұмыс істейтінен көрінеді.
Партияның орнын, рөлі мен мақсатын толығырақ түсіну үшін саяси
партияның қызметі жөніндегі мәселені терең зерттеп білу қажет. Міне,
сондықтан да партияның қызметтері олардың атқаратын іс-қимылдарына,
қоғамның саяси құрылымына, оның қандай орын алатындығына және түріне
байланысты болады.
Саяси партиялардың пайда болуы
Саяси жүйеге мемлекетпен қатар саяси партияларда кіреді: “Партия”
деген сөз латын тілінен шыққан, бөлу, бөлшек деген мағынаны білдіреді.
Тарихқа белгілі алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды.
Олардың мүшелері аз, тұрақтылығы шамалы, жөнді ұйымдаспаған шағын топтар
болатын. Олар, негізінен, құл иеленушілердің әр түрлі ағымдарының
мүдделерін қорғады. Мұндай партиялар феодалдық қоғамда да болды. Бірақ
шексіз әкімшілік билеген дәуірде олардың айтарлықтай маңызы болмады.
Еңбекші топтар болса экономикалық бытраңқылық пен рухани езгінің астында
еді. Сондықтан олардың саяси партиялар құруға мүмкіндіктері жоқ болатын.
Олардың мүддесін ара-тұра билеуші топтың алдыңғы қатарлы мүшелері қорғады.
Тарихқа көз жүгіртсек әрі күрделі және өмірге қабілетті қоғамның
негізін салушы сипат ретінде әртүрлі қызығущылықтар, бағдарлар, құндылықтар
болып табылады, олар әр түрлі әлеуметтік-феодалдық және идеялық-саяси
шарттарды белгілейді.[1] Бірдей қызығушының және көзқарастағы адамдар соңғы
уақытта ортақ мақсатқа жету үшін күштерінің жиынтығын өзара қосады. Билік
жүйесіндегі фракциялар және бұл қызығушылықтар өкілдері саяси құралдар,
заңдарын. Сонымен қатар бәсекеге түсуші фракциялар арасындағы заңдылықтарды
мойындаудан қашып құтылу жөн. Ең соңғы кезде мұндай құралдар ретінде
қоғамның әлеуметтік-саяси күштеріне негізделген әртүрлі қызығушылықтар және
бағыттардың жалын көрсеткішіне әкелер жолды қалыптастырушы партиялар басып
табылатын еді.
Партиялардың нақтырақ айтқанда ең алғашқы партиялардың пайда болуы.
Антикалық әлемге, яғни Ежелгі Греция, Ежелгі Римде әртүрлі әлеуметтік
таптар қызығушылықтарын бейнелеуші ерекше адамдар тобының пайда болуы
жатады. Бірақ бұл топтар ұйымдасып рәсімделген, қатаң нақты қызығушылықтар
жүйесі болмаған, өз қызметтерінде шектеулі мәселелер шешіміне тоқтап тұрып
қалаушы және бағдарламалық шарттары болмаған ұйымдар болатын.
Қазіргі партиялар ағымының алды болған саяси ұйымдардың өмірге келуі.
Саяси өмірдің капиталистік қоғамы және саяси жүйесінің құрылуына монархияға
қарсы буржуазиялық күрес бастамасымен байланысты.
XVII-XVIII ғасырларды буржуазиялық революция кезеңінде партиялар
қазіргідей түсінік берген жоқ болатын, яғни жеке саясат жүргізу белгісі. Ол
кезде дін ықпалына берілген, сословиелі, отбасылық, туыстық ұйымдар жиі
кездесетін болатын. Мысалы, Англияда өлшенеді буржуазия және дворяндық
қызығушылықты бейнелеуші кресвитерман партиясы әрекет етті, буржуазияның
радикалды қанатын және “буржуазияланған” дворяндықтың қызығушылықтарын
бейнелеуші индепенденттер партиясы әрекет жасады.
Ал Францияда буржуазиялық революциялық демократтарды біріктіруші
Якобиндер партиясы, Жер иеленуші буржуазия және асшеледі түрдегі сауда-
өнеркәсіптік партиялар қызығушылықтарын бейнелеуші-жирондистер партиясы
болды. Бірақ қазіргі біздің түсінігіміздегі саяси партиялар XІХ ғасырдың
басында ғана Еуропада пайда болды. Мұндай мағынада олар Европанық мәдениет
аясында пайда болды. Институттар ретінде қарастырылуы мүмкін және тек содан
соң ғана әлемнің басқа аймақтарында таратылатын болды. Олардың қалыптасуы
басты бейне бойынша жаңа класстар (буржуазия және пролетариат) нақты саяси
еркіндікті жаулап алумен (сөз, мөр, жиналыс, одақ т.б.). сонымен қатар
бірқатар лидерде саяси өмірге халықтың кең қабатын қалыптастырушы жалпы
сайлау құқығымен байланысты. Бұл партиялардың алғашқы депутаттыққа өз
кандидаттарына қолдау көрсетуші жергілікті сайлау. Комитеттерінің бірдей
ұйымындағы үйлесімділік нәтижесінде пайда болды. Олардың қалыптасуы ұзақ
және күрделі процесс болды. Кестелердің біреуін қарастырайық: партиялардың
алғашқы даму кезеңінде идеялар, белсенділер, жалпы көзқарастың өңделуі
пайда болды. Екіншісінде, бұл көзқарастар насихатталады, үгіттеушілер
жүргізіледі, жақтаушылардың максималды санын тарту бойынша мәселе қойылады.
Үшінші кезең идея және талаптың нақты реттелуін болжайды.
Сонымен қатар қоғамдық-саяси белсенділік дамуы жүреді. Бұл процесс
екі бағытта дамуы мүмкін:
а) партияға ресімделу жүргізіледі және саяси билікке қатысу қажеттілігі
туындайды.
б) алғашқы кезеңде қойылған мақсаттарға жете алмайды немесе оларға жету
мүмкіндіктері болмайды. Қозғалыс тоқтап қалуы да мүмкін.
Қазіргі біздің түсінгеніміздегі саяси партиялар Еуропада ХІХ ғ. ІІ
жартысында пайда болды. Бұған сол кезде болған буржуазиялық революциялар
тікелей ықпал етті. Мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы түрі және жүзеге
асырылуы ретінде парламенттер мен парламентаризм дүниеге келді. Жалпыға
бірдей сайлау қықығының енгізілуі бухара халқының саясатқа қатысуы алсын
одан әрі кеңейте түсті. Жұмысшы табының ұйымшылдығы күшейді. Олар
парламентке өз мүдделерін қорғайтын көпшілік партияларды құра бастады.
Саясатқа көптеген адамдар тартылып, әлеуметтік қайшылықтар шиеленісті.
Осыған байланысты саяси партиялардың рөлі одан әрі өсті. Олар саясаттың
негізігі субъектісіне айналады.
Бірақ саяси партиялар бірден көпшілік партия болған жөн. Оның ұзақ
тарихы бар. Мысалы, немістің көрнекті саясаттанушысы Макс Вебер. Саяси
партиялардың дамуында мынандай кезеңдерді атап көрсетті:
1) Аристократиялық үйірмелерден
2) Саяси клубтар
3) Көпшілік партиялар[2]
Саяси клубтардың аристократиялық үйірмелерден айырмашылығы – олар ең
алдымен буржуазияның мүддесін білдірді.(Ал аристократиялық үйірмелер жер
иелерінің мақсатын қорғаған болатын). Олардың тұрақты идеологиялық
сайланыстары мен дамыған ұйымы болды. Мұның бәрі оларға қоғамдық жұмысты
кең өрістетуіне мүмкіндік тұғызды.
Ал көпшілік партиялардың саяси клубтардан ерекшелігі – олар жұмысын
тек сайлау кезінде ғана емес, сонымен қатар әдеттегі, дағдылы уақытта да
көпшілікке ықпал етуге тырысады. Өз қатарына адамдарды көп тартады.
Өздерінің үгіт-насихат жұмысында саяси ағартушының, үгіт, тәрбие, мәдени
қызмет т.б. саяси әсер етудің бай мүмкіндіктерін пайдаланды.
Көрсетілген үш кезеңді тасығанмен Ұлыбританияның екі партиясы ғана
басынан кешірді. Олар Либералдық (Виги) және консервативтік (Тори)
партиялары. Ал қазір өмір сүріп отырған партиялардың көбінің даму жолы
қысқа. Олардың біразы екі сатыдан өтсе, біразы бірден көпшілік партия
болып қалыптасты.
Бірінші саяси көпшілік партия болып 1861 ж. Англияда Либералдық партия
құрылды.
Американың белгілі саясаттанушысы Дж.Ла Паломбараның ойынша партиялар
мынадай төрт белгімен сипатталады.
1) партия белгілі бір идеологияны қорғайды немесе кем дегенде адамды,
дүниені ерекше көре біледі;
2) партия –адамдарды жергілікті ұйымнан бастап, халықаралық дәрежеге
дейін саясаттың әртүрлі деңгейде ұзақ біріктіретін ұйым;
3) партияның мақсаты –білікті қолға алып, жүзеге асыру (көбінесе ол
коалициялық жолмен жасалады);
4) әр партия өзіне халықтың дейінгі беруінен бастап, мүше болуына
қолдауын қамтамасыз еткісі келеді.
Саяси партия тапты немесе әлеуметтік топты ұйымдастырады,
олардың саяси сауаттылығын арттырады, жұмысына ұйымшылыдық және
мақсаттылық сипат береді.
Поляктың белгілі саясаттанушысы А.Боунардың көрсеткеніндей,
қазіргі қоғамда саяси партиялар мынандай қызметтерді атқарады.[3]
а) қоғамның ірі топтарының мақсат-мүдделерін анықтау, тұжырымдау және
негіздеу;
ә) олардың белсенділігін арттырып, жинақтау;
б) саяси идеология мен саяси ілімдерді жасау;
в) саяси жүйелерді, принциптерін, элементтерін, құрылымдарын
қалыптастыруға қатысу;
г) мемлекетте билік үшін күреске қатысу және оның жұмысының бағдарламасын
жасау:
д) мемлекеттік билікті іске асыруға қатысу;
е) қоғамдық пікірді қалыптастыру;
ж) жалпы қоғамд, оның белгілі бір бөлігін (топты, тапты, жікті) саяси
тәрбиелеу;
з) мемлекеттің, кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың аппараты үшін
кадрлар даярлау мен ұсыну т.б.
Қазіргі демократиялыққоғамдағы партияның маңызды міндеті-азаматтың
қоғам мен мемлекеттің арасындағы байланысты баянды ету.
Партиялар арқылы әртүрлі әлеуметтік топтар өздерінің саяси талаптарын
мәлімдейді. Бұрыңғы әлеуметтік-экономикалықсаясатты одан әрі жүргізу
немесе оны өзгерту керектігі жөнінде өздерінің көзқарастарын білдіреді.
Соның арқасында қоғамның саяси саласындағы қайшылықтардың басы ашылады,
әдеуметтік қопарылысқа соқтырарлық еткір, ойда жоқ шиеленістердің
мүмкіншілігі азаяды.
Қоғамның қай жігінде партияның ықпалы қолдау тапса, сол топ партияның
әлеуметтік негізін қалайды. Ал оған сайлау кезінде әрдайым дауыс беруші
сайлаушылар оның электоратын (латынның сайлаушылар тобы деген сөзінен)
құрайды. Еуропадағы социал-демократиялық партиялардың дәстүрлі әлеуметтік
негізіне жұмысшылар жататын. Либералдық-демократиялық партияларды орта
жіктігі қызметкерлер, зиялы қауым, ұсақ кәсіпкерлер т.б. қолдайды. ХХ ғ.
ортасынан бастап жағдай өзгерді. Ірі партиялар сайлауда халықтың әртүрлі
топтарының дауысын жинады. Солардың мүддесін де көздеді (онымен, партия
деп мемлекеттік билікті қолға алуға немесе билік жүргізуге қатынасуға
бағытталған, ортақ мүдде, бір идеология негізінде құрылған адамдардың
ерікті одағын айтады. Партиялар сайлауға, мемлекеттік органдар құруға,
мемлекеттік маңызды шешімдер қабылдауға және оларды іс жүзінде асыруға
белсене қатысады.
Саяси партиялар қызметтері
Қазіргі қоғамда көптеген институттар, ұйымдар, мекемелер оның саяси
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын көптеген институттар, ұйымдар,
мекемелер әрекет етеді. Олардың барлығы бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
“олар ешқашан өздігінен өмір сүрмеген”. Олардың арасында партиялар ерекше
рөл атқаратынын айтып кеткен болатынбыз. Басқа ұйымдар және қозғалыстарға
(жастар, экологиялық, антиәскер т.б.) қарағанда халықтың әлеуметтік
таптарының қызығушылықтары қысымшылықпен алынған бұрыңғы билікпен
байланысты парламенттік және парламенттік емес жолмен билік үшін күресті өз
қызметінің орталығындағы сәйкес органдар партиялар құралдарымен әрекет
етеді. Олар ұйымның жоғары деңгейінде тұрады және өз мақсаттарын алға қоя
отырып билікке жету үшін күресуге тырысады. Осындай партияның мақсаты
қызметі оның қатаң нақты қызметтер тізбегін болжайды.
Партия қызметтері саяси жүйедегі оның орнын жарқын түрде жариялайды.
Екінші топ мәселелерін шешуге қажеттілікті білдіреді: ішкі және сыртықы.
Ішкі қызметтерге мыналар жатады:
- алғашқы ұйыдар арасындағы партия құрылымын ұйымдастыру және қажетті
қатынастар орнатуды, сонымен қатар олардың арасында және жоғары тұрған
партиялық инстанциялар.
- жаңа мүшелер есебінен партиялар қатарын толықтырушы саяси жаңару
қызметі.
- қаржы мәселесін шешу (партиялық касса жағдайын бақылау)
- биліктің өкілді органдарындағы кандидаттарды алға жылжыту үшін саяси
жүйенің басқа құрылысы үшін мемлекеттік басқару ісін білетін жеке
адамдар және көшбасшаларды партияға мүшелікке дайындау.
Сыртқы функциялар күрделі құрылыстан тұрады:
1) әлеуметтік басқару
2) идеологиялық
3) саяси.
1. Әлеуметтік басқару қызметі - әлеуметтікөкілеттік жүйесінің жетекшісі
бөлігі. Әлеуметтік қызығушылықтар қазіргі саяси жүйедегі бұл топтар және
таптар интеграциясы кезінде мүмкіндік беруші мемлекетпен топтар, таптар
арасында өзара байланыс орнатушы партиялар саяси мақсаттар формасын алады,
мәселелерін шешеді. Осылайша әлеуметтік қызметтер өздеріне мыналарды
қосады:
- партияның топтармен өз жақтаушылары – болашақ сайлаушылардың санын
көбейту мақсатындағы жасайтын жұмысын;
- қоғамда болып тұратын саяси және әлеуметтік-экономикалық оқиғаларды
топтарға түсіндіруді;
- әлеуметтік-саяси ағартушылық және жалпы қызығушылықтар негізінде
азаматтар жиынын;
- Азаматтарды саяси тәрбиелеу. Қоғам дамудағы тұрақтылықты сақтау үшін
жастарды белсенді саяси қызметке тарту мақсатында олармен жұмыс
жүргізу.
2. Идеологиялық қызметтер –партиялық идеология, бағдарламалық құжаттар
әдістемесімен, сонымен қатар партиялық насихатты жүзеге асыруға
байланысты. Қазіргі ірі партиялар өздерінің ғылыми орталықтары арқылы
әлеуметтік зерттеулер, сараптамалар жүргізуді, даму перспективасын
анықтауды
3. Саяси қызметтер
- қоғамдағы саяси билік үшін партиялардың күресі және оны өз
бағдарламалары негізінде жүзеге асыру;
- саяси қызметтегі қатысушылардың әртүрлі формаларын ұйымдастыру;
- партиялар ұсынушы, егер сол таптың қызығушылықтарын бейнелемейтін
саясат ұстанса, онда мемлекеттік органдарға қысымшылықты оппазиция
ұйымдастырады;
- Елдің ішінде, сонымен қатар халықаралық аренада басқа саяси
ұйымдармен, қозғалыстармен байланыс орнату.
Сайлауға дайындық кезінде партиялар электоральды функцияны да атқарады.
Сайлаудан кейін олар парламенттік топтар және фракцияларға біріккен өз
депутаттары қызметі арқылы парламенттік функцияларды жүзеге асырады.
Басқару қызметтері – сайлаудағы жеңістен кейін жүзеге асырады, ол кезде
партиялар үкімет қалыптасуына қатысады немесе олардың кандидаттары жеке
қызметіне жауапкершілікті білдіретін мемлекетпен басқару бойынша
жауапкершілікті өзіне алады. Сондықтан партия саяси институттар бақылауына
қарамастан өз көшбасшылары қызметін бақылау қажет.
Бұл функциялардың барлығын, яғни ішкі және сыпқы функцияларды толықтай
жүзеге асырады, сол немесе басқа қоғамда әртүрлі.
Ол нақты қоғамның дамуы, партиялардың әлеуметтік-кластық болмысы, сонымен
қатар оның көшбасшысының кәсіби саласы деңгейіне тәуелді.
Саяси партиялардың жіктелуі
Саяси партиялар әлемі әртүрлі және әзгермелі, олардың біреуі саяси
саханада адымдаса, екіншілері ондағы өздерінің қатысуын белгілейді. Кейбір
партиялар өз қатарына миллиондаған азаматтарды қосады. Енді біреулері
бірнеше мың мүшелермен қанағат етеді.
Саяси партияларды жіктеп, жүйелеудің көптеген белгілері мен өлшемдері
бар. Мысалы, институциондық тәсіл партияларды топтастырғанда ұйымдастыру
ерекшелігін басшылыққа алады, либералдық дәстүр идеологиялық байланыстардың
сипатына басты назар аударады, марксистер болса таптық белгілеріне айырықша
мән береді. Бұл мәселені терең зерттеген саясаттанушылардың бірі француз
ғалымы М.Дюверже ХХ ғ. 50-ші жылында сайлаушылар мен белсенділер санына
байланысты партияларды кадрлық және бұқаралық деп екіге бөледі. Кадрлық деп
қатарында сайлаушылардың 10% -інен кемі ғана болатын, мүше саны аз партияны
айтады. Бірақ ол ұйым мүшесінің партия билеті болады, мүшелік жарнамаларын
уақытылы төлейді, жарғысында қаралған тәртіпті мүлтіксіз орындайды. Мысалы,
оған Австрия халық партиясы, Англия консерваторлар партиясы, ГФР-дің
христиандық-демократиялық одағы, Жапония либералдық-демократиялық партиясы,
Француз коммунистік партиясы, Швеция орталық партиясы жатады. Бұқаралық
партияда оны үнемі жақтап дауыс беретін сайлаушылары, мүшелері,
белсенділері көп болады. Бірақ олардың ресми мүшелері болмайды. Партбилет
алып, мүшелік жарна төлемейді. Мысалы, мұндайларға АҚШ-тың республикалық
және демократиялық партиялары, Англия лейбористер партиясы т.б. 60-ші
жылдың аяғында жоғарыда аты аталған Ла Паломбараның көрсеткен екі
партиясынан басқа әмбебеп партиялар деген үшінші түрін бөліп шығарды.
Олардың ерекшелігі – партияның мүше санын емес, сайлаушылар санын көбейтуге
тырысуда. Онда әлеуметтік, этникалық, діни және т.б. өзгешіліктеріне мән
берілмейді. Мұндай партиялардың саны соңғы жылдары Еуропа мен Америка
елдерінде тез етек алуда. Саяси жүйедегі рөлі мен іштей ұйымдасуына
байланысты саяси партияларды төрт түрге топтастырады;[4]
1) авангардтық партиялар (лениндік тұжырымдама). Олардың ұйымы жоғары
орталықтанумен сипатталады, өзінің барлық мүшелерінен партияның
жұмысына белсенді қатысуын талап етеді. Мысалы, Үндістанның ұлттық
конгресс партиясы, бұрыңғы СОКП.
2) Сайлаушылар партиясы. Олардың негізігі мақсаты үміткерлердің сайлау
алдындағы науқанын ұйымдастыру; қаржы жинау, үгіт жүргізу т.т. Оларды
тұрақты мүшелік, идеологиялық негіз, ұйымдық құрылым жоқ. Мысалы, АҚШ-
тағы республикалық және дамократиялық партиялар.
3) Парламенттік партия. Ол негізігі екі қызметті атқарады. Сайлауға
дайындалу және парламентке бақылау жасау. Мәселелерді алдын ала
талқылап, қабылданатын шешімдерді сәйкестеу, келістіру үшін партиялар
парламенттер мен муниципалитеттерде (жерглікті өзін-өзі басқару
органдары) жіктер (фракциялар) жасайды. Премьер-министрдің
кандидатурасы мен үкімет құрамы парламенттегі көпшілікке байланысты.
Мысалы, Германияда, Италияда, Ұлыбританияда, Францияда солай.
4) Қауымдастық партиясы. Ол адамдарды белгілі бір саяси жолды
ұстанғандығына қарай емес, ортақ көзқарас, ұқсас мүдделеріне орай
өзара қатынасып, маңызды мәселелері талқылау үшін біріктіріледі.
Мысалы, оларға “Жасылдар” партиясы, балаларды, малдарды, жануарларды
қорғау партиялары, соғысқа ядролық қаруға қарсы қозғалыстар жатады.
Саяси идеологиясына қарай партияларды 5 түрге жүйелеп жүр:[5]
1) Коммунистік партиялар мен социал радикалдық бағыттағы партиялар. Олар
К.Маркстің ілімін басшылыққа алады. Жеке меншіксіз, тапсыз қоғам
құруға тырысады.басқа партиялар коммунистік партияның басқарушы рөлін
мойындауы керек. Мысалы, Қытай, Солтүстік Корея, Куба бұрыңғы КСРО
батыста мұндай партиялардың айтарлықтай салмағы жоқ.
2) Социал-демократиялық (немесе социалистік, лейбористік) партиялар. Олар
қазіргі капиталистік қоғамды еңбекші халықтың мүддесіне сай ұдайы
реформалап, өзгертіп отыруға тырысады. Олардың басты құндылықтары:
бостандық, әділеттік, ынтымақтастық, теңдік. Оған жататындар:
Австрияның, Германияның, Швеццияның социал-демократиялық партиялары,
Ұлыбританияның лейбористік партиясы және т.б.
3) Бурзуазиялық-демократиялық партиялар. Олар ХІХ ғасырда Еуропа мен
Солтүстік Америкада бір кезде пайда болды. Заң алдында бәрінің де тең
болғанын, сөз, баспасөз, жиналыстар бостандығын қалайды. Мысалы,
Германияның еркін демократиялық партиясы, Ұлыбританияның социал-
либералдық партиясы т.б.
4) Консервативтік партиялар негізінен ірі буржуазияның негізін құрайды.
Әлеуметтік теңсіздікті сақтағысы келеді адамдық және азаматтық ар-
намыс, плюрализм, ынтымақтастықты жақтайды. Мысалы, АҚШ-тың
республикалық партиясы, Германияның христиандық-әлеуметтік одағы мен
христиан-демократиялық одағының блогы, Ұлыбританияның косервативтік
партиясы т.б.
5) Фашистік партиялар. Олар жеке мүддеден мемлекеттік мүдденің басым
болғанын басқаруда қатаң орталықтандырылуды, адамның құқығын
бостандығын шектеуді қалайды. Ұлтшылдықты уағыздайды. Бұл тоталитарлық
немесе авторитарлық жүйеге жол ашады. Фашистік партиялар кезінде
Германия мен Италияда болған. Бірақ сол елдерде және т.б. жаңарған
неофашистік ұйымдардың пайда болуы сақтандырады.
Партияларды басты идеологиялық бағытына қарай революциялық, реформистік,
консервативтік, реакциялық деп те бөліп жүр. Революциялық партиялар
қоғамдық өмірді түбегейлі өзгертуге тырысады. Реформистік партиялар қоғамда
маңызды өзгерістер жасамақ, бірақ оның негізігі құрылысын сақтап қалмақ.
Консервативтік партиялар қазіргі әлеуметтік өмірдің негізігі сипат,
ерекшеліктерін тұрақты сақтап қалмақ. Рекциялық партиялар – қоғам
дамуындағы өтіп кеткен формацияларға не дәуірлерге қайтып оралуды
коксеушілер. Қандай саяси тәртіпті қолдауына байланысты партиялар
демократиялық, авторитарлық, тоталитарлық, болып жіктеледі. Демократиялық
партиялар басқа партияларға төзімділікпен, түсіністікпен қарайды, пікір
алалығын жақтайды. Идеологиялық факторға онша мән бермейді. Тоталитарлық
партиялар, керсінше саяси жүйенің басқа элементтерін өзіне бағындыруға
тырысады. Әсіресе идеологияланған, қатаң тәртіпке негізделген бірпартиялық
жүйе құруға тырысады. Авторитарлық партиялар, әдетте, дамып келе жатқан
елдерге пайда болады және отаршылыққа қарсы бағытталады. Олардың көбі ең
алдымен өз елдерінің саяси және экономикалық тәуелсіздігі, әлеуметтік
прогресі үшін күреседі. Өз әрекеттерінде көбінесе күшке сүйенеді. Саяси
өмірдегі алатын орны, билікті жүзеге асыруға қатысына қарай саяси партиялар
билеуші және оппозициялық (латынның “қарсы қою”деген сөзінен шыққан) болып
бөлінеді. Билеуші партиялардың қолдарына мемлекеттік билік тигендіктен,
оларға бүкіл қоғам дамуының басты бағыты мен сипатын айқындауға мүмкіндік
туады. Яғни олар басқа партиялардың үстінен билікке ие болады. Мұндай
мүмкіндігі жоқ қалған партиялар өз мүдделерін басқа жолмен қорғайды. Олар
бұл мақсатта өздерінің конституциялық құқығын, парламент мінбесін,
бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланады. Белгілі бір қоғамдық пікір
тудырып билеуші партияға сырттай ықпал жасайды. Мұндай саяси партияларды
оппозициялық деп атайды. Олар басқарушы партияның саясатын сын көзбен
бағалайды. Қоғамның даму бағдарламасын жасайды, басқа мемлекеттермен қарым-
қатынастарға өздерінің көзқарастарын білдіреді. Жалпы оларға қарсыластық
қасиет тән келеді. Жұмыс істеу жағдайына, заңның рұқсат етуіне байланысты
партияларды ресми, жартылай ресми, құпия деп жіктейді. Егер қоғамдық-саяси
өмірге қатынасуына заң жүзінде рұқсат етіліп, мемлекеттік тіркеуден өтсе,
ол ресми партия болып саналады. Ол жұмысын ашық жүргізеді. Бірақ формальды
түрде рұқсат етілсе, оны толық танылды деуге болмайды. Біраз жағдайларда
партияға сыртттай мойындаған сынай білдіріп, шын мәнінде, жұмысына шек
қойып, кедергілер жасалады. Мұндай партияларды жартылай ресми деуге болады.
Ал егер партияға заң бойынша тыйым салынып, жұмысын астыртын, жасырын
жүргізсе, ол құпия партияға жатады. Әдетте, олар үстемдік етіп отырған
құрылысты күшпен өзгертуді мақсат етіп қояды. Егер құпия партияны халық
шынымен қолдап, беделі зор болса, оны ресми мойындамағанымен жұмысын
тоқтата алмайды. Оның айғақтығын құпия жағдайда жүріп отаршылыққа қарсы
қажырлы күрес жүргізген көптеген ұлт-азаттық партиялардың даму жолынан
байқауға болады.
Партиялық жүйе
Партиялар жиылып, партиялық жүйені құрады. Сондықтан оларды жіктеудің
де мәні зор. Партиялық жүйе деп мемлекеттік мекемелерді қалыптастыруға
шынымен мүмкіндігі бар елдің ішкі және сыртқы саясатына ықпал ете алатын
саяси партиялар жиынтығын айтады. Ел ішінде қанша партиялар болуы және
олардың қайсысы партиялық жүйеге енуі сол елдің тарихи дәстүріне,
әлеуметтік-экономикалық шиеленістер сипатына, негізгі әлеуметтік күштердің
арасалмағына байланысты. Оған халықтың бір ұлтты әлде көп ұлтты, бір дінге
әлде көп дінге бағынды да әсер етеді.
Билік үшін күреске қатысып жүрген саяси партиялардың саны жағынан
олар көппартиялық, екіпартиялық және бірпартиялық болып топтастырылады.
Көппартиялық деп мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше саяси
партиялардың әртүрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып басқару
түрін айтады. Онда үш және одан артық партия қатысады. Бұл – адамзаттың
қоғамдың басқаруда ойлап тапқан өркениетті түрі. Дегенмен, орыстың белгілі
саясатшысы Б.Чичерин айқандай, көппартиялықтың өздік жағымды және жағымсыз
жақтары бар. Жағымды жағына жататындары – саяси мәселелер жан-жақты
қаралады. Кемшіліктерді кешірмейтін оппазициялық партиялардың болуы
үкіметті тиімді жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Бюракратияның өрістеуіне тежеу
салынды. Партияны тәртіпке шақырды. Билік басына кездейсоқ емес нағыз
дарынды адамдардың келуіне мүмкіндік тұдырады.
Ұнамсыз жағына жататындар - өмірдегі көп мәселелерге өз партиясының
тұрғысынан ғана қарайды. Бар ойы қарсы партияны жеңуге арналып, ол жолда
алдау-арбау, өсек-өтірік сияқты жат қылықтар мен тәсілдер пайдаланып
жатады. Дегенмен, қазіргі таңда көппартиялық саяси өмірдің тәуір жетілген
түрінің бірі болып табылады. Ондайларға Австрия, Бельгия, Дания,
нидерландыдағы көппартиялықты жатқызуға болады.
Екіпартиялық жүйеде басқа да кішігірім партиялар болуы мүмкін, бірақ
билік үшін нағыз бәсекелестік ең ірі екі партияның арасында жүреді. Мұның
жалпыға бірдей тікелей сайлау нәтижесінде екі партияның бірі өзін-өзі
автоматты түрде парламентте көпшілік орынды қамтамасыз етеді. Ол Министрлер
кабинетінің орнықтылығын қамтамасыз етеді. Себебі, ол үкіметті заң бойынша
көрсетілген мерзімі біткенше қызметін атқаруына мүмкіндік береді. Ол
мемлекет басшысын сайлауға жіберілген қаржыны да үнемдейді. Өйткені ол
орынға сайлауда жеңіске жеткен партияның серкесі ие болады. Бипартиялық
көппартиялықтағы сияқты өзінің жіберген қателіктерге бірге билеген басқа
партияларға аудара сала алмайды. Бұған мысал ретінде АҚШ-ғы республикалық
және демократиялық, Ұлыбританияда-консерваторлар мен социал- демократтар
жатады. Саяси күреске басқа да партиялар араласады. Бірақ, олар шешуші рөл
атқармайды және жеңіске жетерлік мүмкіндіктері де жоқ. Дегенмен, мұндай
жүйенің өміршеңдігін аты аталған елдердің өмірі дәлелдеп отыр.
Бірпартиянық жүйе өзінен басқа, әсіресе бәсекелес партияларды
болдырмайды. Мұндай тәртіпте басқарушы партия бақылаушы және сынаушы
оппозициялық партиялардың жоқтығын пайдаланып, саяси билікті бүтіндей
қасына алады. Басқа мемлекеттік орандарды ығыстырады. Ондай партия бұрын
КСРО-да болды, Қазір Қытай, КХЭР, Кубада бар. Демек, партиялық жүйе әртүрлі
болады. Сондықтан солардың ішінде ең тәуірі, тиімдісі қайсы деген сұрақ
туды мүмкін.
Саяси партиялардың ішінде фракциялар (латынның “бөлшектелу,
бөлектелу” деген сөзінен) болуы мүмкін. Бұл сөз екі мығынада қолданылады.
1) бір партияның парламентте, мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда
өздерінің саяси нұсқау, мақсаттарын ұйымшылдық пен жүргізу үшін құрған
ұйым.
2) бір партияның ішінде өзіндік бағыты, құрылысы, тәртібі бар, бірақ сол
партияның қатарынан шықпаған мүшелердің бөлігі. Мұндай жағдай азшылықтың
құқы бұмаланған кезде дүниеге келуі мүмкін. Әдетте, ол өткелі кезеңдерде
пайда болады және ұзаққа созылмайды.
Мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін партиялар коалиция (латынның
“бірліктік” деген сөзінен) құруы мүмкін. Коалиция деп жалпы мақсатқа жету
үшін партиялардың жасаған бірлігін айтады.
Оның мынандай түрлері бар:
а) парламентке қатысатын партиялардың ешқайсы өз алдына бөлек, дербес
басқара алмайтын жағдайда (дауыстың аздығынан) құралған көппартиялық
коалиция.
ә) екі күшті партияның әрқайсы өкіметті өз қасына алып билей алатын
жағдайда екіпартиянық коалиция орнайды.
Мұндайда бір партия парламентте көпшілік дайыс алады да, екінші оппазиция
болады. Егер екеуінің де парламенттегі орны тең болса, үкіметті құру үшін
басқа кішірек партиямен келісімге келуге мәжбүр болады. Мұндайда түрін
өзгерткен екіпартиялық коалиция дейді.
б) билік үшін бәсеке екі партия одағының арасында болса, оны екі блоктық
коалиция дейді. Мұндай коалиция әсіресе фракцияға тән оң блокқа гольдықтар,
жисқарлықтар (Францияның бұрынғы Президенті Де Голь Жискар де Эстеннің
фамилияларынан шыққан) т.б. кіреді де, сол блокқа социалистер, коммунистер,
социал радикалдар жатады.
в) егер дербес партия ұзақ уақыт (20-30ж.) бойы билік етсе, оны басымдық
коалициясы дейді. Мысалы, Швеция социал-демократиялық партиясы 1932 ж -1976
ж. дейін, содан кейін 1982 ж. осы уақытқа дейін билік бабында. Жапонияда
либералдық-демократиялық партия 1955 жылдан бері өкімет басында келді.[6]
Саяси партиялардың жұмысы әдетте құқықпен немесе конституциямен
реттеледі. Себебі, олардың жұмысы саяси жүйенің принциптері мен
мақсаттарына қайшы келуі керек. Оларға жататындар. Қоғамдық өмірге
партияның орнын Конституциялық жолмен рұқсат ету.[7]
Саяси жүйедепартияның жұмыс істеу жағдайын белгілеу, сайлау жүйесінің
жұмысына партиялардың қатысу, мемлекеттік өкімет органдарда партиялардың
өкілдік ету тәсілдері, мемлекеттік бюджеттен партиялардың қызметін
қаржыландыру. Бір қатар Батыс елдерінде (Германия, Италия, Швеция т.б.) 60-
70 ж. бастап саяси партиялар мемлекет тарапынан қаржыландырылады. Кейбір
елдерде заң бойынша саяси партиялардың сайлау науханына арнайы қаржы
бөлінеді. Бұл Конституцияда көрсетілген міндеттерді орындау және қиянат
етушілікке жол бермеу (мысалы, саяси партияларда құрғанда әлде қандай
кішігірім топтардың немесе жеке адамдардың ықпалын азайту, не болмаса
қызметкерлердің, қоғам қайраткерлерінің сатылғыштығына жол бермеу т.б.)
үшін керек деп саналады. Бірақ елдің (Германия, Үндістан, Ұлыбритания,
Франция) заңдарында радио мен теледидарды кеңінен пайдалануға мол құқық
берілген. Мұның бәрі сайлау науханында және т.б. жұмыс бабында партияларға
тең жағдай қамтамасыз етілгендігі деп саналады.
Партиялық жүйе типалогиясы саяси партиялар жағдайына олардың
арасындағы өзара әрекет тәуелді, берілген елде әрекет етуші барлық саяси
партиялар жиынтығы түсіндіріледі.
Партиялық жүйе сипаттамасындағы маңызды мәселе олардың типалогиясы
болып табылады. Әртүрлі белгілер, сындар арасында партиялық жүйе
типалогисын құру сол немесе басқа партия саны бойынша сандық сындар болып
табылады. Осыған байланысты қазіргі Итальян саясаттанушысы Дж Сартори ол
“саяси партиялар” еңбегінде 7 сатылы жіктеуді ұсынды: бір партиялық жүйе
гегамонияны жүзеге асыру партиялық жүйесі; қазіргі партиялық жүйе, екі
партиялық жүйе, шектелген плюрализм жүйесі шекті және атанизированнаның
плюрализм Болмыс бойынша сол бірпартиялық және көппартиялық жүйенің әртүрлі
типтері туралы болып отыр.Билік басында тұрған жалғыз партиялы партиялық
жүйені бірпартиялы жүйенәң классикалық мысалының көрінісі деп айтуға
болады. Ол мемлекетпен бірге өсе отырып, көп функционалды партия болды.
Оның құрылысы пирамида тәріздес- жоғарыда насихат, төменірек ақпарат
орналасуынан құрылады. Заңды түрде басқа партиялардың құрылуына тиым
салынады.
Елдегі негізгі саяси шешімді жоғарғы партия басшылары қабылдайды, ал
мемлекеттік қызметкерлер атқарушы рөлді атқарады. Мысалы, Совет одағы,
Албания, Румыния. Бүгінгі күні бірпартиялық жүйе КХДР-сы және Кубада
табысты түрде жүзеге асырылды.
Гегамонияны жүзеге асыруы партиялық жүйе қоғамда ресми түрде бірнеше
партия әрекет етсе, бірақ шынайы билік бір партияға ғана тән болса жүзеге
асырылады. Ондай жүйе қазіргі таңда Қытайда, Мексикада, Шығыс Европаның
көптеген социолистік мемлекеттерінде жүзеге асырылды.
Қазіргі партиялық жүйе қоғамда бір неше партия әрекет етіп, бірақ ұзақ
кезең бойы билікке заңды түрде бір партия бекітілген жағдайда жүзеге
асырылады. Осы кезге дейін Жапония либералистік демократиялық және Үндістан
Ұлттық конгресі бұған мысал болады.
Екі партиялық жүйе ірі екі партиядан тұратын, олардың әрбіреуі заң
шығарумен жиналыста немесе биліктін атқарушы тармағын сайлауда
сайлаушылардың көпшілік дауысын жинаған билікті жаулап алу жүйесі: Мысалы,
АҚШ, АҚШ-тың Демократиялық және Республикалық партиясы кезектесіп елді
басқарады.
Шектелген немесе өлшемді плюрализмнің басты белгісі қоғамдағы барлық
партиялардың үкіметте, коалициялық кабинетте өтетін жиналыстарға,
кеңестерге қатысу мүмкіндігі бар партиялар болып тұрады. Плюрализм шартында
партиялар арасындағы идиялогиялық айырмашылықтар аз. Мысалы: Белгия. Шеткі
плюрализм жүйесі (Италия) антижүйелік партияларды өзіне қосады, яғни
қоғамдық экономикалық және саяси жүйеге қарсы шығатын партиялар. Шеткі
(полярлық) плюрализм басқа белгісі екі жақты оппазиция тізбесі. Бұл екі
оппазиция өзара бірі екіншісін жоққа шығарады. Үшіншісі белгісі полярлық
плюрализмбір партияның немесе топтың партияның орталықтанған жағдайын
сипаттайтын жүйе.
Көппартиялықтың келесі түрі – атамизировандық партиялық жүйе. Онда
партиялардың санын нақты есептеу қажеттігі жоқ. Мысалы: Малайзия, Боливия.
Екі партиялық және көппартиялық жүйенің кемшіліктері мен жағымды
жақтарының салыстырмалы анализі саясаткерлерді бұрыннан бері талғандыратын.
Көпшілігі оның бірінші жағынан қолдап, келесі аргументтерді келтіретін.
1. Екі партиялық жүйе партиялар арасындағы идиалогиялық шиеленістер-ді
жұмсартуға мүмкіндік береді және оларды өлшемді қағидағаауысуына
мүмкіндік туғызады. Ал бұл саяси жүйені тұрақты етеді.
2. Сайлауда жеңіп шыққан партияға үкіммен ұшыраған дағдарысты реттеуге
мүмкіндік береді.
3. Сайлаушылар көзқарасы бойынша екі партиялық жүйе сайлау кезінде
біршама жеңілдік туғызады.
4. Тек екі партиялық жүйе кезінде ғана жауапты басқару онда басты рөлді
демократиялаудыңтеориялық модельдерінің барлығы ойнайды. Бір партия
билікте, екіншісі оппазицияда орналасады. Егер сайлаушылар
үкіметжұмысына қанағаттанбаса, олар сайлауды оны қызметтен босату үшін
пайдаланады.
Дж Сартори типалогизациясында екі партиялық және көппартиялық жүй-еге
нақты үлгілері енгізуді мақсат еткен, өйткені әлемде модифицировалан-ған
жүйе өмір сүруде дәл осындай жүйе ГФР-де жетекші партия ХДС ХСС және СДПГ.
Еркін демократтар блогында кірген кеде ғана үкіметті қалыптас-тырады. Ондай
Модифицироваланған жүйе Ұлыбританияда, Канада да, Австралияда, Австрияда
бар. Онда “үшінші” партиялар билік есебі ретінде қызмет етуге мүмкіндік
алады.
Саяси партия феналінін қарастырғанда әрқашан оны қаржыландыру
көздері секілді маңызды аспектілеріне тоқтамауға болмайды.
Дәстүрлі түрде әр саяси партия өз ішкі бюджетін қаржыландырудын екі
көзі арқылы орналастырады. Мүшелік алдын ала төлем және жеке заңды
тұлғалардың өздігінен берген ақшалай көмегі. Бірақ қазіргі таңда көптеген
саяси партиялар қызметі бұны қанағат тұтпайды, сондықтан көптеген елдерге
оларға сауда- өнеркәсіптік қызметі рұқсат етіледі: Партияларға нақты
экономикалық қолдауды қаржылық қатынаста байланысты сайлаушылардың маңызды
бөлігін қолдаушы бағдарламасымен ерекше көзге түссе мемлекет көрсетеді.
Саяси партияларды мемлекеттік қаржыландыру бюджет қаржы есебінен
реттеледі. Бұл қолдау көптеген елдерде кездеседі, бұл жөнінде Дания,
Швеция, Франция саяси партиясы жөнінде заңдарға кездесуі мүмкін.
Қазіргі таңда мемлекеттік көмекті қажет етпейтін қаржы мәселесінде
күшті партияларда бар. Кейбір сарапшылар бағасына қарағанда партиялық
сайлауда қарсыласын жеңу үшін партиялар немесе блоктар 2 млн. доллар ақша
жұмсауларына тура келеді. Бұл әрине көлеңкедегі ақша, бұл жөнінде сайлаушы
ештеңе білмейді: Қаржыландырудың шынайы көздері партия мүшелерінің
өздеріне де құпия болып қала береді. Белгісіз жерден пайда болған бұл ақша
кей кезде билікке келуге өз көмегін тигізеді. Осыған байланысты, яғни
қызметін қолдаушы, оны қаржыландыратын сайлау кампаниялары мәселені
толықырақ қарастырайық. Әрине олар туралы ақпарат құпия болып қалады. Бұл
мәселе бойынша М. Беблер былай деп жазды: “Белгілі бір себептерге
байланысты партиялық қаржылар зерттеушілер алдына олардың тарихындағы нақты
әрі маңызды бөлімі ретінде келіп тұрады”. Меценаттар (қазіргі танда оларды
демеушілер) деп атайды. Жеке сонымен қатар заңды тұлғалар- ірі фирмалар
немесе кампаниялар, ірі байлық, отандық немесе шетелдік кәсіпорындық,
одақтық саяси, діни және мәдени ұйымдар иелері меценаттар (демеуші)
ретінде шыға алады. Кейде олардың қолдауы партиялар үшін өте маңызды
болады. Демократиялық мемлекеттің көптеген заңдылықтары саяси партияларды
қаржылай қолдау мүмкіндігін шектейді. Бүгінгі таңда бір қатар саяси
партияларға қажетті мемлекеттік қолдау көрсетілмегендіктен олар қаржылы
олигархтық топтар материалдық жағынан тәуелді деген деректі белгілеп атап
өту қажет.
Кейбір саяси партиялар тұрғын үй, ғимарат, баспахана, сонымен қатар
партия қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті мүмкіндіктер сияқты көптеген
мүмкіндіктерге ие. Партияның елдегі және шетелдегі бөліктік есеп шотында
партия қызметкерлерінің шығындарын төлеу үшін біршама ақша жинақтары болды.
Әлемдік тәжірибиде парламенттегі кандидаттар министірлер,
президенттер мүліктері мен кірістерін есептеу қажеттігі туралы ұсыныс
қабылданды. Олар қызметке тұрған кезде, сонымен қатар қызметтен түскен
кезде өз кірістері жөнінде есеп ұсынулары қажет. Сайлау алды
компанияларына кететін жалпы ақша шығынын және демеушілік көрсетуден
түскен ақшаны шектеу ұсынысы қабылданды. Дерек көздеріне қарағанда
партиялар заңды түрде белгіленген мөлшерден көп ақша жұмсайды. Сондықтан
саяси партиялардың ақша қаражаттарын ұстауы және қаржылауын қамтамасыз ету
процесі туралы тек білп қана қоймай, сонымен қатар бұл процесті жарқын
етуге тырысу қажет.
Қоғамдық саяси ұйымдар мен қозғалыстар
Саяси қозғалыс деп өкімет билігі үшін күрес арқылы қазіргі жағдайды
өзгертуге немесе үкіметке ықпал жасай отырып, оны нығайтуға тырысқан
қоғамдық күштерді айтады. Басқа қоғамдық ағымдармен салыстырғанда саяси
қозғалыстың айырмасы ол өкімет үшін немесе үкіметті жүзеге асыру тәсіліне
ықпал ету үшін күреседі, яғни ол бұл жолда саяси тәсілдерді пайдаланады.
Саяси қозғалыстардың пайда болуына төмендегідей саяси жағдайлар себеп
болады.
1) жеке адам өз ойын, қозғалысын өкімет орындарына тікелей жеткізе
алмайды. Сондықтан өзі сияқтылармен топтасады;
2) экономикалық және әлеуметтік қайшылықтар, наразылықтар себеп болады.
Мысалы, жаңа өзеңдегі (1989 ж) әлеуметтік жағдайға наразылықтан онда
“Бірлік” деген ұйым құрылды, ал Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласында
сол уақытта “Парасат” деген ұйым дүниеге келді;
3) ұлттық мәселелердің шешілмеуі мысалы, Қазақстанда “Азат”, “Желтоқсан”
партиялары солай туған болатын.
Саяси қозғалыстар көпшілік партияны құру жолында алғашқы саты болуы
мүмкін. Қозғалыстың партияға тән ұйымы жұмысының бірыңғай бағдарламасы,
басқаруда айқын принциптері болмайды. Әдетте, оның әділеттілік, бостандық
қарусыздану, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz