Тоталитарлық жүйенің қазақ халқы және оның зиялы қауымы үшін зардаптары
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. КСРО-да социализмге өтудің жолдары мен концепциясын анықтау
бағыттары, оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...23
1.1. Оңшыл ағым ұғымы және оның Қазақстанда қоғамдық саяси жағдайға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
1.2. Қазақстандағы ұлтшылдыққа және жікшілдікке қарсы күрес
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ІІ тарау. Тоталитарлық жүйенің қазақ халқы және оның зиялы қауымы үшін
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43
2.1. Идеология майданындағы айтыстар және қызу
пікірталастар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2. Дәстүрлі шаруашылықтың дамуы: ауытқулар мен асыра
сілтеушілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.3. 20-30 жылдардағы әкімшіл-әміршілдік жүйеге қарсы күрескен ұлт
зиялыларының тағдыры және күресінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан тарихындағы ең өзекті, күні бүгінге
дейін өзінің шынайы бағасын ала алмай, кеңестік дәуір қысымымен шектеліп
қалған мәселелердің бірі ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы саяси және рухани
саладағы тоталитарлық жүйеге ұлт зиялыларының қарсылығы, мәдени құрылысты
идеологияландыру, интеллигенцияны ұлтшылдыққа айыптау.
Қоғамдық-саяси және мәдени өмірде тоталитарлық жүйе орнаған ХХ
ғасырдың 20-30 жылдары ұлт зиялыларының күресін, қоғамдық саяси ой-
пікірлерін терең зерттеп, объективті баға беруге мүмкіндік болмады. Ұлттық
тарихтың ақиқаты айтылмай, тарих коммунистік идеологияға сай бұрмаланып,
ойдан шығарылып жазылды. Кеңестер дәуірінің осы 20-30 жылдарында
социалистік қоғам құруды желеу еткен большевиктердің коммунистік
идеологиясы ұлттық болмысқа ақау түсірді. Социализм құру барысында саяси
жүйе қазақтарға ұлттық салт-дәстүр жолымен өмір сүруге тиым салып, кедергі
жасады.
Сол кездегі Орталықтан жүргізілген большевиктер саясатының түпкі
мәнін түсіне білген, оның халыққа ешбір жақсылық әкелмейтіндігін сезген ұлт
зиялылары оған қарсылық білдіруге тырысты. Елді экономикалық және рухани
дағдарыстан шығару жолын іздестірген зиялыларды тоталитарлық жүйе
оңшылдар, ұлтшылдар, жікшілдер деп негізсіз айыптап, халық жауы
ретінде құрту саясатын жүргізді. Жаппай-қуғын сүргін ешқандай сотсыз,
айрықша кеңес, алқа, үштік, екілік дегендер арқылы жүзеге асырылды.
Соның салдарынан мыңдаған адамдар зардап шекті.
Қазіргі уақытта еліміз тәуелсіздік алып, егемен мемлекет ретінде
қалыптасқан кезде ХХ ғасыр басындағы тарихтың қатесін түзетуге күш салынып
келеді. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылды Жалпыұлттық
келісім және саяси қуғын сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жариялауы ХХ
ғасырдағы тарихымызды тың тұрғыдан қарастыруға, жүріп өткен жолымызға
жаңаша баға беруге мүмкіндік жасады. Ал 1998 жыл Елбасының жарлығымен
Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жарияланып, Президент
жинақтаған тәжірибені ескере отырып, тұғырдан тайса да, санадан әрі сырыла
қоймаған тоталитаризм идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсем [1],– деп
көрсетті. Елбасының бұл Жарлықтары қуғын-сүргінге ұшыраған адамдарды ақтау
жөніндегі жұмысты жандандыра түсуге үлкен ықпал етті.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Кеңес өкіметі жылдары зерттелініп отырған
мәселелерге байланысты еңбектер партияның идеологиялық және саяси
қағидаларын тұрғысынан қарастырылып, соған икемделіп жазылды. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде: Тоталитаризм сұмдықтарын сұңқылдатып қаншама тізбектесең де,
оның жойқын кесапаты мен жымысқы жылымдығының сырын ұғына алмайсың, – дей
келе, ...Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей
бір зұлымдық әдісті қарсы қойды, ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды
тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады [2] деп, әміршіл-
әкімшіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалана жазылып, санамызды
коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
Коммунистік идеология туындылары ретінде Л.Заковскийдің О некоторых
методах и приемах иностранных разведывательных органов и их троцкистско-
бухаринской агентуры (троцкисты и правые шпионско-диверсионная агентура
фашизма) еңбегін [3], М.Сайерс пен А.Канның Тайная война против Советской
России еңбектерін [4] айтуға болады. Бұл еңбектерде Л.Тройкий бастаған
солшыл оппозицияның қауіптігі жайында, олардың шетелдік барлау
органдарымен байланысы жайлы және олармен күрес шаралары жайында
баяндалған. Сонымен бірге И.В.Сталиннің партия съездерінде оқыған
баяндамаларының өзі сол кездегі әлеуметтік-саяси ахуалды танып-білуге
мүмкіндік береді. РК(б)П Х съезінде Партияның ұлт мәселесіндегі кезекті
міндеттері туралы, ХІІ съезде Партиялық және мемлекеттік құрылыста ұлт
ерекшеліктері туралы [5] , 1924 жылғы 19 қарашадағы Троцкизм бе, әлде
ленинизм бе? [6] , РК(б)П Орталық Комитетінің 1928 жылғы 19 қарашадағы
пленумында Елді индустриализациялау және РК(б)П-дағы оңшыл ағым туралы
[7] Сталиннің оқыған баяндамалары партияның кезек күттірмейтін мәселелерін
шешудегі шараларын көрсетеді.
Сталинизмнің қалайша қалыптасқаны, оның тоталитарлық режимінің не
себепті үстемдікке қол жеткізуі мәселелері тоталитарлық жүйенің қысымы
салдарынан шетелдік эмиграцияға кетуге мәжбүр болған қоғам қайраткерлерінің
зерттеу еңбектері мен мемуарларында, өмірбаяндық естеліктерінде ашық
айтылады. Атап айтқанда Латын Америкасы елдерінде Л.Д.Троцкийдің Сталин
туралы мақалалары мен еңбектері, Преданная революция: Что такое СССР и
куда он идет? [8] атты кітабы жарияланып, онда Сталиннің неліктен жеңгені,
билікке қалай қол жеткізгені туралы, оның саясатының қателіктері жайлы
айтылады. Сталиннің бұрынғы хатшысы Борис Бажановтың 1928 жылы шет елге
қашуынан кейін Францияда басылып шыққан, Сталинді диктатор ретінде
сипаттайтын Воспоминания бывшего секретаря Сталина атты мемуарлық еңбегі
аса құнды болып табылады. Еңбекте бүкіл елді саяси террор қыспағында
ұстаған тоталитарлық коммунистік биліктің механизмі сипатталып, Троцкийді
қудалаудан басталып өзінің жақтастары Каменев, Зиновьев, Рыков, Фрунзені
саяси сахнадан кетірумен жалғасқан Кремльдегі саяси интригалар толық
жазылған. Б.Бажановтың аталмыш еңбегінде саяси жүйенің үстемдік құрған
жетпістен астам жыл бойы халықтан жасырылып келген шындық тарихи оқиғалар
мен фактілерге негізделіп жазылған [9].
Сталинизмнің орнығуы мен оңшыл ағым мәселелерін, қоғамның дамуындағы
қайшылықтарды деректік материалдар негізінде зерттеген Ресей ғалымдарының
ғылыми-теориялық зерттеу еңбектерінің де тоталитаризм мәнін ашып
түсіндірудегі орны ерекше. ХХ ғасырдағы Европадағы тоталитаризм атты
жинақта Ресейде революциядан соң тоталитарлық жүйенің орнау себептері мен
алғы шарттары, жаңа экономикалық саясат және индустриалдық секіріс туралы,
саяси террордың басталуы жайлы айтылған [10]. В. Роговиннің Партия
растрелянных еңбегінде үштіктердің құрылуы және оның қызметі жайында
баяндалып, автор Молотов, Каганович, Ворошилов, Микоян, Андреев, Калинин,
Жданов, Хрущев, Берия, Маленков және тағы басқа партияның қайраткерлерінің
қызметі туралы жаылған. [11]. Ал осы автордың тағы бір Власть и оппозиция
деп аталатын еңбегінде оппозицияның қалайша қалыптасқаны, оны қудалау
саясаты, одақ бойынша ұжымдастыру науқанының қалай жүргізілгені, оның
зардаптары, сталинизмнің идеологиялық шабуылы жайында сөз қозғалады [12].
Р.Медведевтің О Сталине и сталинизме [13] еңбегі әкімшіл-әміршіл жүйенің
бет-пердесін ашуда үлкен маңызға ие.
Бұл мәселе шет елдік ғалымдардың да зерттеу объектісі болды.
Итальяндық зерттеуші Джузеппе Боффа өзінің екі томдық История Советского
Союза еңбегінде кеңес билігінің құрылуын, социализмнің сталиндік моделінің
қалыптасуын ашып көрсетеді көрсетеді [14].
80-жылдардың соңына дейін 20-30 жылдардағы ұлттық зиялылардың
қоғамдық-саяси қызметіне арналған, арнайы жазылған еңбектер тіпті жоқ деуге
болады. Қазақстандағы таптық қозғалысқа немесе кеңестік құрылысқа арналған
еңбектерде ұлтшылдық, сәдуақасовшылдық, қожановшылдық,
рысқұловшылдық деген айдар көп айтылды, аталмыш қайраткерлердің қызметі
мен саяси идеяларын барынша қаралап көрсетуге тырысушылық орын алды.
Қазақтың ұлт зиялыларының 20-30 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметін,
ұлт азаттық күресті зерттеудегі жаңа кезең бүкіл Кеңестер одағын қамтыған
қайта құру процесіне орай, 80-жылдардың соңына қарай басталды. Түрлі
басылымдарда ұлт зиялыларының қызметі мен саяси көзқарасын талдауға
арналған мақалалар жарық көрді.
1991 жылы Қазақстан тәуелсіз елге айналуына байланысты тарихшылар
ескі қағидалардан арылып, тарихи объективтілік басшылыққа алынған еңбектер
жазуды қолға алды, бұрын кездеспеген жаңа ғылыми ойлар мен деректерді
жариялай бастады. ХХ ғасыр басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі,
Алаш қайраткерлерінің қызметі жаңаша көзқарас тұрғысынан К.Нұрпейісовтың,
М.Қойгелдиевтің, М.Қозыбаевтың, Б.Қойшыбаевтың, М.С.Бурабаевтың
монографиялық еңбектерінде зерттелді [15-19]. Осы тұста ХХ ғасырдың аса бір
азалы 20-30 жылдары қазақ ауылында болған әлеуметтік-экономикалық және
саяси өзгерістер жайлы, күштеп ұжымдастыру салдарлары туралы жазылған
Т.Омарбековтың Зобалаң еңбегі жарық көрді. Еңбекте 1929-1931 жылдары
қазақ елінде жүргізілген күштеп ұжымдастыруға қарсы тұрған Қазақстанның
біраз жерлерінен тұтанған халық наразылығы, бас көтерулері нақты деректерге
негізделіп баяндалған [20]. Сонымен қатар отызыншы жылдар ойраны жайлы сөз
еткен Қызылдар қырғыны, Қазақ қалай аштыққа ұшырады [21-22] атты
жинақтары тарихи құнды еңбектер болып табылады. Жинақтарда Қызыл империяның
қолымен жасалған 1932-1933 жылдардағы алапат аштық туралы зерттеу
мақалалары, мемлекет және партия қайраткерлері Т.Рысқұловтың,
Ғ.Мүсіреповтың, О.Исаевтың. Л.И.Мирзоянның, сондай-ақ басқа да
азаматтарымыздың республика басшыларына әр жылда жазған хаттары тұңғыш рет
жарияланған. 1920-1950 жылдар аралығындағы саяси репрессиялар құрбандарының
еске алулары жинақталған Страницы трагических судеб атты жинағында халық
жауы атанғандардың, сондай-ақ олардың туықандарының естеліктері
жарияланған [23]. Ұзақ жылдар бойы көзден таса болып келген, халық
ағартуында зор үлес қосқан қайраткерлер Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов және М.Дулатовтың өмірі мен шығармашылығы туралы
Бес арыс [24] атты жинаққа аталған зиялылар туралы жазылған тарихи
очерктер, әдеби зерттеу мақалалар мен естелік-эсселер енген.
1920-1930 жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен
жүріп өткен жолы тура, еш бұрмалаусыз Алаш ардақтыларының шығармалар
жинақтарында көрсетілген. Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов,
А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин және тағы басқа ұлт зиялыларының шығармалар
жинақтары мен еңбектерінің жарық көруі тәуелсіздігіміздің жемісі болып
табылады [25-30].
Соңғы кезде жеке ұлт зиялыларын зерттеуге арналған тарихи-танымдық
еңбектер жарық көрді, диссертациялық зерттеу жұмыстары қорғалды, мақалалар
жазылды. Көрнекті саяси жетекші Т.Рысқұловтың қызметін талдауға арналған
О.Қоңыратбаевтың зерттеуінің маңызы зор [31]. С.Сәдуақасовтың өмірі мен
қызметіне арналған Р.С. Елмұрзаеваның [32], Д.Махаттың [33],
А.Ипмағамбетованың [34] мақалалары мерзімді баспасөзде жарияланып тұрды.
С.Қожанов жөнінде көпшілік қауымға белгілі еңбектер жоқ деуге болады. Тек
90-жылдардың ортасында ғана оның қызметінің кей тұстарын сипаттаған
Ж.Сімтіковтың, А.Шәріповтың, Ж.М.Уәлиханованың еңбектері шықты [35-37].
Ә.Бөкейхановтың шығармашылығына арналған еңбектерден Н.Әшкееваның [38],
М.Шоқайұлының қоғамдық-саяси қызметіне арналған Х. Абдуллиннің [39],
Ә.Әлібековтың [40] мақалалары басылды.
Қазақ халқына қызыл қырғынның әкелген ақиқаты әлі де толық айтылып
болған жоқ. Қазақстандық тарихшылар кеңестік ХХ ғасырда Қазақстан халқын
жаппай саяси қуғын-сүргінге түсіріп, қасақана ашаршылыққа ұрындырған
тоталитаризм жүйесі жөнінде әлі де терең зерттеулер жүргізу қажет деп
есептейді. Сондықтан бұл мәселе дөңгелек үстелдер мен ғылыми
конференцияларда кең талқылануда [41]. Алматыда Ш.Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институтының ұйымдастыруымен ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы
Қазақстандағы жаппай саяси қуғын-сүргін және қарсыласу қозғалысы: тарихы
және тағылымы деген тақырыпта өткен ғылыми-теориялық конференцияда
тарихшылар мен саясаттанушылар өз сөздерін архивтік деректермен, қоғамдық
ой сананы шындықпен байланыстырып, содан шығаратын көзқарастарын алға
тартты [42].
ХХ ғасыр аяғы мен ХХІ ғасыр басында тарихи объективтілік басшылыққа
алынған көптеген ғылыми әдебиеттер мен мақалалардың жарық көріп ұлт
зиялыларына, олардың қызметіне, тарихымыздың ақтаңдақ беттеріне деген
ескі тұжырымдарды өзгертіп, бұрынғы көзқарастардан бас тартуға әкелді.
Десек те, Қазақстан тарихының 20-30 жылдардағы кезеңі әлі де терең
зерттеуді қажет етеді. Осының барлығы зерттеу жұмысының өзектілігін тағы да
дәлелдей түседі.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Берілген мәселенің өзектілігін
ескере отырып, зерттеудің мақсаты Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінің
бірі саяси және рухани саладағы тоталитаризмге қарсылық тарихын жаңа
көзқараспен уақыт талабына сай қайта қарастыру болып табылады. Осы
мақсаттарды іске асыру үшін зерттеу алдына келесідей міндеттер қойылды:
– ұлтшыл, оңшыл ағым өкілдері ретінде негізсіз айыпталған ұлт
зиялыларының қоғамдық-саяси көзқарасын, саяси күресін талдап, маңызын
ашу, бүгінгі күн тұрғысынан объективті бағалау;
– Қазақстанда кеңестік құрылысты орнату айдарымен жүргізілген әр түрлі
саяси, экономикалық науқандардың мәніне және халыққа әкелген қасіретіне,
оның тигізген зардаптарына жан-жақты тоқталу;
– 20-30 жылдардағы қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығына, тұрмыс-
тіршілігіне қол сұғушылықты айыптау, халықтың саяси құқығының аяққа
тапталуының себептері мен салдарларын ашу;
– әміршіл-әкімшіл жүйенің ұлт зиялыларын қудалау саясатын әшкерелеу,
олардың саяси көзқарастарының өзгеруіне әміршіл-әкімшіл жүйенің әсерін
анықтау.
Зерттеудің хронологиялық шегі ретінде қазақ халқын ауыр қасіретке
ұрындырған, тұтас бір халықтың тағдырына тәжірибе жасаған, оның келешегіне
орны толмас қайғы-қасірет әкелген әміршіл-әкімшіл жүйенің қалыптасып,
күшіне енген кезі, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары алынды. Зерттеуде
Қазақстанда жүргізілген сұрқия саясаттың терістігін түсінген ұлт
зиялыларының 20-жылдардың соңындағы алғашқы айыптаулары анықталып,
ұлтшыл, оңшыл деп жаппай қуғын-сүргінге ұшыратылған 1937-1938
жылдардағы репрессиялармен аяқтау орынды болып есептелді.
Зерттеудің әдістемелік негіздеріне тарихилық және объективтілік
принциптері басшылыққа алынды. ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси
процестерге объективті, шынайы баға беру – тәуелсіз Қазақстан тарихының
басты зерттеу бағыты.
Зерттеу жұмысы тарихи, салыстырмалы әдістердің ортақтылығына
сүйеніліп жазылды. Сонымен қатар жұмыста қазіргі заман талабынан туындаған
ұлт зиялыларының қалыптасуы мен ұлт азаттық күрес кезеңдері мәселесі
бойынша жаңа көзқарастар, ғылыми ойлар ескеріліп отырды. Әдістемелік
принциптерді басшылыққа алуда тарихқа партиялық тұрғыдан қарау
принциптерінен бас тартылып, тарихи процесс қазақ интеллигенциясының
қызметі ретінде қарыстырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ зиялыларын оңшылдыққа, ұлтшылдыққа
айыптаудың тарихы мен салдарлары жаңа әдістемелік негізде қарастырылды;
– Тоталитарлық жүйенің қазақ халқы және оның зиялы қауымы үшін қандай
зардаптары болғаны көрсетілді;
І ТАРАУ. КСРО-да СОЦИАЛИЗМГЕ ӨТУДІҢ ЖОЛДАРЫ МЕН КОНЦЕПЦИЯСЫН АНЫҚТАУ
БАҒЫТТАРЫ, ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. ОҢШЫЛ АҒЫМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖАҒДАЙҒА
ЫҚПАЛЫ
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында КСРО алдында социализмге өтудің жолдары
мен концепциясын анықтау мәселесі тұрды. Жаңа экономикалық саясат дүние
жүзілік революция жүзеге асқанша қолдана тұратын уақытша тактикалық әдіс
пе, әлде дүние жүзілік революцияның жеңіске жетуі ұзақ уақытқа созылған
жағдайда социализмді жүзеге асырар стратегиялық жол ма? Бұл мәселе
конференциялар мен пленумдарда, баспасөз беттерінде қызу пікірталас
туғызды.
Азамат соғысынан кейінгі Ресейдің жағдайы түбегейлі экономикалық
мәселелерді шешуде реформистік әдістерге көшуді қажет етті. Яғни ескі
қоғамдық-экономикалық жағдайды, сауданы, ұсақ шаруашылықты, ұсақ
кәсіпкерлікті, капитализмді бұзбай, біртіндеп оларды игере отырып,
мемлекеттік реттеу мүмкіндігі көзделді [43].
1921 жылдың наурыз айында Коммунистік партияның Х съезі әскери
коммунизмнен Жаңа экономикалық саясатқа өтуді жариялады. Жаңа экономикалық
саясаттың кейбір белгілерін Ленин 1918 жылдың көктемінде-ақ өзінің Совет
өкіметінің кезектегі міндеттері деген еңбегінде айқындап берген болатын.
Партияның Х съезіне дайындықтың барысында және өзінің съезде жасаған
баяндамаларында – Орталық Комитеттің саяси есебі мен азық-түлік салығы
туралы [5; 260-261-б.б.] баяндамада Ленин ол анықтамаларды елеулі түрде
дамыта түсті. В.И. Ленин салғырттың шаруаларды өндірістегі экономикалық
ынтадан айырғанын көрсетті, өйткені салғырт шаруашылық нәтижелеріне
қарамастан, шаруалардың қолында өнімнің олардың отбасыларының жеке
тұтынуына ғана жететін ең аз мөлшерін қалдыратын еді. Ал азық-түлік салығы
болса, ол біріншіден, салғырттан аз еді, екіншіден, күні бұрын
хабарландырылатын еді (егіс алдында). Оны жыл бойында көбейтуге болмайтын.
Демек, салық төлемінен артылған өнімнің бәрі шаруаның қолында қалатын.
Съезд салғыртты заттай салықпен ауыстыру туралы Орталық Комитеттің ұсынған
ережелерін негізінде мақұлдап, партияның Орталық Комитетіне бұл ережелерді
неғұрлым тез сәйкестіруді, салықты жүзеге асырудың формаларын егжей-
тегжейлеп әзірлеуді және тиісті заңдарды ВЦИК пен Халық Комиссарлары Кеңесі
арқылы өткізуді тапсырды.
Лениннің соңғы еңбектерінде жаңа экономикалық саясат концепциясы тауар-
ақша қатынастарының қолданылуын, меншіктің барлық түрлерін – мемлекеттік,
жеке, аралас меншік түрлерін қолдану идеяларын қамтыды. Қол жеткізілген
әскери-коммунистік жетістіктерден уақытша бас тарту, социализмге жетуде
күш жинау үшін кейінге шегіну ұсынылды. Осы саясат шеңберінде жүргізілген
негізгі шаралар – азық-түлік салғырты азық-түлік салығымен алмастырылды,
еркін саудаға жол берілді, жеке тұлғалар өнеркәсіптер ашуға құқық алды.
Ұсақ ұлттық кәсіпорындар бұрынғы қожайындарына қайтарылды. 1922 жылы жер
арендасы құқығы, жалдамалы еңбекті пайдалану қайтарылды, еңбек
мобилизациясы жойылды. Барлық осы шараларды партия өзінің идеологиялық
көзқарастарынан және биліктің әміршіл-волюнтаристік әдістерінен бас тартпай
жүргізді. Біртіндеп әскери коммунизм ығыстырыла бастады. Партия басшылығы
әскери коммунизмнің экономикалық жетістіктері жайлы көзқарастарынан бірте
бірте бас тарта бастады. Жаңа экономикалық саясат экономиканың қарқынды
дамуына алып келді. Шаруаларда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде пайда
болған экономикалық қызығушылық нарықты тез арада азық-түлікпен қамтамасыз
етуге, әскери коммунизмнің аштық жылдарының салдарларын жоюға мүмкіндік
туғызды [43].
Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарында-ақ (1921-1923) нарықты
тану оны жою шараларымен қатар жүрді. Коммунистік партия басшыларының
көпшілігі жаңа экономикалық саясат капитализмнің қайта жаңғыруын алып
келетіндігінен қауіптенді. Көпшілігінде әскери коммунистік иллюзиялар
сақталынды: жеке меншіктің, сауда мен ақшаның жойылуы коммунизмге алып
келеді, ал жаңа экономикалық саясат – бұл коммунизмге қатысты сатқындық
деген пікір туды. Социализм курсын жалғастыра отырып, жаңа экономикалық
саясат халықтың көпшілігімен әлеуметтік компромис жасап, партияның мақсаты
– социализмге жетуді жүзеге асыруға бағытталды. Нарықтық қатынастарда
мемлекеттік ролі әскери коммунизм кезіндегідей, ал экономикалық реформаны
социалистілік шеңберінде жүргізу керек деп есептелінді. Осының барлығы
1922 жылы қабылданған заң кодекстері мен заң актілерінде ескерілді.
Экономиканың өркендеуіне алып келген нарықтық механизмдердің болуы саяси
режимнің беріктенуіне мүмкіндік туғызды. Алайда оның шаруамен және қаланың
буржуазиялық элементтерімен уақытша экономикалық компромисі ретіндегі жаңа
экономикалық саясат мәнімен сәйкессіздігі жаңа экономикалық саясаттың
ығыстырылуына алып келді. Партия басшылығы реформаларды қаламады. Олар жеке
сектордың мемлекеттік сектордан үстем болатындығынан қауіптенді. Жаңа
экономикалық саясаттан қауіптену ауруына шалдыққан олар оны
дискредитациялау шараларын қолға алды. Қоғамдық санада нэпман
эксплуататор, тап жауы ретінде қалыптастырылды. Барлық партиялық форумдарда
Жаңа экономикалық саясатқа деген сенімділік уағыздалғанымен, оны жою
біртіндеп, жариясыз жүзеге асырылды [43].
1927 жылдың күзіне қарай бүкіл елде астық дайындауда қиыншылықтар
орын алды. Н.И. Бухарин бірінші болып астық дайындау мен ауыр өнеркәсіпке
капиталды шоғырландыру қажет – деп шешті. Кезінде Лениннің өзі партияның
өте бағалы теоретигі ғана емес, бүкіл партияның сүйіктісі деп бағалаған
Бухарин ел ішінде орын алып отырған дағдарыстардан шығудың жолдарын
көрсетіп отырды [44, 13-б.].
Астық дайындау мен ауыр өнеркәсіпке капиталды шоғырландыруды ұсыну
себебі, егіннің түсімі жақсы болғанымен, шаруалар, әсіресе, ауқатты
шаруалар, мемлекетке астық өткізуге асықпады. Ауқатты шаруаларда 1925-1926
жылдардан қалған астық қоры да бар болды, алайда олар астықты өкіметке
арзан бағамен өткізгенше, көктемде жоғары бағаға сатуды жөн көрді. Ал
кейбір шаруалар ақшаның орнына өнеркәсіп тауарларын алғысы келді. Өкіметте
қалаларды, Қызыл Армияны қамтамасыз ететін ғана астық қоры қалды. Экспортқа
шығарылатын басты тауар астық өнімдері болғандықтан, мемлекетте артық астық
қоры болмады. Астық тапшылығын жою мақсатында БК(б)П ОК төтенше жағдай
жариялап, кулак пен ауқатты шаруалардан артық астықты күштеп тәркілеу
жөнінде директивалар шығарды. Сталиннің экономикалық саясаттағы шұғыл
бетбұрысы БК(б)П ОК саяси бюросында пікірталас туғызбай қоймады. Н.Бухарин
кулакқа шабуыл жасаудан бас тарту жағына бейімдік білдіріп, сауда
жұмыстарын реттеу жөнінде кулактарға жеңілдіктер беру арқылы
ауылшаруашылығында нарықтық қатынастардың дамуына жол ашуды ұсынды. Ол
ауылшаруашылығын социалистік жолмен қайта құру жұмыстарындағы қиыншылықтан
шығатын жол – ауқаттылармен бірге бейбіт еңбек ету деп түсінді. И.Сталиннің
саяси бағытының қате екенін, бұл бағыт елді азамат соғысына және аштыққа
алып келетінін халыққа жария ету мақсатымен Н.Бухарин 1928 жылы 30
қыркүйекте Правда газетінде Экономистің жазбалары деген теориялық
мақаласын жариялады. Онда ол елдегі индустрияландыру бағдарламасын жүзеге
асыру үшін шаруа базарын кеңейту, деревняның жағдайын жақсарту, жаңа
экономикалық саясаттан бас тартпай, қайта оны толықтырып дамыту арқылы алға
басуды ұсынды [14, 334-б; 44, 13-б].
И. Сталин 1928 жылы 19-қазанда БК(б)П Москва комитеті мен Бақылау
комиссиясының пленумында сөйлеген сөзінде партия ішіндегі оңшыл
оппортунистік ағымның қаупін ашып көрсетуге тырысты. Ол нағыз оппозицияның
елде жоқтығына қарамастан оларды ойлап шығарды. Сталин партиядағы оңшыл
ағым бұл – ХV съезден кері тартушылар, ал солшылдар троцкизм тенденциясын
ұстанушылар [7] деді өзінің Елді индустриализациялау және РК(б)П-дағы
оңшыл ағым туралы баяндамасында. Оңшыл және солшыл ағымдар, әртүрлі
мағынадағы ревизионистер, одақтар, фракциялар – бұлардың барлығы Сталин
үшін толық және түпкілікті талқандалулары тиіс [7] болды. Партия ішіндегі
оңшыл ағымды айыптау науқаны бастапқы кезеңде баяу елеусіз түрде
өрістегенімен, 1928 жылы қаңтарда В. Ленин қайтыс болуының 5 жылдығына орай
болған жиналыста Н.И. Бухариннің Лениннің саяси өсиеттері деген
баяндамасынан кейін ашық сипат ала бастады. Бухариннің қаңтар пленумында
жасаған баяндамасынан кейінгі кезеңдердегі Сталиннің сөйлеген сөздерінде
біздің партияда Бухарин, Томский және Рыков енген ерекше Бухарин тобы
құрылған [44, 14-б.] деп жария етіле бастады. Орталықта партияның ресми
бағытына балама пікір ұсынған Орталық Комитеттің үш мүшесі Н.И.Бухарин,
А.И.Рыков және П.М.Томский оңшыл ағым ретінде айыпталды. Оңшылдар
индустриаландырудың жоғары қарқынына және кулак шаруашылықтарын тежеу
жөніндегі шараларға қарсы болды, қала мен деревняның капиталистік
элементтерімен келісімге келу идеясын қорғап, іс жүзінде қиыншылықтар
алдында тізе бүкті [5, 307-б.] деп айыпталды. Оңшыл оппортунизм басты
қауіпке айналды деп есептеліп, 1929 жылы сәуірде Орталық Комитет пен
Орталық Бақылау Комиссиясының біріккен пленумы, партия ішіндегі жағдайды
арнайы талқылап, оңшылдардың көзқарастары мен ұсыныстарын партияның сара
жолымен сиыспайды деп тауып, Бухарин мен Томскийді жауапты қызметтерінен
алып, егер олар партияның шешімдеріне бағынбаса, Саяси бюроның құрамынан
шығарылатындығы ескертілді [5, 307-б.].
Орталық Комитеттің сәуір пленумынан соң жиналыстар мен баспасөзде
оңшыл ағымға қарсы қарқынды науқан басталды, сын негізінен тікелей
Бухарин, Рыков, Томскийге бағытталды. Ұзақ жылдар бойы ғылыми еңбектерде де
осы бағытпен: БК(б)П-дағы оңшыл ағым – 1928-1930 жылдардағы партия
ішіндегі Н.И. Бухарин, А.И. Рыков, М.П. Томский басқарған, партияға негізгі
қауіп төндіруші болған оппортунистік ағым. Оңшыл ағымдағылар елді
социалистік индустриализациялаудың жоғары қарқынмен жүргізілуіне, ауыл
шаруашылығын ұжымдастыруды ұлғайтуға және кулакты тап ретінде жоюға қарсы
шықты [13, 178-б.] деп жазылып келді. Орталық Комитеттің қараша пленумында
Бухарин Саяси бюродан шығарылды, ал Рыков пен Томскийге ескерту жасалды.
Пленумнан соң Бухарин, Рыков пен Томский саяси бюроға өз қателіктерін
мойындайтындығы жөнінде өтініш жазғанына қарамастан, БК(б)П ХVІ съезінен
соң Томский Саяси бюро құрамынан шығарылды, ал 1930 жылы Орталық Комитеттің
желтоқсан пленумында Рыков та Саяси бюродан шығарылды. Көп ұзамай ол Кеңес
Халық Комиссариатының төрағасы қызметінен босатылып, 1931 жылдың наурыз
айында пошта және телеграф халық комиссары қызметіне, ал Бухарин КСРО ВСНХ
ғылыми-зерттеу секторының төрағасы қызметіне тағайындалды. Бірнеше жылдан
соң ол Известия газетінің бас редакторы қызметін атқарды. Р.Медведев
өзінің О Сталине и сталинизме атты еңбегінде оңшыл ағым Сталинді жеңе
алатын ба еді? деген сұрақ қойып, оғын былай деп жауап береді: Оңшыл
оппозицияның Сталинді жеңуіне мүмкіндігі көп болатын. Нақты бір жағдайларда
оның платформасы Саяси бюрода да, Орталық Комитетте де және партияның
ішінде де, сондай-ақ шаруалар мен жұмысшылар арасында да үлкен қолдауға ие
болар еді. Алайда оңшыл оппозиция лидерлері бұл мүмкіндікті қолдана
алмады [13, 178-180-б.].
1937 жылы 5 наурызда Орталық Комитет пленумында сөз сөйлеген Сталин
белсенді троцкистерді репрессияларға ұшырату қажеттігін атап көрсетті. 1937
жылдың соңына қарай оппозицияның барлық дерлік мүшелері тұтқынға алынды
(сталиндік репрессиялардың мастабтарын қосымшадан қараңыз). 1938 жылы 2
наурызда Антисоветтік оңшыл-троцкистік блок ісі бойынша сот ісі басталды
[47, 12-б.].
КСРО Жоғарғы Сотының Әскери Коллегиясының ашық сот жиналысында 1938
жылдың 2-13 наурыз аралығында РСФСР Қылмыстық кодексінің 581а, 582, 587,
588, 589 и 5811 баптары бойынша айыпталған:
1. Бухарин Николай Ивановичтің;
2. Рыков Алексей Ивановичтің;
3. Ягода Генриха Григорьевичтің;
4. Крестинскийо Николай Николаевичтің;
5. Раковский Христиан Георгиевичтің;
6. Розенгольц Аркадий Павловичтің;
7. Иванов Владимир Ивановичтің;
8. Чернов Михаил Александровичтің;
9. Гринько Григорий Федоровичтің;
10. Зеленский Исаак Абрамовичтің;
11. Бессонов Сергей Алексеевичтің;
12. Икрамов Акмальдің;
13. Ходжаев Файзулланың;
14. Шарангович Василий Фомичтің;
15. Зубарев Прокопий Тимофеевичтің;
16. Буланов Павел Петровичтің;
17. Левин Лев Григорьевичтің;
18. Плетнев Дмитрий Дмитриевичтің;
19. Казаков Игнатий Николаевичтің;
20. Максимов-Диковский Вениамин Адамовичтің;
21. Крючков Петр Петровичтің
істері қарастырылды. Бухарин, Рыков, Ягода, Крестинский, Розенгольц,
Гринько, Шарангович, Ходжаев, Икрамов, Иванов, Зубарев, Зеленский және
Чернов 1932-1933 жылдары шет елдік барлау тапсырмасы бойынша Украина,
Белоруссия, Грузия, Армения, Азербайжан, Орта Азия республикаларының
оңшылдарын, зиновьевшілдерін, меньшевиктерін, эсерлері мен буржуазияшыл-
ұлтшылдарын біріктірген оңшыл-троцкистік блок құрды деп айыпталып,
шпиондық, диверссиялық, террористік әрекет жүргізгені үшін, сондай-ақ
В.В.Куйбышев пен А.М.Горькиді өлтірді деп айыпталып, РСФСР Қылмыстық
кодексінің аталған баптары бойынша кінәлары дәлелденді. Жоғарыда аталған
айыптының 18-і мүлік тәркілеуі мен өлім жазасына кесілді, басқаларының
мүліктері тәркіленіп, бас бостандығынан айырылды [46].
1929 жылы орталықтағы Бухарин, Томский, Рыковтардың оңшыл тобына
қарсы күрестің салқыны Қазақстандағы ұлт зиялыларына дауыл болып тиді.
Әрбір конференцияларда, пленумдарда, мәжілістерде қазақ зиялыларының
оңшылдығы ерекше талқыланатын болды. Орталықтағы оңшыл ағымға айыптау
науқаны жайында 1929 жылы қарашада Алматының партия белсенділеріне арнап
Өлкелік партия комитетінің хатшысы Құрамысұлы Ізмұқан өзінің баяндамасында
тоқталып өтті. Ол оңшыл ағымның шығуы, дамуы жөнінен дәлелді пікірлер
айта алмай, тек Оңшылдардың біздің партиямен негізгі талас мәселелері
деп аталған баяндамасында оңшыл ағым атанғандардың сын көзқарастары мен
балама пікірлерін партияға қарсы топшылық саясатпен айтылған пікір ретінде
бағалады. Ал Қазақстандағы оңшыл ағым жөнінде: меніңше оңшылдық пен
ұлтшылдық екі бөлек болуын болса да, бірақ бұлардың өсу жолының бөтендігі
жоқ деп, Өлкелік партия комитетінің хатшысы Ф.Голощекин жікшіл және
ұлтшыл деп айыптаған Ы.Мұстамбаев, С.Сәдуақасов және С.Қожановтарды
оңшыл ағым өкілдері ретінде сипаттады [44, 7-б.].
Өлкелік бақылау комиссиясы С.Сәдуақасов, Ж.Сұлтанбеков, С.Қожанов,
Ы.Мұстамбаевтардың ісін айрықша қарай келе, оларды ұлтшылдықпен ауырған
зиянды топтың өкілдері дей келіп, партияның сара жолына қарсы шыққан
троцкистік оппозициямен ауыз жаласқандығын дәлелсіз айыптады. С.Сәдуақасов
оңшыл көзқарасқа бағаланып, байлардың қамқоршысы, ұлтшыл ағымның топ
жетекшісі де, ал С.Қожанов, Ж.Мыңбаев, Ы.Мұстамбаев, Ж.Сұлтанбеков және
тағы басқалар оның жақтастары ретінде айыпталды. Кейбір мәселелер бойынша
көзқарастарының ортақтығынан Т.Рысқұлов та осы оңшылдарға телінген.
Қазақстандағы солшылдардың жетекшісі ретінде С.Меңдешев аталған да, ол
топқа С.Сейфуллин, О.Жандосовтар кіргізілген [45, 47-б.].
Оңшыл ағым өкілдері Қазақстанның халық шаруашылығын қайта құрудың
Голощекиндік ультрареволюциялық әдістерін қатты сынға алды, ұлттық
аймақтарда социализмге өтудің баяу, жүйелі лениндік қағидаларды ұстану
қажеттігін ескертті. С.Сәдуақасов Голощекинмен келіспейтін мәселелерін ашық
ортаға салып, қазақ ауылының социализмге барар жолы – кооперация ауылда –
кооперацияны неғұрлым көп ашсақ, кедейлер мен байлардың аражігі жойылады
деген пікірін айта келіп, тәркіленген малдардың санын кемітпей, қазақтың
тіршілігінің көзі болып келген мал басын аман сақтап қалудың екі түрлі
жолын ұсынды: біріншіден, байдың тәркілеуге жататын малдарын есептеп,
совхоз ұйымдастырып, оғын басшы етіп байды, өзін қою; екіншіден, байлар
жеке меншік мал санын көбейтпеу үшін оларға салық көбірек салып, малды көп
ұстағанның пайдасыз екеніне көздерін жеткізу. Сөйтіп қазақтың дәстүрлі мал
шаруашылығын күйреуден аман алып қалу жолдарын атап көрсетті. Ұжымдастыру
жұмыстарын шаруаларды зорлап, күшпен кіргізуге болмайды, оған халық өз
еркімен тартылуы керек. Ол үшін басында ауыл сайын колхоз ұйымдастырып,
оған батырақ кедейлерді алып, үкімет тарапынан тұқым, техника, ақша сияқты
жәрдем беріліп, колхоз шаруашылығының дамып өркендеуіне жағдай жасау керек.
Мұндай колхоздарға кедейлер өздері арыз беріп кіретін болады, осылайша
колхоздар ашуға мүмкіндік туады [28]. Алайда, сөз басында айтылғандай
С.Сәдуақасовтың қандай пікірі болса да қате оңшылдық пиғылда айтылған
болады деп табылып, бұрмалана келе оған мынадай сипат берілді:
Сәдуақасовшылдық біздің партия қатарындағы ұсақ байшылдықтың ықпалы.
Сәдуақасовшылдық кеңес мекемелерін партия жолынан тайдыратын ұсақ байлар
ықпалына ерген, байлардың салт-санасын көксеген жол [33, 5-б.].
7-Бүкілқазақтық партия конференциясы өткен кезең Қазақстаннан оңшыл
ағым өкілдері атанылған азаматтар билік басынан кетірілген, енді олардың
көлеңкесімен күресу кезі еді. Дәлірек айтсақ,
С.Қожанов 1926 жылдарда-ақ Қазақстандағы басшылық қызметтен қуылды.
С.Сәдуақасов қызметінен төмендетіліп, Ташкентке ректорлық жұмысқа
жіберілді. Н.Нұрмақов 1929 жылы Мәскеуге партиялық оқуға жіберіліп, оқуын
бітірген соң сонда қалдырылды. Ы.Мұстамбаев, Ж.Сұлтанбеков тағы басқалар
қателіктерін мойындауға мәжбүр болды [44, 14-б.].
Әділдігіне келгенде, еліміздің осы аяулы азаматтарының алдына қойған
мақсаттары ұлттық намысты жоғары ұстау, елдіктен айырылмау, туған халқының
көзін ашып, мәртебесін көтеру еді. Сол жылдардағы социалистік құрылысты
орнатудағы лениндік принциптің бұзылуын уақытында көре білсе де, бұл
азаматтар жоғарыда аталғандай, арнайы топтар құрып, батыл іс-әрекеттер
жүргізбегенін, оның мүмкін де болмағанын осы зерттеу барысында көз жеткізіп
отырмыз. Сол кезде өздеріне айып болып тағылып, оның өңі айналдырылып
халқына жаман атты етіп көрсетілген пікірлері мен көзқарастары бүгінде,
керісінше олардың халқы үшін қажетті болған келешекті болжағыш көрегендік
жасағанын дәлелдеп отыр. Бірақ, өкінішке орай, билік басындағылардың қалауы
бойынша, сол кездегі қызыл идеологияның ықпалымен шындықтың бәрі қарсылыққа
қарамай жоғарыда айтылғандай бұрмаланып отырған.
1.2. ҚАЗАҚСТАНДА ҰЛТШЫЛДЫҚҚА ЖӘНЕ ЖІКШІЛДІККЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
Қазақстан тарихында ұзақ жылдар бойы комунистік партия саясатына сай
біржақты, ақиқаттан алшақ баға беріліп келген сәдуақасовшылдық,
қожановшылық, рысқұловшылдық, сейфулиншілдік және тағы басқа
шылдықтар құжатты деректер негізінде қазіргі заман талабына сай, тарихи
объективтілікпен зерттелінуде.
Ұлтшылдыққа айыптау науқанының жүргізілуі В.Лениннің тірі кезінен-
ақ басталды. Қазан социалистік төңкерісін Түркістан жұрты теңдікке қолымыз
жетті деп үлкен үмітпен қарсы алды. Өкінішке орай большевиктердің халықты
өз еріктілігін алуға шақырған үндеулері бос сөз болып, уақыт озған сайын
жалған саясаттың бет-пердесі ашыла берді. Қазан төңкерісі өтісімен 20-
жылдардың өзінде-ақ Украинада, Орта Азия республикаларында, Татарстанда,
Башқұртстанда большевизмге балама боларлық IV – Бүкілукраиндық рада,
Иттихат-ва-Таракки, Шуро-и-ислами және тағы басқа партиялар мен саяси
ағымдарға қатысушылардың ізіне большевиктер түсті. Тәуелсіздік пен
еркіндікке ұмтылған Түркістан автономиясы мен Алаш автономиясын
большевиктер қарулы күш қолданып жойды. Түркістан автономиясының басшысы
болған М.Шоқай шетелге кетуге мәжбүр болды. Сол жылдары Қазақстандағы
Алаш қозғалысының өкілдері сотталды. Сонымен бірге өлкедегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерді жүргізудің қарқыны мен әдістері жөнінде принципті
позиция көрсеткен, елдің шаруашылық, саяси және кадр мәселелерін шешуде
ұлттық ерекшеліктер мен жергілікті халықтың мұң-мұқтажын ескермей отырған
орталық саясатының дұрыстығына күмән келтірді деп есептелген республиканың
басшы қызметкерлері қуғындала басталды. Олардың бетін қайтарып, мәселесін
басып, тұқырту үшін ұлтшылдар деген кінә тағылды.
Әкімшіл-әміршіл жүйе әуел бастан-ақ бәрін аға халықтың мақсат-
мүддесін жүзеге асыруды бірінші кезекке қойды. Сол үшін жұртты бір шыбықпен
айдайтын әдіс-айла ойлап табу қажет еді. Өйткені большевиктерге халықтың
мұңын жоқтайтын өзіндік айтар ойы бар, пікір сайысына түсе алатын арыстары
– зиялы қауымының қажеті жоқ болатын. Міне осындай саясатты жүзеге асырудың
ең тиімді әдісі – ұлтшыл уклондықпен күресу науқаны болды. Ұлт мәселесі
жөніндегі И.Сталиннің тезистері партияның Х съезінде қаралмастан бұрын 1921
жылдың 5-ақпанында партияның Орталық Комитетінің Саяси бюросында Ленин
басқарған арнаулы комиссияда талқыланды. Соның нәтижесінде ұлыдержавалық
және колонияны жақтайтын оң уклонның қауіпті әрі зиянды екендігі атат
өтілген болатын. Алайда съезд өткеннен кейін, Лениннің тірі кезінің өзінде-
ақ бұл нұсқауды бұрмалау қолға алынды. Мұндай бағытты табандылықпен жүзеге
асыруда Сталин керемет іскерлік көрсетті. Республикалардың тәуелсіздік
белгілерін сақтау жөніндегі ұмтылыстың бәрі Сталин тарапынан нағыз
ұлтшылдық уклонизм болып есептелді [48, 95-б.].
1920-жылдары көп ұлтты Түркістандағы күрделі ұлттық қарым-қатынастарды
шешуге үлкен үлес қосқан көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі Тұрар
Рысқұлов болды. 1920 жылы 25 мамырда Т.Рысқұлов РК(б)П Орталық Комитеті мен
В.Ленинге Түркістан Республикасының жағдайының жоспары туралы баяндамасын
тапсырды. Баяндаманың жалпы көлемі – 9 бет, қол қойғандар: Т.Рысқұлов,
Н.Ходжаев және Г.Бех-Иванов. Т.Рысқұловтың тікелей басшылығымен әзірленген
баяндамада Түркістанның саяси әлеуметтік жағдайы мен экономикалық,
ұлтаралық қатынастардағы дағдарыстан шығудың жолдары ашып көрсетілді. Саяси
Бюроның арнайы комиссиясы РК(б)П-ның Түркістандағы міндеттері туралы
Орталық Комитет шешімінің жобасын жасап, оны 1920 жылы 13 маусымда талқылау
үшін саяси Бюроның мәжілісіне ұсынады. Комиссия ұсынған шешім жобасының
көптеген кемшіліктері мен бұрмалаушылығы болды 29-маусымда В.Лениннің
басшылығымен қабылданған Түркістан туралы РК(б)П-ның негізгі міндеттері
деп аталған қаулыда Т.Рысқұлов және оның пікірлестері Н.Ходжаев пен Г.Бек-
Ивановтың талаптары толық қамтылмады. Оларға ұлтшылдар, басымашылар
идеологы деген жала жабылды [29, 181-196-б.; 44. 16-б.].
1923 жылы 17-25 сәуір аралығында Москва қаласында өткен РК(б)П ХІІ
съезі ұлт саясаты туралы мәселеге баса назар аударды. Съезде Лениннің
Ұлттар туралы немесе автономияландыру туралы мәселеге деген хаты
делегацияларға жарияланды. Съезд ұлт саясатының халықаралық маңызын атап
айтып, партияны ұлы орыстық шовинизм мен жергілікті ұлтшылдыққа қарсы батыл
күрес жүргізуге шақырды [5, 277-б.]. Партияның және мемлекеттік
құрылыстың ұлттық мәселелері туралы баяндаманы И.Сталин жасап, жергілікті
ұлтшылдық деген аса қауіпті ағым (уклон) бар деген пікір айтты. Оның бұл
пікіріне қарсы Т.Рысқұлов жергілікті ұлтшылдықты тудыратын экономикалық
қайшылықтар екенін айтса, М.К.Сұлтан-Ғалиев: жергілікті ұлтшылдық
дегеніміз не нәрсе өзі, егер жергілікті ұлтшылдық ұлы державалық шовинизмге
қарсы күш күрестің бір көрінісі болса, онда ол ұлтшылдық емес, ол дегеніміз
жай ұлыдержавалық шовинизмнің көріністерімен күрес қана [44, 16-б.] – деп
жергілікті ұлт республикаларындағы ұлт саясаты ерекшеліктеріне мән бере
сөйледі.
1923 жылдың 4-мамырында РК(б)П Орталық Бақылау Комиссиясының
партколлегиясында татар большевиктерінің көрнекті өкілі, Наркомнац
коллегиясының мүшесі М.К.Сұлтанғалиевтің ісі қаралып, ол Совет өкіметінің
ұлт саясатына қарсы шықты сол мақсатпен ұлтшылдық ұйымын құрды деп
айыпталды. Кейін осы үшін талай рет тұтқындалып, он бес жылдай үздіксіз
қуғын-сүргінге түсіп, ақыры атылып кетті. Сұлтанғалиев 20-жылдардың басында-
ақ Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұлов, А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Н.Төреқұлов тағы
басқа қазақ зиялыларымен кездесіп, олармен пікірлес, сырлас болғандығы
белгілі. Мұндай қарым-қатынас оның сыбайластары үшін кейін із-түссіз
қалған жоқ. Сөйтіп жергілікті ұлтшылдық уклонмен күрес шет аймаққа –
Қазақстанға да келіп жетті.[48, 95-б.].
1925 жылы 1-7 желтоқсан аралығында Қазақстанның V Өлкелік партия
конференциясында Ф.Голощекин орыс ұлтшылдығы мен жергілікті ұлтшылық туралы
сөз сөйледі. 1926 жылы наурыз айында Өлкелік партия комитетінің Қазақстан
Өлкелік партия комитетінің Қазақстандағы ұлт аралары мен партия ұйымдарының
ішіндегі жіктер туралы [44, 17-б.] нұсқау хаты барлық губерниялық партия
комитеттеріне таратылды. Партиялық пленумдар, конференцияларда ұлт
зиялыларының жікшілдігі, ұлтшылдығы туралы мәселе қозғалмай қалмайтын
болды. Сонымен бірге оларды үш топқа бөліп жіктеу, осылайша олардың
жұмыстарына теріс баға беру орын ала бастады. Нақтырақ айтқанда: бірінші
топ – Алашорда оқығандары, екінші топ – жас ұлтшылдар, үшінші топ – қазіргі
үкімет басында отырған комунистер. Ал демократиялық бағыт ұстанғандарды
қолдайтын жастар, оқу орындарының студенттері мен ұстаздары да қалыптасып
келе жатқан әкімшіл-әміршіл жүйенің құрығынан құтылмады. 1931 жылы
Қазақстан большевигі журналының № 4 санында Өлкелік партия комитетінің
Қызметшілер даярлау майданындағы ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы [44,
17-б.] деген Қазақстандағы барлық партия ұйымдарына хаты жарияланып,
жастардың қоғамдағы саяси белсенділігін шектеуді мақсат еткен партия
белсенділері тарапынан ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы күрестің ең
елеулі жері дәл қазіргі уақытта мәдениет майданы, әсіресе оқу орындары
болып табылатындығы туралы арнайы нұсқау да берілді. Айта кеткен жөн,
Ф.Голощекиннің өзі атап көрсеткендей, ең басты күрес жергілікті
ұлтшылдыққа, партия ішіндегі демократиялық буржуазия ағымына және қанаушы
тапты қорғаушы сәдуақасовшылдыққа қарсы бағытталды.
Жас та болса ел басқару сияқты саясат ісінде іскерлік көрсете білген
Смағұл Сәдуақасов РК(б)П қатарына өткеннен кейін партия, кеңес жұмыстарына
араласып, жастар арасында тәрбие жұмыстарын жүргізді. Оларға арналған оқу
курстарын ашып, дәріс оқыды. Еңбекші жастар газетін ашып, оған
редакторлық етті. 1921 жылы Жастарға жаңа жол деген кітабы басылып шықты.
С.Сәдуақасов идеология саласындағы және ұлт мәселесіндегі жолсыздықтарды
ашық айтты [28; 33, 5-б.].
Ф.Голощекин Қазақстанға келген алғашқы айларынан бастап-ақ ел ішінде
беделді, білім дәрежесі мен парасаттылығы өзінен жоғары қайраткерлерді
қызметтен босатуды алдына мақсат етіп қойды. 1926 жылдың ақпан айында
өтетін БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің кезекті жиналыстарының
бірінде С.Сәдуақасовтың ісіне қарау туралы дайындық жұмыстары жүргізіліп
жатты. Смағұл Сәдуақасов 1924 жылдың қараша айынан Еңбекші қазақ
газетінің редакторы қызметін атқаратын. Ал, 1925 жылы сәуір айында
шақырылған Қазақстан кеңестері V съезінде Халық ағарту комиссары болып
тағайындалып, РК(б)П Қазақстан өлкелік партия комитетінің мүшелігіне
сайланған еді. Ол өлкелік партия комитетінің жұмысына көңілі толмай, өз
ойын ашық айтып, принципті мәселелерде Голощекинмен келіспейтін кездері жиі
болды. Баспасөз бетінде жарық көрген Қазіргі дәуір – іс дәуірі, Оқу
ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар, Ойланатын уақыт жетті және
тағы басқа еңбектерінде ел ішінде орын алып отырған олқылықтар мен асыра
сілтеушіліктерді ашық сынға алды. Сәдуақасов Қазіргі дәуір – іс дәуірі
деген мақаласында төмендегідей бағалы пікірлер айтады: Қазақстанның Кеңес
одағымен жолы бір, бірақ сол жолмен жүргенде өз тізгінін өзі ұстап тұруы
керек. бізге өз тұжырымымызға лайықталған шара қолдану керек. жер мәселесі,
мекемені қазақтандыру мәселесі, халық ағарту жұмыстары... [28].
Оқу ісінің кемшіліктер: оларға қарсы шаралар деген мақаласында
Біздің жергілікті азаматтарымыздың көбі әкімшіліктің соңында әлі далақтап
шауып жүр. Нағыз үлкен істі, нағыз керек істі дұрыстап қолға алған адам
аз, – деп сол кезеңнің айғайшыл атқамінерлерінен елді тазарту жөнінде:
Атқамінерлер ә дегеннен ақыра келеді, мен кедей, мен сорлы, мен
комсомол, мен жалшы...бересің маған, әкел маған...маған. Бұл сықылды
атқамінерлермен жаңа жұртшылық күресу керек. Ең әуелі бұл жұмысты мойнына
алатын жастардың өзі [28], – деген талап қояды.
Ал, 1926 жылдың 8 ақпанында С.Сәдуақасов өзін жұмыстан босату жөнінде
өлкелік партия комитетіне өтініш білдірді. Оның өтінішінде шығармашылық
жұмыстармен айналысуды жөн санайтынын, әдебиеттер, оқулықтар жазу жұмысына
араласуға мүмкіндіктер жасалуын сұраған еді. Сонымен қатар: Менің
дәлелдемем саяси ойлардан туған емес деп санамаймын. Қалай болғанда да, мен
саяси рең бергенін қаламаймын. ...Менің үлкен өтінішім, мені халық ағарту
комиссариатындағы және газеттегі жұмыстан босатуларыңызды сұраймын. Мүмкін,
мен мәжілістерге келетін болармын, бірақ барлық жұмыстан хабардар болудың
қажеті болмайды. Мүмкін өлкелік комитет мәжілісінде дауыс беруге тиісті
адам ретінде болмағандықтан мәжілістерге қатысуым міндетті емес болар.
Осының бәрін ескеріп, мені жұмыстан босату туралы шын ықыласпен жазған
өтінішімді қанағаттандырсаңыздар екен, [33, 5-б.] – деп аяқталған.
Сәдуақасовтың бұл өтініші туралы мәселе 1926 жылы 17 ақпанда өткен
БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитеті жиналысының жабық бөлімінде қаралды.
Мәжілісті Ф.Голощекин ашып, С.Сәдуақасовтың бұл өтінішімен толық таныстырып
өтті. Екінші болып сөз алған Н.Нұрмақов Сәдуақасовтың бұл өтініші кездейсоқ
жазылмағандығын айтып, Халық ағарту комиссариаты кім болса соны қоя салатын
орган еместігін, оған басшы болатын адамның жақсы ұйымдастырушылық
қабілетімен қатар, аса мәдениетті адам болуы қажеттігін айта келіп,
Сәдуақасовты алмастыратын адам жоқтықтан емес, ол осы орынға барлық жағынан
лайықты кандидатура болғандықтан, оның бұл өтінішіне қарсылығын білдірді.
Н.Нұрмақовтың С.Сәдуақасовты орнында қалдыру туралы ұсынысын О.Жандосов та,
Ж.Мыңбаев та қолдап сөйледі. Ал, Тәтімов, Исаев, Құрамысов болса, өтінішті
қанағаттандыруды ұсынды. Құрамысов: Ильичсіз де өмір сүріп келеміз, әрине?
Сәдуақасовсыз да өмір сүруге болады. Сондықтан да оның тілегін
қанағаттандыру керек, [33, 5-б.] – деп көкейдегі кекесінін жасырмады.
Алайда, Ленинсіз сөз сөйлемейтін Құрамысов сынды шолақ белсенділерге
Сәдуақасовсыз өмір сүру жеңіл болғанымен, қазақ халқы үшін Смағұл
Сәдуақасовтай ұлтжанды азаматтан айырылу аса ауыр еді.
БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің 1926 жылғы 24 ақпан күні өткен бюро
жиналысында Еңбекші қазақ газетінің жұмысы туралы баяндаманы Ә.Байділдин
жасады. Ә.Байділдин өз баяндамасында ескінің жақсысын қабылдап пайдалана
білуге, ал жаманынан қалай жирену керектігіне дәлелді сөздер айтқан және
сол тұстағы солақай сыншылардың лепірме сөздеріне тойтарыс беру мақсатында
жазылған Қазіргі дәуір – іс дәуірі атты Смағұл Сәдуақасовтың мақаласына
шүйлікті. Мұнымен ғана шектелгісі келмеген ол С.Сәдуақасовтың Партияның
XIV съезінің қорытындылары, Қазақстандағы оқу ісінің кемшіліктері деген
мақалаларына да тоқталып, жалпы талдауының қорытындысын ...газет
С.Сәдуақасов арқылы партия бағытын толық көрсетуді қамтамасыз етпейді,
[33, 5-б] – деп түйді.
Бұл пікірмен келіспеген Нұрмақов Байділдиннің С.Сәдуақасов марксизмді
бұрмалады деуіне ешқандай негіз жоқтығын атап көрсетті. Ә.Байділдинді бет-
жүзіне қарамай, Сәдуақасовты қорғай сөйледі. Келесі сөз алған Жандосов
болса жікшілдік жайлы сөз қозғады. Ол жікшілдік Орта Азияда пайда бола
бастағандығын, әлі де ауада қалқап жүргендігін, әйтсе де бұл туралы біздегі
баспасөзде жазатын жауапты қазақ қызметкері әлі табылған жоқтығын, оған
олардың батылдары жетпейтіндігін айтты Сәдуақасовтың өз өтініші бойынша
оған жүктелген жұмыстардың көптігін ескеріп, Еңбекші қазақ газетінің
редакторлығынан босатылсын деген қаулы қабылданды. Осылайша өрбіген
оқиғалар саларынан С.Сәдуақасов Еңбекші қазақ газетінің редакторлығынан
босатылғанымен, Халық ағарту комиссариатындағы жұмысында қалдырылды.
1926 жылдың сәуір айында өткен БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің ІІ
пленумында Ф.Голощекин Қазақстанға бар мәдениетті, жетістікті өзімен бірге
ала келгендей, Қазақ елінің өткенінің бәрін жоққа шығара сөйледі. Оның
қазақ ауылы Октябрьдің дүмпуін әлі көрген жоқ, ауыл әлі баяғы қалпында.
Қазақ ауылы 1917 жылы орыс қаласында болған талан-таражды көрген жоқ, сол
себепті қазақ даласын кіші октябрьмен сипап өту керек. Біздің кім
екенімізді байлар танысын [45, 39-б.] – деп, қазақ ауылында таптық алай-
түлей жасап, дүр сілкіндіруді мақсат еткен позициясына Смағұл Сәдуақасов
қарсылық білдірді
Сәдуақасов қазақ елін күйзеліске түсіретін Голощекин дауылының
салдарынан халықты аман алып қалуды мақсат етіп, өмірінің соңғы күндеріне
дейін алған бетінен таймады. Ол өлкелік партия Комитетінің хатшысы
Голощекиннің ұстанған бағыты дұрыс емес, өлкелік комитетте маңызды
мәселелерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. КСРО-да социализмге өтудің жолдары мен концепциясын анықтау
бағыттары, оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...23
1.1. Оңшыл ағым ұғымы және оның Қазақстанда қоғамдық саяси жағдайға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
1.2. Қазақстандағы ұлтшылдыққа және жікшілдікке қарсы күрес
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ІІ тарау. Тоталитарлық жүйенің қазақ халқы және оның зиялы қауымы үшін
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43
2.1. Идеология майданындағы айтыстар және қызу
пікірталастар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2. Дәстүрлі шаруашылықтың дамуы: ауытқулар мен асыра
сілтеушілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.3. 20-30 жылдардағы әкімшіл-әміршілдік жүйеге қарсы күрескен ұлт
зиялыларының тағдыры және күресінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан тарихындағы ең өзекті, күні бүгінге
дейін өзінің шынайы бағасын ала алмай, кеңестік дәуір қысымымен шектеліп
қалған мәселелердің бірі ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы саяси және рухани
саладағы тоталитарлық жүйеге ұлт зиялыларының қарсылығы, мәдени құрылысты
идеологияландыру, интеллигенцияны ұлтшылдыққа айыптау.
Қоғамдық-саяси және мәдени өмірде тоталитарлық жүйе орнаған ХХ
ғасырдың 20-30 жылдары ұлт зиялыларының күресін, қоғамдық саяси ой-
пікірлерін терең зерттеп, объективті баға беруге мүмкіндік болмады. Ұлттық
тарихтың ақиқаты айтылмай, тарих коммунистік идеологияға сай бұрмаланып,
ойдан шығарылып жазылды. Кеңестер дәуірінің осы 20-30 жылдарында
социалистік қоғам құруды желеу еткен большевиктердің коммунистік
идеологиясы ұлттық болмысқа ақау түсірді. Социализм құру барысында саяси
жүйе қазақтарға ұлттық салт-дәстүр жолымен өмір сүруге тиым салып, кедергі
жасады.
Сол кездегі Орталықтан жүргізілген большевиктер саясатының түпкі
мәнін түсіне білген, оның халыққа ешбір жақсылық әкелмейтіндігін сезген ұлт
зиялылары оған қарсылық білдіруге тырысты. Елді экономикалық және рухани
дағдарыстан шығару жолын іздестірген зиялыларды тоталитарлық жүйе
оңшылдар, ұлтшылдар, жікшілдер деп негізсіз айыптап, халық жауы
ретінде құрту саясатын жүргізді. Жаппай-қуғын сүргін ешқандай сотсыз,
айрықша кеңес, алқа, үштік, екілік дегендер арқылы жүзеге асырылды.
Соның салдарынан мыңдаған адамдар зардап шекті.
Қазіргі уақытта еліміз тәуелсіздік алып, егемен мемлекет ретінде
қалыптасқан кезде ХХ ғасыр басындағы тарихтың қатесін түзетуге күш салынып
келеді. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылды Жалпыұлттық
келісім және саяси қуғын сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жариялауы ХХ
ғасырдағы тарихымызды тың тұрғыдан қарастыруға, жүріп өткен жолымызға
жаңаша баға беруге мүмкіндік жасады. Ал 1998 жыл Елбасының жарлығымен
Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жарияланып, Президент
жинақтаған тәжірибені ескере отырып, тұғырдан тайса да, санадан әрі сырыла
қоймаған тоталитаризм идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсем [1],– деп
көрсетті. Елбасының бұл Жарлықтары қуғын-сүргінге ұшыраған адамдарды ақтау
жөніндегі жұмысты жандандыра түсуге үлкен ықпал етті.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Кеңес өкіметі жылдары зерттелініп отырған
мәселелерге байланысты еңбектер партияның идеологиялық және саяси
қағидаларын тұрғысынан қарастырылып, соған икемделіп жазылды. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде: Тоталитаризм сұмдықтарын сұңқылдатып қаншама тізбектесең де,
оның жойқын кесапаты мен жымысқы жылымдығының сырын ұғына алмайсың, – дей
келе, ...Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей
бір зұлымдық әдісті қарсы қойды, ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды
тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады [2] деп, әміршіл-
әкімшіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалана жазылып, санамызды
коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
Коммунистік идеология туындылары ретінде Л.Заковскийдің О некоторых
методах и приемах иностранных разведывательных органов и их троцкистско-
бухаринской агентуры (троцкисты и правые шпионско-диверсионная агентура
фашизма) еңбегін [3], М.Сайерс пен А.Канның Тайная война против Советской
России еңбектерін [4] айтуға болады. Бұл еңбектерде Л.Тройкий бастаған
солшыл оппозицияның қауіптігі жайында, олардың шетелдік барлау
органдарымен байланысы жайлы және олармен күрес шаралары жайында
баяндалған. Сонымен бірге И.В.Сталиннің партия съездерінде оқыған
баяндамаларының өзі сол кездегі әлеуметтік-саяси ахуалды танып-білуге
мүмкіндік береді. РК(б)П Х съезінде Партияның ұлт мәселесіндегі кезекті
міндеттері туралы, ХІІ съезде Партиялық және мемлекеттік құрылыста ұлт
ерекшеліктері туралы [5] , 1924 жылғы 19 қарашадағы Троцкизм бе, әлде
ленинизм бе? [6] , РК(б)П Орталық Комитетінің 1928 жылғы 19 қарашадағы
пленумында Елді индустриализациялау және РК(б)П-дағы оңшыл ағым туралы
[7] Сталиннің оқыған баяндамалары партияның кезек күттірмейтін мәселелерін
шешудегі шараларын көрсетеді.
Сталинизмнің қалайша қалыптасқаны, оның тоталитарлық режимінің не
себепті үстемдікке қол жеткізуі мәселелері тоталитарлық жүйенің қысымы
салдарынан шетелдік эмиграцияға кетуге мәжбүр болған қоғам қайраткерлерінің
зерттеу еңбектері мен мемуарларында, өмірбаяндық естеліктерінде ашық
айтылады. Атап айтқанда Латын Америкасы елдерінде Л.Д.Троцкийдің Сталин
туралы мақалалары мен еңбектері, Преданная революция: Что такое СССР и
куда он идет? [8] атты кітабы жарияланып, онда Сталиннің неліктен жеңгені,
билікке қалай қол жеткізгені туралы, оның саясатының қателіктері жайлы
айтылады. Сталиннің бұрынғы хатшысы Борис Бажановтың 1928 жылы шет елге
қашуынан кейін Францияда басылып шыққан, Сталинді диктатор ретінде
сипаттайтын Воспоминания бывшего секретаря Сталина атты мемуарлық еңбегі
аса құнды болып табылады. Еңбекте бүкіл елді саяси террор қыспағында
ұстаған тоталитарлық коммунистік биліктің механизмі сипатталып, Троцкийді
қудалаудан басталып өзінің жақтастары Каменев, Зиновьев, Рыков, Фрунзені
саяси сахнадан кетірумен жалғасқан Кремльдегі саяси интригалар толық
жазылған. Б.Бажановтың аталмыш еңбегінде саяси жүйенің үстемдік құрған
жетпістен астам жыл бойы халықтан жасырылып келген шындық тарихи оқиғалар
мен фактілерге негізделіп жазылған [9].
Сталинизмнің орнығуы мен оңшыл ағым мәселелерін, қоғамның дамуындағы
қайшылықтарды деректік материалдар негізінде зерттеген Ресей ғалымдарының
ғылыми-теориялық зерттеу еңбектерінің де тоталитаризм мәнін ашып
түсіндірудегі орны ерекше. ХХ ғасырдағы Европадағы тоталитаризм атты
жинақта Ресейде революциядан соң тоталитарлық жүйенің орнау себептері мен
алғы шарттары, жаңа экономикалық саясат және индустриалдық секіріс туралы,
саяси террордың басталуы жайлы айтылған [10]. В. Роговиннің Партия
растрелянных еңбегінде үштіктердің құрылуы және оның қызметі жайында
баяндалып, автор Молотов, Каганович, Ворошилов, Микоян, Андреев, Калинин,
Жданов, Хрущев, Берия, Маленков және тағы басқа партияның қайраткерлерінің
қызметі туралы жаылған. [11]. Ал осы автордың тағы бір Власть и оппозиция
деп аталатын еңбегінде оппозицияның қалайша қалыптасқаны, оны қудалау
саясаты, одақ бойынша ұжымдастыру науқанының қалай жүргізілгені, оның
зардаптары, сталинизмнің идеологиялық шабуылы жайында сөз қозғалады [12].
Р.Медведевтің О Сталине и сталинизме [13] еңбегі әкімшіл-әміршіл жүйенің
бет-пердесін ашуда үлкен маңызға ие.
Бұл мәселе шет елдік ғалымдардың да зерттеу объектісі болды.
Итальяндық зерттеуші Джузеппе Боффа өзінің екі томдық История Советского
Союза еңбегінде кеңес билігінің құрылуын, социализмнің сталиндік моделінің
қалыптасуын ашып көрсетеді көрсетеді [14].
80-жылдардың соңына дейін 20-30 жылдардағы ұлттық зиялылардың
қоғамдық-саяси қызметіне арналған, арнайы жазылған еңбектер тіпті жоқ деуге
болады. Қазақстандағы таптық қозғалысқа немесе кеңестік құрылысқа арналған
еңбектерде ұлтшылдық, сәдуақасовшылдық, қожановшылдық,
рысқұловшылдық деген айдар көп айтылды, аталмыш қайраткерлердің қызметі
мен саяси идеяларын барынша қаралап көрсетуге тырысушылық орын алды.
Қазақтың ұлт зиялыларының 20-30 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметін,
ұлт азаттық күресті зерттеудегі жаңа кезең бүкіл Кеңестер одағын қамтыған
қайта құру процесіне орай, 80-жылдардың соңына қарай басталды. Түрлі
басылымдарда ұлт зиялыларының қызметі мен саяси көзқарасын талдауға
арналған мақалалар жарық көрді.
1991 жылы Қазақстан тәуелсіз елге айналуына байланысты тарихшылар
ескі қағидалардан арылып, тарихи объективтілік басшылыққа алынған еңбектер
жазуды қолға алды, бұрын кездеспеген жаңа ғылыми ойлар мен деректерді
жариялай бастады. ХХ ғасыр басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі,
Алаш қайраткерлерінің қызметі жаңаша көзқарас тұрғысынан К.Нұрпейісовтың,
М.Қойгелдиевтің, М.Қозыбаевтың, Б.Қойшыбаевтың, М.С.Бурабаевтың
монографиялық еңбектерінде зерттелді [15-19]. Осы тұста ХХ ғасырдың аса бір
азалы 20-30 жылдары қазақ ауылында болған әлеуметтік-экономикалық және
саяси өзгерістер жайлы, күштеп ұжымдастыру салдарлары туралы жазылған
Т.Омарбековтың Зобалаң еңбегі жарық көрді. Еңбекте 1929-1931 жылдары
қазақ елінде жүргізілген күштеп ұжымдастыруға қарсы тұрған Қазақстанның
біраз жерлерінен тұтанған халық наразылығы, бас көтерулері нақты деректерге
негізделіп баяндалған [20]. Сонымен қатар отызыншы жылдар ойраны жайлы сөз
еткен Қызылдар қырғыны, Қазақ қалай аштыққа ұшырады [21-22] атты
жинақтары тарихи құнды еңбектер болып табылады. Жинақтарда Қызыл империяның
қолымен жасалған 1932-1933 жылдардағы алапат аштық туралы зерттеу
мақалалары, мемлекет және партия қайраткерлері Т.Рысқұловтың,
Ғ.Мүсіреповтың, О.Исаевтың. Л.И.Мирзоянның, сондай-ақ басқа да
азаматтарымыздың республика басшыларына әр жылда жазған хаттары тұңғыш рет
жарияланған. 1920-1950 жылдар аралығындағы саяси репрессиялар құрбандарының
еске алулары жинақталған Страницы трагических судеб атты жинағында халық
жауы атанғандардың, сондай-ақ олардың туықандарының естеліктері
жарияланған [23]. Ұзақ жылдар бойы көзден таса болып келген, халық
ағартуында зор үлес қосқан қайраткерлер Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов және М.Дулатовтың өмірі мен шығармашылығы туралы
Бес арыс [24] атты жинаққа аталған зиялылар туралы жазылған тарихи
очерктер, әдеби зерттеу мақалалар мен естелік-эсселер енген.
1920-1930 жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен
жүріп өткен жолы тура, еш бұрмалаусыз Алаш ардақтыларының шығармалар
жинақтарында көрсетілген. Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов,
А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин және тағы басқа ұлт зиялыларының шығармалар
жинақтары мен еңбектерінің жарық көруі тәуелсіздігіміздің жемісі болып
табылады [25-30].
Соңғы кезде жеке ұлт зиялыларын зерттеуге арналған тарихи-танымдық
еңбектер жарық көрді, диссертациялық зерттеу жұмыстары қорғалды, мақалалар
жазылды. Көрнекті саяси жетекші Т.Рысқұловтың қызметін талдауға арналған
О.Қоңыратбаевтың зерттеуінің маңызы зор [31]. С.Сәдуақасовтың өмірі мен
қызметіне арналған Р.С. Елмұрзаеваның [32], Д.Махаттың [33],
А.Ипмағамбетованың [34] мақалалары мерзімді баспасөзде жарияланып тұрды.
С.Қожанов жөнінде көпшілік қауымға белгілі еңбектер жоқ деуге болады. Тек
90-жылдардың ортасында ғана оның қызметінің кей тұстарын сипаттаған
Ж.Сімтіковтың, А.Шәріповтың, Ж.М.Уәлиханованың еңбектері шықты [35-37].
Ә.Бөкейхановтың шығармашылығына арналған еңбектерден Н.Әшкееваның [38],
М.Шоқайұлының қоғамдық-саяси қызметіне арналған Х. Абдуллиннің [39],
Ә.Әлібековтың [40] мақалалары басылды.
Қазақ халқына қызыл қырғынның әкелген ақиқаты әлі де толық айтылып
болған жоқ. Қазақстандық тарихшылар кеңестік ХХ ғасырда Қазақстан халқын
жаппай саяси қуғын-сүргінге түсіріп, қасақана ашаршылыққа ұрындырған
тоталитаризм жүйесі жөнінде әлі де терең зерттеулер жүргізу қажет деп
есептейді. Сондықтан бұл мәселе дөңгелек үстелдер мен ғылыми
конференцияларда кең талқылануда [41]. Алматыда Ш.Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институтының ұйымдастыруымен ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы
Қазақстандағы жаппай саяси қуғын-сүргін және қарсыласу қозғалысы: тарихы
және тағылымы деген тақырыпта өткен ғылыми-теориялық конференцияда
тарихшылар мен саясаттанушылар өз сөздерін архивтік деректермен, қоғамдық
ой сананы шындықпен байланыстырып, содан шығаратын көзқарастарын алға
тартты [42].
ХХ ғасыр аяғы мен ХХІ ғасыр басында тарихи объективтілік басшылыққа
алынған көптеген ғылыми әдебиеттер мен мақалалардың жарық көріп ұлт
зиялыларына, олардың қызметіне, тарихымыздың ақтаңдақ беттеріне деген
ескі тұжырымдарды өзгертіп, бұрынғы көзқарастардан бас тартуға әкелді.
Десек те, Қазақстан тарихының 20-30 жылдардағы кезеңі әлі де терең
зерттеуді қажет етеді. Осының барлығы зерттеу жұмысының өзектілігін тағы да
дәлелдей түседі.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Берілген мәселенің өзектілігін
ескере отырып, зерттеудің мақсаты Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінің
бірі саяси және рухани саладағы тоталитаризмге қарсылық тарихын жаңа
көзқараспен уақыт талабына сай қайта қарастыру болып табылады. Осы
мақсаттарды іске асыру үшін зерттеу алдына келесідей міндеттер қойылды:
– ұлтшыл, оңшыл ағым өкілдері ретінде негізсіз айыпталған ұлт
зиялыларының қоғамдық-саяси көзқарасын, саяси күресін талдап, маңызын
ашу, бүгінгі күн тұрғысынан объективті бағалау;
– Қазақстанда кеңестік құрылысты орнату айдарымен жүргізілген әр түрлі
саяси, экономикалық науқандардың мәніне және халыққа әкелген қасіретіне,
оның тигізген зардаптарына жан-жақты тоқталу;
– 20-30 жылдардағы қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығына, тұрмыс-
тіршілігіне қол сұғушылықты айыптау, халықтың саяси құқығының аяққа
тапталуының себептері мен салдарларын ашу;
– әміршіл-әкімшіл жүйенің ұлт зиялыларын қудалау саясатын әшкерелеу,
олардың саяси көзқарастарының өзгеруіне әміршіл-әкімшіл жүйенің әсерін
анықтау.
Зерттеудің хронологиялық шегі ретінде қазақ халқын ауыр қасіретке
ұрындырған, тұтас бір халықтың тағдырына тәжірибе жасаған, оның келешегіне
орны толмас қайғы-қасірет әкелген әміршіл-әкімшіл жүйенің қалыптасып,
күшіне енген кезі, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары алынды. Зерттеуде
Қазақстанда жүргізілген сұрқия саясаттың терістігін түсінген ұлт
зиялыларының 20-жылдардың соңындағы алғашқы айыптаулары анықталып,
ұлтшыл, оңшыл деп жаппай қуғын-сүргінге ұшыратылған 1937-1938
жылдардағы репрессиялармен аяқтау орынды болып есептелді.
Зерттеудің әдістемелік негіздеріне тарихилық және объективтілік
принциптері басшылыққа алынды. ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси
процестерге объективті, шынайы баға беру – тәуелсіз Қазақстан тарихының
басты зерттеу бағыты.
Зерттеу жұмысы тарихи, салыстырмалы әдістердің ортақтылығына
сүйеніліп жазылды. Сонымен қатар жұмыста қазіргі заман талабынан туындаған
ұлт зиялыларының қалыптасуы мен ұлт азаттық күрес кезеңдері мәселесі
бойынша жаңа көзқарастар, ғылыми ойлар ескеріліп отырды. Әдістемелік
принциптерді басшылыққа алуда тарихқа партиялық тұрғыдан қарау
принциптерінен бас тартылып, тарихи процесс қазақ интеллигенциясының
қызметі ретінде қарыстырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ зиялыларын оңшылдыққа, ұлтшылдыққа
айыптаудың тарихы мен салдарлары жаңа әдістемелік негізде қарастырылды;
– Тоталитарлық жүйенің қазақ халқы және оның зиялы қауымы үшін қандай
зардаптары болғаны көрсетілді;
І ТАРАУ. КСРО-да СОЦИАЛИЗМГЕ ӨТУДІҢ ЖОЛДАРЫ МЕН КОНЦЕПЦИЯСЫН АНЫҚТАУ
БАҒЫТТАРЫ, ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. ОҢШЫЛ АҒЫМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖАҒДАЙҒА
ЫҚПАЛЫ
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында КСРО алдында социализмге өтудің жолдары
мен концепциясын анықтау мәселесі тұрды. Жаңа экономикалық саясат дүние
жүзілік революция жүзеге асқанша қолдана тұратын уақытша тактикалық әдіс
пе, әлде дүние жүзілік революцияның жеңіске жетуі ұзақ уақытқа созылған
жағдайда социализмді жүзеге асырар стратегиялық жол ма? Бұл мәселе
конференциялар мен пленумдарда, баспасөз беттерінде қызу пікірталас
туғызды.
Азамат соғысынан кейінгі Ресейдің жағдайы түбегейлі экономикалық
мәселелерді шешуде реформистік әдістерге көшуді қажет етті. Яғни ескі
қоғамдық-экономикалық жағдайды, сауданы, ұсақ шаруашылықты, ұсақ
кәсіпкерлікті, капитализмді бұзбай, біртіндеп оларды игере отырып,
мемлекеттік реттеу мүмкіндігі көзделді [43].
1921 жылдың наурыз айында Коммунистік партияның Х съезі әскери
коммунизмнен Жаңа экономикалық саясатқа өтуді жариялады. Жаңа экономикалық
саясаттың кейбір белгілерін Ленин 1918 жылдың көктемінде-ақ өзінің Совет
өкіметінің кезектегі міндеттері деген еңбегінде айқындап берген болатын.
Партияның Х съезіне дайындықтың барысында және өзінің съезде жасаған
баяндамаларында – Орталық Комитеттің саяси есебі мен азық-түлік салығы
туралы [5; 260-261-б.б.] баяндамада Ленин ол анықтамаларды елеулі түрде
дамыта түсті. В.И. Ленин салғырттың шаруаларды өндірістегі экономикалық
ынтадан айырғанын көрсетті, өйткені салғырт шаруашылық нәтижелеріне
қарамастан, шаруалардың қолында өнімнің олардың отбасыларының жеке
тұтынуына ғана жететін ең аз мөлшерін қалдыратын еді. Ал азық-түлік салығы
болса, ол біріншіден, салғырттан аз еді, екіншіден, күні бұрын
хабарландырылатын еді (егіс алдында). Оны жыл бойында көбейтуге болмайтын.
Демек, салық төлемінен артылған өнімнің бәрі шаруаның қолында қалатын.
Съезд салғыртты заттай салықпен ауыстыру туралы Орталық Комитеттің ұсынған
ережелерін негізінде мақұлдап, партияның Орталық Комитетіне бұл ережелерді
неғұрлым тез сәйкестіруді, салықты жүзеге асырудың формаларын егжей-
тегжейлеп әзірлеуді және тиісті заңдарды ВЦИК пен Халық Комиссарлары Кеңесі
арқылы өткізуді тапсырды.
Лениннің соңғы еңбектерінде жаңа экономикалық саясат концепциясы тауар-
ақша қатынастарының қолданылуын, меншіктің барлық түрлерін – мемлекеттік,
жеке, аралас меншік түрлерін қолдану идеяларын қамтыды. Қол жеткізілген
әскери-коммунистік жетістіктерден уақытша бас тарту, социализмге жетуде
күш жинау үшін кейінге шегіну ұсынылды. Осы саясат шеңберінде жүргізілген
негізгі шаралар – азық-түлік салғырты азық-түлік салығымен алмастырылды,
еркін саудаға жол берілді, жеке тұлғалар өнеркәсіптер ашуға құқық алды.
Ұсақ ұлттық кәсіпорындар бұрынғы қожайындарына қайтарылды. 1922 жылы жер
арендасы құқығы, жалдамалы еңбекті пайдалану қайтарылды, еңбек
мобилизациясы жойылды. Барлық осы шараларды партия өзінің идеологиялық
көзқарастарынан және биліктің әміршіл-волюнтаристік әдістерінен бас тартпай
жүргізді. Біртіндеп әскери коммунизм ығыстырыла бастады. Партия басшылығы
әскери коммунизмнің экономикалық жетістіктері жайлы көзқарастарынан бірте
бірте бас тарта бастады. Жаңа экономикалық саясат экономиканың қарқынды
дамуына алып келді. Шаруаларда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде пайда
болған экономикалық қызығушылық нарықты тез арада азық-түлікпен қамтамасыз
етуге, әскери коммунизмнің аштық жылдарының салдарларын жоюға мүмкіндік
туғызды [43].
Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарында-ақ (1921-1923) нарықты
тану оны жою шараларымен қатар жүрді. Коммунистік партия басшыларының
көпшілігі жаңа экономикалық саясат капитализмнің қайта жаңғыруын алып
келетіндігінен қауіптенді. Көпшілігінде әскери коммунистік иллюзиялар
сақталынды: жеке меншіктің, сауда мен ақшаның жойылуы коммунизмге алып
келеді, ал жаңа экономикалық саясат – бұл коммунизмге қатысты сатқындық
деген пікір туды. Социализм курсын жалғастыра отырып, жаңа экономикалық
саясат халықтың көпшілігімен әлеуметтік компромис жасап, партияның мақсаты
– социализмге жетуді жүзеге асыруға бағытталды. Нарықтық қатынастарда
мемлекеттік ролі әскери коммунизм кезіндегідей, ал экономикалық реформаны
социалистілік шеңберінде жүргізу керек деп есептелінді. Осының барлығы
1922 жылы қабылданған заң кодекстері мен заң актілерінде ескерілді.
Экономиканың өркендеуіне алып келген нарықтық механизмдердің болуы саяси
режимнің беріктенуіне мүмкіндік туғызды. Алайда оның шаруамен және қаланың
буржуазиялық элементтерімен уақытша экономикалық компромисі ретіндегі жаңа
экономикалық саясат мәнімен сәйкессіздігі жаңа экономикалық саясаттың
ығыстырылуына алып келді. Партия басшылығы реформаларды қаламады. Олар жеке
сектордың мемлекеттік сектордан үстем болатындығынан қауіптенді. Жаңа
экономикалық саясаттан қауіптену ауруына шалдыққан олар оны
дискредитациялау шараларын қолға алды. Қоғамдық санада нэпман
эксплуататор, тап жауы ретінде қалыптастырылды. Барлық партиялық форумдарда
Жаңа экономикалық саясатқа деген сенімділік уағыздалғанымен, оны жою
біртіндеп, жариясыз жүзеге асырылды [43].
1927 жылдың күзіне қарай бүкіл елде астық дайындауда қиыншылықтар
орын алды. Н.И. Бухарин бірінші болып астық дайындау мен ауыр өнеркәсіпке
капиталды шоғырландыру қажет – деп шешті. Кезінде Лениннің өзі партияның
өте бағалы теоретигі ғана емес, бүкіл партияның сүйіктісі деп бағалаған
Бухарин ел ішінде орын алып отырған дағдарыстардан шығудың жолдарын
көрсетіп отырды [44, 13-б.].
Астық дайындау мен ауыр өнеркәсіпке капиталды шоғырландыруды ұсыну
себебі, егіннің түсімі жақсы болғанымен, шаруалар, әсіресе, ауқатты
шаруалар, мемлекетке астық өткізуге асықпады. Ауқатты шаруаларда 1925-1926
жылдардан қалған астық қоры да бар болды, алайда олар астықты өкіметке
арзан бағамен өткізгенше, көктемде жоғары бағаға сатуды жөн көрді. Ал
кейбір шаруалар ақшаның орнына өнеркәсіп тауарларын алғысы келді. Өкіметте
қалаларды, Қызыл Армияны қамтамасыз ететін ғана астық қоры қалды. Экспортқа
шығарылатын басты тауар астық өнімдері болғандықтан, мемлекетте артық астық
қоры болмады. Астық тапшылығын жою мақсатында БК(б)П ОК төтенше жағдай
жариялап, кулак пен ауқатты шаруалардан артық астықты күштеп тәркілеу
жөнінде директивалар шығарды. Сталиннің экономикалық саясаттағы шұғыл
бетбұрысы БК(б)П ОК саяси бюросында пікірталас туғызбай қоймады. Н.Бухарин
кулакқа шабуыл жасаудан бас тарту жағына бейімдік білдіріп, сауда
жұмыстарын реттеу жөнінде кулактарға жеңілдіктер беру арқылы
ауылшаруашылығында нарықтық қатынастардың дамуына жол ашуды ұсынды. Ол
ауылшаруашылығын социалистік жолмен қайта құру жұмыстарындағы қиыншылықтан
шығатын жол – ауқаттылармен бірге бейбіт еңбек ету деп түсінді. И.Сталиннің
саяси бағытының қате екенін, бұл бағыт елді азамат соғысына және аштыққа
алып келетінін халыққа жария ету мақсатымен Н.Бухарин 1928 жылы 30
қыркүйекте Правда газетінде Экономистің жазбалары деген теориялық
мақаласын жариялады. Онда ол елдегі индустрияландыру бағдарламасын жүзеге
асыру үшін шаруа базарын кеңейту, деревняның жағдайын жақсарту, жаңа
экономикалық саясаттан бас тартпай, қайта оны толықтырып дамыту арқылы алға
басуды ұсынды [14, 334-б; 44, 13-б].
И. Сталин 1928 жылы 19-қазанда БК(б)П Москва комитеті мен Бақылау
комиссиясының пленумында сөйлеген сөзінде партия ішіндегі оңшыл
оппортунистік ағымның қаупін ашып көрсетуге тырысты. Ол нағыз оппозицияның
елде жоқтығына қарамастан оларды ойлап шығарды. Сталин партиядағы оңшыл
ағым бұл – ХV съезден кері тартушылар, ал солшылдар троцкизм тенденциясын
ұстанушылар [7] деді өзінің Елді индустриализациялау және РК(б)П-дағы
оңшыл ағым туралы баяндамасында. Оңшыл және солшыл ағымдар, әртүрлі
мағынадағы ревизионистер, одақтар, фракциялар – бұлардың барлығы Сталин
үшін толық және түпкілікті талқандалулары тиіс [7] болды. Партия ішіндегі
оңшыл ағымды айыптау науқаны бастапқы кезеңде баяу елеусіз түрде
өрістегенімен, 1928 жылы қаңтарда В. Ленин қайтыс болуының 5 жылдығына орай
болған жиналыста Н.И. Бухариннің Лениннің саяси өсиеттері деген
баяндамасынан кейін ашық сипат ала бастады. Бухариннің қаңтар пленумында
жасаған баяндамасынан кейінгі кезеңдердегі Сталиннің сөйлеген сөздерінде
біздің партияда Бухарин, Томский және Рыков енген ерекше Бухарин тобы
құрылған [44, 14-б.] деп жария етіле бастады. Орталықта партияның ресми
бағытына балама пікір ұсынған Орталық Комитеттің үш мүшесі Н.И.Бухарин,
А.И.Рыков және П.М.Томский оңшыл ағым ретінде айыпталды. Оңшылдар
индустриаландырудың жоғары қарқынына және кулак шаруашылықтарын тежеу
жөніндегі шараларға қарсы болды, қала мен деревняның капиталистік
элементтерімен келісімге келу идеясын қорғап, іс жүзінде қиыншылықтар
алдында тізе бүкті [5, 307-б.] деп айыпталды. Оңшыл оппортунизм басты
қауіпке айналды деп есептеліп, 1929 жылы сәуірде Орталық Комитет пен
Орталық Бақылау Комиссиясының біріккен пленумы, партия ішіндегі жағдайды
арнайы талқылап, оңшылдардың көзқарастары мен ұсыныстарын партияның сара
жолымен сиыспайды деп тауып, Бухарин мен Томскийді жауапты қызметтерінен
алып, егер олар партияның шешімдеріне бағынбаса, Саяси бюроның құрамынан
шығарылатындығы ескертілді [5, 307-б.].
Орталық Комитеттің сәуір пленумынан соң жиналыстар мен баспасөзде
оңшыл ағымға қарсы қарқынды науқан басталды, сын негізінен тікелей
Бухарин, Рыков, Томскийге бағытталды. Ұзақ жылдар бойы ғылыми еңбектерде де
осы бағытпен: БК(б)П-дағы оңшыл ағым – 1928-1930 жылдардағы партия
ішіндегі Н.И. Бухарин, А.И. Рыков, М.П. Томский басқарған, партияға негізгі
қауіп төндіруші болған оппортунистік ағым. Оңшыл ағымдағылар елді
социалистік индустриализациялаудың жоғары қарқынмен жүргізілуіне, ауыл
шаруашылығын ұжымдастыруды ұлғайтуға және кулакты тап ретінде жоюға қарсы
шықты [13, 178-б.] деп жазылып келді. Орталық Комитеттің қараша пленумында
Бухарин Саяси бюродан шығарылды, ал Рыков пен Томскийге ескерту жасалды.
Пленумнан соң Бухарин, Рыков пен Томский саяси бюроға өз қателіктерін
мойындайтындығы жөнінде өтініш жазғанына қарамастан, БК(б)П ХVІ съезінен
соң Томский Саяси бюро құрамынан шығарылды, ал 1930 жылы Орталық Комитеттің
желтоқсан пленумында Рыков та Саяси бюродан шығарылды. Көп ұзамай ол Кеңес
Халық Комиссариатының төрағасы қызметінен босатылып, 1931 жылдың наурыз
айында пошта және телеграф халық комиссары қызметіне, ал Бухарин КСРО ВСНХ
ғылыми-зерттеу секторының төрағасы қызметіне тағайындалды. Бірнеше жылдан
соң ол Известия газетінің бас редакторы қызметін атқарды. Р.Медведев
өзінің О Сталине и сталинизме атты еңбегінде оңшыл ағым Сталинді жеңе
алатын ба еді? деген сұрақ қойып, оғын былай деп жауап береді: Оңшыл
оппозицияның Сталинді жеңуіне мүмкіндігі көп болатын. Нақты бір жағдайларда
оның платформасы Саяси бюрода да, Орталық Комитетте де және партияның
ішінде де, сондай-ақ шаруалар мен жұмысшылар арасында да үлкен қолдауға ие
болар еді. Алайда оңшыл оппозиция лидерлері бұл мүмкіндікті қолдана
алмады [13, 178-180-б.].
1937 жылы 5 наурызда Орталық Комитет пленумында сөз сөйлеген Сталин
белсенді троцкистерді репрессияларға ұшырату қажеттігін атап көрсетті. 1937
жылдың соңына қарай оппозицияның барлық дерлік мүшелері тұтқынға алынды
(сталиндік репрессиялардың мастабтарын қосымшадан қараңыз). 1938 жылы 2
наурызда Антисоветтік оңшыл-троцкистік блок ісі бойынша сот ісі басталды
[47, 12-б.].
КСРО Жоғарғы Сотының Әскери Коллегиясының ашық сот жиналысында 1938
жылдың 2-13 наурыз аралығында РСФСР Қылмыстық кодексінің 581а, 582, 587,
588, 589 и 5811 баптары бойынша айыпталған:
1. Бухарин Николай Ивановичтің;
2. Рыков Алексей Ивановичтің;
3. Ягода Генриха Григорьевичтің;
4. Крестинскийо Николай Николаевичтің;
5. Раковский Христиан Георгиевичтің;
6. Розенгольц Аркадий Павловичтің;
7. Иванов Владимир Ивановичтің;
8. Чернов Михаил Александровичтің;
9. Гринько Григорий Федоровичтің;
10. Зеленский Исаак Абрамовичтің;
11. Бессонов Сергей Алексеевичтің;
12. Икрамов Акмальдің;
13. Ходжаев Файзулланың;
14. Шарангович Василий Фомичтің;
15. Зубарев Прокопий Тимофеевичтің;
16. Буланов Павел Петровичтің;
17. Левин Лев Григорьевичтің;
18. Плетнев Дмитрий Дмитриевичтің;
19. Казаков Игнатий Николаевичтің;
20. Максимов-Диковский Вениамин Адамовичтің;
21. Крючков Петр Петровичтің
істері қарастырылды. Бухарин, Рыков, Ягода, Крестинский, Розенгольц,
Гринько, Шарангович, Ходжаев, Икрамов, Иванов, Зубарев, Зеленский және
Чернов 1932-1933 жылдары шет елдік барлау тапсырмасы бойынша Украина,
Белоруссия, Грузия, Армения, Азербайжан, Орта Азия республикаларының
оңшылдарын, зиновьевшілдерін, меньшевиктерін, эсерлері мен буржуазияшыл-
ұлтшылдарын біріктірген оңшыл-троцкистік блок құрды деп айыпталып,
шпиондық, диверссиялық, террористік әрекет жүргізгені үшін, сондай-ақ
В.В.Куйбышев пен А.М.Горькиді өлтірді деп айыпталып, РСФСР Қылмыстық
кодексінің аталған баптары бойынша кінәлары дәлелденді. Жоғарыда аталған
айыптының 18-і мүлік тәркілеуі мен өлім жазасына кесілді, басқаларының
мүліктері тәркіленіп, бас бостандығынан айырылды [46].
1929 жылы орталықтағы Бухарин, Томский, Рыковтардың оңшыл тобына
қарсы күрестің салқыны Қазақстандағы ұлт зиялыларына дауыл болып тиді.
Әрбір конференцияларда, пленумдарда, мәжілістерде қазақ зиялыларының
оңшылдығы ерекше талқыланатын болды. Орталықтағы оңшыл ағымға айыптау
науқаны жайында 1929 жылы қарашада Алматының партия белсенділеріне арнап
Өлкелік партия комитетінің хатшысы Құрамысұлы Ізмұқан өзінің баяндамасында
тоқталып өтті. Ол оңшыл ағымның шығуы, дамуы жөнінен дәлелді пікірлер
айта алмай, тек Оңшылдардың біздің партиямен негізгі талас мәселелері
деп аталған баяндамасында оңшыл ағым атанғандардың сын көзқарастары мен
балама пікірлерін партияға қарсы топшылық саясатпен айтылған пікір ретінде
бағалады. Ал Қазақстандағы оңшыл ағым жөнінде: меніңше оңшылдық пен
ұлтшылдық екі бөлек болуын болса да, бірақ бұлардың өсу жолының бөтендігі
жоқ деп, Өлкелік партия комитетінің хатшысы Ф.Голощекин жікшіл және
ұлтшыл деп айыптаған Ы.Мұстамбаев, С.Сәдуақасов және С.Қожановтарды
оңшыл ағым өкілдері ретінде сипаттады [44, 7-б.].
Өлкелік бақылау комиссиясы С.Сәдуақасов, Ж.Сұлтанбеков, С.Қожанов,
Ы.Мұстамбаевтардың ісін айрықша қарай келе, оларды ұлтшылдықпен ауырған
зиянды топтың өкілдері дей келіп, партияның сара жолына қарсы шыққан
троцкистік оппозициямен ауыз жаласқандығын дәлелсіз айыптады. С.Сәдуақасов
оңшыл көзқарасқа бағаланып, байлардың қамқоршысы, ұлтшыл ағымның топ
жетекшісі де, ал С.Қожанов, Ж.Мыңбаев, Ы.Мұстамбаев, Ж.Сұлтанбеков және
тағы басқалар оның жақтастары ретінде айыпталды. Кейбір мәселелер бойынша
көзқарастарының ортақтығынан Т.Рысқұлов та осы оңшылдарға телінген.
Қазақстандағы солшылдардың жетекшісі ретінде С.Меңдешев аталған да, ол
топқа С.Сейфуллин, О.Жандосовтар кіргізілген [45, 47-б.].
Оңшыл ағым өкілдері Қазақстанның халық шаруашылығын қайта құрудың
Голощекиндік ультрареволюциялық әдістерін қатты сынға алды, ұлттық
аймақтарда социализмге өтудің баяу, жүйелі лениндік қағидаларды ұстану
қажеттігін ескертті. С.Сәдуақасов Голощекинмен келіспейтін мәселелерін ашық
ортаға салып, қазақ ауылының социализмге барар жолы – кооперация ауылда –
кооперацияны неғұрлым көп ашсақ, кедейлер мен байлардың аражігі жойылады
деген пікірін айта келіп, тәркіленген малдардың санын кемітпей, қазақтың
тіршілігінің көзі болып келген мал басын аман сақтап қалудың екі түрлі
жолын ұсынды: біріншіден, байдың тәркілеуге жататын малдарын есептеп,
совхоз ұйымдастырып, оғын басшы етіп байды, өзін қою; екіншіден, байлар
жеке меншік мал санын көбейтпеу үшін оларға салық көбірек салып, малды көп
ұстағанның пайдасыз екеніне көздерін жеткізу. Сөйтіп қазақтың дәстүрлі мал
шаруашылығын күйреуден аман алып қалу жолдарын атап көрсетті. Ұжымдастыру
жұмыстарын шаруаларды зорлап, күшпен кіргізуге болмайды, оған халық өз
еркімен тартылуы керек. Ол үшін басында ауыл сайын колхоз ұйымдастырып,
оған батырақ кедейлерді алып, үкімет тарапынан тұқым, техника, ақша сияқты
жәрдем беріліп, колхоз шаруашылығының дамып өркендеуіне жағдай жасау керек.
Мұндай колхоздарға кедейлер өздері арыз беріп кіретін болады, осылайша
колхоздар ашуға мүмкіндік туады [28]. Алайда, сөз басында айтылғандай
С.Сәдуақасовтың қандай пікірі болса да қате оңшылдық пиғылда айтылған
болады деп табылып, бұрмалана келе оған мынадай сипат берілді:
Сәдуақасовшылдық біздің партия қатарындағы ұсақ байшылдықтың ықпалы.
Сәдуақасовшылдық кеңес мекемелерін партия жолынан тайдыратын ұсақ байлар
ықпалына ерген, байлардың салт-санасын көксеген жол [33, 5-б.].
7-Бүкілқазақтық партия конференциясы өткен кезең Қазақстаннан оңшыл
ағым өкілдері атанылған азаматтар билік басынан кетірілген, енді олардың
көлеңкесімен күресу кезі еді. Дәлірек айтсақ,
С.Қожанов 1926 жылдарда-ақ Қазақстандағы басшылық қызметтен қуылды.
С.Сәдуақасов қызметінен төмендетіліп, Ташкентке ректорлық жұмысқа
жіберілді. Н.Нұрмақов 1929 жылы Мәскеуге партиялық оқуға жіберіліп, оқуын
бітірген соң сонда қалдырылды. Ы.Мұстамбаев, Ж.Сұлтанбеков тағы басқалар
қателіктерін мойындауға мәжбүр болды [44, 14-б.].
Әділдігіне келгенде, еліміздің осы аяулы азаматтарының алдына қойған
мақсаттары ұлттық намысты жоғары ұстау, елдіктен айырылмау, туған халқының
көзін ашып, мәртебесін көтеру еді. Сол жылдардағы социалистік құрылысты
орнатудағы лениндік принциптің бұзылуын уақытында көре білсе де, бұл
азаматтар жоғарыда аталғандай, арнайы топтар құрып, батыл іс-әрекеттер
жүргізбегенін, оның мүмкін де болмағанын осы зерттеу барысында көз жеткізіп
отырмыз. Сол кезде өздеріне айып болып тағылып, оның өңі айналдырылып
халқына жаман атты етіп көрсетілген пікірлері мен көзқарастары бүгінде,
керісінше олардың халқы үшін қажетті болған келешекті болжағыш көрегендік
жасағанын дәлелдеп отыр. Бірақ, өкінішке орай, билік басындағылардың қалауы
бойынша, сол кездегі қызыл идеологияның ықпалымен шындықтың бәрі қарсылыққа
қарамай жоғарыда айтылғандай бұрмаланып отырған.
1.2. ҚАЗАҚСТАНДА ҰЛТШЫЛДЫҚҚА ЖӘНЕ ЖІКШІЛДІККЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
Қазақстан тарихында ұзақ жылдар бойы комунистік партия саясатына сай
біржақты, ақиқаттан алшақ баға беріліп келген сәдуақасовшылдық,
қожановшылық, рысқұловшылдық, сейфулиншілдік және тағы басқа
шылдықтар құжатты деректер негізінде қазіргі заман талабына сай, тарихи
объективтілікпен зерттелінуде.
Ұлтшылдыққа айыптау науқанының жүргізілуі В.Лениннің тірі кезінен-
ақ басталды. Қазан социалистік төңкерісін Түркістан жұрты теңдікке қолымыз
жетті деп үлкен үмітпен қарсы алды. Өкінішке орай большевиктердің халықты
өз еріктілігін алуға шақырған үндеулері бос сөз болып, уақыт озған сайын
жалған саясаттың бет-пердесі ашыла берді. Қазан төңкерісі өтісімен 20-
жылдардың өзінде-ақ Украинада, Орта Азия республикаларында, Татарстанда,
Башқұртстанда большевизмге балама боларлық IV – Бүкілукраиндық рада,
Иттихат-ва-Таракки, Шуро-и-ислами және тағы басқа партиялар мен саяси
ағымдарға қатысушылардың ізіне большевиктер түсті. Тәуелсіздік пен
еркіндікке ұмтылған Түркістан автономиясы мен Алаш автономиясын
большевиктер қарулы күш қолданып жойды. Түркістан автономиясының басшысы
болған М.Шоқай шетелге кетуге мәжбүр болды. Сол жылдары Қазақстандағы
Алаш қозғалысының өкілдері сотталды. Сонымен бірге өлкедегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерді жүргізудің қарқыны мен әдістері жөнінде принципті
позиция көрсеткен, елдің шаруашылық, саяси және кадр мәселелерін шешуде
ұлттық ерекшеліктер мен жергілікті халықтың мұң-мұқтажын ескермей отырған
орталық саясатының дұрыстығына күмән келтірді деп есептелген республиканың
басшы қызметкерлері қуғындала басталды. Олардың бетін қайтарып, мәселесін
басып, тұқырту үшін ұлтшылдар деген кінә тағылды.
Әкімшіл-әміршіл жүйе әуел бастан-ақ бәрін аға халықтың мақсат-
мүддесін жүзеге асыруды бірінші кезекке қойды. Сол үшін жұртты бір шыбықпен
айдайтын әдіс-айла ойлап табу қажет еді. Өйткені большевиктерге халықтың
мұңын жоқтайтын өзіндік айтар ойы бар, пікір сайысына түсе алатын арыстары
– зиялы қауымының қажеті жоқ болатын. Міне осындай саясатты жүзеге асырудың
ең тиімді әдісі – ұлтшыл уклондықпен күресу науқаны болды. Ұлт мәселесі
жөніндегі И.Сталиннің тезистері партияның Х съезінде қаралмастан бұрын 1921
жылдың 5-ақпанында партияның Орталық Комитетінің Саяси бюросында Ленин
басқарған арнаулы комиссияда талқыланды. Соның нәтижесінде ұлыдержавалық
және колонияны жақтайтын оң уклонның қауіпті әрі зиянды екендігі атат
өтілген болатын. Алайда съезд өткеннен кейін, Лениннің тірі кезінің өзінде-
ақ бұл нұсқауды бұрмалау қолға алынды. Мұндай бағытты табандылықпен жүзеге
асыруда Сталин керемет іскерлік көрсетті. Республикалардың тәуелсіздік
белгілерін сақтау жөніндегі ұмтылыстың бәрі Сталин тарапынан нағыз
ұлтшылдық уклонизм болып есептелді [48, 95-б.].
1920-жылдары көп ұлтты Түркістандағы күрделі ұлттық қарым-қатынастарды
шешуге үлкен үлес қосқан көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі Тұрар
Рысқұлов болды. 1920 жылы 25 мамырда Т.Рысқұлов РК(б)П Орталық Комитеті мен
В.Ленинге Түркістан Республикасының жағдайының жоспары туралы баяндамасын
тапсырды. Баяндаманың жалпы көлемі – 9 бет, қол қойғандар: Т.Рысқұлов,
Н.Ходжаев және Г.Бех-Иванов. Т.Рысқұловтың тікелей басшылығымен әзірленген
баяндамада Түркістанның саяси әлеуметтік жағдайы мен экономикалық,
ұлтаралық қатынастардағы дағдарыстан шығудың жолдары ашып көрсетілді. Саяси
Бюроның арнайы комиссиясы РК(б)П-ның Түркістандағы міндеттері туралы
Орталық Комитет шешімінің жобасын жасап, оны 1920 жылы 13 маусымда талқылау
үшін саяси Бюроның мәжілісіне ұсынады. Комиссия ұсынған шешім жобасының
көптеген кемшіліктері мен бұрмалаушылығы болды 29-маусымда В.Лениннің
басшылығымен қабылданған Түркістан туралы РК(б)П-ның негізгі міндеттері
деп аталған қаулыда Т.Рысқұлов және оның пікірлестері Н.Ходжаев пен Г.Бек-
Ивановтың талаптары толық қамтылмады. Оларға ұлтшылдар, басымашылар
идеологы деген жала жабылды [29, 181-196-б.; 44. 16-б.].
1923 жылы 17-25 сәуір аралығында Москва қаласында өткен РК(б)П ХІІ
съезі ұлт саясаты туралы мәселеге баса назар аударды. Съезде Лениннің
Ұлттар туралы немесе автономияландыру туралы мәселеге деген хаты
делегацияларға жарияланды. Съезд ұлт саясатының халықаралық маңызын атап
айтып, партияны ұлы орыстық шовинизм мен жергілікті ұлтшылдыққа қарсы батыл
күрес жүргізуге шақырды [5, 277-б.]. Партияның және мемлекеттік
құрылыстың ұлттық мәселелері туралы баяндаманы И.Сталин жасап, жергілікті
ұлтшылдық деген аса қауіпті ағым (уклон) бар деген пікір айтты. Оның бұл
пікіріне қарсы Т.Рысқұлов жергілікті ұлтшылдықты тудыратын экономикалық
қайшылықтар екенін айтса, М.К.Сұлтан-Ғалиев: жергілікті ұлтшылдық
дегеніміз не нәрсе өзі, егер жергілікті ұлтшылдық ұлы державалық шовинизмге
қарсы күш күрестің бір көрінісі болса, онда ол ұлтшылдық емес, ол дегеніміз
жай ұлыдержавалық шовинизмнің көріністерімен күрес қана [44, 16-б.] – деп
жергілікті ұлт республикаларындағы ұлт саясаты ерекшеліктеріне мән бере
сөйледі.
1923 жылдың 4-мамырында РК(б)П Орталық Бақылау Комиссиясының
партколлегиясында татар большевиктерінің көрнекті өкілі, Наркомнац
коллегиясының мүшесі М.К.Сұлтанғалиевтің ісі қаралып, ол Совет өкіметінің
ұлт саясатына қарсы шықты сол мақсатпен ұлтшылдық ұйымын құрды деп
айыпталды. Кейін осы үшін талай рет тұтқындалып, он бес жылдай үздіксіз
қуғын-сүргінге түсіп, ақыры атылып кетті. Сұлтанғалиев 20-жылдардың басында-
ақ Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұлов, А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Н.Төреқұлов тағы
басқа қазақ зиялыларымен кездесіп, олармен пікірлес, сырлас болғандығы
белгілі. Мұндай қарым-қатынас оның сыбайластары үшін кейін із-түссіз
қалған жоқ. Сөйтіп жергілікті ұлтшылдық уклонмен күрес шет аймаққа –
Қазақстанға да келіп жетті.[48, 95-б.].
1925 жылы 1-7 желтоқсан аралығында Қазақстанның V Өлкелік партия
конференциясында Ф.Голощекин орыс ұлтшылдығы мен жергілікті ұлтшылық туралы
сөз сөйледі. 1926 жылы наурыз айында Өлкелік партия комитетінің Қазақстан
Өлкелік партия комитетінің Қазақстандағы ұлт аралары мен партия ұйымдарының
ішіндегі жіктер туралы [44, 17-б.] нұсқау хаты барлық губерниялық партия
комитеттеріне таратылды. Партиялық пленумдар, конференцияларда ұлт
зиялыларының жікшілдігі, ұлтшылдығы туралы мәселе қозғалмай қалмайтын
болды. Сонымен бірге оларды үш топқа бөліп жіктеу, осылайша олардың
жұмыстарына теріс баға беру орын ала бастады. Нақтырақ айтқанда: бірінші
топ – Алашорда оқығандары, екінші топ – жас ұлтшылдар, үшінші топ – қазіргі
үкімет басында отырған комунистер. Ал демократиялық бағыт ұстанғандарды
қолдайтын жастар, оқу орындарының студенттері мен ұстаздары да қалыптасып
келе жатқан әкімшіл-әміршіл жүйенің құрығынан құтылмады. 1931 жылы
Қазақстан большевигі журналының № 4 санында Өлкелік партия комитетінің
Қызметшілер даярлау майданындағы ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы [44,
17-б.] деген Қазақстандағы барлық партия ұйымдарына хаты жарияланып,
жастардың қоғамдағы саяси белсенділігін шектеуді мақсат еткен партия
белсенділері тарапынан ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы күрестің ең
елеулі жері дәл қазіргі уақытта мәдениет майданы, әсіресе оқу орындары
болып табылатындығы туралы арнайы нұсқау да берілді. Айта кеткен жөн,
Ф.Голощекиннің өзі атап көрсеткендей, ең басты күрес жергілікті
ұлтшылдыққа, партия ішіндегі демократиялық буржуазия ағымына және қанаушы
тапты қорғаушы сәдуақасовшылдыққа қарсы бағытталды.
Жас та болса ел басқару сияқты саясат ісінде іскерлік көрсете білген
Смағұл Сәдуақасов РК(б)П қатарына өткеннен кейін партия, кеңес жұмыстарына
араласып, жастар арасында тәрбие жұмыстарын жүргізді. Оларға арналған оқу
курстарын ашып, дәріс оқыды. Еңбекші жастар газетін ашып, оған
редакторлық етті. 1921 жылы Жастарға жаңа жол деген кітабы басылып шықты.
С.Сәдуақасов идеология саласындағы және ұлт мәселесіндегі жолсыздықтарды
ашық айтты [28; 33, 5-б.].
Ф.Голощекин Қазақстанға келген алғашқы айларынан бастап-ақ ел ішінде
беделді, білім дәрежесі мен парасаттылығы өзінен жоғары қайраткерлерді
қызметтен босатуды алдына мақсат етіп қойды. 1926 жылдың ақпан айында
өтетін БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің кезекті жиналыстарының
бірінде С.Сәдуақасовтың ісіне қарау туралы дайындық жұмыстары жүргізіліп
жатты. Смағұл Сәдуақасов 1924 жылдың қараша айынан Еңбекші қазақ
газетінің редакторы қызметін атқаратын. Ал, 1925 жылы сәуір айында
шақырылған Қазақстан кеңестері V съезінде Халық ағарту комиссары болып
тағайындалып, РК(б)П Қазақстан өлкелік партия комитетінің мүшелігіне
сайланған еді. Ол өлкелік партия комитетінің жұмысына көңілі толмай, өз
ойын ашық айтып, принципті мәселелерде Голощекинмен келіспейтін кездері жиі
болды. Баспасөз бетінде жарық көрген Қазіргі дәуір – іс дәуірі, Оқу
ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар, Ойланатын уақыт жетті және
тағы басқа еңбектерінде ел ішінде орын алып отырған олқылықтар мен асыра
сілтеушіліктерді ашық сынға алды. Сәдуақасов Қазіргі дәуір – іс дәуірі
деген мақаласында төмендегідей бағалы пікірлер айтады: Қазақстанның Кеңес
одағымен жолы бір, бірақ сол жолмен жүргенде өз тізгінін өзі ұстап тұруы
керек. бізге өз тұжырымымызға лайықталған шара қолдану керек. жер мәселесі,
мекемені қазақтандыру мәселесі, халық ағарту жұмыстары... [28].
Оқу ісінің кемшіліктер: оларға қарсы шаралар деген мақаласында
Біздің жергілікті азаматтарымыздың көбі әкімшіліктің соңында әлі далақтап
шауып жүр. Нағыз үлкен істі, нағыз керек істі дұрыстап қолға алған адам
аз, – деп сол кезеңнің айғайшыл атқамінерлерінен елді тазарту жөнінде:
Атқамінерлер ә дегеннен ақыра келеді, мен кедей, мен сорлы, мен
комсомол, мен жалшы...бересің маған, әкел маған...маған. Бұл сықылды
атқамінерлермен жаңа жұртшылық күресу керек. Ең әуелі бұл жұмысты мойнына
алатын жастардың өзі [28], – деген талап қояды.
Ал, 1926 жылдың 8 ақпанында С.Сәдуақасов өзін жұмыстан босату жөнінде
өлкелік партия комитетіне өтініш білдірді. Оның өтінішінде шығармашылық
жұмыстармен айналысуды жөн санайтынын, әдебиеттер, оқулықтар жазу жұмысына
араласуға мүмкіндіктер жасалуын сұраған еді. Сонымен қатар: Менің
дәлелдемем саяси ойлардан туған емес деп санамаймын. Қалай болғанда да, мен
саяси рең бергенін қаламаймын. ...Менің үлкен өтінішім, мені халық ағарту
комиссариатындағы және газеттегі жұмыстан босатуларыңызды сұраймын. Мүмкін,
мен мәжілістерге келетін болармын, бірақ барлық жұмыстан хабардар болудың
қажеті болмайды. Мүмкін өлкелік комитет мәжілісінде дауыс беруге тиісті
адам ретінде болмағандықтан мәжілістерге қатысуым міндетті емес болар.
Осының бәрін ескеріп, мені жұмыстан босату туралы шын ықыласпен жазған
өтінішімді қанағаттандырсаңыздар екен, [33, 5-б.] – деп аяқталған.
Сәдуақасовтың бұл өтініші туралы мәселе 1926 жылы 17 ақпанда өткен
БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитеті жиналысының жабық бөлімінде қаралды.
Мәжілісті Ф.Голощекин ашып, С.Сәдуақасовтың бұл өтінішімен толық таныстырып
өтті. Екінші болып сөз алған Н.Нұрмақов Сәдуақасовтың бұл өтініші кездейсоқ
жазылмағандығын айтып, Халық ағарту комиссариаты кім болса соны қоя салатын
орган еместігін, оған басшы болатын адамның жақсы ұйымдастырушылық
қабілетімен қатар, аса мәдениетті адам болуы қажеттігін айта келіп,
Сәдуақасовты алмастыратын адам жоқтықтан емес, ол осы орынға барлық жағынан
лайықты кандидатура болғандықтан, оның бұл өтінішіне қарсылығын білдірді.
Н.Нұрмақовтың С.Сәдуақасовты орнында қалдыру туралы ұсынысын О.Жандосов та,
Ж.Мыңбаев та қолдап сөйледі. Ал, Тәтімов, Исаев, Құрамысов болса, өтінішті
қанағаттандыруды ұсынды. Құрамысов: Ильичсіз де өмір сүріп келеміз, әрине?
Сәдуақасовсыз да өмір сүруге болады. Сондықтан да оның тілегін
қанағаттандыру керек, [33, 5-б.] – деп көкейдегі кекесінін жасырмады.
Алайда, Ленинсіз сөз сөйлемейтін Құрамысов сынды шолақ белсенділерге
Сәдуақасовсыз өмір сүру жеңіл болғанымен, қазақ халқы үшін Смағұл
Сәдуақасовтай ұлтжанды азаматтан айырылу аса ауыр еді.
БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің 1926 жылғы 24 ақпан күні өткен бюро
жиналысында Еңбекші қазақ газетінің жұмысы туралы баяндаманы Ә.Байділдин
жасады. Ә.Байділдин өз баяндамасында ескінің жақсысын қабылдап пайдалана
білуге, ал жаманынан қалай жирену керектігіне дәлелді сөздер айтқан және
сол тұстағы солақай сыншылардың лепірме сөздеріне тойтарыс беру мақсатында
жазылған Қазіргі дәуір – іс дәуірі атты Смағұл Сәдуақасовтың мақаласына
шүйлікті. Мұнымен ғана шектелгісі келмеген ол С.Сәдуақасовтың Партияның
XIV съезінің қорытындылары, Қазақстандағы оқу ісінің кемшіліктері деген
мақалаларына да тоқталып, жалпы талдауының қорытындысын ...газет
С.Сәдуақасов арқылы партия бағытын толық көрсетуді қамтамасыз етпейді,
[33, 5-б] – деп түйді.
Бұл пікірмен келіспеген Нұрмақов Байділдиннің С.Сәдуақасов марксизмді
бұрмалады деуіне ешқандай негіз жоқтығын атап көрсетті. Ә.Байділдинді бет-
жүзіне қарамай, Сәдуақасовты қорғай сөйледі. Келесі сөз алған Жандосов
болса жікшілдік жайлы сөз қозғады. Ол жікшілдік Орта Азияда пайда бола
бастағандығын, әлі де ауада қалқап жүргендігін, әйтсе де бұл туралы біздегі
баспасөзде жазатын жауапты қазақ қызметкері әлі табылған жоқтығын, оған
олардың батылдары жетпейтіндігін айтты Сәдуақасовтың өз өтініші бойынша
оған жүктелген жұмыстардың көптігін ескеріп, Еңбекші қазақ газетінің
редакторлығынан босатылсын деген қаулы қабылданды. Осылайша өрбіген
оқиғалар саларынан С.Сәдуақасов Еңбекші қазақ газетінің редакторлығынан
босатылғанымен, Халық ағарту комиссариатындағы жұмысында қалдырылды.
1926 жылдың сәуір айында өткен БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің ІІ
пленумында Ф.Голощекин Қазақстанға бар мәдениетті, жетістікті өзімен бірге
ала келгендей, Қазақ елінің өткенінің бәрін жоққа шығара сөйледі. Оның
қазақ ауылы Октябрьдің дүмпуін әлі көрген жоқ, ауыл әлі баяғы қалпында.
Қазақ ауылы 1917 жылы орыс қаласында болған талан-таражды көрген жоқ, сол
себепті қазақ даласын кіші октябрьмен сипап өту керек. Біздің кім
екенімізді байлар танысын [45, 39-б.] – деп, қазақ ауылында таптық алай-
түлей жасап, дүр сілкіндіруді мақсат еткен позициясына Смағұл Сәдуақасов
қарсылық білдірді
Сәдуақасов қазақ елін күйзеліске түсіретін Голощекин дауылының
салдарынан халықты аман алып қалуды мақсат етіп, өмірінің соңғы күндеріне
дейін алған бетінен таймады. Ол өлкелік партия Комитетінің хатшысы
Голощекиннің ұстанған бағыты дұрыс емес, өлкелік комитетте маңызды
мәселелерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz